O'zbek xalq maqollarida nutq odobining aks etishi

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

295.37890625 KB

Скачать

O'zbek xalq
maqollarida nutq
odobining aks etishi.

RE JA:
1.Xalq og`izaki ijodi.
2.So`zlashish odobi.
3. Maqollarning ta'lim-tarbiyaviy jihati.

O'zbek xalqlarinining tarixiy ildizi uzoq asrlar qariga borib
taqaladi. Qadim zamonlardan beri o'zbek xalqlari
so'zlashish odobi, yoki nutq madaniyatiga katta e'tibor
berib, so'zlashganda nutq madaniyati me'yori bilan
so'zlashishni insoniylik odobining belgisi deb bilgan.
Zeroki, so'zlovchining nutqi orqali uning odob-axloqini,
dunyoqarashini, bilim saviyasini bilish mumkin. Nutq
odobi va nutq madaniyati masalalari zamonlar o'tsada o'z
ahamiyatini, dolzarbligini yo'qotmaydi.

Odamlar so'zlovchining nutqiga qarab chiroyli va
mulohizali gapriyotgan shaxsga nisbatan "odobli",
o'rinsiz, pala-partish so'zlayotganlarga nisbatan
"odobsiz" degan xulosalar chiqarishlari ham
bejizga emas. "O'zingga qarab kutarlar, so'zingga
qarab kuzatarlar“ degan naql ham yo'q emas.
Kishining fahm-farosati va saviyasi ikki og'iz
so'zidayoq namoyon bo'ladi.
Xalq tarix va madaniyatini ,moddiy va ma'naviy
boyliklarini yaratuvchi buyuk kuchdir. Har bir xalq
asrlar davomida juda katta hayotiy tajriba
to'playdi, shu tajribani turli vositalar bilan kelajak
avlodlarga meros qilib qoldiradi.

Bu ma'lum ma'noda xalq og'zaki ijodi janrlariga ham o'z tasirini
o'tkazgan. Jamiyatda fikr almashish qonuniy zaruriyat
hisoblanadi. Odamlar orasida fikr almashish bo'lmasa, jamiyat
taraqqiyotdan to'xtaydi. Shuning uchun har bir kishi undan
foydalanishni bilishi va avvalo uning o'zini to'la-to'kis o'rganib
olishga harakat qilmog'i zarur. Shu ma'noda insoniyat so'z
odobiga qo'yilgan talablarni xalq og'zaki ijodi janrlari-maqollar,
rivoyatlar, ertaklar, hikmatli so'zlar orqali kishi ongiga
yetkazishga harakat qilgan. Chunki badiiy so'z san'ati
madaniyatining eng qadimgi va uzoq tarixga ega bo'lgan bir
sohasidir. Shunday ekan ,qadim zamonlardan beri o'zbek
xalqlari ijodiyotida nutq madaniyati masalalariga bag'ishlab
yozilgan ko'plab maqol, qissa va hikoyalarni uchratish
mumkinki, o'zining tarbiyaviy ahamiyatini zamonlar o'tsada
yo'qotmagan.

Hattoki, bu mavzu yozma nutqdan oldin xalq og'zaki ijodida
ko'zatilgan.
O'zbek xalq maqollarining tarkibida ba'zi maqollar borki, ular
hind, yunon, arab, rus tillari tarkibidan kirib kelgan bo'lib
bugungi kunda ularni qaysi tildan kirib kelganini aniqlash
qiyin.Shu jumladan, "Ming bir kecha, "To'tinoma, "To'rt darvesh,
"Ayyor baliq” o'zbek xalqlari sevib o'qiydigan, xalq og'zaki ijodi
namunalaridan ko'plab zarbulmasal va maqollarni uchratish
mumkin bo'lgan asarlardir.

