logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Общий
  4. O‘zbek shevalari

O‘zbek shevalari

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1340.84375 KB
Скачать
O‘zbek shevalari tasnifi RE JA: 1. O‘zbek shevalarining tasnifi masalasi: a) I.I.Zarubin tasnifi; b) K.K.Yudaxin tasnifi; s) Y.D.Polivanov tasnifi; d) G‘ozi Olim tasnifi; e) A.K.Borovkov tasnifi; f) V.V.Reshetov tasnifi. O‘tilgan mavzu yuzasidan «Aqliy hujum» savollari :  1. Transkripsiya terminiga ta’rif bering.  2. Transkripsiya qo‘llanish doirasiga ko‘ra necha xil bo‘ladi?  (J: ikki xil: xalqaro va milliy transkripsiya)  3 . Transkripsiyaning qanday turlari bor?  (J: Fonetik va fonologik transkripsiya) O‘tilgan mavzu yuzasidan «Aqliy hujum» savollari :  4. O‘zbek shevalaridagi transkripsion tizim ilk marta kim tomonidan ishlab chiqilgan?  5 . Transliteratsiya - ..?  6. Translatsiya - ..?  7. Diakritik belgilar - ..? O‘tilgan mavzu yuzasidan «Aqliy hujum» savollari :  > belgisi - ..?  < belgisi - ..?  || belgisi - ..?  () qavs - ..?  [] katta qavs - ..?  ˊ - akut belgisi - ..? O‘tilgan mavzu yuzasidan «Aqliy hujum» savollari :  š – ..? č – ..? ž – ..? ƞ – ..? ɣ – ..? j – ..? « Aqliy hujum» sav ollari  1 . Tasnif deb nimaga ay t iladi?  2 . Fanda t asnifning qanday ahamiy at i bor? Turk iy t illar t asnifi :  Turkiy tillarning genetikasi, til xususiyati jihatidan o‘zaro munosabati masalasi olimlarni juda qadimdan qiziqtirib kelgan. Turkiy tillarni (aniqrog‘i turkiy qabilalar tilini) birinchi bo‘lib tasnif qilgan olim Mahmud Koshg‘ariy dir. Turk iy t illar t asnifi :  Turkiy tillar tasnifi bilan qiziqish XIX asr oxiri va XX asrlarda qaytadan boshlandi va ko‘pdan ko‘p tasniflar vujudga keldi.  Bu tasnif usullari va oldiga qo‘ygan vazifalari, maqsadlari ham turlichadir. Ulardan ba’zilari puxta ishlangan tasniflar bo‘lsa, ayrimlari kamchiliklardan holi emas. V.V.Radlov Turkiy V.A.Bogoroditskiy qilgan N.A.Baskakov olimlar Ser Ali Lapin kimlar?A.N.Samoylovich tillarni F.E.Korsh tasnif O‘zbek shev alari t asnifi :  XX asrning boshlariga kelib, ayniqsa, 1917-yildan so‘nggi davrda o‘zbek shevalarini o‘rganish va uni guruhlashtirish bo‘yicha quyidagi olimlarning ishlari ahamiyatlidir: I.I.Zarubin O‘zbek G‘ozi Olim Yunusov qilgan A.K.Borovkov olimlar V.V.Reshetov kimlar?E.D.Polivanov shevalarini K.K.Yudaxin tasnif I.I.Zarubin tasnifi : Shevalarni 4 guruhga bo‘ladi: 1) Xiva; 2) Farg‘ona; 3) Toshkent; 4) Samarqand- Buxoro shevalari I.I.Zarubinning bu tasnifida O‘zbekistonning katta hududida tarqalgan qipchoq j - lovchi shevalar va shimoliy o‘zbek shevalari hisobga olinmagan. K.K.Yudaxin tasnifi: K.K.Yudaxin o‘zbek shevalari tasnifining 2 variantini tavsiya etadi. 1-variantida o‘zbek shevalarining tojik tili bilan bo‘lgan munosabati va singarmonizmni saqlash darajasiga qarab 4 guruhga bo‘ladi: K.K.Yudaxinning 1- t asnifi 2) O‘z tovush tarkibini qisman o‘zgartirgan, singarmonizmni yo‘qotgan shevalar 3) Eron tillari oilasiga mansub unlilar tarkibini saqlagan shevalar 4) O‘zbek va tojik tillarida so‘zlashadigan tojik shevalari (Samarqand, Buxoro)1) Asl turkiy tovush tarkibi va singarmonizmni saqlagan o‘zbek shevalari K.K.Yudaxinning 2-t asnifi 3) Qipchoq shevasi 4) Xiva (Xiva- o‘g‘uz) shevasi 5) Shimoliy o‘zbek shevasi1) Toshkent shevasi 2) Farg‘ona shevasi Y.D.Polivanov tasnifi : U o‘z tasnifida tildagi ikki h olatni ko‘zda tutdi. 1) metisatsiya (qardosh tillarning chatishuvi) 2) gibridizatsiya (turli sistemadagi tillarning chatishuvi). Y.D.Polivanov tasnifi : Y.D. Polivanov o‘zbek shevalarini eronlashish nuqtai nazaridan, ya’ni ba ’ zi o‘zbek shevalarining tiklanish jarayonida tojik tilining ishtirokini hisobga olib, shevalarni quyidagicha tasnif qildi: 1. Eronlashmagan shevalar. 