O‘zbekiston mezolit-neolit davri yodgorliklarini o‘rganilishi va xalqaro hamkorlik

Загружено в:

23.11.2024

Скачано:

0

Размер:

537.419921875 KB

Скачать

O ‘ zbekiston mezolit-
neolit davri yodgorliklarini
o ‘ rganilishi va xalqaro
hamkorlik

Reja
1.mezolit davri yodgorliklarini
o ‘ rganilishi
2 neolit davri yodgorliklarini
o ‘ rganilishi
3 mezolit - neolit davri
yodgorliklarini o ‘ rganishda
xalqaro hamkorlik

Mezolit davrining kishilik tarixi taraqqiyotida
mustaqil davr sifatida ajratilishi, tarixiy davr ekanligi
borasida mutaxassislar o`rtasida turlicha ilmiy
talqinlar mavjudligiga duch kelamiz. Masalan, A.A.
Formozov mezolit tipologik jihatdan paleolit davriga
nisbatan neolit davriga yaqinroq degan ilmiy qarashni
ilgari suradi. A.N. Rogachyev esa mezolitni golotsyen
paleoliti, yani epipaleolit, xullas, paleolitga yaqin
dyegan fikrni ilgari suradi. A.P. Okladnikov esa bir-
biriga nisbatan mustaqil bo`lgan «epipaleolit», va «
mezolit» degan terminlarni qo`llashni taklif etadi. «
Epipaleolit» deganda bazi mintaqalarda paleolitning
so`nggi bosqichlarida mezolit jamoalari moddiy
madaniyati kuchliroq sezilganligini etiborga oladi

Obishir madaniyati. Fargona vodiysi mezolit davri jamoalarining
moddiy madaniyati otgan asr 50-yillar 2-yarmidan etiboran organila
boshlangan. Markaziy Fargona hududida 1958 yili B.S.Gamburg va
N.G.Gorbunova, 1963-1964 yillari Zadneprovskiy, keyinchalik 1965 yili
esa O.Islomov arxeologik izlanishlar olib borishib, mezolit va neolit
davriga oid qiziqarli tosh qurollari toplamini qolga kiritishgan.
Katrantov tog tizmasi janubiy yon bagrlaridan 28 ta gor va ongurlar
aniqlanib arxeologik xaritaga olingan. O.Islomov 1966-1967- yillar,
1969-1971 va 1973 yillari ObishirI – V gor makonlarida muntazam
ravishda qazilma ishlarini amalga oshirgan. YOdgorliklar mezolit davri
jamoalari moddiy madaniyatiga tegishli bolib, qolga kiritilgan
materiallar asosida O. Islomov Obishir mezolit davri madaniyatini
ajratib, ilmiy asoslashga erishgan.
O. Islomov Fargona vodiysida ibtidoiy davr moddiy madaniyati
atroflicha tadqiq etar ekan, kop yillik tadqiqotlar asosida vodiyning
geografik jihatdan xududlarning yani tog mintaqasi ( Sox daryosi
vohasi) va past tekislik mintaqasi ( Markaziy Fargona )da turlicha va
oziga xos tosh industriyasiga ega bolgan madaniyatlar tarqalganligini .

Qoshilish mezolit makoni. YOdgorlik
Toshkent oazisi Bozsuv vohasining
Bozsuv kanali chap qirgogida joylashgan
ochiq tipdagi yodgorlik hisoblanadi.
1966 yili geologlar tomonidan
aniqlangan bolib, 1967 yildan boshlab
makonda O.Islomov tadqiqot ishlarini
amalga oshirgan.Qazilma jarayonida 3
metr qalinlikkacha bolgan madaniy
qatlam qisman buzilgan qatlam bolib
chiqdi. Makon arxeologik topilmalar
jihatidan ancha kambagal hisoblanib,
hammasi bolib 200 dona atrofida tosh
buyumlar topilishiga erishilgan. Qolga
kiritilgan hayvon suyagi qoldiqlari R.K.
Kambaritdinov tomonidan tekshiruvdan
otkazilgan va u tomonidan yosh
xonakilashgan buqa suyagining
aniqlanishiga G.F.Korobkova tomonidan
etiroz bolgan. O. Islomov korsatishicha,
yodgorlik tosh industriyasi uchirindili-
payraqali industriya hisoblanadi

