Orol dengizi Va orol bo`yi ekologik muommolari

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

5644.2783203125 KB

Скачать

OROL DENGIZI V A
OROL BO`YI
EKOLOGIK
MUOMMOLARI

R eja:
1.Orol dengizi XX asrlarda.
2.Orol dengizining quriy boshlashi .
3.Hozirgi kunda Orol dengizining ahvoli
4.Orol dengizi keltirib chiqargan ekologik muommolar.
5.Orol dengizi muommosiga yechimlar.
6.Xulosa.

1.OROL DENGIZI XX ASRLARDA.
Orol dengizi — Oʻrta Osiyodagi eng katta berk koʻl . Maʼmuriy jihatdan Orol dengizining yarmidan
koʻproq janubi-gʻarbiy qismi Oʻzbekiston ( Qoraqalpogʻiston ), shimoli-sharqiy qismi Qozogʻiston
hududida joylashgan. Oʻtgan asrning 60-yillarigacha Orol dengizi maydoni orollari bilan oʻrtacha
68,0 ming km² ni tashkil etgan. Kattaligi jihatidan dunyoda toʻrtinchi ( Kaspiy dengizi , Amerikadagi
Yuqori koʻl va Afrikadagi Viktoriya koʻlidan keyin), Yevrosiyo materigida (Kaspiydan keyin) ikkinchi
oʻrinda edi. Dengiz shimoli-sharqdan janubi-gʻarbga choʻzilgan, uz. 428 km, eng keng joyi 235 km
(45° shahrik.) boʻlgan. Havzasining maydoni 690 ming km², suvining hajmi 1000 km³, oʻrtacha
chuq. 16,5 m atrofida oʻzgarib turgan. Havzasining kattaligi uchun dengiz deb atalgan. Orol
dengizi yuqori pliotsenda Yer poʻstining egilgan yeridagi botiqda hosil boʻlgan. Tubining relyefi
(gʻarbiy qismini hisobga olmaganda) tekis . Orol dengizida juda koʻp yarim orol va qoʻltiqlar
boʻlgan. Shimol qirgʻoklarida eng katta qoʻltiqlaridan Chernishev , Paskevich , Sarichigʻanoq ,
Perovskiy , janubi-sharqiy va sharqiy qirgʻoqlarida Tushbas , Ashshibas , Oqsagʻa , Suluv va boshqa,
Amudaryo bilan Sirdaryo quyiladigan joylarida Ajiboy , Tolliq , Jiltirbas qoʻltiklari, Qulonli va Moʻynoq
yirik yarim orollari boʻlgan. Orol dengizida qadimdan suv sathi goh koʻtarilib, goh pasayib turgan.


Keyingi geologik davrda Sariqamish va Oʻzboʻy orqali Orol dengizi suvi vaqt-vaqti
bilan Kaspiyga quyilgan, suv sathi ancha baland boʻlib, janubiy va janubi-sharqidagi
bir necha ming km² maydonli sohil suv ostida boʻlgan. Orol dengizi unchalik chuqur
emas. Chuqur joylari gʻarbiy qismida. Qoraqalpogʻiston Ustyurta yonida chuqurligi
69 m gacha yetgan.

Koʻlning sayoz joylari uning janubiy, janubi-sharqiy va sharqiy qismlariga toʻgʻri
kelgan.

Orol dengizi qirgʻoklarining morfologik tuzilishi juda murakkab. Ular bir-biridan
baʼzi xususiyatlari bilan farqlanadi. Shimoliy qirgʻogʻi baland, ayrim yerlari past,
chuqur qoʻltiqlar bor. Sharqiy qirgʻogʻi past , qumli, juda koʻp mayda qoʻltiq va
orollar boʻlgan. Janubiy qirgʻogʻi Amudaryo deltasidan hosil boʻlgan.

Gʻarbiy qirgʻogʻi kam qirqilgan va Ustyurt chinkidan iborat. Orol dengizida 300 dan
ortiq orol boʻlgan. Ularning 80% dengizning janubi-sharqiy qismida. Eng kattalari
Koʻkorol (273 km²), Vozrojdeniye (216 km²) va Borsakelmas (133 km²) edi. Dengizga
Amudaryo bilan Sirdaryo quyiladi. 60-yillargacha yiliga Amudaryo Orol dengizi ga
38,6 km³, Sirdaryo esa 14,5 km³ suv olib borgan. Suv balansida yogʻinlar ham
muhim oʻrin egallagan. Dengiz akvatoriyasiga yiliga 82–176 mm yogʻin yogʻadi.
Atrofdan dengizga yiliga 5,5 km³ yer osti suvlari qoʻshilib turgan.