2. Eronlashgan shevalar. Y.D.Polivanov tasnifi : 1. E ronlashish elementlari mavjud shevalar • Toshkent, Qo‘qon- Marg‘ilon, Andijon- Shahrixon tipidagi shevalar 2. Maksimal eronlashgan shevalar • Buxoro, Samarqand, X o‘jand, O‘ratepa tipidagi shevalar 3. Eronlashmagan shevalar • Farg‘onaning singar m o nizmli qishloq shevalarini (Saroy, Andijon, Yo‘lguzar, Mankent), o‘zbek- qipchoq (j-lovchi) lahjasidagi shevalar kiradi. G‘ozi Olim Yunusov tasnifi : Professor G‘ozi Olim Yunusov 1936-y ilda nashr et ilgan « O‘zbek lahjalarining t asnifi da bir t ajriba » nomli asarida o‘zbek shev alarini uch k at t a guruhga bo‘lib t asnif qiladi: G‘ozi Olim Yunusov t asnifi : 1. O‘zbek-qipchoq lahjasi • Bu lahjaga O‘zbekistonning turli hududlarida yashovchi j-lashgan shevalarning hammasi kiradi. • Bu lahja o‘z ichida 4 guruhga bo‘linadi: • 1. Qirq; 2. Jaloyir- laqay; 3. Qipchoq; 4. Gurlan. 2. Turk-Barlos lahjasi • Barcha shahar tipidagi shevalar kiradi. • Til xususiyatlarini hisobga olib 4 guruhga bo‘ladi: • 1. Sayram-Chimkent shevasi; • 2. Toshkent-xos shevasi; • 3. Andijon shevasi; • 4. Namangan shevasi. 3. Xiva –Urganch yoki o‘g‘uz lahjasi • Xiva, Urganch hududida yashovchi o‘g‘uz lahjasiga mansub shevalarni kiritadi. A.K.Borovkov tasnifi: Olim o‘zbek shevalarini ikki marta tasnif qilgan. 1-tasnifi 1940-yilda « O‘zbek adabiyoti va san’ati » jurnalida «О новым узбекском алфавите» degan maqolasida e’lon qilingan. A.K.Borovkovning 2-tasnifi 1953- yil O‘z.FA axborotlarining 5-sonida e’lon qilingan. A .K.Borov k ov ning 1- t asnifi : • Bu guruhga shahar va ular atrofidagi tuman shevalarini kiritdi: •Toshkent, Samarqand, Buxoro, Andijon, Qo‘qon, Marg‘ilon, Qarshi, Jizzax.1) o- lashgan shevalar; • Singarmonizmni saqlagan shevalar kiritildi: • a) y-lovchi shevalar; • b) j-lovchi shevalar.2) a-lashgan shevalar A .K.Borov k ov ning 2- t asnifi :• a) O‘r ta O‘zbekiston shevasi: o fonemasi ishlatiladi. Unli 6-7 ta; • b) Shimoliy o‘zbek shevasi: o o‘r nida a qo‘llanadi.1. O‘rta o‘zbek dialekti: • Hamma j-lashgan shevalar kiradi; • Bu shevalarda unlilar 8 – 9 ta.2. Shayboniy-o‘zbek yoki j-lovchi dialekt 3. Janubiy Xorazm dialekti • Bunga yuqoridan 3 ta guruhga kirmagan shevalar: • Qorabuloq, Iqon, Mankent, Bog‘don, Namangan shevalari kiradi.4. Alohida guruh shevalar Bunga Xonqa, Hazorasp, Shovot, Yangiariq, G‘azovot, Sho‘raxon shevalari kiradi. Unlilar soni 9 ta. V.V.Reshetov tasnifi: V.V.Reshetov o‘zbek shevalarining tarixiy lingvistik xususiyatlarini va ayrim dialektlarga qardosh tillar (tojik, qozoq, qoraqalpoq, turkman) munosabatini hisobga olgan holda o‘zbek shevalarining tasnif sistemasini tuzdi. V.V.Reshet ov t asnifi : • Hozirgi qardosh uyg‘ur tiliga yaqin bo‘lib, tojik tili bilan yaqin munosabatda bo‘lgan.1. Qorluq-chigil- uyg‘ur lahjasi • Qardosh qozoq va qoraqalpoq tillari bilan yaqin.2. Qipchoq lahjasi • Qardosh turkman tili bilan yaqin.3. O‘g‘uz lahjasi ESLAB QOLING!  Qorluq-chigil-uyg‘ur lahjasi:  Bu lahjaga T oshkent, Namangan, Andijon, Farg‘ona, Samarqand- Buxoro, Qarshi, Termiz, Jizzax, Kattaqo‘rg‘on kabi shahar va shahar tipidagi shevalar kiritiladi. Qorluq-chigil-uy g‘ur lahjasining asosiy xususiy at lari:  - ch / t ning almashinishi: tushti // chushti;  So‘z oxiridagi k-q // g-g‘ undoshlarining saqlanishi: seriq, qulluq, bundog‘;  q // x undoshlarining almashinishi: toqsan // toxsan;  L // n undoshlarining almashinishi: koynek // koylek;  Qaratqich va tushum kelishiklarining: - ни, -нъ, -тъ, - дъ, -ли, -шъ variantlari bilan kelishidir: ошшъ йе:. Qipchoq lahjasining asosiy xususiy at lari:  So‘z boshida y ning j ga o‘tishi: yol>jol, yomon>jaman;  So‘z oxirida k, q undoshining tushib qolishi: kichchi<kichik;  Shaxs olmoshlarining jo‘nalish kelishigi shakli mag‘an, sag‘an, og‘an shaklida kelishi. O‘g‘uz lahjasining asosiy xususiy at lari:  So‘z boshida t va k undoshlarining jaranglashuvi: til>dil, kel>gel;  Qaratqich kelishigi shaklining -ынг // -инг tarzida kelishi;  Jo‘nalish kelishigi shaklining - a // -ә tarzida kelishi; Uy ga v azifa: • O‘zingiz y ashay ot gan hudud shev asida mat n t uzing.

