Turkiy tillarda yordamchi so’z turkumlari

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1121.150390625 KB

Скачать

Mavzu: Turk iy t illarda
yordamchi so’z t urk umlari .

REJA:
•
Turkiy tillarda bog’lovchi
•
Turkiy tillarda ko’makchi
•
Turkiy tillarda yuklama

T уркий тилларда кўмакчилар
•
Кўмакчилар восита, қурол, максад, сабаб, пайт, ўрин ва
шарт каби маъноларни билдириш учун қўлланиладиган
ёрдамчи сўз туркумидир.
•
Кўмакчилар ёрдамчи сўзларнинг бир тури сифатида
мустақил сўзлардан фарқли равишда ўзи мустақил лексик
маъно англатмайди, махсус морфологик белгиларига эга
эмас, бошқа сўзлар билан синтактик алоқага киришса ҳам
ўзи мустақил ҳолда гапда бирор гап бўлаги вазифасини
бажара олмайди. Улар грамматик жихатдан сўзлар
ўртасидаги муносабат, алоқани таъминлайди, бирор тобе
сўзнинг ҳоким сўзга боғланишига воситачилик қилади, ўзи
бошқариб келган сўзнинг бошқа сўз томонидан
бошқарилишига хизмат қилади .

• Туркий тиллардаги кўмакчилар рус
( тилидаги предлог олд
) . кўмакчилар ларга ҳам қиёсланади
Кўмакчилар ва предлоглар маъно ва
. вазифаларига кўра ўхшаш Фақат
кўмакчилар ўзи бошқарган сўздан
, кейин предлоглар эса ўзи боғланиб
. келган сўздан олдин келади
•
- Кўмакчилар семантик грамматик
хусусиятларига кўра туркий тиллар
грамматикаларида ҳар хил тасниф
. килинади

•
Кўмакчиларни тасниф қилишда баъзи олимлар
уларнинг прототипларини, қайси туркумдан келиб
чиққанлигини асосга олиб уларни от кўмакчилар ва
феъл кўмакчиларга ажратсалар, бошқалар
кўмакчиларнинг қандай сўзлар билан боғланишини
хисобга олган холда уларни кайси келишикдаги
сўзларни бошқаришига қараб тасниф қиладилар.
•
Туркий тилларни қиёсий ўрганиш соҳасининг
пешқадам олимларидан бири А.М.Шчербак ҳам
ҳозирги туркий тиллар грамматикаларидаги
анъанани бузмагани ҳолда кўмакчиларни дастлаб
от кўмакчилар ва феъл кўмакчилар сифатида икки
йирик группага ажратиб:

•
Таснифда кўмакчилар асосан отга боғланади дейилган,
лекин баъзан феълга хам боғланиши мумкин: келгали
бери , (бу ҳозирги ўзбек шеваларида хам учрайди: сен
келгали бери каби); бошқирд. а тир ўсўн (отиш учун);
қумиқ. учгунча алдин (аввал учгунча); ўзбек, тахтни
эгалласин учун каби.
•
К ўмакчиларнинг пайдо бўлиши жуда узоқ даврлардан
бошланган бўлиб, уларнинг қадимийлигини шундан
ҳам билиш мумкинки, ҳозирги туркий тилларда у ёки
бу кўмакчиларни деярли ҳамма туркий тилларда
учратиш мумкин. Агар айрим тиллар ўртасидаги яқин
алоқани бундан минг йиллар олдин узилган деб
ҳисобланса, улар таркибидаги бир хил кўмакчиларнинг
ундан олдин келиб чиққанлигини сезиш қийин эмас.