2.OROL DENGIZINING QURIY BOSHLASHI

Mutlaq dengiz sathi 2000-yillarning boshlarida 22-yillarning oxiridagi darajadan
1950 m pastroqda 31 m gacha pasayib ketdi. 2001-yilda Buyuk Orol dengizi
( Janubiy) G'arbiy va Sharqqa bo'lingan. 2001-yilda. 2003-yilda dastlabki
maydonning to'rtdan bir qismi Orol dengizi va 10% ga yaqinini dengiz suvi
qoplagan. Bugungi kunda eski chuqur dengiz o'rniga umumiy maydoni 38000
km2 bo'lgan yangi qum va tuzli cho'llar mavjud.

Dengiz choʻl zonasida joylashganidan uning yuzasidan har yili 1 m qalinlikdagi
suv bugʻlanadi. Bu esa keyingi davrda dengizga daryolar olib kelgan suv, yogʻin
va yer osti suvlaridan ortiqdir. Shuning uchun iqlimiy oʻzgarishlar natijasida Orol
dengizi suvining sathi yillar davomida oʻzgarib turgan. Masalan 1785-yildan
dengizda suv sathi koʻtarila boshlagan boʻlsa, 1825-yildan pasaygan, 1835-50
yillarda yana koʻtarilgan, 1862-yil kamaygan. Koʻkorol 1880-yilda yarim orolga
aylanib qolgan. 1881-yil suv sathi pasaygan. 1885-yildan Orol dengizida suv sathi
yana koʻtarila boshlagan. 1899-yilga kelib Koʻkorol yarim orol boʻlib qolgan. 1919-
yil dengiz maydoni 67300 km², suv miqdori 1087 km³ boʻlgan boʻlsa, 1935-yilga
kelib maydoni 69670 km², suvning miqdori 1153 km³ ga koʻpaydi. Keyingi bir
yarim asr mobaynida dengiz suvi sathi ancha oʻzgargan.


Orol dengizi suvining sathi Amudaryo va Sirdaryo suvining rejimi bilan
bogʻlikligidan, bu ikki dare suvi sugorishga qancha koʻp sarflansa, dengizda suv
shuncha kamaya borgan. Ayniqsa, oʻtgan asrning 60-yillaridan sugʻoriladigan ekin
maydonlarining kengaytirilishi na-tijasida dengizga Amudaryo va Sirdaryodan
quyiladigan suv miqdori yildanyilga kamaya bordi. Oqibatda dengizda suv sathi
jadal surʼatlarda pasaya boshladi.

Orol dengizida suv sathi pasayishining uning suv yuzasi va suv sigʻimiga taʼsiri Orol
dengizi da suv sathining pasayishi suv balansi elementlarining qiymatlariga ham
keskin taʼsir koʻrsatdi: 1911—60 yillarda dengiz sathi oʻrtacha 53,04 m ni tashkil etib
(Boltik, sistemasida), daryolar dengizga quyadigan suv miqdori 56 km³, dengiz
yuzasiga yogʻgan atmosfera yogʻinlari miqdori esa 9,1 km³ ga teng boʻlgan.
Sarflanish, yaʼni chiqim esa, asosan, bugʻlanishdan iborat boʻlib, shu davrda oʻrtacha
66,1 km³ ni tashkil etgan. Shu davr ichida suv balansida salbiy farq qayd etilgan:
dengiz har yili 1 km³ dan, 1911—60 yillar davomida 50 km³ hajmdagi suvni
yoʻqotgan.

Hozirgi kunda Orol dengizi 3 boʻlakka boʻlingan: birinchisi — kichik va sayoz
shimoliy qismi (shoʻrligi — 8—13g/l); ikkinchisi — nisbatan kattaroq maydonga ega
boʻlgan va sayoz sharqiy qismi (shoʻrligi — 69— 72 g/l); uchinchisi — eng chuqur
hisoblangan gʻarbiy qismi (shoʻrligi — 68-69 g/l). Rossiya konferensiyasi Orol
dengizi qurishi sekinlashganini xulosa qilib uni shu holatda saqlashga chaqirdi.

