Qadimgi Hindiston va xitoy madaniyati

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

6610 KB

Скачать

Mavzu:Qadimgi Hindiston va
Xitoy madaniyati

Hindiston haqli ravishda qadimgi Sharqning yuksak
madaniyatli mamlakatlaridan biridir. Hindiston yarim oroli
qadimdan tabiiy rang-baranglik, boy o’simlik, hayvanot va
qimmatbaho er osti boyliklariga ega bo’lgan. Ya rim orolda ser
suv Hind va Gang kabi daryolar mavjud.
Mil. avv. V ming yillikning oxiri IV ming yillikdan boshlab
Hind daryosi vodiysida sun’iy sug’orishga asoslangan
dehqonchilik vujudga kelgan. IV ming yillik o’rtalariga kelib bu
joyda o’ziga xos eng qadimgi hind madaniyati vujudga kelgan.

Dehqonchilik, hunarmandchilik, chorvachilik, savdo-
sotiqning rivojlanishi natijasida qishloq va shaharlar paydo
bo’lgan. Nihoyat, Hind daryosi va uning Panjob
viloyatida qadimgi davlatlar yuzaga keladi. Bu davlatlarning
Mohinjo-Daro, Xarappa kabi katta shaharlari bo’lgan.
Mohinjo-Daro hozirda Pokiston hududida joylashgan bo’lib,
shaharning maydoni 270 gektardan iborat. Bu erdan
arxeologlar ko’chalar, pishiq va xom g’ishtdan qurilgan turar
joylar, saroylar, omborxonalar, ibodatxonalar va podsho
qarorgohining qoldiqlarini topishgan. Shaharda pishiq
g’ishtdan qurilgan suv tarmog’i va kanalizatsiya ham bo’lgan.
Badavlat kishilarning uylari, shuningdek ibodatxonalar 2-3
qavatli qilib pishiq g’ishtdan 4,5 ming yil avval qurilgan.

Xarappa shahridan arxeologlar 500 ga yaqin yodgorliklar
topishgan. Shahar qurilishi Mohinjo-Daro bilan deyarli bir xil.
Shaharda me’morchilik, to’qimachilik, kulolchilik, toshtaroshlik,
zargarlik, qurolsozlik ancha rivoj topgan. Xarappaliklar o’zlarining
ieroglif yozuvlariga ham ega bo’lgan2. Ikkala shaharda ham yirik
g’alla omborlari topilgan bo’lib, bu davlatni markazlashganlik
darajasini ko’rsatadi. Hindlar dunyoda birinchi bo’lib paxtadan
mato to’qib, kiyimlar tikkanlar, chunki shahardan kiyim tikish,
qurolsozlik ustaxona qoldiqlarni topilgan. Xarappa suv yo’li va
quruqlik orqali shumerlar bilan savdo aloqalari olib borgan ilk
quldorlik davlati edi.

Mil. avv. II ming yillik o’rtalaridan boshlab Eron va Turon
orqali Hindistonga ko’chmanchi, chorvador oriy qabilalari
bostirib kiradi. Ular Gang va Panjob daryo vohalarining unumdor
erlariga kelib o’rnashganlar va keyinchalik mahalliy xalq bilan
aralashib ketganlar.

Oriylar bilan mahalliy xalq o’rtasidagi qonli janglar hindlarning
xalq og’zaki ijodiyoti namunalari bo’lgan
«Mahobxarat» va «Ramayana» dostonlarida ham aks
ettirilgan. Hindlar o’zlarining qadimiy yozuvlariga ega bo’lganlar.
Ularda astronomiya va matematika ham ancha rivoj topgan.
Hindlar quyosh va suv soatlaridan foydalanganlar,
o’zlarining taqvimlarini tuzganlar. Xalq og’zaki ijodining yuksak
namunasi – Ve dalar, gimnlar, qo’shiqlar, afsunkor va diniy
duolardan iborat to’plam tuzilgan. Ve dalarda hayot va o’lim
masalalari bo’yicha fikr yuritiladi.

Bu ta’limotga ko’ra jon doimo bo’ladi va u kishi vafotidan
keyin boshqa tanaga o’tadi. Hindlarning Ve da ta’limoti inson
mutloq jon bilan qo’shilishi, o’z jonini boshqaraolmasligi, bu
juda qiyin bo’lishiga qaramay uning mumkinligi
to’g’risida fikr-mushohada yuritiladi. Ana shu ta’limot
asosida yoga harakati kelib chiqqan.
Ve dalarda qadimgi Hindiston aholisining Va rnalarga
(kastalarga) bo’linishi haqida ham ta’limot bor. Shu ta’limot
asosida qadimgi diniy e’tiqod, Braxmanizm paydo bo’lgan.
Braxmanizm qadimgi diniy e’tiqodlardan biri bo’lib, mil. avv.
IX-VIII asrlarda vujudga kelgan. Bu e’tiqodga ko’ra, Xudo
Braxma olamni va odamni yaratgan deb hisoblagan.

Hind ruhoniylari braxmanlar deb atalganlar.
Braxmanlarning ta’kidlashicha, xudo odamlarni o’z
tanasining turli qismlaridan yaratgan. Xususan, xudo o’z
og’zidan braxmanlarni; qo’llaridan kshatrilarni – jangchi,
rojalarni; sonlaridan vayshoqlar - hunarmandlar, savdogarlar,
dehqonlarni; loyga belangan oyoqlardan esa shudralar, ya’ni
xizmatkorlarni yaratgan deb, ta’lim beriladi. Shulardan keyin
esa eng past toifa - hazar qilinadiganlar yaralgan. Shunday
qilib, braxmanlar ta’limotiga ko’ra, xudo odamlarni turli
toifalarga – kastalarga bo’lib, bola qaysi kastadan tug’ilgan
bo’lsa, u umri bo’yi o’sha toifada qolishi kerak bo’lgan.
Toifalarni aralashib ketishiga yo’l qo’yilmagan.

