Paranjini tashlash ozodlik qabilida

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

216.8662109375 KB

Скачать

•
Hujum - paranjini tashlash va ayollarni ichkaridan tashqariga chiqarish kam-
•
paniyasi tantanali ravishda 1927-yilning 8-martida, Xalqaro xotin-qizlar kunida boshlandi.
Shu kuni Toshkent, Samarqand, Qoqon va Andijonning eski shahar- laridagi namoyishlarda
minglab ayol paranji va chachvonini gulxanga uloqtirdi
•
va «yangi hayot» boshlaganini e’lon qildi. Bunday yig'ilishlar kelasi oylarda bu- tun
O'zbekiston bo'ylab o'tdi. Ommaviy paranji tashlashlar sahnalashtirilgan xat-ti-harakat bolib,
ishtirokchilar uchun ham dahshatga, ham junbishga keltiruvchi
•
voqeaga aylanar, chunki ular odat va din orqali belgilangan hayo, odob chegaralaridan
o‘tayotgandilar. Tayyorgarligiga bir necha oy ketgan Hujum kampaniya - si ulkan safarbarlik
harakati bo'lib, ayollar borasidagi partiya siyosatida salmoqli o'zgarishni anglatardi.1926-
yilyozida Jenotdel o‘z aravasini mafkuraviy front otigabogladi va Ozbekistonda ayollar
o'rtasida ishlarni faollashtirish kerakligini urguladi50.

•
Markaziy Qomitaning bu ishlarni «jadallashtirish» haqidagi talabnomasiga binoan
Sredazbyuro harakatga tushdi. Bir qator qurultoylar davomida partiyaning «ayollar
o‘rtasidagi ishining» maqsadlari tobora dadillashdi: maqsad endi ayollarga ta’lim berishni
cheklayotgan, ularni o‘z girdobida saqlayotgan, samarali mehnat qilishdan man etayotgan
qoloq urf-odatlarga qarshi to‘laqonli hujumga aylandi51. Jenotdel faollarining oktyabrdagi
qurultoyida kampaniya shiori sifatida «hujum» iborasi qabul qilindi. Lekin paranjini
tashlashga bolgan u rg u partiya ichida bahs-munozarani qo'zgab, 1927-yil boshiga qadar
«Hujum» kampaniyasining asosiy qismiga aylanmadi52 (Sredazbyuroning rejasi sifatida
«Hujum» butun O rta Osiyoda tatbiq etilishi kerak edi. Lekin ayollari orasida paranji-
chachvon urfda bolmagani uchun kochmanchilar maskanlarida «Hujum» qalin va erta
nikohga qarshi kurash bilan almashtirildi)53. Shu tariqa kampaniya ayollarning tobeligi va
ichkarida saqlanishida asosiy instrument deb qaralgan paranjiga hujumga aylanib ketdi.

•
Paranjini tash lash yuzni ochishni anglatardi; bunda yevropacha kiyinish shart emasdi.
Paranjisini tashlagan aksar ayollar boshini romol bilan o'rab olgandi.Ilk paranji tashlashlar
juda katta jur’atni talab etar, keng tus olishi ham amrimahol edi. Kampaniya davom etarkan,
endi «o‘z» ayolini ozodlikka chiqarish vazifasipartiyaning erkak a’zolari boyniga tushdi.
«Hujum» ko‘p jihatdan erkaklarning ayollar ustidan hokimiyatini, ba’zan boshqa erkaklar
orqali, namoyish etish ama-liyotiga aylandi. Asaka qishlog'ida mahalliy madaniyat ishchilari
ittifoqi qaysiki a’zosining ayoli paranjisini tashlasa, shuning nomi qizil peshtaxtaga
yozilishini, aksincha, paranjisini tashlamaganlarning erlari ishdan (partiya a’zosi bo‘lsa, par

tiya safidan ham) haydalishiga qaror qildi54. Uychi qishlog'ining kotibi Buzruk- xonov
mahalliy o‘n besh imomdan ayollar paranjisini tashlashi haqidagi fatvoni talab qildi. Imomlar
bu talabni rad etgach, Buzrukxonov ularning bir qanchasini qamatib, qishloqdagi ayollarga
ertangi yig'ilishga kelishni buyurdi. Qatnashmaganlarni esa militsiya bilan qorqitdi55.