3.HOZIRGI KUNDA OROL DENGIZINING AHVOLI

Dengiz choʻl mintaqasida joylashganidan uning yuzasidan har yili 1 m
qalinlikdagi suv bugʻlangan. Oʻtgan asrning boshlaridan suv sathi pasaya
boshlangan. Masalan, 1911—1960-yillar davomida Orol dengiziga daryolardan
yogʻin bilan birga bir yilda, oʻrtacha 65 kub, km suv kelib turgan; suv yuzasidan
esa 66,10 kub, km suv bugʻlangan. Shunday qilib, har yili dengiz 1 kub km 50 yil
davomida esa 50 kub, km suvni yoʻqotgan. Suv sathi ayniqsa, oʻtgan asrning 60-
yillaridan boshlab sugʻoriladigan ekin maydonlarining kengaytirilishi, Amudaryo
va Sirdaryo suvlarining sugʻorishga ishlatilishi tufayli keskin kamaya boshlagan.
Oʻtgan 40 yildan koʻproq vaqt davomida Orol dengizining maydoni deyarli 4-
marta, suv sathi 1,8-marta, undagi suv hajmi 9-martaga yaqin kamaydi. Dengiz
suvining shoʻrlanishi 9-10 g/l dan 70-84 g/l gacha ortdi. Hozirgi kunda dengiz
chuqurligining kamayishi yiliga 80-110 sm ni tashkil etadi. Oʻtgan 40 yil
mobaynida qirgʻoq chizigʻi 80–100 km pasaygan. Buning oqibatida 4,5 mln
gektardan oshiqroq dengiz tubi ochilib qoldi. Hozirgi kunda Orol dengizi uch
qismga boʻlinib ketgan. Uning sayoz kichik shimoliy qismining suvi kuchsiz
minerallashgan (8-13 g/l), birmuncha kattaroq sayoz sharqiy qismi ancha kuchli
shoʻrlangan (68-72 g/l).


Orol dengizi ilgari vaqtda dunyodagi eng katta ichki dengizlardan biri hisoblanib,
unda baliqchilik, ovchilik, transport va erkratsion maqsadlarda foydalanilar edi.
Dengiz suv rejimini unga quyiladigan Amudaryo, Sirdaryo, er osti suvlari hamda
otmosfera yonilgʻilari tushishi va yuzadan suvning bugʻlanishi tashkil etadi.
qadimgi tarixiy davrlarda dengiz sathining 1,5 — 2,10 oʻzgarishi tabiiy iqlim
hususiyati bilan boʻliq boʻlib, suvning hajmi 100—150 kub km, suv sathi
maydoni — 4000 kv, km ni tashkil etgan. Sugʻoriladigan dehqonchilikning
rivojlanishi natijasida suʻorilishga foydalaniladigan qaytmas suvlar va qurqchilik
yillari Amudaryo va Sirdaryoning deltasiga quyiladigan suv miqdori kamaydi.
Shunday qilib, hozirgi vaqtda dengizning sathi 1961-yilga nisbatan 16,8 m ga
pasaydi.

Dengiz xozirda „oʻlik dengiz“ deb xisoblanmoqda. Tirik organizm dengizda
deyarli yoʻq. Dengizning qurigan soxillaridagi toʻplanib qolgan erdagi tuzlar
shamol esganda changlar bilan aralashib, inson salomatligiga jiddiy xavf
tugʻdiradi.Oʻsha erdagi aholida suv muammosiga duch kelinmoqda.Bundan
tashqari deyarli Orol dengizining yarmi qurib qolayotganidan, hech kim
qaygʻurmayapti. Orol dengizini tiklashga chet el mablagʻlari ajratilgani bilan oʻsha
mablagʻ dengizga xarajat qilinishini xech kim oʻz nazoratiga olmayapti

4.OROL DENGIZI KELTIRIB CHIQARGAN EKOLOGIK MUOMMOLAR

Suv zahiralaridan nooʻrin foydalanish — Amudaryoning yuqori va oʻrta
oqimlaridagi hududlarda sizot suvlarining koʻtarilib, tuproqdagi namlik
bugʻlanishining koʻchayishi va buning oqibatida tuproqlarning shoʻrlanishining
ortishiga olib keldi. Orol boʻyi hududlarida esa sizot suvlari yuzasi pasayib, er
yuzasi shoʻrhok tuproq bilan qoplana boshladi.

