O‘zbek tilidagi ko‘makchilashayotgan so‘zlar
![“ O‘zbek tilidagi ko‘makchilashayotgan
so‘zlar”
mavzusidan DISSERTATSIYA taqdimot
silaydi.](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_1.png)
![
1.1. Ko‘makchilar va ularning
o‘rganilishi …………………………
1.2. Ko‘makchilar tasnifi haqida yangicha
qarashlar …………………
Bob bo‘yicha qisqacha
x ulosa …………………………………..
I. BOB . KO‘MAKCHILARNING O‘ZBEK
TILSHUNOSLIGIDA
O‘RGANILISHI](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_2.png)
![
2.1. Funksional ko‘makchilarning o‘ziga xos
xususiyatlari............................
2.2. Ot turkumiga xos funksional
ko‘makchilar… ...........................................
2.3. Fe’l turkumiga xos funksional
ko‘makchilar.............................................
2.4. Ravish turkumiga xos funksional
ko‘makchilar......................................
Bob bo‘yicha qisqacha
x ulosa ………………………………………….II BOB. FUNKSIONAL KO‘MAKCHILARNING LEKSIK-
SEMANTIK XUSUSIYATLARI .](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_3.png)
![
3.1. O‘zbek tilida ko‘makchilashgan
so‘zlar ..................................................
3.2. O‘zbek tilida ko‘makchilashayotgan
so‘zlar...............................................
Bob bo‘yicha qisqacha x ulosa ……………………….
………………
UMUMIY XULOSALAR
…………………………………………
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………
III BOB. O‘ZBEK TILIDA
KO‘MAKCHILASHAYOTGAN SO‘ZLAR](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_4.png)
![
Tadqiqot mavzusining dolzarbligi. Ko‘makchilarning til
tizimidagi tutgan o‘rni xususida A.Kononov, A . G‘ulomov,
S.Mutallibov, A.Hoji y ev, U.Tursunov, H.Berdiyorov, T.Rustamov,
H.Ne’matov, J.Hamdamov , A.Pardayev va boshqalar hamda ayrim
internet materiallariga tayanib, aytish mumkinki, ko‘makchilar
tarixan mustaqil so‘zlar hisoblanib, o‘z leksik ma’nolariga ega
bo‘lgan, ammo davrlar o‘tishi bilan bu leksik ma’nolarni yo‘qotib,
ularning ma’lum qismi o‘zgarmas bo‘lib, hech qanday grammatik
shakllarni qabul qilmaydigan holga kelib qolgan, o‘zidan oldin
kelgan so‘zlar bilan birgalikda vosita, maqsad, sabab, vaqt, makon,
ob’ekt, o‘xshatish, payt, masofa, yo‘nalish singari grammatik
ma’nolarni ifoda etadigan va yordamchi vosita sanaladigan til
birliklaridir. Ular nutqda so‘zlarni o‘zaro bog‘lovchi grammatik
vositadir. Shuningdek, grammatik vosita bo‘lish jarayonida ularda
ma’lum grammatik ma’nolar ham shakllanadi. MAGISTRLIK DISSERTATSIYASI ANNOTATSIYASI](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_5.png)
![Dissertatsiya ishining maqsadi
. Magistrlik dissertatsiyasida
ko‘makchilarga funksional differensial,
ya’ni vazifaviy chegaralanganlik
nuqtai nazaridan munosabatda bo‘lish,
ularga nafaqat grammatik birlik, balki
nutqiy ta’sirchanlik vositasi sifatida
qarash hamda maqsadga muvofiq
tarzda tanlash va foydalanishning
yo‘llarini tahlil qilish, ularni nutqdagi
emotsional-ekspressiv ma’no
ottenkalarini aniqlashga harakat qilish
hamda bunda nutqning og‘zaki va
yozma shakllarini e’tiborda tutish kabi
masalalarga e’tibor qaratiladi.
Kutilayotgan ilmiy yangiliklar .
O‘zbek tilshunosligida vazifadosh
ko‘makchilarning funksional
xususiyatlari monografik rejada
tadqiq etiladi; ko‘makchilarni o‘zaro
va kelishik qo‘shimchalari bilan
qiyoslash orqali so‘z ma’nolarining
taraqqiyoti belgilanadi; ko‘makchili
mikrotizimni leksik-semantik
guruhlab o‘rganish orqali ularning
rivojlanishi, ma’no taraqqiyoti haqida
muayyan ilmiy xulosalar chiqariladi.