•
Samarqandda targ‘ibot guruhi paranjisini yechmagan ayollarga qoshimcha soliq bilan tahdid qildi.
Samarqand atrofidagi Kokmasjid mahallasida mufti Fayzullaning qizi qarshilik korsatgan
ayollarning paranjisiga yopishib, zo'rlab yechtirdi56. Ba’zi erkaklar paranjini tashlashni fahsh- ga
ijozat deb bilgan. Axkochi qishlog‘idagi toyga o'zaro yordam jamiyati koti bi Umarali Mirzaxonov
Andijondan o‘zi bilan to‘rt paranjisiz ayolni olib kelgan. Mirzaxonov va uning dostlari bu ayollar bilan
«aysh-ishrat bazmi»ni uyushtirgan. Natijada qishloqdagilarda paranjisini tashlagan ayollar «ichib, aysh-
ishrat qilishga majbur» degan noto‘g‘ri tasaw ur shakllanganini qayd etgan OGPUning gazabi
qaynagan. Kosonsoyda rayon ispolkomi rahbari faol ayolni eridan ajratib, oziga oynash
tutgan57.Boshqa kampaniyalardan farqli olaroq, «Hujum» aholining ommaviy, ba’zan qonli
chiqishlariga sabab bo‘ldi. Aksar ayol hayo-iboni deb yoki atrofdagilari- ning salbiy munosabati
deb paranjisini tashlashni xohlamagan. Ayrim erkaklar uchun paranjiga hujum ularning axloqiy tizim
(tartib) haqidagi tasawuriga hu- jumni anglatardi. Ayollar ham, erkaklar ham «Hujum» kampaniyasiga
qarshi undan o'zini chetga tortish yo unga ko‘z yumish orqali kurashishdi. Ba’zi joylarda erkaklar
masjid va kochalarda namoyish o‘tkazishdi. Chustdagi namoyishlardan biri qonli toqnashuvga aylanib
ketdi. Xaloyiq militsionerni o'ldirib, shahar sovet kengashi binosini taladi58.

•
Iyulda Qoqon atrofidagi bir qishloqda o'tgan yigilish- da targ'ibotchi bilan uni qoriqlayotgan militsioner
tumtaraqay qochishiga tog‘riYagona arxiv ishidan olingan hujumga nisbatan bu munosabatlar voqea
borasida tasawur berish uchun bu yerda keltirildi. Ko'plab shunga o'xshash voqealar quyidagi manbada
batafsil yoritilgan: Douglas Northrop. Veiled Empire: Gender and Power in Stalinist Central Asia. - Ithaca,
2004.58 РГАСПИ , ф . 62, on. 2, д . 883, л . 31 - 32; bu voqea quyidagi manbada batafsil yoritilgan: Douglas
Northrop. Veiled Empire: Gender and Power in Stalinist Central Asia. - Ithaca, 2004. - P. 139 - 163), lekin
muallif uning ahamiyatini, partiyani va OGPU keltirib chiqargan xavotir darajasini bo'rttirib yuborgan.
•
356 XI BOBkelgan59. Lekin hujumning bor og'irligi paranjisini tashlagan ayollar boshiga tushdi.
«Hujum» boshlanishi bilan paranjisini tashlagan ayollar zo'ravonlik qurboniga aylandi. Ularni fohisha deb
tahqirlashdi; jamoat joylarida tanbeh berildi; kaltaklandi, zorlandi va o‘ldirildi. Aniq raqamlarni keltirish
qiyin, lekin kampaniya davom etgan uch yil mobaynida yuzlarcha ayol о ldirildi, undan-da ortig‘i zo rlandi,
jabrlandi. Natijada paranjini tashlash xavfli tus oldi, qo'rquv sabab ayollarning kopi qayta paranjiga
kirdi. Tursunoy Saidazimova va Nurxon Yo‘ldoshxo‘jayeva kabi yosh aktrisalar ham «oilaga isnod
keltirgani uchun» qarindoshlari tomo- nidan oldirilgan. Ular yangi hayotning qurbonlariga aylandilar.