Orol dengizi suv sathining pasayishi bilan qirgʻoq chizigʻi 100 km dan ortiqroq
orqaga chekindi. Dengiz tubi oʻrnida 4 mln gektardan ortiq maydonni egallagan
yosh Orolqum choʻli paydo boʻldi. Ana shunday qilib, Amudaryo va Sirdaryo
suvidan nooʻrin foydalanish 20 asr oxirida 3 mln dan koʻproq aholi yashaydigan
hududda „Orol fojiasi“ deb atalgan global ekologik halokatni paydo qildi.

Orol dengizi oʻrnida paydo boʻlgan Orolqum mayda tuz va tuproq zarrachalari
bilan qoplangan. Shamol esganida tuz va tuproq zarrachalaridan iborat chang
havoga koʻtarilib, uzoq masofalarga tarqaladi. Ayrim maʼlumotlarga qaraganda
Qoraqalpogʻiston Respublikasidagi sugʻoriladigan maydonlarning har gektariga
bir yil davomida 250 kg, ayrim hududlarda 500 kg gacha tuzli chang yogʻiladi.
Qurigan dengiz tubidan bir yil davomida 15 mln dan 75 mln tonnagacha chang
koʻtarilishi mumkin.


Orolqumdan oʻnlab, hatto yuzlab km masofaga tarqalib, tabiiy oʻtloqlar,
vohalardagi ekinlar, bogʻlar, shaharlar va qishloqlar ustiga yogʻiladi. Orol changi
hatto Tyanshan va Pomir togʻlari choʻqqilaridagi muzliklarga ham etib borib, u
erdagi muzliklarning erishini tezlashtirib yuborgan.

Choʻllanish va shoʻrlanishning tezlashuvi oqibatida soʻnggi yillarda 50 ming
gektarga yaqin ekin maydoni qishloq xoʻjaligida foydalanishga yaroqsiz boʻlib
qoldi. Noqulay ekologik vaziyat qishloq xoʻjalik ekinlari hosilini va chorva
mahsulotlari etishtirishning keskin kamayishiga olib keldi.

Orol dengizining quriy boshlashi iqlimga ham taʼsir koʻrsatdi, Iqlim yanada
kontinentallashib, qishqi harorat oʻrtacha ikki gradusga pasaydi, yozgi harorat
esa ikki gradusga koʻtarildi. Buning natijasida sovuq kunlar erta tushib,
ekinlarning pishib etilishi kechika boshladi. Orol boʻyi hududida vujudga kelgan
ekologik tanglik aholi salomatligiga ham taʼsir koʻrsata boshladi. Aholi oʻrtasida
yurak-qon tomir, oshqozon- ichak, nafas olish organlari kasalliklari (oʻpka sili,
astma, bronxit) koʻpaydi. Hududda kam-qonlik kasalligi 60 yillarga nisbatan
deyarlik 20-marta oshganligi kuzatilgan. Ekologik tanglik Orol boʻyi tabiati,
oʻsimliklar va hayvonot dunyosiga ham katta ziyon etkazdi. Suv zahiralarining
kamayishi va shoʻrlanishi natijasida yaylovlarda chorva uchun oziq boʻladigan
oʻsimliklar turi va sifati kamayib, oʻtloqlar maydoni deyarlik uch martaga qisqardi

5.OROL DENGIZI MUOMMOSIGA YECHIMLAR

Orol dengi zining quri shi insoniy at t arixidagi duny oni ng eng y irik ek ologik
foji alaridan biri boʻldi. Sahroga ay langan dengi z t ubidagi t uzlar, qum-chang
v a zaharli oʻgʻit lar insonlarhay ot i v a t abiat ni x av f ost i ga qoʻy gan.

Ammo bugun Oʻzbekiston dunyoda misli koʻrilmagan tajribaga qoʻl urmoqda:
dengiz oʻrnidagi sahroni oʻrmonga aylantirmoqchi.

Moʻynoqdan bir necha yuz chaqirim uzoqdagi sahroda tong sahardan odamlar
ishga tushishadi.

Bu yerlar hali 40 yil oldin ham 25-30 metrlik dengiz tubi edi. Bugun atrof izgʻirin
shamol, tevarak esa kichik chigʻanoq hamda tuzlardan oppoq koʻrinadi.

Erkaklar ikki nafardan ishlashadi. Bittasi bir chiziq boʻylab kichik oʻra qazib boradi,
ikkinchisi och kulrang koʻchatlarni oʻtqazadi.

