MAVZU: OROL DENGIZINING QURISHI OQIBATIDA KELIB CHIQADIGAN EKOLOGIK MUAMMOLAR

RE JA: 1. OROL FOJIASI 2. OROL DENGIZINING QURISH SABABLARI 3. OROL DENGIZINING EKOLOGIK MUAMMOLARI 4. OROL DENGIZI ATROFIDA OLIB BORILAYOTGAN EKOLOGIK TADBIRLAR

OROL DEN GI ZI  —  OʻRTA OSIYODAGI  ENG KATTA BERK  KOʻL . MAʼMURIY JIHATDAN OROL DENGIZINING YARMIDAN KOʻPROQ JANUBI-GʻARBIY QISMI OʻZBEKISTON ( QORAQALPOGʻISTON ), SHIMOLI-SHARQIY QISMI  QOZOGʻISTON  HUDUDIDA JOYLASHGAN. OʻTGAN ASRNING 60-YILLARIGACHA OROL DENGIZI MAYDONI OROLLARI BILAN OʻRTACHA 68,0 MING KM² NI TASHKIL ETGAN. KATTALIGI JIHATIDAN DUNYODA TOʻRTINCHI ( KASPIY DENGIZI , AMERIKADAGI  YUQORI KOʻL  VA AFRIKADAGI  VIKTORIYA  KOʻLIDAN KEYIN),  YEVROSIYO   MATERIGIDA  (KASPIYDAN KEYIN) IKKINCHI OʻRINDA EDI. DENGIZ SHIMOLI-SHARQDAN JANUBI-GʻARBGA CHOʻZILGAN, UZ. 428 KM, ENG KENG JOYI 235 KM (45° SHAHRIK.) BOʻLGAN.  HAVZASINING   MAYDONI  690 MING KM², SUVINING HA JMI 1000 KM³, OʻRTACHA CHUQ. 16,5 M ATROFIDA OʻZGARIB TURGAN. HAVZASINING KATTALIGI UCHUN DENGIZ DEB ATALGAN. OROL DENGIZI YUQORI  PLIOTSENDA  YER POʻSTINING EGILGAN YERIDAGI BOTIQDA HOSIL BOʻLGAN. TUBINING RELYEFI (GʻARBIY QISMINI HISOBGA OLMAGANDA)  TEKIS . OROL DENGIZIDA JUDA KOʻP  YARIM OROL  VA  QOʻLTIQLAR  BOʻLGAN.  SHIMOL   QIRGʻOKLARIDA  ENG KATTA QOʻLTIQLARIDAN  CHERNISHEV ,  PASKEVICH ,  SARICHIGʻANOQ ,  PEROVSKIY , JANUBI-SHARQIY VA SHARQIY QIRGʻOQLARIDA  TUSHBAS ,  ASHSHIBAS ,  OQSAGʻA ,  SULUV  VA BOSHQA,  AMUDARYO  BILAN  SIRDARYO  QUYILADIGAN JOYLARIDA  AJIBOY ,  TOLLIQ ,  JILTIRBAS  QOʻLTIKLARI,  QULONLI  VA  MOʻYNOQ  YIRIK YARIM OROLLARI BOʻLGAN. OROL DENGIZIDA QADIMDAN SUV SATHI GOH KOʻTARILIB, GOH PASAYIB TURGAN. KEYINGI GEOLOGIK DAVRDA  SARIQAMISH  VA  OʻZBOʻY  ORQALI OROL DENGIZI SUVI VAQT-VAQTI BILAN KASPIYGA QUYILGAN, SUV SATHI ANCHA BALAND BOʻLIB, JAN.VA JAN.-SHARQIDAGI BIR NECHA MING KM² MAYDONLI SOHIL SUV OSTIDA BOʻLGAN..

DENGIZ CHOʻL MINTAQASIDA JOYLASHGANIDAN UNING YUZASIDAN HAR YILI 1 M QALINLIKDAGI SUV BUGʻLANGAN. OʻTGAN ASRNING BOSHLARIDAN SUV SATHI PASAYA BOSHLANGAN. MASALAN, 1911— 1960-YILLAR DAVOMIDA OROL DENGIZIGA DARYOLARDAN YOGʻIN BILAN BIRGA BIR YILDA, OʻRTACHA 65 KUB, KM SUV KELIB TURGAN; SUV YUZASIDAN ESA 66,10 KUB, KM SUV BUGʻLANGAN. SHUNDAY QILIB, HAR YILI DENGIZ 1 KUB KM 50 YIL DAVOMIDA ESA 50 KUB, KM SUVNI YOʻQOTGAN. SUV SATHI AYNIQSA, OʻTGAN ASRNING 60-YILLARIDAN BOSHLAB SUGʻORILADIGAN EKIN MAYDONLARINING KENGAYTIRILISHI, AMUDARYO VA SIRDARYO SUVLARINING SUGʻORISHGA ISHLATILISHI TUFAYLI KESKIN KAMAYA BOSHLAGAN. OʻTGAN 40 YILDAN KOʻPROQ VAQT DAVOMIDA OROL DENGIZINING MAYDONI DEYARLI 4-MARTA, SUV SATHI 1,8-MARTA, UNDAGI SUV HAJMI 9-MARTAGA YAQIN KAMAYDI. DENGIZ SUVINING SHOʻRLANISHI 9-10 G/L DAN 70-84 G/L GACHA ORTDI. HOZIRGI KUNDA DENGIZ CHUQURLIGINING KAMAYISHI YILIGA 80-110 SM NI TASHKIL ETADI. OʻTGAN 40 YIL MOBAYNIDA QIRGʻOQ CHIZIGʻI 80–100 KM PASAYGAN.

OROL DENGIZI OʻRNIDA PAYDO BOʻLGAN OROLQUM MAYDA TUZ VA TUPROQ ZARRACHALARI BILAN QOPLANGAN. SHAMOL ESGANIDA TUZ VA TUPROQ ZARRACHALARIDAN IBORAT CHANG HAVOGA KOʻTARILIB, UZOQ MASOFALARGA TARQALADI. AYRIM MAʼLUMOTLARGA QARAGANDA QORAQALPOGʻISTON RESPUBLIKASIDAGI SUGʻORILADIGAN MAYDONLARNING HAR GEKTARIGA BIR YIL DAVOMIDA 250 KG, AYRIM HUDUDLARDA 500 KG GACHA TUZLI CHANG YOGʻILADI.