•
Hamma ayollar ham qorqmagan. Zo'ravonlik faol ayollar va yangi paranjini tashlaganlar
shijoatiniyanada oshirdi. Jenotdel talabi bilan Ozbekiston hukumati ayollarga nisbatan zoravonlik
uchun jazolarni kuchaytirdi. 1928-yil oktyabrida davlat paranjisini tashlagan ayolni oldirishni
terroristik akt deb belgilab qoydi. Ba’zi qotillarning «ko‘rgazma» sud jarayoni matbuotda
keng yoritildi. 1930-yil- ga kelib okrug sudlari ayollarga qarshi jinoyatchilarga tezroq hukm
chiqarish boyicha «sotsialistik raqobat»ga kirishdi60. Sovet davlati ozini paranji tashla gan
ayollarning va yangi hayotning himoyachisi sifatida taqdim etdi. Jenotdel esa paranjini
taqiqlaydigan qonun ishlab chiqishni talab qildi. Bu masala ikki yil muhokama qilingach,
1929-yil aprelida, O'zbekiston sovetlarining Uchinchi kongressi arafasida, Samarqandning
markaziy kochasida ayollar shunday qonun talabida namoyish o'tkazdi. Komsomol vakili
sifatida Saodat Shamshiyeva ta- lab-istakni Kongressdagi nutqida keltirdi. Lekin bu amalga
oshmadi. Kongress ayollarni sovet tashkilotlari va ishga jalb qilmasdan ozodlikka chiqarib
bolmaydi degan fikrda yuqoridagi talablarni qollab-quwatlamadi. Paranjini tashlash ixti- yoriy
bo'lishi kerak edi, qonun bilan belgilangan harakat shaklida emas61.Shu zayl «Hujum»
kampaniyasi o'zbek madaniyati va o'zligi borasidagi bahslar maydoniga aylandi.

•
Ayollarning jamiyatdagi orni haqida inqilob davridan beri tortishib kelingan, jadidlar ham bu
masalada faol edilar. Lekin partiya «Hujum» orqali ayol yopinchig'ining manosini, umuman
olganda, ayol masalasini «o‘zini- ki» qilib oldi. Jadidlar nazdida, ayol yopinchig'i ta lim va millat
masalasiga bog'liq edi. 1924-yil Toshkentda yig'ilgan Yangi hayot dostlari (6-bobni qarang) ulamo
larni tanqid qilgan, lekin asosan ayollarning ta’limi va jamiyatdagi o rn i masalasi-59 РГАСПИ , ф .
62, on. 4, d, 112, л . 14. 60 Qarang: Договор по выполнению социалистического соревнования
по раскрепощению женшин между Окрсудом Хорезма и вызвавшего Окрсуда Кашка-дарьи //
УзР МДА, 904-фонд, 1-руйхат, 313-иш, 23- в ( июнь 1930).61 Kamp. New Woman. 207 - 210;
qonun bo'yicha keng muhokamalar uchun qarang: Northrop. Veiled Empire. - P.285 - 301;
Алимова Д.А. Женский вопрос в Средней Азии: история изучения и современне проблемы. -
Ташкент, 1989. - С.21 - 24. Shubhasiz, sovetlar qonunchilikdan ham foydalangan; kopxotinlilik,
bolalar nikohi va qalin - bularning bari Ozbekistonda qonunan taqiqlangan.
•
HUJUM 357ga ahamiyat qaratgan. «Hujum» kampaniyasi boshlangan kunda Hamza paranji
tanqidini davrning antiklerikalizm ruhida, lekin ekspluatatsiya lisonini qoshgan holda izohlagan edi:

•
Bugun 8-martHay, hay, paranji degan yot narsa, qo ling iflos, ozbek xotin-qizlariga yaqin kelma,
o'zingni chetga tort!O n uch asrdan beri bechora xotinlarni nafsi ammorang uchun em qilib
kelgan mulla, bu englik kafanlarni bu kun bogchalab yelkangga ort! [...]Ha, domulla!Hayrat
barmog‘ini tishlayu bir bog‘ poxolga oxshagan soqolingni tutam- la! Sallangni bosibroq kiygil-
da, bir oz kallani xamla. «Nega xotinlar paranjini tashlaydilar» deb xafa bo'lsang, burningni
tishla-yu ko'zingni namla! [...]Ey mutaassib pes,Sandalda o'tirib ko'knorni ez!Taryakdan tanovul et-
da, ko‘k choyni damla,Oxiratga safar qilish uchun kamarni bog‘la!Lekin senga bir nasihatim
bor:Keltirgan paranji-chimmatlaringni ozing bilan birga olib ket, u bilan qabringga borib yot!Paranji
va chimmat!Tezroq kelgan joyingga qayt,Makkaga safar qil,Joyingni saqar qil!62Hujum
kampaniyasi ayol yopinchigini uzil-kesil «sotsializmni qurish» mavzusiga aylantirdi. Faol
o‘zbek ayollari hujumni jamiyatda ayolning o'rni ha- qidagi awalgi bahslardan uzoqlashtirdi.
Bashorat Jalolning yozishicha, «ba’zi yoshlarimiz xotin-singillarini inqilobdan keyin ochgan,
lekin ota-onalaridan meros bu paranji masalasini jiddiy savol ostiga qoymagan»63.

•
Jenotdelning yev- ropalik faollari masalani undan ham keskin qoygan: «Sharqda
madaniyatning 62 х,амза Х,акимзода Ниёзий. Бу кун - 8 март // Янги Фаргона.
08.03.1927; Х,амза. Тула асарлар туплами. Т.2. - Б.199 - 200; qisman Marianna Kampning
tarjimasiga asoslangan. New Woman. - P.174 - 175.63 Башорат Жалол. 8 инчи мартга бир
совго // Янги йул. 1927. №3. - Б.11. Sobira Xoldorova Hujum harakati boshlanishidan ham
awalroq «Yangi yo‘l» ayollar jurnalining fevral sonida «ayollarni ozod qilish ma- salasi» tor
millatchi aksilinqilobiy ziyolilar goyalariga emas, balki lenincha asosga qo'yilishi kerakligini
ta’kidla- gan. C.X. Хотин-к;излар озодлигининг ленинча куйилиши // Янги йул. 1927. №2.
- Б.З - 5.358 XI BOByuksalishi xotin-qizlarni... bungacha davom qilib kelgan tanbal
beharakat tur- mushlaridan chiqarib, jamoat va mahsulot ishlariga jalb qilishga va
shunday qilib ularni sa’y-harakat qizg‘in ishga, tekis huquqliq grajdanlar qatorida butun
vazifalarni bajarash ishiga savuq qila boshladi»64. Hujum kampaniyasi boshlan- gan kunda
chop etilgan «Qizil 0 ‘zbekiston» gazetasining bosh sahifasida e’lon qilinganidek (8-
rasmga qarang), hujum yangi hayot va yorqin kelajakning kirib kelayotganini anglatardi.

•
Ayolni ozod etish endi partiyaning ezilgan Sharq ayoliga tuhfasiga aylandi va islomga qarshi
kurashi bilan uzil-kesil bog'landi. «Qizil O'zbekiston» sahifasidagi paranjisini uloqtirgan, lekin
boshi romol bilan oralgan ayol yangi hayotga xos maktab, artel, kooperativ do‘kon, Jenotdel
va sovet tashkilotlari - barcha zarur muassasalarga ega shahar boylab porloq kelajakka
intilmoqda. «Yangi yo‘l» ayol lar jurnali «Yoqolsin eski churuk turmush! Yashasin yangi
turmush! Yashasin mehnat xizmatchilari! Bitsin yolqovlar! Din, xurofot tarqatg‘uvchi mullo,
eshonlarga o‘lim! Ishchi-mehnatkash sinifga ong-bilim!» kabi shiorlar bilan to'la edi65.
Bunday «yorqin kelajak»da islomga o‘rin yo‘q edi.Partiya ochiq-oydin yopinchiq va ayol
ozodligi masalasini islomga va ulamo- larga qarshi kurashga bogladi. «Ruhoniylar bilan
kurash»ga shaylanayotgan par
tiya o‘z mujdasini targ'ib etishda ulamolarning har qanday
yordamini rad etdi. Ayollarni paranjidan ozod etish, aslida, ayollarni islomdan ozod etishga
aylandi. Musulmon jamiyatida aynan din ayollarning xor-zor bolib yashayotganiga sa-
babchi deb hisoblanardi. Ateist mualliflar islom an’anasidagi goyoki ayollarni xo'rlovchi
turli norma va qarashlarga alohida u rg u berib yoritdi.