От кўмакчилар
Булар асосан бош ва қаратқич келишиги
шаклидаги отлар билан бирикувчи от
кўмакчилар:
•
ал (ин) // алд // олд кумакчиси:
қадимтуркий.
•
Ара кўмакчиси: қадимтуркий
•
Арқа// арқали кўмакчилари
•
Арт кўмакчиси
•
Аст, этак, баш, бет, боз//бод, бой, ич,
ичкари, йак(ёқ), йан,йанглиғ, қат, қаш,
кез/кед/кет/кей, кеп/кеби, ўрун, ўрта,

От кўмакчилар
Булар асосан жўналиш келишиги шаклидаги
отлар билан бирикувчи от кўмакчилар:
•
Йақин кўмакчиси
•
Йағуқ, йувуқ, жувиқ,
•
Чақ//чаг, чағли
ТУШУМ КЕЛИШИГИДАГИ ОТЛАРГА
БИРИКУВЧИ ОТ КЎМАКЧИЛАР
Куди, куду,қуйи

Феъл кўмакчилариАсосан бош ва қаратқич келишиги
шаклидаги отлар билан бирикувчи
феъл кўмакчилар:
Бирла кўмакчиси
-са, сайин кўмакчиси

Феъл кўмакчилариАсосан тушум келишиги шаклидаги отлар
билан бирикувчи феъл кўмакчилар:
Айлан//айнал
Аша
Кэч
Ўт
Чила

Феъл кўмакчилари
Асосан жўналиш келишиги шаклидаги отлар
билан бирикувчи феъл кўмакчилар:
Бақ, бўл, йараша, йэт, қара, қариш,
қарши,кўр, кўра, тарт, тартиб, тэг, тайин,
дайин.

ЮКЛАМАЛАР
Ёрдамчи сўзлар деганда асосан мустақил
сўзлар ўртасидаги ўзаро муносабатга
восита бўдиган, воситачилик қиладиган тил
элементлари тушунилади. Бу соҳага
бағишланган илмий ишлар ва туркий тиллар
грамматикаларида юкламалар, асосан маъно
хусусиятлари ҳисобга олинган ҳолда қуйидаги
турларга ажратилади:

БОҒЛОВЧИЛАР
Кадимтуркий тилларда сўз туркуми сифатида
шаклланган боғловчилар бўлмаган. Агглютинатив
тизимда бўлган барча тиллар, жумладан, туркий
тиллар учун ҳам, боғловчиларнинг мавжуд эмаслиги у
қадар сезилмаган, чунки уларнинг вазифасини бошка
туркумлардаги турли сўзлар бажарган .
Тил тараққиётининг қадимги даврларида асосан жонли
сўзлашув тили алоқа воситаси сифатида хизмат
қилгани учун боғловчи воситалар талаб қилинмаган.
Туркшунос олимлар ҳатто тил тараккиётининг ёзма
шакли шакллана бошлаган даврларда ҳам г a п
қурилишининг содда бўлганлигини таъкидлашади.

Ҳозирги туркий тилларнинг
тараққиёти боғловчиларнинг икки йўл
билан ҳосил бўлганлигини кўрсатади:
•
1.Ҳар бир туркий тилнинг ўз ички
имкониятлари оркали тил тараққиётининг
дастлабки даврларида туркий тилларда
боғловчи воситалар сифатида айрим таъкид
юкламалари, баъзи феъл шакллари,
олмошлар хизмат қилган.

•
2.Четдан сўз олиш орқали. Ҳозирги туркий тилларда боғловчилар
асосан араб, форс-тожик, қисман рус тилларидан олинган:
•
а) араб: озарбайжон. аммо, лекин, фақат; татар, эммэ, лэкин,
фақат; туркман. аамма, вали, валин; ўзбек, аммо, лекин, лек, ва лекин;
•
б) форс-тожик: озарб., бошкирд, татар, уйғур, ҳам; гагауз, турк,
туркман. ҳэм; ўзбек, ҳам; озарбайжон. йа, йахуд; бошқирд, татар, йа,
йани; ўзбек, йо, йохуд; уйғур, ўзбек, чунки; уйгур, агар; турк. агар;
ўзбек, агар; озарбайжон. ҳарганд; бошқирд. гарча; ўзбек, ҳарчанд;
озарбайжон, туркман. гоҳ, ўзбек, гоҳ; озарбайжон, гагауз, турк, туркман,
ўзбек, ки; озарбайжон, гагауз, турк. на , ўзбек, на; озарбайжон, турк,
гагауз, истар; ўзбек, хоҳ;
•
в) араб, форс-тожик: озарбайжон. мадам ки, модомики;
озарбайжон, уйгур, ва ҳам, ва йахуд, ва йаки;
•
г) рус: бошкирд . а, ату, хатайа; гагауз, да, а; қараим, то, а, и, но,
хатйа, хот; хакас, а, а то, зато, хот каби.

