logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Общий
  4. O‘zbek Shevalari tasnifi.

O‘zbek Shevalari tasnifi.

Загружено в:

16.11.2024

Скачано:

0

Размер:

201.8017578125 KB
Скачать
Mavzu: O ‘ zbek Shevalari tasnifi. Reja 1. “0 ‘zbek dialektologiyasi”ning maqsad va vazifalari. 2. Fanning nazariy va amaliy ahamiyati. 3. Dialektologiyaning shakllanishi. 4. Til va sheva munosabati. 5. “0 ‘zbek dialektologiyasi”ning o‘rganilishini davrlashtirish. “ 0 ‘zbek dialektologiyasi”n ing m aqsad va vazifalari. “0 ‘zbek dialektologiyasi” fanini o ‘rganishdan maqsad o ‘zbek shevalarining eng muhim xususiyatlari - fonetik, leksik, morfologik va, qisman, sintaktik xususiyatlari hamda areal lingvistika (lingvistik geografiya) haqida talabalarga zaruriy bilimlami berishdir. Bu esa quyidagi vazifalam i keltirib chiqaradi: - talabalarga o‘zbek dialektologiyasi bo‘yicha zaruriy bilimlami berish va, shu jumladan, fanning tayanch tushunchalari bilan tanishtirish; - o ‘zbek shevalarining fonetik, leksik va grammatik qurilishi haqida ma’lumot berish; - jahon tajribasidagi dialektologik bilimlar bilan qurollantirish; - shevalarni yozib olishda qo‘llanadigan transkripsiya tizimini o‘rgatish hamda dialektologiyada qo‘llanadigan metodlami o ‘zlashtirish va sheva vakillaridan sheva xususiyatlarini yozib olish malakasini hosil qilish; - shevalarning tasnif qilinishi va uning tarixini o‘rganish; - adabiy til va sheva munosabatlari to‘g ‘risida zaruriy bilimlarni berish; - shevalar adabiy tilni boyitishning asosiy manbasi, dialektizmlar badiiy adabiyotda mahalliy koloritni hosil qiluvchi vosita ekanligi to‘g ‘risidagi bilimlarini takomillashtirish; - har bir lahjaning eng muhim xususiyatlari bo‘yicha bilimlami shakllantirish; - maktab va akademik litseylar taMimida dialektal xatolarning oldini olishga nazariy va amaliy tayyorlash. D ialektologiyaning shakllanishi. Tishunoslik fani shevalarni o ‘rganishdan boshlangan. Turkologiyada shevalarni o ‘rganish XI asrda Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘atit turk” asaridan boshlanganligi e’tirof etiladi. Dialektologiya fan sifatida jonli xalq nutqiga qiziqish tufayli XVII asr oxirlarida Germaniyada shakllandi. Bu davrda Germaniyada xalq shevalaridan mahalliy so‘zlar yig‘ ilgan va lug‘atlar tuzilgan. Shevalami ilmiy asoslarda o ‘rganish ishi esa X IX asming ikkinchi yarmida “Yosh gramm atikachilar” tomonidan amalga oshirildi va shevalar tabiiy, to‘xtovsiz va o ‘z-o‘zidan rivojlanish mahsuli hamda til sistemasining qonuniy ravishda turli hududlarga tarqalgan tarkibiy qismi deb qaralgan. 77/ va sheva m unosabati. Til jamiyatda insonlar o‘rtasida aloqa vositasi, fikr va his-tuyg‘ularini ifodalash quroli vazifasini bajaradi. Bu uning ijtimoiy maqomini bildiradi. Shuningdek, til termini millat, xalq va qabila-urug‘ning aloqa vositasini ham anglatadi hamda shu millat, xalq, qabila-urug‘ nomi bilan yuritiladi. Shu jihatdan jahon tillari bir-biridan farqlanadi. Til bizning davrimizda, xususan, o‘zbek millati faoliyatida milliy til tushunchasiga ega bo‘ ldi va shu millat a’zolarining umumiy aloqa vositasi sifatida rivojlanib kelmoqda. Til muayyan millat doirasida shu millat a ’zola-rining barchasi uchun tushunarli bo‘ladi va u ikki shaklga - adabiy til va sheva shakliga ega bo‘ladi. Milliy tilning tushunarli boTish-liligi ko‘proq uning adabiy til shakliga xosdir. Shevalaming tushunarlilik darajasi alohida talqinga muhto Sheva, dialekt va lahja tushunchalari. 0 ‘zbek tili boshqa turkiy tillardan ko‘p shevaliligi bilan farqlanadi. 