•
Ularning fikri- cha, nikoh, aslida, kelin oldi-sotdisi (chunki Qur’onda ayolga mahrberish buyu-
rilgan) bo'lgan. Mualliflar merosdagi notenglikni yoki ayolning maqomi fiqhda erkaknikidan
pastroq ekanini alohida urgulardi66. Eng dadil dalillar Muhammad paygambar va uning rafiqalari
turmushidan keltirilgan. Fitratning «Xudosizlar» jurnaliga yozgan maqolasida (7-bobni qarang)
paygambar 0 ‘zbekistondagi har qaysi boshqa eshondan farqli bo‘lmagan obrazdek aks
ettirilgan. X.Obidovning fikricha, Muhammad va uning ayollari bilan bog'liq holat tillarda doston
bo'lgan Buxoro amirinikidan sira farq qilmagan67. Lekin islomni ayollarga nisbatan no-
64 ЕленаРилозкуво [ ЭленаГлазкова ]. Очилганузбекхотин - щзларигакумакга // Янгийул . 1927.№7.
- Б .5.65 Янги й ^ л . 1927. №10. - Б .31.66 Кх ,. ' Абидаф , Д 1 н ва азад !- йи занан , транс .
Н . Эркайиф . - Душанбе , 1930. - С .22 - 24; Алиъуллин . Хотин-к;излар уртасида. - Б.19 - 20;
Рашидхон. Ислом ва хотин-цизлар // Худосизлар. 1928. №6. - Б.8 - 13 (asosan quyidagi tatar
yozuvchisining fikrlarini ozbekchaga tarjimasi: Х,ади Келдибек. Ислам х;ам кх;атш- щзлар. -
Казан, 1928.67 Фитрат. Зайд ва Зайнаб // Худосизлар. 1928. №4. - Б.28 - 33; №5. - Б.22 - 26;
'Абидаф. Дш ва азад!- йи занан. - С.23 - 24. Bu iddaolar G'arb aksilislomiy diskursining asosi
bo'lgan, lekin kamdan-kam hollarda musulmon jamiyatining o'zida ishlatilgan.

•
«Yangi turmush - yoruq dunyoga». Qizil 0 ‘zbekiston. 07.03.1927360 XI BOBhaqlik bilan uzil-kesil boglagan
rejissyor Oleg Frelix boldi. Eshonning ishqiy sar- guzashtlari haqidagi 1931-yilda olingan «Avliyo qizi» filmida
sufiylarning zikri jinsiy zoravonlik bilan tenglashtirilgan epizod mavjud68.Ayol ozodligi masalasining partiya
tomonidan o‘zlashtirib olingani jadidlarni noqulay ahvolga qo'ydi. Ayolni ozodlikka chiqarishni jadidlar ham xohlagan,
lekin ular bu ishda partiya qo'llayotgan usullardan norozi edi. Garchi Hamza eng shi- joatli tarafdor bo‘lsa-da,
matbuotda unga qarshi chiqish kuzatilmagan. Tanqidga uchragan jadidlar ayollar masalasidan o'zini himoya qilishda
foydalanishi mum- kin edi. Cho‘lpon ayol yopinchig‘i mavzusida «Zamona xotini» dramasini yozgan. U yana
Moskvadagi o‘zbek drama studiyasidagi o'zining shogirdi bo'lmish, ya- qinlari tomonidan o'ldirilgan Tursunoy
Saidazimova janozasida qatnashib, unga marsiya bag'ishlagan69. Hamza ham Tursunoyga bag'ishlab marsiya
yozgan70.«Hujum»ni faqatgina mafkuraviy front kontekstida anglash mumkin. Eski maktablarga qarshi
kampaniya kabi «Hujum» ham awal respublikaning «ilgor» hududlarida boshlanib, undan keyingina boshqa
hududlarga yoyilishi kerak edi. Shuningdek, partiya azolari boyniga alohida mas’uliyat yuklangandi, aynan ular
namuna sifatida o‘z xonadonidagi xotin-qizlar paranjisini tashlattirishi zarur edi. Xuddi lotin alifbosiga o‘tish
jarayoniga oxshab partiya amalda mavjud (jadidlar boshlagan) madaniy loyihani o‘zlashtirib olib, loyihaga o'ziga
mos ma’noni yukladi. Masjid va ziyoratgohlarni yopish kampaniyasidek «Hujum» ozbek jamiyatida
hokimiyatning mavjud munosabatlari ustiga qoplandi. Lekin «Hujum»ni tadqiq etgan olimlar ozgina chetga og‘ib
ketganga oxshaydi. Sovet davlati haqida tadqiqot qilib, faqatgina yoki asosan rus tilidagi hujjatlar orqali