"Yomgʻir yogʻadimi, kun sovib ketadimi, baribir ishlaymiz" - deydi yigitlardan biri
qatʼiyat bilan.

"Oʻz oldimizga maqsad qoʻyganmiz: bir gektar yerga koʻchat ekib chiqmasak,
uyga qaytmaymiz".


Koʻrimsiz va butasimon saksovul Markaziy Osiyoda tabiiy oʻsib kelgan daraxt.
Oʻzbekistondagi Qizilqum sahrosida bir necha tabiiy saksovul oʻrmonlari ham bor.

Bugun esa Oʻzbekiston aynan shu saksovulni Orol qurishi oqibatlariga qarshi
kurashdagi eng muhim vosita sifatida tanladi.

Saksovullar tuproqdagi chang-tuzlarni shamol uchirishini toʻxtatadi. Shu asno Orol
tubidagi zaharli tuzlar osmonga koʻtarilishi kamayadi.

Hozir Oʻzbekistondagi Orol dengizi tubining yettidan bir qismi yoki yarim million
gektari saksovul oʻrmoniga aylantirilgan.

Ammo oʻta quruqlashib ketgan iqlim, yogʻingarchilik kamligi va tuproq tarkibidagi
zaharli tuzlarning baʼzan oʻta koʻpligi saksovullarning tutib ketishiga xalaqit beradi.

Baʼzan 20-25% koʻchatlar yashab ketadi, xolos. Hozir daraxtning yashovchanligini
koʻpaytirish ustida ham izlanishlar ketmoqda.

Shundoq boʻlsa-da, qurigan Orol dengizining Oʻzbekiston tarafidagi yarim million
gektar sahro bugun saksovul va yulgʻun oʻrmoniga aylantirildi.

Bu hali dunyoda misli kuzatilmagan aql bovar qilmas tajriba.

Biroq hamon 3 million gektarlik dengiz tubi ochiq sahro boʻlib qolmoqda.

6.XULOSA.
Xulosa o`rnida shuni aytish lozimki ekologik muommolar , bu yo`lda olib
borilayotgan ishlar shunchaki “bekorchilikdan” qilinayotgan ishlar emas.Bu fan ,
bu soha sayyoramiz , tabiatimiz va albatta biz uchun juda-juda muhim.Shaxsan
men hozir ham , keyinchalik farzantlarim , nabiralarim bilan ham go`zal tabiat
qo`ynida sayr qilishni , o`pkamni to`ldirib toza havodan nafas olishni , qishda o`z
vaqtida qor yog`ishina hohlamayman.Albatta

TEST
1. Biosferaning rivojlanish bosqichi deyilganidek, qachon insonning aqlli faoliyati Yerda rivojlanishning
asosiy hal qiluvchi omiliga aylanadi:
a)Texnosfera b) noosfera; v) antroposfera; d) sotsiofera.
2. Baykal muhri faqat Baykal ko'lida yashaydi. Bu tur deyiladi:
a) quruvchi; b) dominant; v) endemik; d) Sinantrop.
3 Raqamlar piramidasi qoidasiga ko'ra, har bir havola bilan oziq -ovqat zanjirlarida qatnashadigan
odamlarning umumiy soni:
a) kamayadi; b) ortadi; v) o'zgarishsiz qoladi; d) sinusoidal grafikaga bo'ysunadi.
4 Sanoat mexanizmining hodisasi quyidagilar uchun xosdir:
a) Hindistonda leoparlar (qora panteralar);
b) Donbass viloyatidagi er qo'ng'izlarining ayrim turlari;
v) Manchester (Buyuk Britaniya) yaqinidagi kuya kapalaklari;
d) katta hajmdagi qora hamamböcekler sanoat shaharlari.
5 Suvda yashaydigan, u yoki bu darajada, organik moddalar bilan ifloslangan organizmning nomi nima?
a) detritobion; b) katarobion; v) saprbiont; d) bentobiont.