0 ‘tgan tarixiy davr ichida o ‘zbek shevalari to‘xtovsiz taraqqiy etdi. Uning taraqqiyot tarixi va hozirgi davrini tushunish va izohlashda sheva, dialekt, lahja terminlari qo‘llanadiki, ularning lug‘aviy va terminologik ma’nolarini bilish, albatta, zarur. Sheva forscha so‘z bo‘lib, ravish, tarz, yo ‘sin degan ma’nolarni bildiradi va dialektologiya fanida o ‘ziga xos leksik, fonetik hamda grammatik xususiyatlari bilan farqlanib turadigan milliy (xalq) tilning kichik territoriyaga oid qismini anglatadi (1-rasm). J. K. Chambers, Peter Trudgillning belgilashicha, sheva muayyan tilning tarkibiy qismidir O‘quvchilar nutqida, ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari yozuvida uchraydigan xatolar shеvalar ta’sirida sodir bo‘ladigan xatolar jumlasiga kiradi: nɔnni ushɔg‘i – nonning ushog‘i; əynəlmɔq – aylanmoq; qavul – qabul; esnə – ensa; qыdыrыshma, qыdыrыsh – sayr, nɔnnъ ushɔg‘ъ – nonning ushog‘i; дəlбə – jinni, telba; Buxɔrɔgə turədъ - Buxoroda turadi; ərdjə – sandiq, qo‘ ngshu – qushni. Andijonlik o‘quvchi adabiy tildagi taroq, sanoq, kosa tipidagi so‘zlarni taraq, sanaq, kasa shaklida yozsa, toshkentlik o‘quvchi adabiy tildagi shabada, aka, do‘ppi kabi so‘zlarni o‘z shevasi ta’sirida shɔbɔda, ɔka, to‘ppi ko‘rinishida yozadi va bu bilan orfografik xatoga yo‘l qo‘yadi. Shunday qilib, o‘quvchi hamda talabalarni adabiy talaffuzga o‘rgatish, ular nutqini sheva, ya’ni dialektal so‘zlar ta’siridan xoli qilish kerak bo‘ladi O‘zbek adabiy tili va o‘zbek xalq shеvalari. O‘zbek tili singarmonizmning qisman borligi, kam saqlanib qolganligi bilan barcha turkiy tillardan farqlanadi. Shuningdek, boshqa turkiy tillarda 9 (to‘qqiz)ta unli bo‘lsa, o‘zbek adabiy tilida esa 6 (olti)ta unli mavjud. Adabiy til hamma shеvalar uchun umumiy bo‘lgan til. U ma’lum qoida va mеzonga – maromlarga ega bo‘ladi, shuningdеk, jonli tildagi holatlarni yozuv orqali ham bеra oladi (jonli til yozuvga ega emas). Adabiy tilning asosida shevalar yotadi. Unda shеvalardagi har xilliklarga yo‘l qo‘yilmaydi, ular til qoidalari asosida tartibga soladi. Shu bilan birga adabiy til leksikasi majmuida sheva so‘zlari bilan qo‘llanadigan kichik leksik tizimlar ham borki, ular dialektal lakunalar deyiladi. Milliy oshpazlik va hunarmandchilik, chorvachilik va dehqonchilik sohalarida qo‘llanayotgan leksik birliklar ularga misol bo‘ladi. Bu sohalarga oid narsa-hodisalarni o‘zlashgan so‘zlar bilan atab bo‘lmaydi. O‘zbek adabiy tilini o‘zbek xalq shеvalari boyitsa-da, ular birbiridan fonetik, leksik, morfologik, so‘z yasalishi, sintaktik jihatlardan qisman bo‘lsa ham farqlanib turishi tabiiy hisoblanadi. Bu esa adabiiy til nuqtayi nazardan talaffuzda, yozuvda quyidagi xatolarni yuzaga keltiradi: 1.Fonetik xatolar: opa – apa, men – man, tovuq – tuvuq, sovuq – suvuq, sochiq – chɔchыq, do‘ppi - to‘ppъ, bichan – pъchan, yomon – yamɔn kabilar. 2. Fonetik-morfologik xatolar: kattaroq – kattarak, aytmoq – aytmak, boshoq – bɔshaq, taroq – taraq, munchɔq - mo‘yinchɔq // bo‘yinchɔq, o‘qъb – o‘qup – o‘g‘ъp, yotqыz – yɔtgiz – yɔtqiz – yɔtg‘uz – yɔtguz – yɔtkuz, ichmaydi – ishmiydъ – ichmeydъ singarilar. 3. Morfologik xatolar: boryapti – bɔrvɔttъ – bɔrɔptъ – bɔrɔptъ – bɔruttъ - bɔrajatir, boradigan – baratin, suzagan - suzɔng‘ich, tomizg‘i - damizliq, ketaylik - getalъ va boshqalar. 4. Leksik xatolar: tuxum – mayak – yimirtqa (yimirta, yumurtqa), dovychcha – g‘o‘ra, narvɔn – shatъ – zangъ, chumɔlъ – morcha, ona (ɔna) – ena – aya. O‘zbek shevalarini o‘rganish masalasi. Bu masala “O‘zbek dialektologiyasi”ning doimiy tadqiq obyekti sanaladi. Shu o‘rinda ta’kidlash kerakki, o‘zbek shevalarini ilmiy asoslarda o‘rganish masalasining o‘zi ham bir necha jihatdan bahsli holda: 1) rus olimlari (Y. D. Polivanov, K. K. Yudaxin va boshqalar) XX asrning 20-yillaridan to 30-yillarning ikkinchi yarmigacha o‘zbek tilini boshqa millat vakillariga ham o‘rgatish uchun shevalarimizni tadqiq etishgan bo‘lsa-da, sheva vakillaridan yozib olingan matnlarga amaliy asoslanishgani uchun ularning ilmiy tadqiqotlari nazariy va amaliy jihatlardan to‘g‘ri bo‘lgani sababli shevalarni qanday va qay tarzda tadqiq etish lozimligini ko‘rsata olishgan. Biroq bu olimlarning tasniflari shevalarning fonetikasiga asoslanganligi