•
HUJUM 361birini ham inkor etmasdi. Inqilob va ocharchilikni boshidan kechirgan, 15 yildan ortiq ixtilof va qonli fuqarolar
urushi girdobida yashagan tarqoq jamiyatni yaxlit «ozbekmusulmon jamiyati» deb atab bolmasa kerak. Ozbek jamiyati
kelajakha- qidagi turli tasawurlar ortasidagi raqobat va ixtiloflarga tola edi. «Mafkuraviy front»ning ochilishi bilan sodir
bolgan narsa shu boldiki, partiya awal o'zgarish- lar ma’nosini o'zlashtirib, monopollashtirdi va bu monopoliyaga qarshi
bolgan- larni awal nazariy, songra jismonan chetlashtirdi. Lekin partiya mafkuraviy frontni qandaydir «yaxlit musulmon
o‘zbek madaniyatiga» qarshi emas, oziga raqobatchi va muqobil modernizatsiyaparvar elitaga qarshi ochgandi. Zamona-
viylik hamda o'zgarish borasidagi ikki raqobatchi tasawurining toqnashuvi edi bu; ikki tomon ham qoloqlikka barham
berish istagida yurar, ikkisida ham amaldagi urf-odat, an’ana va madaniyatga ortiq toqat qolmagandi. «Hujum»ni sovet-
o‘zbek toqnashuvi deb qarash uni barcha sotsiologik ma’nodan mahrum etadi, chunki bunday qarash mazkur kampaniya
mahalliy darajada qanday olib borilgani yoki Buzrukxonov, Saidov kabilarning undagi manfaati haqida tasawur bermaydi.
Bunday qarash, shuningdek, sovet-ozbek chegarasi boylab emas, balki to‘laligicha gender chegaralari boylab o‘tgan
zoravonliklar sababini ham tushun- tirib berolmaydi.Hujum kampaniyasi sinf kategoriyalarining o'rnini gender kategoriyalari
ol- ganini ham anglatmaydi. Gender kategoriyasini sovetlar na anglagan, na undan amalda foydalangan. Paranjiga hujum
koproq ayollarga mustaqil iroda berish uchun emas, ularni mehnat munosabatlariga tortish va qoloqlik belgisi hisoblan- mish
an’analarni yoqqa chiqarish uchungina amalga oshirilgan. Kampaniya maq- sadi gender munosabatlarini qayta ko‘rib chiqish
bolmagan. Ayollarni ozod etish muhaqqaq shahvoniy yoki gender inqilobi tushunchalariga ham bog'liq emasdi. «Hujum»
sovetlarning Olrta Osiyo jamiyatiga kirib borishining asosiy vositasi ham bolmagan, balki O'rta Osiyodagi madaniy
o‘zgarishlar jarayoni ustidan partiya rahbarligini ornatish uchun amalga oshirilgan turkum tashabbuslardan
•
birigina edi.

