Olmoshning deyktik xususiyatlari

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

618.4560546875 KB

Скачать

Mav zu: Olmoshning dey k t ik
xususiy at lari
Reja:
1. Olmosh haqida umumiy ma'lumot
va uning UGMsi.
2. Olmoshning maʼno va vazifasiga
ko'ra turlari.
3. Olmoshning deyktik xususiyati

«Ishoraviylik» ramzi bilan ataluvchi olmosh
boshqa leksemadan ajralib turadi. O`zbek
tilshunosligida olmosh doirasi va vazifasi zo`rma-
zo`rakilik bilan ancha chegaralanib, «ot, sifat, son
o`rnida qo`llanuvchi so`z» deb o`ta tor
tushunilgan. Arab tilshunosligida olmosh alohida
so`z turkumi sifatida berilmagan, balki har bir
so`z turkumi ichida «yashirin ma`noli so`z sifatida
alohida guruhlarga ajratilgan. Chunonchi, kitob,
daftar, Abbos-aniq ma`noli ot bo`lsa, men sen,
kim-yashirin ma`noli ot. Yoxud oq, qizil, chiroyli
ma`lum ma`noli sifat hisoblansa, bunday,
shunday kabilar olmosh.

Olmosh shaxs, predmet, belgi yoki miqdorga xos
bo`lgan umumiy (mavhum) ma`noni anglatadi.
Olmosh bildiruvchi ma`no nutq jarayonida aniq
yuzaga chiqadi. Ular forfologik jihatdan o`zi
almashtiruvchi so`z kabi o`zgaradi.
Olmosh qaysi so`z turkumi o`rnida qo`llansa, shu
turkumga xos sintaktik vazifani bajaradi. O`qituvchi
darsga kirdi, u o`quvchilar bilan salomlashdi. Olmosh
o`zidan oldin aniqlovchi talab qilmaydi: Hamma
xursand va shod. U kitobni o`qidi. Olmoshlarni gapda
bajargan vazifasiga ko`ra to`rt guruhga ajratish
mumkin: a) ot xarakterdagi olmoshlar; b) sifat
xarakteridagi olmoshlar; v) ravish xarakteridagi
olmoshlar; f) son xarakteridagi olmoshlar.

Olmoshlarning ishora(deyktik)
xususiyatiga koʻra quyidagi maʼno
turlari mavjud:
Kishilik
Olmoshi Koʻrsatish
Olmoshi Oʻzlik
Olmoshi Soʻroq
olmoshi
Belgilash
Olmoshi Boʻlishsizlik
olmoshu Gumon
Olmoshi

Kishilik olmoshlari: men, sen, u, biz, siz, ular.
Ko`rsatish olmoshlari: bu, shu, o`sha, mana shu,
mana bu, ana shu kabilar.
So`roq olmoshlari: kim, nima, qanday, necha, qaysi,
qancha, nega, qalay kabilar.
Ozlik olmoshi: o`z.
Belgilash-jamlash olmoshlari: hamma, butun,
barcha, bari, har kim, har qanday kabilar.
Bo`lishsizlik olmoshlari: hech kim, hech qanday,
hech nima, hech qaysi kabi.
1. Gumon olmoshlari: allakim, allaqanday,
allaqaysi, kimdir, nimadir, allanima kabilar.

Kishilik olmoshlari va koʻrsatish
olmoshi

Kishilik olmoshi shaxs olmoshi deb ham yuritiladi, chunki shaxsga ishora qilib keladi. Shaxs
olmoshining qo`llanishida ayrim o`ziga xoslik bor. Shaxs o`z ma`nosidan tashqari ko`chgan holda
qo`llanishi ham mumkin. Chunonchi: 1. Biz olmoshi II shaxs ko`plikdagi siz olmoshi o`rnida
qo`llanadi: Qani, endi biz ishga tushaylik. Bunda tashviq ma`nosi anglashilib turadi: Ular bizga yetib
olishsin.