uchun mazmun-mohiyati bilan fonetik tahlil bo‘lib, o‘zbek tili shevalarini boshqa turkiy tillardan farqlab ko‘rsatishga qaratilgan 2) XX asrning 30-yillaridan to 70- yillargacha bo‘lgan davrda (G‘ozi Olim Yunusov, A.Borovkov, V.V.Reshetov, F.Abdullayev, A.Ishayev, X.Doniyorov, A.Shermatov, N.Rajabov, A.Aliyev, K.Nazarov va boshqalar) shevalardan to‘plangan va yozib olingan matnlarga asoslanishgani uchun ularning tadqiqotlari ilmiy hamda amaliy jihatlardan to‘g‘ri yo‘naltirilgani sababli mamlakatimiz hududidagi shevalarning yuzdan yigirma foiziga yaqinini tadqiq etishga kirishishgan. Ammo ularning tasnif va tahlillarida dialektal morfologiya va dialektal leksika to‘g‘risida fikrlar bildirilsa-da, turkiy tillarga oid fonetik qonuniyatlar asosida tasniflash yetakchilik qilgan; 3) XX asrning 70-yillari oxiri va to bugungacha o‘zbek shevalari bo‘yicha qilingan tadqiqotlar jiddiy nazorat bo‘lmagani uchun sheva vakillaridan yozib olingan matnlarsiz tarzda amalga oshirilgan. Natijada bu sohadagi ishlarning asossizligi sezilib, tadqiqotchilarning mazkur sohadan ilmiy ish mavzularini olishlari keskin kamayib ketgan. Biroq T.Nafasov, S.Rahimov, B.To‘ychiboyev kabi olimlarning alohida shevalardan tuzgan lugatlari nashr etilgan. Bu davrda tasniflash masalasi, umuman, tilga olinmagan, ya’ni kun tartibiga qoʻyilmagan; 4) o‘zbek xalq shevalarining mukammal tasnifini amalga oshirish vaqti keldi. Bunda hozirda dialektologik ekspeditsiyalarni tashkil etib, sheva vakillaridan yozib olingan dialektal matnlarni ham fonetik, ham leksik, ham morfologik, ham sintaktik jihatlardan o‘rganilgan holda ularni qayta tasniflanishi maqsadga muvofiq. Bu tarzdagi shevalarni tasniflash, so‘zsiz, ularning mukammal tasniflashiga qarab boshlangan harakatdir. Mustaqillik tufayli iqtisodimiz singari ona tilimizga ham mustaqil rivojlanish uchun imkoniyatlar eshiklari ochildi Shеvalarning mamlakatimiz va qo‘shni davlatlar hududlarida joylashishi jihatdan tasnifi. XX asrgacha o‘zbek shevalari turli nuqtayi nazarlardan o‘rganilgan bo‘lsa, XX asrning boshlaridan esa ular ilmiynazariy, ilmiy- amaliy asoslarda o‘rganilib, o‘sha vaqt uchun qimmatli bo‘lgan tasniflar amalga oshirilgan. Shuning uchun ham profеssor I. I. Zarubin, prof. K. K. Yudaxin, prof. G‘ozi Olim, prof. A. K. Borovkov, prof. V. V. Rеshеtovlar tomonidan shеvalarimizni tasnif qilish bo‘yicha olib borilgan ishlarni shеvalarning mamlakatimiz va qo‘shni davlatlarning hududlarida joylashishi jihatdan tasnifiga misol qilib aytish mumkin Prof. I. I. Zarubinning o‘zbek shevalari yuzasidan qilgan tasnifi shevalarning joylashishiga ko‘ra tasnifi hisoblanadi. U o‘zbek shеvalarini to‘rtta shеvalar guruhiga bo‘lgan: 1) Xiva guruhi; 2) Farg‘ona guruhi; 3) Toshkеnt guruhi; 4) Samarqand-Buxoro guruhi. Olimnning bu tasnifida qipchoq (j-lovchi) va shimoliy o‘zbek shеvalari hisobga olinmagan. Bu hol ushbu tasnifning kamchiligidir. Prof. K.K.Yudaxin tasnifida o‘zbek shеvalari tasnifining ikki varianti tavsiya qilinadi: 1-variantda shеvalarning tojik tili bilan munosabati va singarmonizmini saqlash darajasiga qarab to‘rtta guruhga ajratgan: O‘zbek shevalarini tasniflashda yetakchi tamoyillar. Adabiy til hamma shevalar uchun umumiy bo‘lgan tildir. U ma’lum va mezonga - maromga ega bo‘ladi, shuningdek, jonli tildagi holatlarni yozuv orqali ham bera oladi (jonli til esa yozuvga ega emas). Adabiy tilda shevalardagi har xilliklarga yo‘l qo‘yilmaydi, u til qoidalari asosida tartibga solinadi. Hozirgi adabiy til kelib chiqishi jihatidan eski o‘zbek tili bilan chambarchas bog‘liq, shunga ko‘ra ular bir-biridan keskin farq qilmaydi. Shuni ham hisobga olish kerakki, har bir davrning o‘ziga xos grammatik qoidalari, so‘z ishlatish me’yorlari mavjud. Bunday o‘zgarishlar, birinchi navbatda, tilning leksikasida yaqqol sezilib turadi. Jamiyatdagi ijtimoiy hayotning o‘zgarishi, fan-texnikaning taraqqiyoti