•
Yer islohoti yoki paxta monokulturasini tatbiq etish kabi iqtisodiy tashabbuslar partiya uchun «Hujum»dan
ancha muhimroq hisoblangan; Hujum kampaniyasi davomida ko'tarilgan barcha yondosh mavzular (mahalliy
kadrlarga ishonchsizlik, do‘st va dushmanga ajratish, o‘lka qoloqligi) boshqa siyosiy tashab buslar doirasida ham
kuzatilgan.Bu yerda aks etgan qoloqlikka qarshi sovet hujumi haqidagi hikoya bizni osha davrdagi Ozbekistondagi
kuchlar balansini qayta korib chiqishga undashi ke
rak. Partiya va OGPU hujjatlari mahalliy kadrlarning o‘zi
islom ta’siridan qutula olmasligi yoki buni istamasligi haqidagi xavotirlarga tola. Sredazbyuro targ‘ibot bolimi
rahbari Is’hoq Xonsuvarov yopiq yigllishlarning birida aytganidek, parti-362 XI BOBya a’zolari aksildiniy
targ'ibotdan o'zlarini olib qochib, «ba’zilari hatto bu ishdan qo'rqadilar... Bir necha eshoni bo‘la turib bitta ham
kommunisti mavjud bo'lma- gan mahallalar ko‘p. Na OGPU, na militsiya ularga yordam bera oladi; qorquv
sababini tushunsa bo'ladi»72. Partiya safidagi mafkuraviy e’tiqod zaifligini mat- buotda tanqid qilish oddiy hoi
edi. «Aksariyat kommunistlarimizning ozi eski- cha hayot tarzidan qutulmagan. Ular o‘z singillarini nikohlab, o‘t
ustidan sakra- tib to y qilib beryapti», - deyiladi mana shunday odatiy shikoyatlardan birida73. Tarixchilar
bunday gaplarni boricha qabul qilib, ulardan 0 ‘rta Osiyoda sovet hokimiyatining zaifligi haqida xulosa
chiqarmoqda74. To‘g‘ri, partiya rahbariyati va OGPU mahalliy kadrlar haqida juda ham yuqori fikrda bolmagan,
lekin bu ishonchsizlikdan mahalliy kadrlar faollikka qodir bo'lmagan degan xulosa chiqarish noto‘g‘ri. «Hujum»ning
aksar tadbirlarini o'zbeklarning o‘zi amalga oshirgan. Maktablarni yopib, ularning mol-mulkini musodara qilgan
«uchliklar» ham toliq mahalliy aholi vakillaridan iborat bo'lgan. Bu «uchlik» bilan birga yurgan doktor- largina
asosan yevropalik bo'lgan.

PARANJINI TASHLASH OZODLIK QABILIDA

• Hujum - paranjini tashlash va ayollarni ichkaridan tashqariga chiqarish kam- • paniyasi tantanali ravishda 1927-yilning 8-martida, Xalqaro xotin-qizlar kunida boshlandi. Shu kuni Toshkent, Samarqand, Qoqon va Andijonning eski shahar- laridagi namoyishlarda minglab ayol paranji va chachvonini gulxanga uloqtirdi • va «yangi hayot» boshlaganini e’lon qildi. Bunday yig'ilishlar kelasi oylarda bu- tun O'zbekiston bo'ylab o'tdi. Ommaviy paranji tashlashlar sahnalashtirilgan xat-ti-harakat bolib, ishtirokchilar uchun ham dahshatga, ham junbishga keltiruvchi • voqeaga aylanar, chunki ular odat va din orqali belgilangan hayo, odob chegaralaridan o‘tayotgandilar. Tayyorgarligiga bir necha oy ketgan Hujum kampaniya - si ulkan safarbarlik harakati bo'lib, ayollar borasidagi partiya siyosatida salmoqli o'zgarishni anglatardi.1926- yilyozida Jenotdel o‘z aravasini mafkuraviy front otigabogladi va Ozbekistonda ayollar o'rtasida ishlarni faollashtirish kerakligini urguladi50.

• Markaziy Qomitaning bu ishlarni «jadallashtirish» haqidagi talabnomasiga binoan Sredazbyuro harakatga tushdi. Bir qator qurultoylar davomida partiyaning «ayollar o‘rtasidagi ishining» maqsadlari tobora dadillashdi: maqsad endi ayollarga ta’lim berishni cheklayotgan, ularni o‘z girdobida saqlayotgan, samarali mehnat qilishdan man etayotgan qoloq urf-odatlarga qarshi to‘laqonli hujumga aylandi51. Jenotdel faollarining oktyabrdagi qurultoyida kampaniya shiori sifatida «hujum» iborasi qabul qilindi. Lekin paranjini tashlashga bolgan u rg u partiya ichida bahs-munozarani qo'zgab, 1927-yil boshiga qadar «Hujum» kampaniyasining asosiy qismiga aylanmadi52 (Sredazbyuroning rejasi sifatida «Hujum» butun O rta Osiyoda tatbiq etilishi kerak edi. Lekin ayollari orasida paranji- chachvon urfda bolmagani uchun kochmanchilar maskanlarida «Hujum» qalin va erta nikohga qarshi kurash bilan almashtirildi)53. Shu tariqa kampaniya ayollarning tobeligi va ichkarida saqlanishida asosiy instrument deb qaralgan paranjiga hujumga aylanib ketdi.