](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_6.png)
![
“ Erishilgan yutuqlarga mahliyo bo`lib o`tirish taraqqiyot yo`lidagi
eng katta g`ovdir”-degan fikrlari bilan yoshlarni yana-da tirishqoqlik bilan
olg`a yurishga undaydilar muhtaram prezidentimiz Shavkat
Miromonovich Mirziyoyev.Shunday ekan, biz,tilshunoslar, tilda
bo`layotgan o`zgarishlarni o`z vaqtida o`rganishimiz va shu bilan bir
qatorda yangiliklardan xabardor bo`lgan holda ko`proq izlanishimiz
kerak.Bu tilimizga bo‘lgan hurmatni yanada oshiradi va komillikka
yetaklaydi. Har qanday til o‘zining ichki qonuniyati asosida rivojlanadi.
Tildagi leksik qatlamlar asosida neologizm(yangi so`zlar) vujudga
kelganidek, arxaik(eskirgan) so‘zlar iste’moldan chiqa boshlaydi.
Shuningdek, tilda yangi so`zlarning paydo bo‘lishi u tilning leksik
boyligining rivojlanishida, grammatik strukturasining takomillashishida
katta ahamiyatga egadir. KIRISH](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_7.png)
![
Himoyaga olib chiqilayotgan asosiy
holatlar .
1.O‘zbek tilida ko‘makchilar va ularning
o`rganilishi haqida ma`lumotlar to`plandi.
2. Funksional ko‘makchining leksik-
semantik xususiyatlari ochib berildi.
3.Ko‘makchilarning gapda birikish
holatlari tahlil etildi.
4.Ko`makchilarning funksional vazifalari
tahlil etildi.
5.Ko‘makchilarning gapda o‘zi birikkan
so‘zlarni boshqarib kelish qonuniyatlari
ochib berildi.
6.Ko‘makchilarning gapdagi ma’no
munosabatlari tahlil etildi.
7.Ko`makchilashish hodisasi haqidagi
mulohazalarimiz misollar vositasida
isbotlab berildi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Ishda
quyidagi natijalarga erishildi:
- o`zbek tilida ko`makchilar maxsus
tadqiqot obyekti sifatida o`rganildi;
- ko`makchilar diaxron va sinxron
aspektda tahlil qilindi;
- sof va vazifadosh ko`machilarning
badiiy matn(nasr va nazm)
tarkibidagi stilistik,semantik
xususiyatlari o`rganildi;
- ko`makchilarda grammatikalashuv
hodisasi tahlil etildi;
- ko`makchilashayotgan so`zlarning
stilistik xususiyatlari tahlil qilindi.](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_8.png)
![KO ` MAKCHILARNING O ` ZBEK TILSHUNOSLIGIDA O ` RGANILISHI
Ko‘makchilar va ularning
o‘rganilishi
Ko`makchilar hind tilshunoslari tomonidan
mil.avv.V-IV asrlarda o`rganilgan. Turkiy
tillarda ko`makchilar mustaqil so`z
turkumlaridan
rivojlangan.Jumladan,O`rxun-Enasoy
yodgorliklarida ko`makchilar juda kam
sonni tashkil qiganligi,XI asrga oid
“Devonu lug`otit-turk”,”Qutadg`u bilig”
asarlarida ko`makchilarning soni ancha
ortgani,yozma manbalardan ma`lum
bo`lishicha XII-XIII asrlarda turkiy
tillarda,jumladan,o`zbek tilida ham
ko`makchilar guruhi yanada
kengayganligining guvohi bo`lamiz. Biz
yaxshi bilamizki,so`zlarni turkumlarga
ajratishda eng oddiy belgilar asosiy o`rin
tutadi : Ko‘makchilar tasnifi
haqida yangicha qarashlar
Til birliklarini tahlil qilish jarayonida har bir
birlik o`ziga zid bo`lgan yoki o`xshash birliklar
munosabati orqali tahlil qilinadi.Jumladan, o`zbek
tili leksik birliklari mustaqil va yordamchi
leksemalarga bo`linadi. A.B.Pardayevning
“O`zbek tili yordamchi so`zlarining lisoniy
tizimdagi o`rni va
lingvopragmatikasi ” mavzusidagi doktorlik
dissertatsiyasining avtoreferati bilan tanishib
chiqish jarayonida yordamchi
so`zlar,jumladan,ko`makchilar faqatgina
semantik-grammatik vazifa bajarib
qolmasdan,balki funksional-stilistik va