5. Suvda yashaydigan, u yoki bu darajada, organik moddalar bilan ifloslangan
organizmning nomi nima?
a) detritobion; b) katarobion; v) saprbiont; d) bentobiont.
6. "Ekotizim" tushunchasini ilmiy leksikonga kim kiritgan?
a) V.I. Vernadskiy; b) V.N.Sukachev; v) G. Suess; d) A. Tensli.
7 Bir trofik darajadan ikkinchisiga o'tkaziladigan energiya miqdorini belgilaydigan qonun
nima deb ataladi?
a) 1% qoida; b) 10% qoida; v) 15% qoida; d) 5% qonun.
8 Agroekosistemadagi iste'molchilarga:
a) bakteriyalar; b) begona o'tlar; c) o'tlar; d) hasharotlar - changlatuvchilar.
9 Quyidagi quvvat sxemalarining qaysi biri to'g'ri?
a) chigirtka - kaltakesak - o't - qirg'iy - quyon; b) yirtqichlar - tuyoqlilar - bakteriyalar -
o'rmon o'simliklari; v) yosunlar - dafniya - mayda baliq - perch - chayqalar; d) o't - tulki -
sichqon - boyo'g'li - quyon.
10 Aholini makon va resurslarga bo'lish jarayoni qanday nomlanadi:
a) ekologik vorislik; b) raqobatning pasayishi; v) ekologik qoidalar;
d) ekologik bo'shliqlarni farqlash.

11. Boshqalarga ta'sir qiladigan ba'zi o'simliklarning o'ziga xos sekretsiyasi asosida munosabatlar
shakllanadi:
a) simbiyotik; b) trofik; v) allelopatik; d) raqobatbardosh.
12 Quyosh o'sadi:
a) archa o'rmonida; b) suv omborlari qirg'oqlari bo'ylab; v) hijob botqoqlarida; d) yaylovlarda.
13 Fotosintez jarayonining Yerda paydo bo'lishi quyidagilarga olib keldi:
a) oqsil sintezi jarayonining boshlanishi; b) ko'p hujayrali organizmlarning paydo bo'lishi; c) to'planish
karbonat angidrid atmosferada; d) organik moddalarning to'planishi va atmosferani kislorod bilan
boyitish.
14. U birinchi bo'lib to'liq evolyutsiya nazariyasini taklif qildi:
a) Charlz Darvin; b) W-B Lamark; c) A. Uolles; d) T. Xuxli.
15. Qaysi olim "aholi to'lqinlari" tushunchasini qo'llashni taklif qilgan?
a) V.I. Vernadskiy; b) S.S. Chetverikov; v) K. Raunkier; d) N.N. Timofeev-Resovskiy.

KRASSVORD

1. Tabiiy muhitni muhofaza qilish holati va insonning hayotiy manfaatlari

3. Yer qobig'ining 50-55 km balandlikdagi yuqori chegarasi.

4. Tabiatni muhofaza qilish va barqaror g'oyalarni izchil joriy etish jarayoni muhit qonunchilik,
menejment, texnologiyalarni rivojlantirish, iqtisodiyot, ta'lim va boshqalar sohalarida.

5. Ratsional foydalanish huquq va majburiyatlarining tashuvchisi Tabiiy boyliklar va atrof-muhitni
muhofaza qilish

6. Yalang'och ko'z bilan ko'rish uchun juda kichik tirik organizmlar guruhining umumiy nomi.

7. O'rmonlardan to'liq foydalanishni ta'minlashning qonun hujjatlarida belgilangan tartibi foydali
xususiyatlar ijtimoiy ishlab chiqarishni rivojlantirish va odamlarning ehtiyojlari uchun o'rmonlar
8. Atrof-muhit - havo, suv, tuproq - uning tirik organizmlar hayotiga tahdid soluvchi moddalar bilan
zaharlanishi orqali salbiy o'zgarishlar jarayoni.

11. Suv resurslaridan foydalanishning barcha shakllari va turlarining umumiyligi umumiy tizim
tabiatni boshqarish

12. Rejalashtirilgan iqtisodiy va boshqa tadbirlarning atrof -muhit va tabiiy resurslarga mumkin
bo'lgan salbiy ta'sir darajasini baholash

13. Uy-joy, er va suv ob'ektlarining sifatli ekologik tavsiflari darajasini tasdiqlovchi hujjat

14. Atrof-muhit holatini kuzatish, tabiiy va antropogen omillar ta'sirida atrof-muhit holatining
o'zgarishini baholash va bashorat qilishning yaxlit tizimi.

OROL DENGIZI V A OROL BO`YI EKOLOGIK MUOMMOLARI

R eja: 1.Orol dengizi XX asrlarda. 2.Orol dengizining quriy boshlashi . 3.Hozirgi kunda Orol dengizining ahvoli 4.Orol dengizi keltirib chiqargan ekologik muommolar. 5.Orol dengizi muommosiga yechimlar. 6.Xulosa.