•
1. Четдан сўз олиш орқали. Ҳозирги туркий тилларда
боғловчилар асосан араб, форс-тожик, мўғул қисман рус
тилларидан олинган.
•
2. Араб тилидан озарбайжон, татар, туркман, ўзбек
тилларига аммо, лекин, фақат, эммэ, лэкин, фақат, аамма,
вали, валин, аммо, лекин, лек, ва лекин сўзлари олинган.
•
3. Форс-тожик тилидан озарбайжон, бошқирд, татар, гагауз,
турк, туркман, ўзбек, уйғурчага ҳам, ҳэм, ҳам, йахуд, йа, йани,
йо, йохуд, чунки, агар,бек, агар, арганд, гоҳ сўзлари олинган.
•
4. Фақат форс-тожик тилларидан озарбайжон ва уйғур
тилларига мадам ки, модомики, ва ҳам, ва йахуд, ва йаки
боғловчилари ўзлашган.
•
5. Рус тилларидан бошкирд, гагауз, қараим, хакас тилларига
а, ату, хатайа, да, а, то, а, и, но, хатйа, хот, а, а то, зато, хот
кабилар ўзлашган.

Mavzu: Turk iy t illarda yordamchi so’z t urk umlari .

REJA: • Turkiy tillarda bog’lovchi • Turkiy tillarda ko’makchi • Turkiy tillarda yuklama

T уркий тилларда кўмакчилар • Кўмакчилар восита, қурол, максад, сабаб, пайт, ўрин ва шарт каби маъноларни билдириш учун қўлланиладиган ёрдамчи сўз туркумидир. • Кўмакчилар ёрдамчи сўзларнинг бир тури сифатида мустақил сўзлардан фарқли равишда ўзи мустақил лексик маъно англатмайди, махсус морфологик белгиларига эга эмас, бошқа сўзлар билан синтактик алоқага киришса ҳам ўзи мустақил ҳолда гапда бирор гап бўлаги вазифасини бажара олмайди. Улар грамматик жихатдан сўзлар ўртасидаги муносабат, алоқани таъминлайди, бирор тобе сўзнинг ҳоким сўзга боғланишига воситачилик қилади, ўзи бошқариб келган сўзнинг бошқа сўз томонидан бошқарилишига хизмат қилади .

• Туркий тиллардаги кўмакчилар рус ( тилидаги предлог олд ) . кўмакчилар ларга ҳам қиёсланади Кўмакчилар ва предлоглар маъно ва . вазифаларига кўра ўхшаш Фақат кўмакчилар ўзи бошқарган сўздан , кейин предлоглар эса ўзи боғланиб . келган сўздан олдин келади • - Кўмакчилар семантик грамматик хусусиятларига кўра туркий тиллар грамматикаларида ҳар хил тасниф . килинади

• Кўмакчиларни тасниф қилишда баъзи олимлар уларнинг прототипларини, қайси туркумдан келиб чиққанлигини асосга олиб уларни от кўмакчилар ва феъл кўмакчиларга ажратсалар, бошқалар кўмакчиларнинг қандай сўзлар билан боғланишини хисобга олган холда уларни кайси келишикдаги сўзларни бошқаришига қараб тасниф қиладилар. • Туркий тилларни қиёсий ўрганиш соҳасининг пешқадам олимларидан бири А.М.Шчербак ҳам ҳозирги туркий тиллар грамматикаларидаги анъанани бузмагани ҳолда кўмакчиларни дастлаб от кўмакчилар ва феъл кўмакчилар сифатида икки йирик группага ажратиб:

Turkiy tillarda yordamchi so’z turkumlari

10.08.2023

0

1121.150390625 KB

Похожие