Zarafshon vohasida keyingi yillar maboynida tosh asri
yodgorliklari tadqiqotida mezolit davri jamoalari moddiy
madaniyatiga tegishli yodgorliklari topilishiga erishilgan. Bu esa
vohani mezolit davri yodgorliklarini organishda ham birmuncha
istiqbolli ekanligini ham korsatmoqda. Takidlash joizki,
Zarafshon vohasi mezolit davri jamoalari moddiy-madaniyati
yaqin yillarga qadar deyarli nomalum bolib kelgan edi.
Faqatgina, A.V.Vinogradov tomonidan Quyi Zarafshon vohasi
shimoliy irmogi Ayoqagitma, Echkiliksoy, Daryosoy vohalaridan
tasodifiy tarzda topilgan tosh qurollari toplamlari asosida
mezolit jamoalari moddiy madaniyati togrisidagi dastlabki
malumotlar mavjud edi. SHuningdek, otgan asr 60-yillari Orta
Zarafshon vohasi Qoratepa tog tizmasi shimoliy yon bagrida
tadqiq etilgan Sazogon 1 makoni tadqiqotchilar tomonidan
mezolit davrining songi bosqichi jamoalari moddiy madaniyatiga
tegishli deb etirof etilgan. SHu muzofatdagi Zamichatosh
yodgorligi ham arxeolog T. Grechkina tomonidan mezolit
davrining songgi bosqichi bilan yoshlangan.

Ushbu mezolit yodgorliklari tadqiqotlari natijalari masalasiga
kelganimizda otgan asrning 80-yillari ikkinchi yarmida Rossiya
FA etnografiya Institutining Xorazm arxeologik ekspeditsiyasi
(A.V. Vinogradov), ToshDU geografiya fakulteti
(E.D.Mamedov), SamDU arxeologik ekspeditsiyasi
(M.J.Djuraqulov) ilmiy xodimlari hamkorlikda Zarafshon
daryosining shu vaqtgacha fanda nomalum bolgan CHorbaqti
vohasini topishga va undan oltmishdan ortiq mezolit, neolit
makonlarini kashf etishga erishganlar. Bu mezolit yodgorliklari
materiallari N.U.Xolmatov tomonidan atroflicha organilib,
ilmiy muamilaga kiritilgan. Samarqand davlat universiteti
arxeologik ekspeditsiyasi tomonidan Orta Zarafshon vohasi
Qoratepa tog tizmasi shimoliy yon bagrida yaqin yillarda
Qorakamar gor makoni, Ochilgor makoni pastki madaniy
qatlami kashf etilgan. Sazogon 1 yodgorligi materiallari qayta
tahlil etilib, mezolit davriga oidligi etirof etilgan.

Kishilik tarixi taraqqiyoti tosh davri
moddiy madaniyatini organishda
tosh davrining yakunlovchi, songgi
bosqichi bolmish neolit davrining
ham oziga xos orni bor. Neolit( yangi
tosh asri) davri esa tosh asrining
so`nggi, yakunlovchi bosqichi
hisoblanib, mil. avv. 6-4 ming
yilliklarni o`z ichiga oladi. Neolit
atamasi fanga ingliz arxeologi D.E.
Lebbok tomonidan 1865 yilda
kiritilgan.

Kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalari moddiy madaniyati.
Ozbekiston hududi neolit jamoalari moddiy madaniyatini
organishda kaltaminor madaniyatining ham oziga xos orni bor.
Nafaqat, Ozbekiston hududi, balki Markaziy Osiyo miqyosida
neolit davri jamoalari moddiy madaniyatini organishda
Kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalari madaniyati ahamiyatli
hisoblanadi. Bu madaniyat otgan asrning 30-yillari oxirida taniqli
arxeolog S.P.Tolstov tomonidan kashf etilgan bolib, keyingi yillar
davomida A.V.Vinogradov tomonidan atroflicha tadqiqot etilgan.
Quyi Zarafshon vohasidagi kaltaminor jamoalari madaniyati esa
O. Islomov tomonidan organildi. Mazkur tadqiqotlarning
korsatishicha, Kaltaminor jamoalari nafaqat Amudaryo etagi
Oqchadaryo havzasida, balki qoshni Uzboy, Zarafshon daryosi
etaklarining qadimiy ozanlari, Ustyurt, Qizilqumning ichki
xududlari, Janubi-Garbiy Qozogiston, Sharqiy Kaspiy, Orol boyi,
Balxon hamda Mangishloq sarhadlariga tarqalishib yashashgan
va ozlariga xos madaniyat yaratishgan

Kaltaminor madaniyatining asosiy yodgorliklari quyidagilar hisoblanadi:
Oqchadaryo havzasi. A.V.Vinogradov tomonidan bu xudud atroflicha
organilgan va mavjud kaltaminar yodgorliklari 3 xronologik guruhga
bolingan: ilk (Jonbass-4, Tolstov, qavat 5, Kunak 19; orta (Jonbass 32, qavat
7, Tojiqazgon va boshq.); songi (Jonbass 5,11, Tojiqazgon 2,3,6,10 va
boshq.).
Jonbass-4 yodgorligi Oqchadaryo havzasida Jonbasqala yon taqirida
joylashgan. 1939 yili S.P.Tolstov tomonidan ochilib, tadqiq etilgan.
Yodgorlikdan qimmatli arxeologik manbalar turlicha tosh buyumlar,
hayvon, parranda, balik suyak qoldiqlari, sopol buyum parchalari hamda
uy-joy qoldiqlari topilib, ahamiyati jihatidan hozirgi kungacha tayanch
yodgorlik hisoblanadi. Jumladan, makonda uy-joy qoldigi aniqlanib, qaysiki
u 24x17 metrli suyri shaklda umumiy hajmi, olchami 320 metr kvadrat
bolgan sinchli, chopkari uy bolib, ortasida katta ochoq, atrofidan esa bir
necha mayda ochoqlar ham qoldigi topilib, bu uyda 100-125 kishi, yani
ona urug jamoasi yashagan (Tolstov, 1948).
Tolstov yodgorligi Oqchadaryo havzasi Jonbasqala yon taqiri janubiy
qismida (Jonbass 4 yodgorligi past qismida) joylashgan bolib, 1976 yildan
etiboran A.V.Vinogradov tomonidan organilgan

Lavlakan-26. Lavlakan botiqligida
joylashgan bolib, 1965-72 yillar
mobaynida A.V.Vinogradov tomonidan
atroflicha organilgan (Vinogradov,
Mamedov, 1975). Madaniy qatlamdan
arxeologik manbalar topilishi bilan
birgalikda uy-joy qoldigi ham
aniqlangan. Bu sinchli (chopkari)
tarzdagi uy bolib, madaniy qatlam
qisman buzilganligi tufayli tolaligicha
uning shakli va olchami aniqlanmagan
(Vinogradov, Mamedov, 1975, 33-38
betlar).
Quyi Zarafshon vohasi. Mavjud uchta
qadimiy ozanlar (shimoliy, orta,
janubiy)da topilgan ibtidoiy makonlar
aksariyatida madaniy qatlam
saqlanmagan. Faqatgina Uchahi 131
(Daryosay), Dorbazaqir 1, Dorbazaqir 2
(Mohandaryo-Hojayli) kabi makonlarda
madaniy qatlamning yaxshi
saqlanganligi bu voha neolit davri
moddiy madaniyatini yoritish imkonini
berdi:
Uchashi-131 Shimoliy ozan tarkibiy
qismi bolgan Daryosoyni yuqori
oqimida joylashgan bolib, 1968 yili
A.V.Vinogradov tomonidan ochilgan.

