O'ZBEK SHEVALARI TASNIFI

 Hozirgi kunda o’zbek xalq shevalarining bir necha xil tasnifi mavjud. Bu tasniflar turli turkolog va shevashunoslar tomonidan qilingan bo’lib, ayniqsa, I.I.Zarubin, E.D.Polivanov, K.K.Yudaxin A.K.Borovkov, G`ozi Olim Yunusov, U.Tursunov, Sh.Shoabdurahmonov, V.V.Reshetovlarning tasniflari katta ilmiy qiymatga egadir.  Prof. I.I.Zarubin o’zbek shevalarini birinchi mamrta umumlashtiruvchi guruhlarga birlashtirish, ya‘ni tasnif qilishga urindi. U o’zbek shevalarini 4 guruhga bo’lib ko’rsatadi: Xiva, Farona, Toshkent, Samarqand-Buxoro shevalari. I.I.Zarubinning bu tasnifida o’zbek shevalari orasida katta o’rin tutgan, qipchoq (j-lovchi) shevalar va shimoliy o’zbek shevalari hisobga olinmay qolgan.  K.K.Yudaxin o’zbek shevalari tasnifining ikki variantini tavsiya etgan. U o’zining o’zbek shevalari tasnifining 1-variantida o’zbek shevalarining tojik tili bilan munosabati va singarmonizmning saqlash darajasiga qarab, quyidagicha guruhlarga ajratadi:

 1. Turk tovush tizimi va singarmonizmni saqlagan shevalar.  2. O’zbek va tojik tillarida so’zlashadigan tojik shevalari (Samarqand- Buxoro va boshqa shaharlarning asosiy aholisi).  E.D.Polivanov tomonidan bir qator o’zbek shevalari va dialektlari o’rganib chiqilgan. E.D.Polivanov o’z tasnifida tildagi ikki holatni ko’zda tutdi:  1) metisatsiya (qardosh tillarning chatishuvi); 2) gibridizatsiya (turli tizimdagi tillarning chatishuvi). U shevalarda uchraydigan barcha  fonetik o’zgarishlarni hisobga olib. o’zbek shevalarini bir necha  guruhga bo’ldi. Eronlashish nuqtai nazaridan, ya’ni ba’zi o’zbek  shevalarining tiklanish protsessida tojik tilining ishtirokini  hisobga olib shevalarni quyidagicha guruhlashtirdi.

 1. Eronlashmagan shevalar.  2. Eronlashgan shevalar.  Y.D.Polivanov eronlashgan shevalarga Toshkent, Qo’qon, Marg`ilon, Andijon, Shahrixon tip shevalarini kiritsa, to’la eronlashgan, ya‘ni tojik vokalizmini o’zida to’la aks ettirgan shevalarga Buxoro-Samarqand, Xo’jand, O’ratepa shevalarini kiritadi. Eronlashmagan shevalarga o’zbek-qipchoq (j-lovchi) lahjasi va Farg`onaning singarmonizmli qishloq shevalarini (Saroy, Andijon, Yo’lguzar, Mankent) kiritadi.

 Y.D.Polivanov bu ikki xil (eronlashgan va eronlashmagan) shevalar o’rtasida eronlashishning kuchsizlanishi, gibridizatsiya natijasida turkiylashishi kuchligiga ko’ra, eronlashgan shevalarni 4 xil tipga ajratadi: 2-tip – Toshkent tip shevalari (Toshkent va uning atrofidagi qishloq shevalari (Xonobod, Telov); 3-tip – Qo’qon, Marg`ilon tip shevalari); 4-tip – Andijon-Shahrixon tip shevalari; 4-a tip – uyg`urlashgan yoki umlautli shevalar (Namangan va unga yaqin qishloq shevalari). Y.D.Polivanov tasnifida yana 2 tip sheva ajratilgan. Bular: 6-tip – Shimoliy o’zbek shahar shevalari tipi (Turkiston, Chimkent). 7-tip – Shimoliy o’zbek qishloq shevalari tipi (Mankent, Qoramurut kabi shevalar).