substansial-pragmatik vazifa bajarib uslubiy l ikka
qarab kengayayotganiga ham guvoh bo`ldik.](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_9.png)
![O‘zbek tilshunosligida ko‘makchilarning
o`rganilishi
O‘zbek tilshunosligida ko‘makchilarning
funksional-stilistik xususiyatlari esa
A.Pardayev tomonidan monografik
yo‘nalishda o‘rganilgan hamda nomzodlik,
keyinchalik doktorlik dissertatsiyalari
himoya qilingan. Ko‘makchilarning
stilistik xususiyatlarini o‘rganishda ana shu
tadqiqot materiallaridan foydalanamiz.](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_10.png)
![O‘zbek tilshunosligida ko‘makchilarning
o`rganilishi
2.X.T.Axtamovaning «Hozirgi o‘zbek adabiy tilida murakkab
analitik so‘ngshakllar» nomli nomzodlik dissertatsiyalari
(Toshkent,1981),
3.A.N.Kononovning «Hozirgi o‘zbek adabiy tilida
so‘ngko‘makchilar» (Toshkent,1951),
4. Sh.Shoabdurahmonovning «O‘zbek tilida yordamchi so‘zlar»
(Toshkent,1953),
5.R.Rasulovning «O‘zbek tilida yordamchi so‘zlarning semantik-
grammatik xususiyatlari» (Toshkent,)
6.T.Rustamovning «O‘zbek tilida ko‘makchilar» (Toshkent,1995),
«Sof ko‘makchilar» (Toshkent,1991) monografiyalari bevosita
o‘zbek tilidagi ko‘makchilarning lingvistik tabiatini o‘rganishga
bag‘ishlangan.](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_11.png)
![H.Berdiyorov o‘zbek tilshunosligida birinchi marta
hozirgi o‘zbek adabiy tilida mavjud bo‘lgan
ko‘makchilarning o‘zi qo‘shilib kelayotgan so‘zning
qanday semantik ma’nolari reallashuviga hamda
gapda qanday vazifalarda kelishiga oid nazariy
qarashlarini bayon qiladi. Biz hozirda
«ko‘makchilar» deb o‘rganib kelayotgan til
birliklarini oldko‘makchilar ga qarama-qarshi
ravishda so‘ngko‘makchilar tarzida talqin qiladi.](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_12.png)
![O‘zbek tilshunosligida ko‘makchilarning
o`rganilishi
O‘zbek tilshunosligida ko‘makchilarning
funksional-stilistik xususiyatlari esa
A.Pardayev tomonidan monografik
yo‘nalishda o‘rganilgan hamda nomzodlik,
keyinchalik doktorlik dissertatsiyalari
himoya qilingan. Ko‘makchilarning
stilistik xususiyatlarini o‘rganishda ana shu
tadqiqot materiallaridan foydalanamiz.](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_13.png)
![A.PardayevT.Rustamov
«Ko‘makchilar gap
bo‘laklarining tobelanish
munosabatini yaratuvchi va
turli grammatik ma’nolarni
ifodalashda xizmat qiluvchi
muhim ahamiyatga ega
bo‘lgan leksik-grammatik
kategoriyadir»
(T.Rustamov.HO‘ATK). So‘zlarning ko‘makchilar bilan
birikish yo‘llari va ularning bir xil
qolip va mazmunda boshqa
ko‘makchilar hamda kelishik
ko‘rsatkichlari bilan sinonimlik
munosabatlari shu darajada turli-
tuman va rang-barangki, ular o‘z-
o‘zidan bu turkum so‘zlarning stilistik
imkoniyatlarini yuzaga chiqaradi.Ko`makchilar haqida…](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_14.png)
![Leksik ma’no ko‘makchilar uchun xos xususiyat emas.
Ammo bu fikr aytilganda faqat o‘zbek tilidagi sof
ko‘makchilar nazarda tutiladi.
Xullas, ko‘makchilarning nutq jarayonidagi asosiy
vazifasi sintaktik munosabatlarni shakllantirishdan
iborat bo‘lib qoladi. Ammo shakllangan munosabatlar
shunchaki grammatik aloqadangina iborat bo‘lib
qolmasdan, ularning har birida matniy holatga qarab
alohida uslubiy ottenkalar namoyon bo‘ladi. Bu narsa,
ayniqsa, ularni kelishik qo‘shimchalari bilan
taqqoslaganda yanada yaqqol seziladi.
