logo

O’zbek tili gidronimlarining xronologik tasnifi

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

256.60546875 KB
                      Mavzu:
O’zbek tili gidronimlarining 
xronologik tasnifi:O’zbekiston 
hududidagi gidronimlarni o’rganilish 
darajasi,etimologiyasi.Amidaryo,Sirda
ryo, 
Zarafshon,Qashqadaryo,Surxondaro 
kabi gidronimlarning etimologiyasi. Barcha  suv  obyektlarining  nomlari 
 gidronimlar  deyiladi  (yunon cha  
«hidro»  —  suv,  «nom»  —  nom).  
Okean,  dengiz,  ko‘l,  soy, jilg‘a, 
quduqning  har  biri  suv  obyektidir. 
 Suvsiz  hayot  yo‘q.  Yer  sharida 
dastlabki  hayot  ham  suvda,  
okeanda  paydo  bo l gan  degan  fikr  
bor. Toponimikaning bo‘limi  —  
gidronimika  suv  obyektlarining nom 
larini,   k ulaming  kelib  chiqishini,  
atalish  qonuniyatlarini  o'rganadi.
Toponimistlar gidronimlami  eng  
qadimiy  toponimlar  deb  
baholashadi.  Haqiqatan  ham  
shunday.  Masalan,  Amudaryo  bilan  
Sirdaryoning  qadimiy  nomlari  har  
qanday osori-atiqa  yodgorliklarining 
yoshi bilan bellasha oladi. O’ rta  Osiyodagi  eng  yirik  daryo  —  Amudaryo 
 qadimgi  yunon  tarixchisi  Gerodot  (miloddan  
awalgi  V  asr)  asarlarida  Araks  deb,  keyinroq  
(miloddan  awalgi  I  asr  —  milodning  I  asrida) 
 o‘tgan  yunon tarixchilari  asarlarida  Oks  
(yoki  Oksos)  deb  atalgan.  Olimlar  ana  shu 
Oks  (ba’zan  Akes)  Amudaryoning  qadimiy  
turkiy  nomi  —  0 ‘kuz «daryo»  so‘zining  
o‘zginasi  deb  hisoblaydi.  Avesto  va  boshqa  
tarixiy manbaalarda Amudaryoning Arang, 
Raxa,  Ranxa, Aranxa degan qadimiy nomlari  
ham  uchraydi.  Arablar  uni  Jayxun  «jo‘shqin  
(daryo)»  deb atashgan. Jayxun yahudiylaming 
muqaddas kitobi  «Tavrot»da tilga olin gan  
Jixon  daryosiga  nisbat  berib  atalgan,  degan  
fikr  ham  bor. Amudaryoning  qadimiy  eroniy  nomi  
Vaxsh  (Vaxshob)  bo'lgan. 
Daryoning  yirik  irmoqlaridan  biri  
hozir  ham  Vaxsh  deb  ataladi. Abu  
Rayhon  Beruniy  Vaxsh  xorazmliklarda  
suv  parisi  —  malak nomi  deb  yozgan.  
Professor  H.Hasanov  ma’lumotlariga  
qaraganda, Pokistonda Amudaryoni  
hozir ham  Vakshu-nada deb  atashar 
ekan. 0 ‘rta Osiyoda  Vaxsh,  Vaxshivar,  
Vaxshivardara degan bir nechta joy 
lar  bor.                        Sirdaryo
Sirdaryo  so'zining  ma’nosi  nima?  Daryo  
nomi  sir,  ya’ni  «rang, bo'yoq»,  «Sariq  daryo» 
 (loyqa  suvli  daiyo),  «Serob»  (Sersuv),  
«Sirtdaryo» (tog‘ sirtlaridan, tepalaridan oqib 
keladigan daryo) degan ma’noni bildiradi  
deyuvchilaming fikri  noto'g'ri  ekanligini  
professor  H.Hasanov 
aytib o‘tgan edi.  Bu azim daryo shu atroflarda 
yashagan Sar (silis — sir) qabilasi  nomi bilan  
atalgan  deyish  ancha  haqiqatga yaqin.                      Zarafshon
Zarafshon  haqiqatan  «Zar  
sochuvchi»  daryo.  Daryo  o'zanidagi 
qumda oltin zarralari bo'lganidan 
daryo shunday nom olgan.  Po‘stak 
yoki  uzun patli gilam  ustiga qum 
to'kib,  bosim bilan yuvganda,  oltin 
zarralari  jun  oralarida  qolgan.  Shu  
yo'l  bilan  qumdan  oltin  ajratib 
olishgan.   Lekin  Zarafshon  daryoning  keyingi  
asrlarda  paydo bo'lgan 
nomi.  Miloddan  oldingi  yunon  
tarixchilari  asarlarida  Politimet,  o'rta 
a s rlarda  Obi Ko‘hak  —  Ko'hak suvi  deb  
atalgan.
Ко‘ ha  к  —   Samarqand  shahri  yaqinidagi  
Cho‘ponota  tepaligining 
tojikcha nomi  (ko‘hak — tog'cha,  qir).  Bu 
tepalik arab geograflaridan 
Ibn  Havqal  (X  asr)  asarlarida  Jabali  
Ko‘hak  deb  atalgan  (arabcha 
jabal  —  «tog1»).                            Qashqadaryo
  Qashqadaryo  gidronimi katta suv obyektlarining 
nomlari qadimiy bo'ladi  degan  fikrning  to'g'ri  
ekanligini  isbotlaydi.  Bu  daryo  nomi ning  kelib  
chiqishi  haqida  qancha  fikrlar bildiriigan  bo ’ Isa  
ham  gidronim etimologiyasi to‘g‘ri aniqlangan deb 
bo'lmaydi.  Qashqa so'zining  m a’nosi ko'p. 
Akademik V.V.Bartoldning Qashqadaryo Kesh  
(Shahri	
 