Maqollar, hikmatli so'zlar biz uchun asrlarning
sadosi, uzoq o'tmish bilan hamnafaslik hissini
uyg'otuvchi mangu chaqiriq, zamonlararo ko'prikdir.
Xalqimizda o'z qadrini bilgan so'z qadrini biladi
degan gap bor. O'z qadrini bilgan odam so'zni pala-
partish ishlatmaydi, uning asl ma'nosini qidiradi,
bilib o'rniga qo'yib gapiradi. Chunki, maqol-so'z
ko'rki hisoblanadi. Xalq maqollarida ota-bobolarimiz
so'zlash odobiga rioya qilish haqidagi o'gitlarini,
pand-nasihatlarini bayon etganlar.
Maqol -mantiqiy mushohada namunasi,odob va
axloq qoidalarini jamuljam etgan dono gap.4 U
qadimdan xalq donishmandligi ,aql-idroki, fikr-
o'ylarining ifodasi sifatida yashab kelgan;
sinalgan,turmush tasdiqidan o'tgan tushunchalarni
ifodalab,unga qanot baxsh etganlar.

Maqollar ta'lim-tarbiyaviy jihatdan katta ahamiyatga ega.U
kishilarni ogohlantiradi("Tez so'zlagan tez pushaymon bo'lar"),
maslahat beradi("O'ynab gapirsang ham o'ylab gapir"), tanbeh
berib, tanqid qiladi("Gapning qisqasi yaxshi, Qisqasidan -
hissasi.") va boshqalar.
Yaxshi so'zlash, shirin gapirish haqida ham bir qancha maqollar
yuzaga kelgan:
Anjom - uy ziynati, So'z - inson ziynati.
Shuningdek, xalqimiz do'sting ham til, dushmaning ham til deb
o'qtiradi. Ko'pchilik odamlar orasida pichirlab gapirmaslik
haqida "Gapning yomoni-pichir" deb aytilsa, yomon so'zning
dilni jarohatlashi haqida "Tayoq etdan otar, so'z suyakdan" deb
gapiriladi. Jamiyat a'zolari o'zaro munosabatlarda so'zlashish
odobiga qat'iy rioya qilishlari zarurligi ta'kidlanadi.

Kishi aytadigan har bir gapini o'ylab olishi, so'ng
so'zlashi lozim. O'ylamay aytilgan so'z kishini
ko'pchilik orasida o'yalib qolishiga , hatto fojiali
ahvolga tushishiga sabab bo'lishi mumkin. Bu haqda
shunday maqollar mavjud:
Achchiq savol berib , Shirin javob kutma.
Bir tavakkal buzadi Ming qayg'uning qal'asin. Bir
shirin so'z bitkazar Ming ko'ngilning yarasin
Bug'doy noning bo'lmasin, Bug'doy so'zing bo'lsin.
Dilda pishir, tilda gapir.
Og'izga kelgan so'z arzon, ovulga kelgan bo'z arzon.
O'ylanmagan joydan tulki chiqar, O'ylanmagan
so'zdan kulki chiqar.

XULOSA
Til odobiga bag'ishlangan maqollar xalqimiz
tomonidan juda ko'plab yaratilgan. Bu narsa
xalqimizning so'zlash odobiga naqadar mas'uliyat
bilan yondashganligidan dalolat beradi. Nutq
masalasiga bag'ishlangan rivoyatlar, ertaklar
yaratilgan. Bir rivoyatda aytilishicha, malika o'z
o'g'liga avvalo ona tilini o'rganmoqchi bo'lgan yigitga
turmushga chiqmoqchi bo'ladi. Yana bir rivoyatda
podsho vaziriga "boshga nima balo keltiradi?"-deb
so'raganda, vazir tilni ko'rsatgan ekan. Xullas, xalq
og'zaki ijodi namunalari bo'lgan maqollar, rivoyatlar,
ertaklarda ham so'zlash odobiga oid bo'lgan hikmatli
fikrlar bayon qilingan. Xalqimiz qadim zamonlardan
beri so'z odobiga rioya qilish zarurligini o'qtirib
kelgan.

Alisher Navoiyning notiqlik, nutq madaniyati va odobi
haqida aytgan so`zlari g'oyat qimmatlidir:
“ Tilingni ixtiyoringda asrag'il, so'zungni ehtiyot bila degil.
Mahallida aytur
so'zni asrama, aytmas so'z tegrasiga yo'lama. So'zborkim,
eshituvchi tanig'a jon kiyurur va so'z borkim, aytg'uvchi
boshin yelga berur. Til bila ko'nglungni bir
tut, ko'ngli va tili bir kishi aytg'on so'zla lekin. So'zni
ko'nglungda pishqormaguncha tilga kelturma, harna kim
ko'nglungda bo'lsa tilga surma. Garchi tilni asramoq
ko'ngulga mehnatdur, ammo so'zni sipamoq boshg`a
ofatdur. Aytur so`zni unutma, Aytmas so'zungni mutakallim
tutma. Ayturs o'zni ayt, aytmas so' zdin qayt.
Oqil chindino'zga demas ,o'q-dorilarbarchachini ham
demakoqil ishi emas”.