Chorbaqti vohasi yodgorliklari (Chorbaqti 15A, 29,33A, 35,45,47,51,55 va boshq.).-
Chorbakti vohasi Daryosoy va Mohandaryo oraligida joylashgan Zarafshon qadimiy
ozani bolib, 1978 yilgi kompleks tadqiqotlar asosida aniqlangan (Vinogradov,
Mamedov, 1979, 547 b.). 1984 yili Rossiya FA etnologiya instituti XAE, ToshMU
geografiya fakulteti, hamda SamDU quyi Zarafshon arxeologik ekspedisiyasi
hamkorlikda tadqiqot ishlarini olib borishib 60 dan ortiq mezolit-neolit davri
makonlarini topishgan va tadqiq etishganlar. Yodgorliklarning asosiy qismi neolit
davriga mansub bolib, madaniy qatlamlari saqlanmagan, joylanishi esa mayda
kollar (chokmalar) qirgoqlari bilan bogliq ekan. Bu makonlar oz moddiy
madaniyatlari bilan kaltaminor jamoalariga taalluqli ekanligi tadqiqotlarda malum
boldi (40 rasm).
Qizilqumda amalga oshirilgan eng songgi arxeologik tadqiqotlar natijalari
Zarafshon vohasi odamzod tomonidan ilk paleolit(ashel) davridan (Kokayaz 1,2
makonlari) etiboran ozlashtirilganligini korsatdi(Xojanazarov, Sayfullayev, 2001).
Takidlash joizki, tosh davri keyingi taraqqiyot bosqichlari barchasida voha odamzod
tomonidan istiqomat qilinib, oziga xos ravishda uzluksiz madaniyat yaratilganligi
tadqiqotlarda aniqlangan edi: orta paleolit-Qotirbuloq, Zirabuloq; songgi paleolit-
Samarqand makoni, Siabcha; mezolit-Chorbaqti makonlari, Sazogon 1, Qorakamar,
Zamichatosh; neolit- kaltaminar tarixiy-madaniy jamoalari, sazogon jamoalari
madaniyatlari (Toshkenboyev, Suleymanov, 1980;Djurakulov, 1987; Gulyamov,
Islamov, Askarov, 1966; Vinogradov, 1981; Djurakulov, Xolmatov, 1991; Xolmatov,
1991, 4-25 betlar; 2000,

Oyoqagitma xavzasi sharqiy qismida joylashgan bolib, 1995 -
2005yillari Ozbekiston Polsha (K.SHimchak, M.Xojanazarov),
2005-2012-yillari Ozbekiston-Fransiya (F.Brunet,
M.Xojanazarov) xalqaro qoshma arxeologik ekspedisiyalari
tomonidan tadqiq etilgan. Tadqiqotlar natijasida katta
hajmda arxeologik arxeologik material, tosh, suyak qurollari,
zeb-ziynatlar, sopol idish buyumlari, koplab hayvon,
parranda, baliq suyaklari, xususan xonakilashtirilgan hayvon
suyagi qoldiqlari qolga kiritilgan. YOdgorlik xronologiyasi
radiokarbon namunasi analizlari asosida mil. avv. VII-VI ming
yilliklar bilan belgilanib, nisbatan qadimiylashtirildi.
H.B.Hoshimov yodgorlik tosh industriyasini yangicha
yondoshuvda texnik-tipologik jihaidan tahlil etdi.
Xonakilashgan hayvon suyaklari asosida kaltaminor jamoalari
turmushida chorvachilik xojaligi bolganligi masalasi kotarildi.
Sopollari joyitun sopollari bilan qiyoslandi.

A.N.Xolmatov tomonidan SHimoliy-SHarqiy Nurota tog
tizmasining yon bagirlaridagi soylar daralaridan
turkum qoyatosh rasmlarining tadqiqoti amalga
oshirildi. Xususan, 2010-2017 yillarda CHorbogsoy,
Ilonbuloqsoy, Quduqchasoy, Beklarsoy, Tomchisoy,
Goldirotasoy, Boshbuloq, Zobota, SHahidsoy,
Toshqorgon, Biybuloqsoy, Potlomasoy, Sulluklisoy,
Olmalisoy, Oqchopsoy, Arxarposhsoy, Noqisoy kabi
dara va soylarning yon qayirlarida koplab yangi
qoyatosh rasmlari aniqlanib, xaritaga olindi va birinchi
marotaba fanga kiritildi.