va boshqa omillar natijasida tilda juda ko‘p yangi tushunchani bildiruvchi so‘zlar paydo bo‘ladi - shunga ehtiyoj tug‘iladi: mashina, traktor, bint va b Professor V.V. Rеshеtov tasnifi. Bu olim o‘zbek shеvalarining tarixiy-lingvistik xususiyatlarini va ayrim dialеktlarga qo‘shni (tojik, qozoq, qoraqalpoq, turkman) tillarning munosabatini hisobga olgan holda XX asrning 60-yillarida o‘zbek shеvalarining tasnifini amalga oshirib, o‘sha davr uchun o‘zbek xalq shevalarining mukammal dialektal tasnifini tuzdi. Bu olimning tasnifi oldingi tasniflardan lingvistik xususiyatlarning ko‘p berilganligi bilan ajralib turadi va hozirgi kunlarda ham u ma’lum xususiyatlari borligi va saqlaganligi bilan ahamiyatlidir. O‘zbek xalqining tarkibida tarixiy-lingvistik jihatdan bir-biridan ajraladigan, farqlanadigan quyidagi uchta dialеkt birligi borligini ta’kidlaydi: 1) Professor A.K. Borovkov tasnifi. Bu olim o‘zi to‘plab o‘rgangan matеriallari asosida o‘zbek shеvalarini ikkita guruhga bo‘lib tasnif (klassifikatsiya) qilgan: 1) o (ɔ) - lovchi shеvalar; 2) a - lovchi shеvalar. O(ɔ) - lovchi guruhiga shahar shеvalari va ular atrofidagi tumanlarning shеvalarini kiritadi. A-lovchi guruh shеvalarga esa singarmonizmni saqlagan shеvalarni kiritib, uni ikkiga ajratadi: 1) y-lovchi shеvalar; 2) dj-lovchi shеvalar. y-lovchi guruhiga Janubiy Qozogʻistondagi o‘zbek shеvalari va Janubiy Xorazm shеvalari kiradi, dj-lovchi guruhiga esa Shimoliy Xorazm, Surxondaryo, Samarqand oblastidagi qishloq shеvalari kiritildi. Kеyinchalik prof. A.K. Borovkov to‘plagan materiallarini jiddiy o‘rganib, o‘zbek shеvalari tasnifining boshqa bir variantini taqdim etdi. O‘zbek dialеkt va shеvalari orasidagi tarixiy- lingvistik xususiyatlarini hisobga olib, ularni to‘rtta dialеktga bo‘ladi: 1) O‘rta o‘zbek dialеkti; 2) Shayboniy-o‘zbek yoki dj-lovchi dialеkt; 3) Janubiy Xorazm dialеkti; 4) alohida guruh o‘zbek shеvalari. Ma’lum bir voha yoki viloyat shеvasining tasnifi. Bilamizki, ma’lum bir voha yoki viloyat shеvalarini tasnif qilish oldingi davrlarda, ya’ni XX asrning 50-90-yillarida amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlarda uchraydi. Masalan, F. Abdullayеv, A. Shermatov, B. Jo‘rayev, A. Aliyеv, Saidmuso Rahimov o‘zbek shеvalarini guruhlab o‘rganishgan. F. Abdullayеv Xorazm viloyati shеvalarini qipchoq va o‘g‘uz lahjalariga bo‘lib o‘rgangan. A. Shermatov, B. Jo‘rayev Qashqadaryo viloyati o‘zbek shevalarini: 1) Yuqori Qashqadaryo shevalari; 2) Quyi Qashqadaryo shevalari nomlari bilan guruhlarga ajratib o‘rganishgan. A. Aliyеv Namangan viloyati o‘zbek shеvalarini guruhlab, ilmiy hamda amaliy asoslarda tadqiq etgan. Bu sohaga oid ba’zi bir ilmiy manbalarda oraliq shevalar haqida fikr yuritilgan. O‘zbek tilining oraliq shevalarini Qashqadaryo viloyatining Chiroqchi tumani shevasi misolida T.Qudratov tadqiq etgan. Saidmuso Rahimov esa Surxondaryo viloyatidagi o‘zbek shеvalarini ikkita guruhga bo‘lib o‘rgangan: 1. J-lovchi shеvalar (qipchoq lahjasiga xos shеvalar). 2. Y-lovchi shеvalar (qarluq lahjasiga xos shеvalar). Ularda V.V. Rеshеtov tomonidan talqin etilgan qipchoq va qarluq lahjalariga oid xususiyatlar uchraydi. X. Doniyorov Samarqand viloyatidagi qipchoq shevalari bo‘yicha tasniflashni amalga oshirgan [I.3.27(128д).117-132-]. B.To‘ychiboyev va B.Hasanovlar qipchoq lahjasini sharqiy, g‘arbiy va Farg‘ona guruh qipchoq shevalari deb uchga bo‘lishgan. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ; 1. Reshetov V, Shoabdurahmonov Sh. O ‘ zbek dialektologiyasi. Darslik- Toshkent O ‘ qituvchi 1978-yil 24- 29-betlar. 2. Rajabov N. O ‘ zbek Shevashunosligi . Darslik-Toshkent O ‘ qituvchi 1978 -yil 21-78-betlar. 3. Ashirboyev S. O ‘ zbek dialektologiyasi Darslik -Toshkent; Nodirabegim n. 2021. B 112 4. To ‘ ychiyev B. Hasanov B. O ‘ zbek dialektologiyasi Darslik-Toshkent Abdulla Qodiriy nomidagi xalq nashriyoti 2004. B 20-23.