Ko`rsatish ma`nosini anglatuvchi olmosh (bu, shu, mana, ana, u, o`sha, hov va boshqa) shaxs,
predmet, belgini alohida ko`rsatish, ta`kid ma`nosi uchun xizmat qiladi. Ular ifodalovchi (ishoraviy)
nom ham turlicha:

-shaxs yoki predmetga ishora qiladi: -Siz o`shami?

-belgiga ishora qiladi: Menda ham shunaqa kitoblar bor.

-Vaqtga ishora qiladi: Shu-shu Fotima kelmay qoldi.

-o`ringa ishora qiladi: Siz-unda, biz-bunda.

Ko`rsatish olmoshlari ot, sifat va ravishlar o`rnida qo`llanib, ularning o`rinbosarlari
hisoblanadi. Shunga ko`ra, ularni uch guruhga ajratib tekshirish mumikin.

Gumon va boʻlishsizlik olmoshi
Gumon olmoshi muayyan predmet, shaxs, belgi yoki harakat xususida o`ta mavhum tushunchani
bildiradi. So`roq olmoshi bilan qo`shilib keladigan alla- va –dir ushbu olmoshga noaniqlik ma`nosini
kiritadi.
Gumon olmoshi asosan ot va sifat xarakterida qo`llanadi. Muhiddin aka allanimadan xursand
bo`lib chiqib ketdi. Bir pasga yuragining allaqayeri jiz etib ketdi. Saodat allavaqtgacha xat yozib o`tirdi.
Birov ro`y-rost, birov yer ostidan unga qaradi. Samandarov stolning tortmasidan bir nima qidirar ekan
Bo`lishsizlik olmoshlari. Inkor olmoshlari ma`no jihatidan belgilash olmoshlarining zidi bo`lib,
barcha predmet yoki belgiga nisbatan inkor ma`nosini, bo`lishsizlikni bildiradi. Bu olmoshlar ishtirok
etgan gapning kesimi bo`lishsiz formada kelib, gap inkor gap hisoblanadi. Bo`lishsizlik olmoshlariga
hech so`zi va shu so`zning ba`zi so`roq olmoshlari, shuningdek, bir narsa so`zi bilan birikishdan hosil
bo`lgan olmoshlar kiradi. Hech so`zi yakka holda qo`llanganda, ko`pincha, fe`llar oldida kelib, ravish
funksiyasini bajaradi va ish harakatning batamom inkorini bildiradi: Idorada hech kim yo`q edi. Sizdan
boshqa hech kimga gapira olmayman. Men sizga hech nima ko`rsatganim yo`q edi-ku! Kimsa so`zi
ham bo`lishsizlik olmoshi o`rnida qo`llanib, shaxsga nisbatan inkor ma`nosini bildiradi.

O'zlik olmoshi o'z
so'zi orqali hosil
qilinadi. Shaxs va
predmatga ishora
qiladi. Ba'zan o'zlik
olmoshi o'rnida
kamina kabi so'zlar
ham ishlishlatilishi
mumkin Har so'zi so'roq olmoshlariga, bir
so'ziga qo'shilib, to'pdan
ajratilgan shaxs, narsa,
belgi,harakat-holatlarni
bildiradigan belgilash
olmoshlarini hosil qiladi.
Hamma,barcha,bari butun, jami,
jamiki , yalpi olmoshlari esa
shaxs, narsa, belgi,harakat-
holatlarni jamlab
ifodalaydi.Demak,to'pdan
ajratilgan yoki jamlab
ko'rsatilgan shaxs, narsa,
belgi,harakat-holatlarni
ifodalaydigan olmoshlar
belgilash olmoshlari
sanaladi.Belgilash olmoshlari,
ko'pincha ,belgi(sifat) yoki shaxs-
narsa(ot) o'rnida ishlatiladi.