O‘zbek shevalari tasnifi

RE JA: 1. O‘zbek shevalarining tasnifi masalasi: a) I.I.Zarubin tasnifi; b) K.K.Yudaxin tasnifi; s) Y.D.Polivanov tasnifi; d) G‘ozi Olim tasnifi; e) A.K.Borovkov tasnifi; f) V.V.Reshetov tasnifi.

O‘tilgan mavzu yuzasidan «Aqliy hujum» savollari :  1. Transkripsiya terminiga ta’rif bering.  2. Transkripsiya qo‘llanish doirasiga ko‘ra necha xil bo‘ladi?  (J: ikki xil: xalqaro va milliy transkripsiya)  3 . Transkripsiyaning qanday turlari bor?  (J: Fonetik va fonologik transkripsiya)

O‘tilgan mavzu yuzasidan «Aqliy hujum» savollari :  4. O‘zbek shevalaridagi transkripsion tizim ilk marta kim tomonidan ishlab chiqilgan?  5 . Transliteratsiya - ..?  6. Translatsiya - ..?  7. Diakritik belgilar - ..?

O‘tilgan mavzu yuzasidan «Aqliy hujum» savollari :  > belgisi - ..?  < belgisi - ..?  || belgisi - ..?  () qavs - ..?  [] katta qavs - ..?  ˊ - akut belgisi - ..?

Похожие

О‘zbеk shevalari leksikasi
O'ZBEK SHEVALARI TASNIFI
O‘ZBEK MAROSIM FOLKLORLARI
O‘zbek adabiy tili me’yorlari
O‘zbek tilidagi ko‘makchilashayotgan so‘zlar