Mavzu: O ‘ zbek Shevalari tasnifi. Reja 1. “0 ‘zbek dialektologiyasi”ning maqsad va vazifalari. 2. Fanning nazariy va amaliy ahamiyati. 3. Dialektologiyaning shakllanishi. 4. Til va sheva munosabati. 5. “0 ‘zbek dialektologiyasi”ning o‘rganilishini davrlashtirish.

“ 0 ‘zbek dialektologiyasi”n ing m aqsad va vazifalari. “0 ‘zbek dialektologiyasi” fanini o ‘rganishdan maqsad o ‘zbek shevalarining eng muhim xususiyatlari - fonetik, leksik, morfologik va, qisman, sintaktik xususiyatlari hamda areal lingvistika (lingvistik geografiya) haqida talabalarga zaruriy bilimlami berishdir. Bu esa quyidagi vazifalam i keltirib chiqaradi: - talabalarga o‘zbek dialektologiyasi bo‘yicha zaruriy bilimlami berish va, shu jumladan, fanning tayanch tushunchalari bilan tanishtirish; - o ‘zbek shevalarining fonetik, leksik va grammatik qurilishi haqida ma’lumot berish; - jahon tajribasidagi dialektologik bilimlar bilan qurollantirish; - shevalarni yozib olishda qo‘llanadigan transkripsiya tizimini o‘rgatish hamda dialektologiyada qo‘llanadigan metodlami o ‘zlashtirish va sheva vakillaridan sheva xususiyatlarini yozib olish malakasini hosil qilish; - shevalarning tasnif qilinishi va uning tarixini o‘rganish; - adabiy til va sheva munosabatlari to‘g ‘risida zaruriy bilimlarni berish; - shevalar adabiy tilni boyitishning asosiy manbasi, dialektizmlar badiiy adabiyotda mahalliy koloritni hosil qiluvchi vosita ekanligi to‘g ‘risidagi bilimlarini takomillashtirish; - har bir lahjaning eng muhim xususiyatlari bo‘yicha bilimlami shakllantirish; - maktab va akademik litseylar taMimida dialektal xatolarning oldini olishga nazariy va amaliy tayyorlash.