Qarang!!!](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_15.png)
![
Yordamchi so‘zlar ichida ko‘makchilar funksional stilistik jihatdan ancha o`rganilganligini ko`rib
chiqdik.Ko`makchilar pragmatik botiniy ma no ifodalashda eng sermahsul vositalardan hisoblanadi. ʼ
Chunki ko‘makchilar nutqning mazmun va formal jihatdan shakllanishida juda muhim vazifalar bajaradi.
Shuning uchun gapning semantik strukturasida o‘zi sintaktik bog‘lanib kelgan so‘z bilan birgalikda
alohida pragmatik botiniy ma no anglatuvchi vosita bo‘la oladi.
ʼ
Turdi Rustamov,H.Berdirorv,A.Pardayev, Z.Burhonov, Ibodullayeva Inobat Nurulla Qizining ning
ko`makchi so`zlar mavzusiga bag`ishglangan qator tadqiqotlarini o`rgandik va shunday xulosaga keldik:
- ko`makchilar yordamchi so`zlar tarkibida kelib ot va otlashgan so`zlarni o`zi birikkkan so`zga tobe
munosabatda bog`laydi;
- ko`makchi so`zlar diaxron aspektda o`rganilgan:
-ko`makchilar gap bo`laklarini bog`lashda faol ishtirok etadi;
-ko`makchilar tarixan mustaqil so`zlar hisoblanib ma`no taraqqiyoti jarayonida o`z leksik ma`nosini
butunlay,qisman yo`qotgan.
-ko`makchi so`zlar grammatikalashuvi davomiy jarayon;
-ko`makchi so`zlarga nisbatan so`z atamasini qo`llashimiz mumkin;
-sof ko`makchi so`zlar o`z mustaqil urg`usiga ega emas.
-ko`makchilarda qandaydir mustaqil ma`no yuzaga chiqadi(matn tarkibida);
-leksema va so`z haqidagi qarashlar; I bob bo`yicha xulosalar.](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_16.png)
![2.1. Funksional ko‘makchilarning
o‘ziga xos xususiyatlari
Tilshunoslikda ko`makchilar ancha o`rganilgan va
ilmiy jihatdan asoslangan.Abdurauf Fitrat
“Sarf”asarida ot,sifat,fe`l,ko`makchi so`z
turkumlariga to`xtaladi.Jumladan,ko`makchilarni
morfologik,etimologik nuqtayi nazardan o`rgangan
T.Rustamov ularni ikki guruhga ajratadi.
“Ko‘makchilar morfologik-etimologik jihatdan
ham ikki guruhga ajratiladi. Ya’ni ot, sifat, ravish
ko‘makchilar bilan fe’l ko‘makchilarni
birlashtirilib “funksional(vazafadosh)
ko‘makchilar” nomi bilan atamoqda (T. Rustamov)
Funksional ko`makchilar o`z lug`aviy ma`nosini
qisman bo`lsa-da saqlab qolgan ko`makchilar
hisoblanadi
Курбонова М. Абдурауф Фитрат ва Узбек
тилшунослиги.- Тошкент; Университет.1997
Рустамов Т. Соф кумакчилар.- Тошкент:
Фан.1991
1. Asl, tub ko‘makchilar – sari, sayin, uchun, kabi, bilan;
2. Ot, sifat, ravish ko‘makchilar – ilgari, tashqari, orqali,
qarshi, keyin;
3. Fe’l ko‘makchilar – ko‘ra, o‘sha, qarab, deb, qaraganda,
deganda .
Rustamov haq ы nda, haqida, tuvrs ы nda, tuvral ы kabi qator
otlar ham xuddi qash ы nda, qash ы ndag` ы ko`makchilaridek
grammatik xususiyatga ega bo`lgan sof ko`makchilar
tariqasida qaraydi. Ko`makchilar ham tarixiy taraqqiyot
natijasida o`z turkumini o`zgartirgan. Bu jarayonni biz
birgina “bilan” ko`makchisi orqali izohlab
o`tmoqchimiz .“Bilan” ko`makchisining yetakchi morfemasi
asli son(1- bir) so`z turkumiga oid bo`lib affiksatsiya yo`li ”
birla” shakli hosil qilingan. Bu ko`makchining
etimologiyasiga nazar tashlaydigan bo`lsak, BILAN
“birga”ma`nosini ifodalaydigan ko`makchi
hisoblanadi.Qadimgi turkiy tilda “bir” soniga “birga”
ma`nosini ifodalovchi –la qo`shimchasini qo`shish bilan hosil
qilingan.