Adabiyotlar:
1. R.Rasulov,A.Shofqorov,Q.Mo'ydinov.O'qituvchi nutqi
madaniyati va notiqlik san'ati.Toshkent:-Fan va
texnologiyalar nashriyot-matbaa uyi,2022. 7-bet.
2. D.Yusupova.Adabiyot.Toshkent:-Akademnashr,2014.10-
bet.
3. A.Samadov.Nazariyai adabiyotshinosi.Samarqand:-
SamDU,2011.4-bet.
4. O'zbek xalq maqollari.Toshkent:-Sharq,2019.7-bet.
5. O'zbek xalq maqollari.Toshkent-Adabiyot
uchqunlari,2014.132-133-betlar.

O'zbek xalq maqollarida nutq odobining aks etishi.

RE JA: 1.Xalq og`izaki ijodi. 2.So`zlashish odobi. 3. Maqollarning ta'lim-tarbiyaviy jihati.

O'zbek xalqlarinining tarixiy ildizi uzoq asrlar qariga borib taqaladi. Qadim zamonlardan beri o'zbek xalqlari so'zlashish odobi, yoki nutq madaniyatiga katta e'tibor berib, so'zlashganda nutq madaniyati me'yori bilan so'zlashishni insoniylik odobining belgisi deb bilgan. Zeroki, so'zlovchining nutqi orqali uning odob-axloqini, dunyoqarashini, bilim saviyasini bilish mumkin. Nutq odobi va nutq madaniyati masalalari zamonlar o'tsada o'z ahamiyatini, dolzarbligini yo'qotmaydi.

Odamlar so'zlovchining nutqiga qarab chiroyli va mulohizali gapriyotgan shaxsga nisbatan "odobli", o'rinsiz, pala-partish so'zlayotganlarga nisbatan "odobsiz" degan xulosalar chiqarishlari ham bejizga emas. "O'zingga qarab kutarlar, so'zingga qarab kuzatarlar“ degan naql ham yo'q emas. Kishining fahm-farosati va saviyasi ikki og'iz so'zidayoq namoyon bo'ladi. Xalq tarix va madaniyatini ,moddiy va ma'naviy boyliklarini yaratuvchi buyuk kuchdir. Har bir xalq asrlar davomida juda katta hayotiy tajriba to'playdi, shu tajribani turli vositalar bilan kelajak avlodlarga meros qilib qoldiradi.

Bu ma'lum ma'noda xalq og'zaki ijodi janrlariga ham o'z tasirini o'tkazgan. Jamiyatda fikr almashish qonuniy zaruriyat hisoblanadi. Odamlar orasida fikr almashish bo'lmasa, jamiyat taraqqiyotdan to'xtaydi. Shuning uchun har bir kishi undan foydalanishni bilishi va avvalo uning o'zini to'la-to'kis o'rganib olishga harakat qilmog'i zarur. Shu ma'noda insoniyat so'z odobiga qo'yilgan talablarni xalq og'zaki ijodi janrlari-maqollar, rivoyatlar, ertaklar, hikmatli so'zlar orqali kishi ongiga yetkazishga harakat qilgan. Chunki badiiy so'z san'ati madaniyatining eng qadimgi va uzoq tarixga ega bo'lgan bir sohasidir. Shunday ekan ,qadim zamonlardan beri o'zbek xalqlari ijodiyotida nutq madaniyati masalalariga bag'ishlab yozilgan ko'plab maqol, qissa va hikoyalarni uchratish mumkinki, o'zining tarbiyaviy ahamiyatini zamonlar o'tsada yo'qotmagan.

O'zbek xalq maqollarida nutq odobining aks etishi

10.08.2023

0

295.37890625 KB

Похожие