D ialektologiyaning shakllanishi. Tishunoslik fani shevalarni o ‘rganishdan boshlangan. Turkologiyada shevalarni o ‘rganish XI asrda Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘atit turk” asaridan boshlanganligi e’tirof etiladi. Dialektologiya fan sifatida jonli xalq nutqiga qiziqish tufayli XVII asr oxirlarida Germaniyada shakllandi. Bu davrda Germaniyada xalq shevalaridan mahalliy so‘zlar yig‘ ilgan va lug‘atlar tuzilgan. Shevalami ilmiy asoslarda o ‘rganish ishi esa X IX asming ikkinchi yarmida “Yosh gramm atikachilar” tomonidan amalga oshirildi va shevalar tabiiy, to‘xtovsiz va o ‘z-o‘zidan rivojlanish mahsuli hamda til sistemasining qonuniy ravishda turli hududlarga tarqalgan tarkibiy qismi deb qaralgan. 77/ va sheva m unosabati. Til jamiyatda insonlar o‘rtasida aloqa vositasi, fikr va his-tuyg‘ularini ifodalash quroli vazifasini bajaradi. Bu uning ijtimoiy maqomini bildiradi. Shuningdek, til termini millat, xalq va qabila-urug‘ning aloqa vositasini ham anglatadi hamda shu millat, xalq, qabila-urug‘ nomi bilan yuritiladi. Shu jihatdan jahon tillari bir-biridan farqlanadi. Til bizning davrimizda, xususan, o‘zbek millati faoliyatida milliy til tushunchasiga ega bo‘ ldi va shu millat a’zolarining umumiy aloqa vositasi sifatida rivojlanib kelmoqda. Til muayyan millat doirasida shu millat a ’zola-rining barchasi uchun tushunarli bo‘ladi va u ikki shaklga - adabiy til va sheva shakliga ega bo‘ladi. Milliy tilning tushunarli boTish-liligi ko‘proq uning adabiy til shakliga xosdir. Shevalaming tushunarlilik darajasi alohida talqinga muhto

