Qadimgi turkiy til arda u nli lar

Reja 1. Qadimgi turkiy tilning fonetik xususiyatlari. Unli va undoshlar.1 2. Singarmonizm. Tanglay uyg`unligi. Lab uyg`unligi.2

U n l i l a r Qa dimgi tur kiy t ild a sakki s ta unli fonema bo`lib, ular bir-birida n qatori , t o r -kengligi, lab lanish-lablanmasligiga ko`ra farq qiladi. Bu lardan - a, ы , o, у orqa qa t or va ә , и , о , u old qator u n l ilaridir. Keng unlilar - a, ә, o, ө; tor unlilar - ы, и, у, u, qadimgi turkiy tilning unli fonemalari munosabatidagi bunday miqdoriy tenglik ularning sistemasini kub shaklida ifodalashga imkon beradi.

Kubning yuqori qismida tor unlilar, quyi qismida keng unlilar, old qismida old qator unlilari, orqasida orqa qator unlilari , o’ ng tomonida labl an gan va ch a p tomonida lablanmaga n u nlilar b eri ldi. Demak, a - labla n magan, ke n g va orqa qator; - ә lablanmagan, keng l ekin o l d qator unlidir. Bu unlining talaffuzi qozoq va qirg`iz hamda ko`pgina turkiy tillarda, o`zbek tilining singarmonizmli lahja va simvollarida saqlangan.

Tatar va boshqird tillarida bu unli yanada orqaga siljishi va kengayishi natijasida כ ga aylangan. Hozirgi o`zbek adabiy tilida ba’zi o’rinlarda oldingi tomon ө ga yaqinlashgan, ayrim hollarda orqaga tomon kengayib ә ga aylangan. Qadimgi gurkiy tillardagi ә unlisi esa hozir torayib, ko`pgina turkiy tillarda, jumladan o’zbek tilida birikchi bo’g’inda ә ga aylangan.