R u s t a m o v T. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ko‘makchilar.
Toshkent. 1965.](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_17.png)
![Hozirgi adabiy tilimizda
funksional ko‘makchilar ning
mavjudligi, birinchidan,
ko‘makchilarning tarixan mustaqil
so‘zlardan iborat bo‘lganligi va
ularning dastlab leksik ma’no
anglatganligidan, ular asosan fe’l,
ot, ravish, ravishdosh singari
mustaqil so‘z turkumlaridan kelib
chiqqanligidan, ikkinchidan, bu
jarayon tilda hali ham davom etib
kelayotganligidan dalolat beradi.](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_18.png)
![Grammatikalizatsiya jarayoni
1-bosqich yordamchisimonlik (ixtisoslashish) – mustaqil
so`z mustaqilligini va bo`linuvchanligini saqlagan holda
o`zining lug`aviy ma`nosi asosida yordamchi so`z
vazifasida keladi va lug`aviy ma`nosini umumlashtiradi.
M: ukam ga
ukam uchun ukam ga deb
2-bosqich.Yordamchilashayotganlik – mustaqil so`z
lug`aviy ma`nosini yana ham qorong`ilashtiradi.
M: Sen yetarsan ko`ngil tubiga ,
Unda poklik
ziyo taratar,
Ul poklikning har zarrasida,
Tazarrular seni yaratar.(Usmon Azim,Saylanma,234-
bet).She`rda keltirilgan “tubiga” so`zi ko`makchilashish
jarayonidagi mustaqil so`z bo`lib,ijodkorning badiiy
maqsadini ochib berishga xizmat qilyapti.Keyingi
misralarga diqqatimizni qaratamiz:
Sahar chog`i mizg`igandim,bir tush ko`rdim.
Bir choh ko`rdim, choh tubinda bir hush ko`rdim,
Qanotlari singan qushning suratinda,
3-bosqich.Yordamchilashganlik(soddalanish)
- mustaqil
so`z lug`aviy ma`nosini batamom qorong`ilashtiradi,
bo`linuvchanligini ham yo`qota boshlaydi.
Betxoven qulog‘in ochguvchi ohang,
Tumanlar ortida charsillagan nur;
Sohir koinotda sakkizinchi rang,
Ummonlarning bag‘ri boy berishgan dur,
Qani, sening ovozing?..
4-bosqich.Tubanlashganlik – mustaqil so`z o`z lug`aviy
ma`nosini ham,tarkibiy bo`linuvchanligini ham
yo`qotgan,sof yordamchiga o`tgan.
Tashqarida yomg`ir yog`ar,
Ko`zyoshdan ham og`ir yog`ar.
Bu yuraksiz dunyo uzra ,
Yurak yog`ar,bag`ir yog`ar.(Usmon Azim,Saylanma,201).
“Uzra” ko`makchisining etimologiyasiga nazar tashlasak,
olmosh so`z turkumiga borib taqaladi.Bu ko`makchimiz
to`laligicha sof ko`makchilar tarkibiga o`tgan Рустамов
Т,Узра кўмакчиси тарихидан//Ўзбек тили ва
адабиёти,1974.6-сон.](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_19.png)
![Transpozitsiya so`zi lotincha “transpozitsio” “o`rin almashtirish”,
“ko`chirish”, “o`tkazish”, “joyini almashtirish” ma`nolarini anglatadi .
Ҳожиев А.Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати.Ўзбекистон
Миллий Энциклопедияси нашриёти.Тошкент.2002.164-бет.
TranspozitsiyaTashqi
Mustaql turkumning yordamchi
turkumga,yoki
aksincha,yordamchi turkumning
mustaqil turkumga ko`chishiMustaqil turkumning mustaqil
turkumga ko`chishi Ichki](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_20.png)
![“ Bilan”ko`makchisidan tashqari “ichra”ko`makchisi
shunday davrni boshdan o`tkazgan bo`lib qadimgi
turkiy tili yodgorliklarida ravish va ko`makchi
vazifasida qo`llangan.Bu o’z navbatida ichki
tranzpozitsiyani tashkil etadi.
