O’zbek adabiy tili tarixi

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

751.5859375 KB

Скачать

Ravish sO’z turkumi.

Eski o‘zbek tilida ham ravish turkumidagi so‘zlar so‘z

o‘zgartuvchi affikslar qabul qilmasligi bilan boshqa mustaqil so‘z

turkumlaridan ajralib turadi. Gapda ravishlar boshqa so‘zlar bilan

bitishuv yo‘li bilan bog‘lanadi. Ayrim ravishlarning tarkibidagi

kelishik affikslari esa o ‘zining grammatik xususiyatini yo‘qotib,

so'zning tarkibiy qismiga aylanib qolgan.


Turkiy tillardagi, shu jumladan, o‘zbek tilidagi ravishlarning

bir guruhini boshqa so‘z turkumlaridan ajrab chiqqan so‘zlar tashkil

etadi. Bunday ravishlarning ko‘pchiligi ismlar, ayrimlari fe’llar

asosida shakllangan. Ravishlarning boshqa so‘z turkumlaridan ajrab

chiqishi ma’lum tarixiy davrlarda har xil yo‘llar bilan yuzaga kelgan.

Masalan, hozirgi tashqari, ichkari turidagi so‘zlar tarkibidagi

-qari, -kari tarixan jo ‘nalish kelishigi affiksi bo‘lgan (qarang:

24-§). Kech, kecha, erta kabi payt bildiruvchi so‘zlar esa qo‘llanish

o‘rniga qarab ravish m a’nosini ham ifodalaydi (

Esk i o‘zbek t ili da ist e’molda
bo‘lgan rav ishlarning v a
rav ish m a’nosida qo'llanuv chi
so‘zl arni ng m a’lum qismi boshqa
sist emadagi t illardan
o‘zl asht irilgan. Bunday so‘zlaming
k o‘pchiligi
eron t illariga, ay rimlari arab t i liga
mansub. 0 ‘zl asht irilgan rav ishlar
t uzil ishi j ihat dan t urlicha.
Esk i o‘zbek t ili ga eron t illaridan v a
arab t ilidan o‘zlasht i rilgan
rav ishlar v a rav ish m a’nosida
qo‘llanuv chi so‘zlarning
ishlat ili shi ga
misollar k elt i ramiz: Ahist a
ay t duqimizni ham eshit ur (Tafsir).
Men
hargiz... ahshi m y oq (QR).

Ravish yasalishi

Eski o‘zbek tilida iste’molda bo‘lgan ravishlarning asosiy

qismi yasama ravishlardan iborat boMib, bular m orfologik

(affiksatsiya) va sintaktik (kompozitsiya) usullar bilan hosil bo‘lgan.

Asli o ‘zbekcha (turkiy) tub ravishlar juda kam sonni tashkil

etadi. Bulardan quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: Biznirj atalanmizkim,
ashnu eldildr. ... (Tafsir). Bat bol, bashirj al, qach (Atoiy).

Chiqiban qaVam bersiinlar bat (SHN). Sizirjda kezin biz

Morfologik usul bilan ravish yasalishi
-cha/-chii affiksi bilan yasalgan ravish ish-harakatning
holati, miqdori, darajasi kabi m a’nolarni ifodalaydi yoki biror
harakat belgisining boshqa harakat belgisiga o ‘xshashligini
ko'rsatadi. Bu affiks turli so‘zlarga qo‘shilib ravish
yasaydi:
l.O t turkumidagi so‘zlarga qo‘shilib ravish yasaydi: Yetti
daryam bir kelcha yuzdr ul (XSH). Alar ham ttirkcha
ayturlar
(Navoiy, ML). Ulug‘lug‘i burgutcha bolg‘ay (BN). Alardin
muj
yilcha etubdiir (Furqat).
-cha/-chd affiksi bilan yasalgan ravishga egalik affiksi
qo‘shilib kelishi ham mumkin: ez kerjltimchd kelmishim
yoq (QR). Terisi Uhud tag‘incha bolg‘ay (NF). Imaratlan
atasini imaratlancha
emds (BN).
2. Kishilik


-cha/-chd affiksi bilan yasalgan ravishga egalik affiksi qo‘shilib kelishi ham mumkin: ez
kerjltimchd kelmishim yoq (QR). Terisi Uhud tag‘incha bolg‘ay (NF). Imaratlan atasini
imaratlancha

emds (BN).

2. Kishilik va ko‘rsatish olmoshlariga qo‘shilib ravish yasaydi:

Dunyada bar-mu ekan mencha yamanl (SHN). Hech kimga sencha

bermadi, ayyar, qash-u kez (Lutfiy). Az qil jafa-vu javrm , muncha

faravan dylamd (Sakkokiy). Ulcha biz avval ay a qilduq xitab

(Navoiy, LTA Ibrahim tich ktinda ancha ulg‘ayur erdi (QR).

-cha/-cha affiksi ushbu ko‘rsatish olmoshiga qo'shilganda, ushmuncha (<ushm
un+cha<ushm u+cha<ushbu+cha) shakli hosil

bo'ladi: Mehmanliq ham olg‘ay ushmuncha (Navoiy, SS). Ushmuncha deydiirldr kim, ...
(BN).