• Paranjini tash lash yuzni ochishni anglatardi; bunda yevropacha kiyinish shart emasdi. Paranjisini tashlagan aksar ayollar boshini romol bilan o'rab olgandi.Ilk paranji tashlashlar juda katta jur’atni talab etar, keng tus olishi ham amrimahol edi. Kampaniya davom etarkan, endi «o‘z» ayolini ozodlikka chiqarish vazifasipartiyaning erkak a’zolari boyniga tushdi. «Hujum» ko‘p jihatdan erkaklarning ayollar ustidan hokimiyatini, ba’zan boshqa erkaklar orqali, namoyish etish ama-liyotiga aylandi. Asaka qishlog'ida mahalliy madaniyat ishchilari ittifoqi qaysiki a’zosining ayoli paranjisini tashlasa, shuning nomi qizil peshtaxtaga yozilishini, aksincha, paranjisini tashlamaganlarning erlari ishdan (partiya a’zosi bo‘lsa, par tiya safidan ham) haydalishiga qaror qildi54. Uychi qishlog'ining kotibi Buzruk- xonov mahalliy o‘n besh imomdan ayollar paranjisini tashlashi haqidagi fatvoni talab qildi. Imomlar bu talabni rad etgach, Buzrukxonov ularning bir qanchasini qamatib, qishloqdagi ayollarga ertangi yig'ilishga kelishni buyurdi. Qatnashmaganlarni esa militsiya bilan qorqitdi55.

• Samarqandda targ‘ibot guruhi paranjisini yechmagan ayollarga qoshimcha soliq bilan tahdid qildi. Samarqand atrofidagi Kokmasjid mahallasida mufti Fayzullaning qizi qarshilik korsatgan ayollarning paranjisiga yopishib, zo'rlab yechtirdi56. Ba’zi erkaklar paranjini tashlashni fahsh- ga ijozat deb bilgan. Axkochi qishlog‘idagi toyga o'zaro yordam jamiyati koti bi Umarali Mirzaxonov Andijondan o‘zi bilan to‘rt paranjisiz ayolni olib kelgan. Mirzaxonov va uning dostlari bu ayollar bilan «aysh-ishrat bazmi»ni uyushtirgan. Natijada qishloqdagilarda paranjisini tashlagan ayollar «ichib, aysh- ishrat qilishga majbur» degan noto‘g‘ri tasaw ur shakllanganini qayd etgan OGPUning gazabi qaynagan. Kosonsoyda rayon ispolkomi rahbari faol ayolni eridan ajratib, oziga oynash tutgan57.Boshqa kampaniyalardan farqli olaroq, «Hujum» aholining ommaviy, ba’zan qonli chiqishlariga sabab bo‘ldi. Aksar ayol hayo-iboni deb yoki atrofdagilari- ning salbiy munosabati deb paranjisini tashlashni xohlamagan. Ayrim erkaklar uchun paranjiga hujum ularning axloqiy tizim (tartib) haqidagi tasawuriga hu- jumni anglatardi. Ayollar ham, erkaklar ham «Hujum» kampaniyasiga qarshi undan o'zini chetga tortish yo unga ko‘z yumish orqali kurashishdi. Ba’zi joylarda erkaklar masjid va kochalarda namoyish o‘tkazishdi. Chustdagi namoyishlardan biri qonli toqnashuvga aylanib ketdi. Xaloyiq militsionerni o'ldirib, shahar sovet kengashi binosini taladi58.

Paranjini tashlash ozodlik qabilida

10.08.2023

0

216.8662109375 KB

Похожие