Bilan-son ;
Ichra-ravish;
Uzra-O`z/ olmoshi](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_21.png)
![3.1. O‘zbek tilida ko‘makchilashgan
so‘zlar
“ Ko`makchilashish” hodisasi,
diaxronik jarayonlarda sodir
bo’luvchi hodisa bo’lib, mustaqil so`z
turkumiga oid so`zlar ko’makchiga
ma’lum bir vaqt mobaynida sekin-
astalik bilan o’tib boradi. Tilimizdagi
100dan ortiq so`zlarning semantik
strukturasida yordamchilik vazifasi
yuzaga chiqqanligini ko`rdik.Bundan
tashqari, badiiy asarlarni o`qish
jarayonida, yuqorida keltirilgan
so`zlarda yordamchilashish
(ko`makchi) holati kuzatilganligiga
guvoh bo`ldik.
Zamirida - so`zi o`z leksik ma`nosidan
tashqari ko`makchi vazifasida ham
qo`llaniladi.Ko`makchilashayotgan bu
so`z “O`zbek tilining izohli lug`ati”da
“zamir” – 1)”aql, vijdon,yashirin fikr
“ ,2)”Tub mohiyat,asl
ma`no,mazmunan,asos” degan
ma`nolarni anglatadi.
(O’TIL.II,145) G`azab bilan aytilgan bu
taxdid zamirida chinakam zulm
mavjudligini Kesakpolvon
sezdi(T.Malik), Romandagi qator
obrazlarning zamirida konkret tarixiy
shaxslar yotadi(O’TA) .](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_22.png)
![Hozirgi kunda tilimizda yuzdan ortiq so`zlar borki , o`z
ma`nosidan tashqari ko`makchi vazifasida ham
qo`llaniladi.Masalan, aralash,bag`riga,zamirida,
chegarasida,qobig`iga,ro`parasiga,ro`parasida,yaxlit,
qavmida,chog`,chog`da,tubida,tubda,bag`rida,barida,
belida,buyoq,vaziyatda,vaqt,vaqtda,girdida,dam,damda
,yordamida,zaylida,zaminida,zamon,zamonda,zahot,zah
oti,kasriga,kasridan,kezda,kezlarda,kelganda,komiga,ko
`magida,labiga,labida,mavzuda,og`ushida,oralab,ortiq,p
ayida,payt,paytda,pallada,pallasi,ro’parasiga,ro`parasid
a,ro`parasidan,sirasiga,taqdirda,tani,tayanib,tobda,topd
a,tubiga,tubida,tubidan,uchida,chog`,chog`da,yuqorida,
yaqin,o`ngida,o`tib,qavatiga,qirg`og`iga,qirg`og`ida,kuy
ida](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_23.png)
![O`zbek tilida
ko`makchilashayotgan so`zlar
“ Ko`makchilashish” hodisasi, diaxronik jarayonlarda sodir
bo’luvchi hodisa bo’lib, mustaqil so`z turkumiga oid so`zlar
ko’makchiga ma’lum bir vaqt mobaynida sekin-astalik bilan
o’tib boradi. Tilimizdagi yuz dan ortiq so`zlarning semantik
strukturasida yordamchilik vazifasi yuzaga chiqqanligini
ko`rdik.Bundan tashqari, badiiy asarlarni o`qish jarayonida,
yuqorida keltirilgan so`zlarda yordamchilashish
(ko`makchi) holati kuzatilganligiga guvoh bo`ldik.](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_24.png)
![E.A`zamning “Shovqin”romanidan olingan quyidagi
misollarga diqqatimizni qaratamiz: Chamasi,oshning
zirvagi allaqachon tayyor,qolganidan ham ko`ngil
to`q,o`rnidan qimirlamay xaxolab qadah ko`targani
ko`targan,kirib-chiqib xizmat qilib turgan shogirdi-o`zi
singari baqaloq qizginaning biqinidan chimchilab,yo`l-
yo`riq berib o`tiribdi. ( Шовқин 172 - бет ) Qizginaning
biqini birikmasida biqin-inson organi.Izohli lug`atimizda
quyidagicha izohlangan Biqin-gavdaning qo`ltiqdan to
tos suyagigacha bo`lgan ikki yon qismi.O`ng biqin.Chap
biqin . Biqin go`shti.Tekin t omoq biqin tepar.Maqol.
