O’zbek adabiy tili tarixi
![O’zbek adabiy tili
tarixi](/data/documents/95e334bb-2e5e-4dc9-915b-f4bcf90f0f84/page_1.png)
![Ravish sO’z turkumi.
Eski o‘zbek tilida ham ravish turkumidagi so‘zlar so‘z
o‘zgartuvchi affikslar qabul qilmasligi bilan boshqa mustaqil so‘z
turkumlaridan ajralib turadi. Gapda ravishlar boshqa so‘zlar bilan
bitishuv yo‘li bilan bog‘lanadi. Ayrim ravishlarning tarkibidagi
kelishik affikslari esa o ‘zining grammatik xususiyatini yo‘qotib,
so'zning tarkibiy qismiga aylanib qolgan.](/data/documents/95e334bb-2e5e-4dc9-915b-f4bcf90f0f84/page_2.png)
![
Turkiy tillardagi, shu jumladan, o‘zbek tilidagi ravishlarning
bir guruhini boshqa so‘z turkumlaridan ajrab chiqqan so‘zlar tashkil
etadi. Bunday ravishlarning ko‘pchiligi ismlar, ayrimlari fe’llar
asosida shakllangan. Ravishlarning boshqa so‘z turkumlaridan ajrab
chiqishi ma’lum tarixiy davrlarda har xil yo‘llar bilan yuzaga kelgan.
Masalan, hozirgi tashqari, ichkari turidagi so‘zlar tarkibidagi
-qari, -kari tarixan jo ‘nalish kelishigi affiksi bo‘lgan (qarang:
24-§). Kech, kecha, erta kabi payt bildiruvchi so‘zlar esa qo‘llanish
o‘rniga qarab ravish m a’nosini ham ifodalaydi (](/data/documents/95e334bb-2e5e-4dc9-915b-f4bcf90f0f84/page_3.png)
![Esk i o‘zbek t ili da ist e’molda
bo‘lgan rav ishlarning v a
rav ish m a’nosida qo'llanuv chi
so‘zl arni ng m a’lum qismi boshqa
sist emadagi t illardan
o‘zl asht irilgan. Bunday so‘zlaming
k o‘pchiligi
eron t illariga, ay rimlari arab t i liga
mansub. 0 ‘zl asht irilgan rav ishlar
t uzil ishi j ihat dan t urlicha.
Esk i o‘zbek t ili ga eron t illaridan v a
arab t ilidan o‘zlasht i rilgan
rav ishlar v a rav ish m a’nosida
qo‘llanuv chi so‘zlarning
ishlat ili shi ga
misollar k elt i ramiz: Ahist a
ay t duqimizni ham eshit ur (Tafsir).
Men
hargiz... ahshi m y oq (QR).](/data/documents/95e334bb-2e5e-4dc9-915b-f4bcf90f0f84/page_4.png)
![Ravish yasalishi
Eski o‘zbek tilida iste’molda bo‘lgan ravishlarning asosiy
qismi yasama ravishlardan iborat boMib, bular m orfologik
(affiksatsiya) va sintaktik (kompozitsiya) usullar bilan hosil bo‘lgan.
Asli o ‘zbekcha (turkiy) tub ravishlar juda kam sonni tashkil
etadi. Bulardan quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: Biznirj atalanmizkim,
ashnu eldildr. ... (Tafsir). Bat bol, bashirj al, qach (Atoiy).
Chiqiban qaVam bersiinlar bat (SHN). Sizirjda kezin biz](/data/documents/95e334bb-2e5e-4dc9-915b-f4bcf90f0f84/page_5.png)
![Morfologik usul bilan ravish yasalishi
-cha/-chii affiksi bilan yasalgan ravish ish-harakatning
holati, miqdori, darajasi kabi m a’nolarni ifodalaydi yoki biror
harakat belgisining boshqa harakat belgisiga o ‘xshashligini
ko'rsatadi. Bu affiks turli so‘zlarga qo‘shilib ravish
yasaydi:
l.O t turkumidagi so‘zlarga qo‘shilib ravish yasaydi: Yetti
daryam bir kelcha yuzdr ul (XSH). Alar ham ttirkcha
ayturlar
(Navoiy, ML). Ulug‘lug‘i burgutcha bolg‘ay (BN). Alardin
muj
yilcha etubdiir (Furqat).
-cha/-chd affiksi bilan yasalgan ravishga egalik affiksi
qo‘shilib kelishi ham mumkin: ez kerjltimchd kelmishim
yoq (QR). Terisi Uhud tag‘incha bolg‘ay (NF). Imaratlan
atasini imaratlancha
emds (BN).
2. Kishilik](/data/documents/95e334bb-2e5e-4dc9-915b-f4bcf90f0f84/page_6.png)
![
-cha/-chd affiksi bilan yasalgan ravishga egalik affiksi qo‘shilib kelishi ham mumkin: ez
kerjltimchd kelmishim yoq (QR). Terisi Uhud tag‘incha bolg‘ay (NF). Imaratlan atasini
imaratlancha
emds (BN).
2. Kishilik va ko‘rsatish olmoshlariga qo‘shilib ravish yasaydi:
Dunyada bar-mu ekan mencha yamanl (SHN). Hech kimga sencha
bermadi, ayyar, qash-u kez (Lutfiy). Az qil jafa-vu javrm , muncha
faravan dylamd (Sakkokiy). Ulcha biz avval ay a qilduq xitab
(Navoiy, LTA Ibrahim tich ktinda ancha ulg‘ayur erdi (QR).