sabz) shahri nomining fonetik o'zgarishi oqibatidir, 
degan fikri to'g'riga   o‘xshaydi.  Kesh  shahri  nomi  
asli  Kash  bo'lgan,  chunki  shahaming epiteti 
«Kashi-dilkash» edi. Arab geograflari  asrlarida  
Qashqadaryo     (X asr)  Keshkiro‘d deb,  Temur  
davrida  Xashqa  (Xashqaro‘d)  deb  yuri	
 tilgan  va  
keyinchalik  Qashqadaryo  bo'lib  ketgan.                   Surxondaryo
Surxondaryo   nomining  etimologiyasi  ham  
hamon jumboqligicha qolayotir. Tojikcha 
«Qizil suv» ma’nosida bo'lsa,  surxob deyilishi 
kerak 
edi  (daryoning  bosh  qismi  —  Denov  
shahrigacha  Qizilsuv  ataladi). Surx yoki 
surxi degan turkman urug'i  ham bor.  O'rta  
asrlarda,  Amir Temur  tarixida  ham  
Chag'onrud  deb  atalgan.  V.V.Bartold  mo'g'ul 
tilida  chag'on  «oq»  ekanini  aytgan  (ro'd-
daryo).     Foydalanilgan adabiyotlar 
ruyxati:
1)S.Qorayev “Toponimika” T.2006 
[57-60]
2)N.Uluqov “O’zbek tili 
gidronimlarining tarixiy-lisoniy 
tadqiqi .  Fan 2008 E’tiboringiz uchun tashakkur !

Mavzu: O’zbek tili gidronimlarining xronologik tasnifi:O’zbekiston hududidagi gidronimlarni o’rganilish darajasi,etimologiyasi.Amidaryo,Sirda ryo, Zarafshon,Qashqadaryo,Surxondaro kabi gidronimlarning etimologiyasi.

Barcha suv obyektlarining nomlari gidronimlar deyiladi (yunon cha «hidro» — suv, «nom» — nom). Okean, dengiz, ko‘l, soy, jilg‘a, quduqning har biri suv obyektidir. Suvsiz hayot yo‘q. Yer sharida dastlabki hayot ham suvda, okeanda paydo bo l gan degan fikr bor.

Toponimikaning bo‘limi — gidronimika suv obyektlarining nom larini, k ulaming kelib chiqishini, atalish qonuniyatlarini o'rganadi. Toponimistlar gidronimlami eng qadimiy toponimlar deb baholashadi. Haqiqatan ham shunday. Masalan, Amudaryo bilan Sirdaryoning qadimiy nomlari har qanday osori-atiqa yodgorliklarining yoshi bilan bellasha oladi.

O’ rta Osiyodagi eng yirik daryo — Amudaryo qadimgi yunon tarixchisi Gerodot (miloddan awalgi V asr) asarlarida Araks deb, keyinroq (miloddan awalgi I asr — milodning I asrida) o‘tgan yunon tarixchilari asarlarida Oks (yoki Oksos) deb atalgan. Olimlar ana shu Oks (ba’zan Akes) Amudaryoning qadimiy turkiy nomi — 0 ‘kuz «daryo» so‘zining o‘zginasi deb hisoblaydi. Avesto va boshqa tarixiy manbaalarda Amudaryoning Arang, Raxa, Ranxa, Aranxa degan qadimiy nomlari ham uchraydi. Arablar uni Jayxun «jo‘shqin (daryo)» deb atashgan. Jayxun yahudiylaming muqaddas kitobi «Tavrot»da tilga olin gan Jixon daryosiga nisbat berib atalgan, degan fikr ham bor.

Amudaryoning qadimiy eroniy nomi Vaxsh (Vaxshob) bo'lgan. Daryoning yirik irmoqlaridan biri hozir ham Vaxsh deb ataladi. Abu Rayhon Beruniy Vaxsh xorazmliklarda suv parisi — malak nomi deb yozgan. Professor H.Hasanov ma’lumotlariga qaraganda, Pokistonda Amudaryoni hozir ham Vakshu-nada deb atashar ekan. 0 ‘rta Osiyoda Vaxsh, Vaxshivar, Vaxshivardara degan bir nechta joy lar bor.