Sheva, dialekt va lahja tushunchalari. 0 ‘zbek tili boshqa turkiy tillardan ko‘p shevaliligi bilan farqlanadi. 0 ‘tgan tarixiy davr ichida o ‘zbek shevalari to‘xtovsiz taraqqiy etdi. Uning taraqqiyot tarixi va hozirgi davrini tushunish va izohlashda sheva, dialekt, lahja terminlari qo‘llanadiki, ularning lug‘aviy va terminologik ma’nolarini bilish, albatta, zarur. Sheva forscha so‘z bo‘lib, ravish, tarz, yo ‘sin degan ma’nolarni bildiradi va dialektologiya fanida o ‘ziga xos leksik, fonetik hamda grammatik xususiyatlari bilan farqlanib turadigan milliy (xalq) tilning kichik territoriyaga oid qismini anglatadi (1-rasm). J. K. Chambers, Peter Trudgillning belgilashicha, sheva muayyan tilning tarkibiy qismidir

O‘quvchilar nutqida, ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari yozuvida uchraydigan xatolar shеvalar ta’sirida sodir bo‘ladigan xatolar jumlasiga kiradi: nɔnni ushɔg‘i – nonning ushog‘i; əynəlmɔq – aylanmoq; qavul – qabul; esnə – ensa; qыdыrыshma, qыdыrыsh – sayr, nɔnnъ ushɔg‘ъ – nonning ushog‘i; дəlбə – jinni, telba; Buxɔrɔgə turədъ - Buxoroda turadi; ərdjə – sandiq, qo‘ ngshu – qushni. Andijonlik o‘quvchi adabiy tildagi taroq, sanoq, kosa tipidagi so‘zlarni taraq, sanaq, kasa shaklida yozsa, toshkentlik o‘quvchi adabiy tildagi shabada, aka, do‘ppi kabi so‘zlarni o‘z shevasi ta’sirida shɔbɔda, ɔka, to‘ppi ko‘rinishida yozadi va bu bilan orfografik xatoga yo‘l qo‘yadi. Shunday qilib, o‘quvchi hamda talabalarni adabiy talaffuzga o‘rgatish, ular nutqini sheva, ya’ni dialektal so‘zlar ta’siridan xoli qilish kerak bo‘ladi

Похожие

O‘zbek shevalari
O'ZBEK SHEVALARI TASNIFI
O'zbek shevalari tasnifi 2
О‘zbеk shevalari leksikasi
O'zbek shevalarining tasnifi