1.OROL DENGIZI XX ASRLARDA. Orol dengizi — Oʻrta Osiyodagi eng katta berk koʻl . Maʼmuriy jihatdan Orol dengizining yarmidan koʻproq janubi-gʻarbiy qismi Oʻzbekiston ( Qoraqalpogʻiston ), shimoli-sharqiy qismi Qozogʻiston hududida joylashgan. Oʻtgan asrning 60-yillarigacha Orol dengizi maydoni orollari bilan oʻrtacha 68,0 ming km² ni tashkil etgan. Kattaligi jihatidan dunyoda toʻrtinchi ( Kaspiy dengizi , Amerikadagi Yuqori koʻl va Afrikadagi Viktoriya koʻlidan keyin), Yevrosiyo materigida (Kaspiydan keyin) ikkinchi oʻrinda edi. Dengiz shimoli-sharqdan janubi-gʻarbga choʻzilgan, uz. 428 km, eng keng joyi 235 km (45° shahrik.) boʻlgan. Havzasining maydoni 690 ming km², suvining hajmi 1000 km³, oʻrtacha chuq. 16,5 m atrofida oʻzgarib turgan. Havzasining kattaligi uchun dengiz deb atalgan. Orol dengizi yuqori pliotsenda Yer poʻstining egilgan yeridagi botiqda hosil boʻlgan. Tubining relyefi (gʻarbiy qismini hisobga olmaganda) tekis . Orol dengizida juda koʻp yarim orol va qoʻltiqlar boʻlgan. Shimol qirgʻoklarida eng katta qoʻltiqlaridan Chernishev , Paskevich , Sarichigʻanoq , Perovskiy , janubi-sharqiy va sharqiy qirgʻoqlarida Tushbas , Ashshibas , Oqsagʻa , Suluv va boshqa, Amudaryo bilan Sirdaryo quyiladigan joylarida Ajiboy , Tolliq , Jiltirbas qoʻltiklari, Qulonli va Moʻynoq yirik yarim orollari boʻlgan. Orol dengizida qadimdan suv sathi goh koʻtarilib, goh pasayib turgan.

 Keyingi geologik davrda Sariqamish va Oʻzboʻy orqali Orol dengizi suvi vaqt-vaqti bilan Kaspiyga quyilgan, suv sathi ancha baland boʻlib, janubiy va janubi-sharqidagi bir necha ming km² maydonli sohil suv ostida boʻlgan. Orol dengizi unchalik chuqur emas. Chuqur joylari gʻarbiy qismida. Qoraqalpogʻiston Ustyurta yonida chuqurligi 69 m gacha yetgan.  Koʻlning sayoz joylari uning janubiy, janubi-sharqiy va sharqiy qismlariga toʻgʻri kelgan.  Orol dengizi qirgʻoklarining morfologik tuzilishi juda murakkab. Ular bir-biridan baʼzi xususiyatlari bilan farqlanadi. Shimoliy qirgʻogʻi baland, ayrim yerlari past, chuqur qoʻltiqlar bor. Sharqiy qirgʻogʻi past , qumli, juda koʻp mayda qoʻltiq va orollar boʻlgan. Janubiy qirgʻogʻi Amudaryo deltasidan hosil boʻlgan.  Gʻarbiy qirgʻogʻi kam qirqilgan va Ustyurt chinkidan iborat. Orol dengizida 300 dan ortiq orol boʻlgan. Ularning 80% dengizning janubi-sharqiy qismida. Eng kattalari Koʻkorol (273 km²), Vozrojdeniye (216 km²) va Borsakelmas (133 km²) edi. Dengizga Amudaryo bilan Sirdaryo quyiladi. 60-yillargacha yiliga Amudaryo Orol dengizi ga 38,6 km³, Sirdaryo esa 14,5 km³ suv olib borgan. Suv balansida yogʻinlar ham muhim oʻrin egallagan. Dengiz akvatoriyasiga yiliga 82–176 mm yogʻin yogʻadi. Atrofdan dengizga yiliga 5,5 km³ yer osti suvlari qoʻshilib turgan.

Orol dengizi Va orol bo`yi ekologik muommolari

10.08.2023

0

5644.2783203125 KB

Похожие