Yuqoridagi
“biqin” so`zini, endigi keltirmoqchi bo`lgan gapimizda
ishtirok etgan “biqin” so`zi bilan taqqoslaymiz. Misol:](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_25.png)
![Farhodning biqinida o`tirgan tengdoshroq
yigitning pichirlab axborot berishicha,bu
odamning ismi Badriddin ekan,asli toshkentlik
xo`jalardan;shu yerda o`qib,uylanib,yashab
qolgan,allaqaysi bir ilmiy tadqiqot institutida oddiy
xodim bo`lib ishlar emish .( Шовқин 173 - бет )Har
ikkala gapimiz tarkibidagi biqinidan\da so`zi
mustaqil ma`noga ega fe`l so`z turkumiga
bog`lanib kelgan: qizginaning biqinidan
chimchilamoq: ot+biqin+fe`l(mustaqil
ma`no) ,Farhodning biqini
ot+biqinida(ko`makchilashgan)+fe`l. Shu o`rinda
T.Rustamov ko`makchilar faqat mustaqil ma`noli
so`zlarga birikkandagina leksik ma`no ifodalaydi
degan fikrni ilgari suradi.Biz keltirgan misolda esa
har ikkala holda ham mustaqil so`zga birikkan
so`z,ya`ni biqin ikki xil funksiya bajarayotganini
ko`ryapmiz.](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_26.png)
![Ko`makchilarning leksik ma`no anglatuvchi
so`zlarga yaqinlashtiruvchi xususiyatlardan biri
ma`no ko`chishida faol ishtirok etishidir.Bu
xususda A.Pardayevning quyidagi fikrlarini
keltiramiz: ..til taraqqiyoti silsilasida ayrim
mustaqil so`zlarning yordamchi so`zlarga o`tib
turishi tarixiy jarayon bo`lib,so`zlarning
nutqda ko`chma ma`noda qo`llanilishi ham
ularning yordamchi so`zlarga aylanishiga
sabab bo`ladi
А.Б.Пардаев ,ЁРДАМЧИ СЎЗЛАРНИНГ
ЛИНГВИСТИК ТАБИАТИГА ДОИР
АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАР «Қарақалпақ
мəмлекетлик университетиниң хабаршыси»
журналида (Нукус, 2011. –№ 1-2(10-11). –Б.
93-96.)](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_27.png)
![Ko`makchilashayotgan so`zlar
•
G`azab bilan
aytilgan bu taxdid
zamirida
chinakam zulm
mavjudligini
Kesakpolvon
sezdi(T.Malik) Zamirida
•
Zaynab ajal
ro`parasida
turganini
his
qilardi( T.M
alik) ro`para
•
U kelgan taqdirda
ham bu uyda ko`ngli
osoyish topmasligini
bilib,yana
qo`ng`iroq
tugmasini bosdi.
(T.Malik)taqdirida](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_28.png)
![Eshqobil Shukur ijodida
inson azolarini
ifodalovchi birliklarning
juda ko‘p ishlatilishi
shoir she’riyati tilining
xarakaterli jihati deyish
mumkin. Yomg‘irlarning
mavjida
Yuvilar qonli tana.
Qora o‘rmon
qo‘ynidan
Qaytar bug‘ular
yana… [
Bulutlar qorlarning
qo‘ynida uxlar,
Cho‘l qisirlar ayoz
qamchilaridan.
Qirlar tun beti ga
ufurgan uhlar
Muzlaydi iztirob
tomchilariday… Vahm tush og‘ushida
Chayqalib qo‘yar
ovul.
Ko‘zlarini ishqalab
Uyg‘onadi qorovul. [](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_29.png)
![Eshqobil Shukurning ayrim ko‘makchilashgan
birliklarga murojaati poetik uslubga xos orginal
o‘xshatishlarning yuzaga kelishiga asos bo‘lgan.
Masalan,
Shamolning etagidan
Tutib bo‘zlaydi xayol… [
O, uyatchan namozshomgullar,
Qo‘shiq aytay shom c hog‘i (da) sizga.
Dardlarimni qo‘yarsiz yo‘llab
Olisdagi tanishingizga...