-cha/-cha affiksi ushbu ko‘rsatish olmoshiga qo'shilganda, ushmuncha (<ushm
un+cha<ushm u+cha<ushbu+cha) shakli hosil
bo'ladi: Mehmanliq ham olg‘ay ushmuncha (Navoiy, SS). Ushmuncha deydiirldr kim, ...
(BN).](/data/documents/95e334bb-2e5e-4dc9-915b-f4bcf90f0f84/page_7.png)
![
-mish/-mish, -duq/-duk, -g ‘an/-gan affiksli sifatdoshlarga
-cha/-cha qo‘shilishi bilan hosil bo‘lgan ravishdosh shakllari ham
m a’nosiga ko‘ra ravishga yaqin turadi (qarang: 143-§).
-cha/-cha affiksi bilan yasalgan so‘zlarning ba’zilari narsaning
belgisini ko‘rsatib, sifat m a’nosida ham qo‘llanadi: Ttirkcha she ’ri
yaxshi vaqe bolubdur (Navoiy, MN). Qilchajamm bar, qilayhinduyi
zulfuija flda (Atoiy). Rub ’i maskunda Samarqandcha latif shahar
kamraqdur (BN). Fransuzcha va almancha xat va lisan bilmaqm
ezlarig‘a lazim biltir ekenler (Furqat)](/data/documents/95e334bb-2e5e-4dc9-915b-f4bcf90f0f84/page_8.png)
![-g ‘acha/-gache //-qacha/-kacha
affiksi jo ‘nalish kelishigi qo'shim
chasiga -cha/-che qo£shilishi bilan
hosil bo‘lgan](/data/documents/95e334bb-2e5e-4dc9-915b-f4bcf90f0f84/page_9.png)
![
Bu affiks bilan yasalgan ravishlarning qanday
m a’no anglatishi asosan so‘z o‘zagining xarakteriga bog‘liq:
1. Payt bildiruvchi so‘zlarga qo'shilganda, payt chegarasi ko‘rsatiladi:
Tungacha urmaq edi keksigd tush (Navoiy, LT). Bu ki’tn
axshamg‘acha ne boluri m a ’lum emas (Navoiy, MQ). Ushbu
haftag‘acha yoq erdi xabar (SHN). Hanuzg‘acha kishi eviitia
tiishmay-men (Sh.turk).
2. 0 ‘rin, makon bildiruvchi so‘zlarga qo‘shilganda, makon
chegarasi ko‘rsatiladi: Oqlami kekkachci аЩ ( OlN). Ishqnuj g ‘ayati
bu yergachadtir (Navoiy, MQ). G ‘aznig‘acha cherik elinirj atlang'a
bu hal edi (BN).](/data/documents/95e334bb-2e5e-4dc9-915b-f4bcf90f0f84/page_10.png)
O’zbek adabiy tili tarixi
Ravish sO’z turkumi. Eski o‘zbek tilida ham ravish turkumidagi so‘zlar so‘z o‘zgartuvchi affikslar qabul qilmasligi bilan boshqa mustaqil so‘z turkumlaridan ajralib turadi. Gapda ravishlar boshqa so‘zlar bilan bitishuv yo‘li bilan bog‘lanadi. Ayrim ravishlarning tarkibidagi kelishik affikslari esa o ‘zining grammatik xususiyatini yo‘qotib, so'zning tarkibiy qismiga aylanib qolgan.
Turkiy tillardagi, shu jumladan, o‘zbek tilidagi ravishlarning bir guruhini boshqa so‘z turkumlaridan ajrab chiqqan so‘zlar tashkil etadi. Bunday ravishlarning ko‘pchiligi ismlar, ayrimlari fe’llar asosida shakllangan. Ravishlarning boshqa so‘z turkumlaridan ajrab chiqishi ma’lum tarixiy davrlarda har xil yo‘llar bilan yuzaga kelgan. Masalan, hozirgi tashqari, ichkari turidagi so‘zlar tarkibidagi -qari, -kari tarixan jo ‘nalish kelishigi affiksi bo‘lgan (qarang: 24-§). Kech, kecha, erta kabi payt bildiruvchi so‘zlar esa qo‘llanish o‘rniga qarab ravish m a’nosini ham ifodalaydi (
Esk i o‘zbek t ili da ist e’molda bo‘lgan rav ishlarning v a rav ish m a’nosida qo'llanuv chi so‘zl arni ng m a’lum qismi boshqa sist emadagi t illardan o‘zl asht irilgan. Bunday so‘zlaming k o‘pchiligi eron t illariga, ay rimlari arab t i liga mansub. 0 ‘zl asht irilgan rav ishlar t uzil ishi j ihat dan t urlicha. Esk i o‘zbek t ili ga eron t illaridan v a arab t ilidan o‘zlasht i rilgan rav ishlar v a rav ish m a’nosida qo‘llanuv chi so‘zlarning ishlat ili shi ga misollar k elt i ramiz: Ahist a ay t duqimizni ham eshit ur (Tafsir). Men hargiz... ahshi m y oq (QR).
Ravish yasalishi Eski o‘zbek tilida iste’molda bo‘lgan ravishlarning asosiy qismi yasama ravishlardan iborat boMib, bular m orfologik (affiksatsiya) va sintaktik (kompozitsiya) usullar bilan hosil bo‘lgan. Asli o ‘zbekcha (turkiy) tub ravishlar juda kam sonni tashkil etadi. Bulardan quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: Biznirj atalanmizkim, ashnu eldildr. ... (Tafsir). Bat bol, bashirj al, qach (Atoiy). Chiqiban qaVam bersiinlar bat (SHN). Sizirjda kezin biz