O ‘ zbekiston mezolit- neolit davri yodgorliklarini o ‘ rganilishi va xalqaro hamkorlik

Reja 1.mezolit davri yodgorliklarini o ‘ rganilishi 2 neolit davri yodgorliklarini o ‘ rganilishi 3 mezolit - neolit davri yodgorliklarini o ‘ rganishda xalqaro hamkorlik

Mezolit davrining kishilik tarixi taraqqiyotida mustaqil davr sifatida ajratilishi, tarixiy davr ekanligi borasida mutaxassislar o`rtasida turlicha ilmiy talqinlar mavjudligiga duch kelamiz. Masalan, A.A. Formozov mezolit tipologik jihatdan paleolit davriga nisbatan neolit davriga yaqinroq degan ilmiy qarashni ilgari suradi. A.N. Rogachyev esa mezolitni golotsyen paleoliti, yani epipaleolit, xullas, paleolitga yaqin dyegan fikrni ilgari suradi. A.P. Okladnikov esa bir- biriga nisbatan mustaqil bo`lgan «epipaleolit», va « mezolit» degan terminlarni qo`llashni taklif etadi. « Epipaleolit» deganda bazi mintaqalarda paleolitning so`nggi bosqichlarida mezolit jamoalari moddiy madaniyati kuchliroq sezilganligini etiborga oladi

Obishir madaniyati. Fargona vodiysi mezolit davri jamoalarining moddiy madaniyati otgan asr 50-yillar 2-yarmidan etiboran organila boshlangan. Markaziy Fargona hududida 1958 yili B.S.Gamburg va N.G.Gorbunova, 1963-1964 yillari Zadneprovskiy, keyinchalik 1965 yili esa O.Islomov arxeologik izlanishlar olib borishib, mezolit va neolit davriga oid qiziqarli tosh qurollari toplamini qolga kiritishgan. Katrantov tog tizmasi janubiy yon bagrlaridan 28 ta gor va ongurlar aniqlanib arxeologik xaritaga olingan. O.Islomov 1966-1967- yillar, 1969-1971 va 1973 yillari ObishirI – V gor makonlarida muntazam ravishda qazilma ishlarini amalga oshirgan. YOdgorliklar mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatiga tegishli bolib, qolga kiritilgan materiallar asosida O. Islomov Obishir mezolit davri madaniyatini ajratib, ilmiy asoslashga erishgan. O. Islomov Fargona vodiysida ibtidoiy davr moddiy madaniyati atroflicha tadqiq etar ekan, kop yillik tadqiqotlar asosida vodiyning geografik jihatdan xududlarning yani tog mintaqasi ( Sox daryosi vohasi) va past tekislik mintaqasi ( Markaziy Fargona )da turlicha va oziga xos tosh industriyasiga ega bolgan madaniyatlar tarqalganligini .

Qoshilish mezolit makoni. YOdgorlik Toshkent oazisi Bozsuv vohasining Bozsuv kanali chap qirgogida joylashgan ochiq tipdagi yodgorlik hisoblanadi. 1966 yili geologlar tomonidan aniqlangan bolib, 1967 yildan boshlab makonda O.Islomov tadqiqot ishlarini amalga oshirgan.Qazilma jarayonida 3 metr qalinlikkacha bolgan madaniy qatlam qisman buzilgan qatlam bolib chiqdi. Makon arxeologik topilmalar jihatidan ancha kambagal hisoblanib, hammasi bolib 200 dona atrofida tosh buyumlar topilishiga erishilgan. Qolga kiritilgan hayvon suyagi qoldiqlari R.K. Kambaritdinov tomonidan tekshiruvdan otkazilgan va u tomonidan yosh xonakilashgan buqa suyagining aniqlanishiga G.F.Korobkova tomonidan etiroz bolgan. O. Islomov korsatishicha, yodgorlik tosh industriyasi uchirindili- payraqali industriya hisoblanadi

O‘zbekiston mezolit-neolit davri yodgorliklarini o‘rganilishi va xalqaro hamkorlik

23.11.2024

0

537.419921875 KB

Похожие