-mish/-mish, -duq/-duk, -g ‘an/-gan affiksli sifatdoshlarga

-cha/-cha qo‘shilishi bilan hosil bo‘lgan ravishdosh shakllari ham

m a’nosiga ko‘ra ravishga yaqin turadi (qarang: 143-§).

-cha/-cha affiksi bilan yasalgan so‘zlarning ba’zilari narsaning

belgisini ko‘rsatib, sifat m a’nosida ham qo‘llanadi: Ttirkcha she ’ri

yaxshi vaqe bolubdur (Navoiy, MN). Qilchajamm bar, qilayhinduyi

zulfuija flda (Atoiy). Rub ’i maskunda Samarqandcha latif shahar

kamraqdur (BN). Fransuzcha va almancha xat va lisan bilmaqm

ezlarig‘a lazim biltir ekenler (Furqat)

-g ‘acha/-gache //-qacha/-kacha
affiksi jo ‘nalish kelishigi qo'shim
chasiga -cha/-che qo£shilishi bilan
hosil bo‘lgan


Bu affiks bilan yasalgan ravishlarning qanday

m a’no anglatishi asosan so‘z o‘zagining xarakteriga bog‘liq:

1. Payt bildiruvchi so‘zlarga qo'shilganda, payt chegarasi ko‘rsatiladi:
Tungacha urmaq edi keksigd tush (Navoiy, LT). Bu ki’tn

axshamg‘acha ne boluri m a ’lum emas (Navoiy, MQ). Ushbu

haftag‘acha yoq erdi xabar (SHN). Hanuzg‘acha kishi eviitia

tiishmay-men (Sh.turk).

2. 0 ‘rin, makon bildiruvchi so‘zlarga qo‘shilganda, makon

chegarasi ko‘rsatiladi: Oqlami kekkachci аЩ ( OlN). Ishqnuj g ‘ayati

bu yergachadtir (Navoiy, MQ). G ‘aznig‘acha cherik elinirj atlang'a

bu hal edi (BN).

O’zbek adabiy tili tarixi

Ravish sO’z turkumi.  Eski o‘zbek tilida ham ravish turkumidagi so‘zlar so‘z  o‘zgartuvchi affikslar qabul qilmasligi bilan boshqa mustaqil so‘z  turkumlaridan ajralib turadi. Gapda ravishlar boshqa so‘zlar bilan  bitishuv yo‘li bilan bog‘lanadi. Ayrim ravishlarning tarkibidagi  kelishik affikslari esa o ‘zining grammatik xususiyatini yo‘qotib,  so'zning tarkibiy qismiga aylanib qolgan.

 Turkiy tillardagi, shu jumladan, o‘zbek tilidagi ravishlarning  bir guruhini boshqa so‘z turkumlaridan ajrab chiqqan so‘zlar tashkil  etadi. Bunday ravishlarning ko‘pchiligi ismlar, ayrimlari fe’llar  asosida shakllangan. Ravishlarning boshqa so‘z turkumlaridan ajrab  chiqishi ma’lum tarixiy davrlarda har xil yo‘llar bilan yuzaga kelgan.  Masalan, hozirgi tashqari, ichkari turidagi so‘zlar tarkibidagi  -qari, -kari tarixan jo ‘nalish kelishigi affiksi bo‘lgan (qarang:  24-§). Kech, kecha, erta kabi payt bildiruvchi so‘zlar esa qo‘llanish  o‘rniga qarab ravish m a’nosini ham ifodalaydi (

Esk i o‘zbek t ili da ist e’molda bo‘lgan rav ishlarning v a rav ish m a’nosida qo'llanuv chi so‘zl arni ng m a’lum qismi boshqa sist emadagi t illardan o‘zl asht irilgan. Bunday so‘zlaming k o‘pchiligi eron t illariga, ay rimlari arab t i liga mansub. 0 ‘zl asht irilgan rav ishlar t uzil ishi j ihat dan t urlicha. Esk i o‘zbek t ili ga eron t illaridan v a arab t ilidan o‘zlasht i rilgan rav ishlar v a rav ish m a’nosida qo‘llanuv chi so‘zlarning ishlat ili shi ga misollar k elt i ramiz: Ahist a ay t duqimizni ham eshit ur (Tafsir). Men hargiz... ahshi m y oq (QR).

Ravish yasalishi  Eski o‘zbek tilida iste’molda bo‘lgan ravishlarning asosiy  qismi yasama ravishlardan iborat boMib, bular m orfologik  (affiksatsiya) va sintaktik (kompozitsiya) usullar bilan hosil bo‘lgan.  Asli o ‘zbekcha (turkiy) tub ravishlar juda kam sonni tashkil  etadi. Bulardan quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: Biznirj atalanmizkim, ashnu eldildr. ... (Tafsir). Bat bol, bashirj al, qach (Atoiy).  Chiqiban qaVam bersiinlar bat (SHN). Sizirjda kezin biz

O’zbek adabiy tili tarixi

10.08.2023

0

751.5859375 KB

Похожие