O’zbek shevarida undosh va unlilar tasnifi
O’ZBEK SHEVARIDA UNDOSH VA UNLILAR TASNIFI. Reja 1.UN LI LAR TA SN IFA 2.UN DOSHLA R TA SN I FI 3.TRAN SKRIPSIYADA ULA RN IN G QO’LLAN ISHI .
O‘zbek shevalarni tekshirish uchun quyidagi unli tovushlar tizimidan foydalanish mumkin: a, כ , i, o‘, ’ ( i), u, o( ө ), e. a - til orqa, keng lablanmagan tovushni ko‘rsatadi: qalam, bag‘ir. ə - "a"ning yumshoq varianti: g p, n . Ba’zi tekshiruvchilar bu harfni "ə" shakli bilan ham ko‘rsatadilar: ənə, mənə. כ - til orqa, keng, bir oz lablangan unlini bildiradi: ot( כ t), soqol ( s כ q כ l) . Bu tovush, ayniqsa, Samarqand, Toshkent shevalari uchun harakterli: כ ta, n כ n, y כ m כ n va boshqalar. Ba’zan " כ " unlisi "o" tarzida ko‘rsatiladi. i - til oldi, lablanmagan, tor unli: bil, sakkiz, kirish. o‘ - "i"ning qattiq varianti. Til orqa, lablanmagan, tor unli bo‘lib, ayniqsa, singarmonizmli shevalar uchun harakterli: qo‘lo‘q (q ө l ө q) , g‘o‘jo‘m (g‘ ө j ө m) .
ө - oldingi qator lablangan o‘ unlisi. e - bu unli so‘z va bo‘g‘in o‘rtasida keladigan "e" unlisini ifodalaydi: bel, kel, ter. - turg‘un, orqa qator indiferint ’ unlisi. o - oldingi qator lablangan o‘ unlisi. o‘ - lablangan, indifferent tovush. (Indifferent tovush - farqlanuvchi tovush). e - so‘z va bo‘g‘in boshida keladigan unlini ifodalaydi. "yo" unlisiga nisbatan ancha til orqa tovushni bildiradi: egar, elak, duel. Transkripsiyada "y"lashgan harflar(ni) quyidagicha ko‘rsatiladi: yu - yu: ya - ya, ye: ye - ye(ye,ye): yo - y כ (y כ ) . Lotin yozuvidagi yangi transkripsiya
a (a) - orqa qat or, quy i-k eng lablanmagan t ov ushni k o‘rsat adi. Ana, at a, bala ä ( ä ) - old qat or, quy i-k eng, lablanmagan: äk ä, änä. ā (ā) - orqa qat or, quy i-k eng, qisman lablangan: āl, bāl. e (e) – old qat or, o‘rt a-k eng, lablanmagan: el, bel, k el. i ( i ) – old qat or, y uqori-t or, lablanmagan: bārdi, k irgin, singarmonizmli shev alarda k eldi, jet t i, bir. ї ( ї ) – orqa qat or, y uqori-t or, lablanmagan: bārd ї , b ї q ї n; i v a ї unlilari singarmonizmli shev alarda qisqa t ov ushni ifodalay di bil, q ї l. i: (i:) - i unlisining cho‘ziq v ariant i. Barcha o‘zbek shev alarida uchray di: t i:l, bi:l. ї : ( ї :) – ї unlisining cho‘ziq v ariant i: q ї :z, q ї :j ї :q. Singarmonizmli o‘zbek shev alari t alaff uzida uchray di u (u) – o rqa qat or, y uqori-t or, lablangan: bu, ul, un.
XIII—XIV asarlarda o‘zbek tili taraqqiyotiga qipchoq lahjasining katta ta’siri borligi maxsus lug‘atlarda ham o‘z aksini topgan. Ma’nosi o‘sha qadimiy lug‘atlarda ham izoxlangan chak-chakak, tamaqsov — ochko‘z, satsrov — kar (attuhfa — tuz) singari juda ko‘plab so‘zlarning hozirgacha qipchoq lahjasida keng qo‘llanilishi ham bu lahjaning juda qadimiy, yashovchan va ifoda imkoniyati keng ekanligini ko‘rsatadi. Mavlono Lutfiy, hazrat Alisher Navoiy , Zahiriddin Muhammad Bobur va ular zamondoshi Muhammad Solih singari daho adiblar asarlari tilida qipchoq tili unsurlarining bot-bot uchrab turishini ham qo‘shadigan bo‘lsak, umuman bu guruh lahjalarining eski o‘zbek adabiy tili taraqqiyotida benihoya katta o‘rin tutganligining guvohi bo‘lamiz.