Soʻroq olmoshi
So`roq olmoshi shaxs, predmet, belgi, harakatni aniqlash maqsadida ishlatiladi. Ular quyidagilarga bo`linadi:
-shaxsga nisbatan qo`llanuvchi olmosh (kim, kimlar);
-voqea-hodisa, predmetga nisbatan qo`llanuvchi olmosh (nima, nimalar);
-belgini aniqlashga qaratilgan olmosh (qanday, qanaqa);
-sabab va maqsadni aniqlashga qaratilgan olmosh (nega, nima uchun, nechuk);
-miqdorga nisbatan ishlatiluvchi olmosh (qancha, necha, nechta);
-harakat-holatga nisbatan qo`llanuvchi olmosh (nima qildi, nima bo`ldi);
-o`rin ma`nosini ifodalovchi so`roq (qani, qayerda);

-payt ma`nosini ifodalovchi so`roq (qachon, qachonga);

Va shu kabi boshqa maʼno turlari davom etadi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. “Hozirgi oʻzbek tili fani”dan oʻquv-uslubiy majmua.
Samarqand .2021.
2.Sayfullayeva R., Mengliyev B. Va boshqalar.Hozirgi oʻzbek
adabiy tili. T.2009.
3.Tursunov U., Rahmatullayev Sh., Muxtorov A., Hozirgi
oʻzbek adabiy tili.T.1992.

Mav zu: Olmoshning dey k t ik xususiy at lari Reja: 1. Olmosh haqida umumiy ma'lumot va uning UGMsi. 2. Olmoshning maʼno va vazifasiga ko'ra turlari. 3. Olmoshning deyktik xususiyati

«Ishoraviylik» ramzi bilan ataluvchi olmosh boshqa leksemadan ajralib turadi. O`zbek tilshunosligida olmosh doirasi va vazifasi zo`rma- zo`rakilik bilan ancha chegaralanib, «ot, sifat, son o`rnida qo`llanuvchi so`z» deb o`ta tor tushunilgan. Arab tilshunosligida olmosh alohida so`z turkumi sifatida berilmagan, balki har bir so`z turkumi ichida «yashirin ma`noli so`z sifatida alohida guruhlarga ajratilgan. Chunonchi, kitob, daftar, Abbos-aniq ma`noli ot bo`lsa, men sen, kim-yashirin ma`noli ot. Yoxud oq, qizil, chiroyli ma`lum ma`noli sifat hisoblansa, bunday, shunday kabilar olmosh.

Olmosh shaxs, predmet, belgi yoki miqdorga xos bo`lgan umumiy (mavhum) ma`noni anglatadi. Olmosh bildiruvchi ma`no nutq jarayonida aniq yuzaga chiqadi. Ular forfologik jihatdan o`zi almashtiruvchi so`z kabi o`zgaradi. Olmosh qaysi so`z turkumi o`rnida qo`llansa, shu turkumga xos sintaktik vazifani bajaradi. O`qituvchi darsga kirdi, u o`quvchilar bilan salomlashdi. Olmosh o`zidan oldin aniqlovchi talab qilmaydi: Hamma xursand va shod. U kitobni o`qidi. Olmoshlarni gapda bajargan vazifasiga ko`ra to`rt guruhga ajratish mumkin: a) ot xarakterdagi olmoshlar; b) sifat xarakteridagi olmoshlar; v) ravish xarakteridagi olmoshlar; f) son xarakteridagi olmoshlar.

Olmoshlarning ishora(deyktik) xususiyatiga koʻra quyidagi maʼno turlari mavjud: Kishilik Olmoshi Koʻrsatish Olmoshi Oʻzlik Olmoshi Soʻroq olmoshi Belgilash Olmoshi Boʻlishsizlik olmoshu Gumon Olmoshi

Kishilik olmoshlari: men, sen, u, biz, siz, ular. Ko`rsatish olmoshlari: bu, shu, o`sha, mana shu, mana bu, ana shu kabilar. So`roq olmoshlari: kim, nima, qanday, necha, qaysi, qancha, nega, qalay kabilar. Ozlik olmoshi: o`z. Belgilash-jamlash olmoshlari: hamma, butun, barcha, bari, har kim, har qanday kabilar. Bo`lishsizlik olmoshlari: hech kim, hech qanday, hech nima, hech qaysi kabi. 1. Gumon olmoshlari: allakim, allaqanday, allaqaysi, kimdir, nimadir, allanima kabilar.

Olmoshning deyktik xususiyatlari

10.08.2023

0

618.4560546875 KB

Похожие