Quyidagi parchadagi birliklar tarkibida esa egalik va
kelishik shakllari qotib qolib ko‘makchilashish
jarayoni sodir bo‘lgan](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_30.png)
![Eshqobil Shukur she’riyatida faol
ko‘makchilarga sinonim sifatida ishlatilgan
ko‘makchilashish jarayoni davom etayotgan
birliklarni ham ko‘rishimiz mumkin:
Suv ustida, suvlar ustida
Yuraklarim chisirlaydi-ey,
Ishq dastidan , hijron dastidan
Suyaklarim qisirlaydi-ey.
… Yo‘l ustida, yo‘llar ustida
Oyoqlarim yurak bo‘ldi-ey,
Ishq kasridan , hijron kasridan
Umrim faqat tilak bo‘ldi-ey .She’rda
ko‘makchilashish jarayoni davom etayotgan
“dastidan”, “kasridan” so‘zlari “sababli”
ko‘makchisiga sinonim bo‘la oladi.
Эшқобил Шукур. Ҳамал айвони. Шеърлар
ва достон. – Тошкент: “Шарқ” нашриёт-
матбаа аксиядорлик компанияси, 2002. –
318 б.
She’rda ko‘makchilashish
jarayoni davom etayotgan
“dastidan”, “kasridan”
so‘zlari “sababli”
ko‘makchisiga sinonim bo‘la
oladi. Ahamiyatli jihati bu
birliklar matnda takror
holatda ishlatilib, o‘zining
pragmatik vazifasini yaqqol
namoyon etgan.](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_31.png)
![Tadqiqotimiz to`liq yakunlanmaganВставка рисунка](/data/documents/81a35638-6e67-4856-9785-5bf915b72c61/page_32.png)
“ O‘zbek tilidagi ko‘makchilashayotgan so‘zlar” mavzusidan DISSERTATSIYA taqdimot silaydi.
1.1. Ko‘makchilar va ularning o‘rganilishi ………………………… 1.2. Ko‘makchilar tasnifi haqida yangicha qarashlar ………………… Bob bo‘yicha qisqacha x ulosa ………………………………….. I. BOB . KO‘MAKCHILARNING O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA O‘RGANILISHI
2.1. Funksional ko‘makchilarning o‘ziga xos xususiyatlari............................ 2.2. Ot turkumiga xos funksional ko‘makchilar… ........................................... 2.3. Fe’l turkumiga xos funksional ko‘makchilar............................................. 2.4. Ravish turkumiga xos funksional ko‘makchilar...................................... Bob bo‘yicha qisqacha x ulosa ………………………………………….II BOB. FUNKSIONAL KO‘MAKCHILARNING LEKSIK- SEMANTIK XUSUSIYATLARI .
3.1. O‘zbek tilida ko‘makchilashgan so‘zlar .................................................. 3.2. O‘zbek tilida ko‘makchilashayotgan so‘zlar............................................... Bob bo‘yicha qisqacha x ulosa ………………………. ……………… UMUMIY XULOSALAR ………………………………………… FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………… III BOB. O‘ZBEK TILIDA KO‘MAKCHILASHAYOTGAN SO‘ZLAR
Tadqiqot mavzusining dolzarbligi. Ko‘makchilarning til tizimidagi tutgan o‘rni xususida A.Kononov, A . G‘ulomov, S.Mutallibov, A.Hoji y ev, U.Tursunov, H.Berdiyorov, T.Rustamov, H.Ne’matov, J.Hamdamov , A.Pardayev va boshqalar hamda ayrim internet materiallariga tayanib, aytish mumkinki, ko‘makchilar tarixan mustaqil so‘zlar hisoblanib, o‘z leksik ma’nolariga ega bo‘lgan, ammo davrlar o‘tishi bilan bu leksik ma’nolarni yo‘qotib, ularning ma’lum qismi o‘zgarmas bo‘lib, hech qanday grammatik shakllarni qabul qilmaydigan holga kelib qolgan, o‘zidan oldin kelgan so‘zlar bilan birgalikda vosita, maqsad, sabab, vaqt, makon, ob’ekt, o‘xshatish, payt, masofa, yo‘nalish singari grammatik ma’nolarni ifoda etadigan va yordamchi vosita sanaladigan til birliklaridir. Ular nutqda so‘zlarni o‘zaro bog‘lovchi grammatik vositadir. Shuningdek, grammatik vosita bo‘lish jarayonida ularda ma’lum grammatik ma’nolar ham shakllanadi. MAGISTRLIK DISSERTATSIYASI ANNOTATSIYASI