Buddizm ta’limoti to’rt haqiqatda o’z ifodasini topgan:
1. Turmush azob-uqubatlardan iborat;
2. Azob-uqubatlar sababi – kishilarning istaklari va nafslaridir:
3. Azob-uqubatdan qutilish uchun kishilar o’zlarining istak va
nafslarini tiyishlari kerak;
4. Azob-uqubatlardan halos bo’lish uchun Budda kashf etgan
qoidalarga amal qilishi kerak.

Buddizm ta’limoti asosida boshqa odamlarga
nisbatan yaxshi insoniy munosabatda bo’lish, boshqa
tirik mavjudodga nisbatan zo’ravonlik ishlatmaslik,
ayniqsa, o’ldirishni ma’n etish g’oyasi yotadi. Demak, inson
axloqida gumanizm asosiy o’rin tutadi. Mil. avv. III asrda
podsho Ashoka tomonidan Buddizmni qabul qilinishi bilan u
davlat diniga aylandi. Buddizm dinining nodir bir tomoni
bu, boshqa dinlarga nisbatan murosasozlik qilishdir.
Eramizning I asrida Buddizm Markaziy Osiyo orqali
Xitoyga, Xitoydan Koreya, Ya poniya, Mo’g’iliston va
Tibetga tarqaladi.

Hind madaniyati O’rta Osiyo, Xitoy singari qo’shni
mamlakatlar halqlari ma’naviy hayotiga ham ma’lum darajada
ta’sir ko’satgan.
Shunday qilib, qadimgi Hindiston madaniyati jahon
tsivilizatsiyasining qadimgi beshiklaridan biri sifatida shuhrat
topib, u jahon madaniyati rivojiga o’z samarali ta’sirini ko’rsata
olgan.

Qadimgi Xitoy madaniyati
Xitoy Markaziy va Sharqiy Osiyodagi eng qadimgi
davlat. Tabiati keskin o’rgatuvchan va mutadil. Markaziy
Xitoy tog’laridan boshlanib Tinch okeani havzalariga
quyadigan Xuanxe (Sariq daryo) va Ya ntszi daryolari Sharqiy
Xitoy pasttekisligi orqali oqib o’tadi. g’g’ingarchilik
vaqtlarida Xuanxe daryosi toshib, ko’plab tashvishlar
keltirganligi uchun unga xitoyliklar «Tentak daryo»,
«Xitoyning sho’ri», «Ming xil kulfat keltiruvchi daryo» deb
nom berishgan. Shu daryolarning bo’ylaridagi erlar unumdor
bo’lib, ilk dehqochilik vujudga kelgan. Bu o’lka
qadimdan o’simliklar va hayvonot olamiga boy, er osti
qazilma boyliklari ham mashhur bo’lgan.

Xitoy tsivilizatsiyasi mil.avv. 3 ming yillik oxirida shakllandi.
Xitoy tarixini tarixchi Sima Tsyan o’z «Tarixiy xotiralar» asarida
sulolaviy davrlarga bo’lgan.
Qadimgi Xitoyda qo’hna Mesopatamiya va Misr singari
qadimiy o’ziga xos madaniyat yaratilgan.
Xitoyliklar Shan sulolasi davrida (mil.avv. 2 minginchi yil
o’rtalarida) ieroglif yozuvini yaratganlar. Bu yozuv bir necha o’n
ming belgi-ierogliflardan iborat. Milodning I asrigacha bu ierogliflar
hozirgi yozuv ko’rinishiga ega bo’ldi. Qadimgi
Xitoy yozuvi asosida keyinchalik Koreya, V’etnam va Yapon
yozuvlari paydo bo’ldi.

Chjou davrida Xitoyda metall tangalarni (dunyoda birinchi
marta) muomalaga chiqarildi3. Dengizlarda suzish uchun
kompas ixtiro qilingan (uning strelkasi Shimolni emas,
Janubni ko’rsatgan). Dunyoda birinchi bo’lib, Xitoyda porox
ixtiro qilingan bo’lib, undan bayramlardagi mushakbozlilar
foydalanilgan. Artileriya, miltiq, arbalet-miltiqlar ham dastlab
Xitoyda yaratilgan. Mil. avv. I asr oxiri va yangi asr arafasida
xitoyliklar latta, po’sloq va bambuk aralashmasidan qog’oz
tayyorlaganlar. Qog’oz yog’och, bambuk va
shoyiga qaraganda arzon bo’lib, u yozish va saqlash uchun
qo’lay hisoblangan. Qog’ozning ixtiro qilinishi maorif, fan,
madaniyatning rivojlanishi va davlat ishlarida muhim
ahamiyatga ega bo’lgan.
Buyuk Xitoy devori qurilishi mil. avv. IV asrda boshlanib,
shimoldagi Xunn qabilalarining hujumlaridan saqlanish va
savdo-sotiq ishlarini ko’zlab qurilgan.

Devor Leodun qo’ltig’i qirg’og’idagi Shayxayguan
shahridan boshlanib, g’arbda
Dunxuan qal’asigagacha davom etgan. Devorning umumiy
uzunligi 5.000-6.000 km., uning balandligi joyiga qarab 6-10
metr, qalinligi 5,5-7 metr bo’lib, har 60-100
metrda mustahkam minoralar qurilgan.
Xitoy ajoyibotlaridan yana biri, bu ipakning kashf
etilishi va Buyuk ipak yo’liga asos solinishidir. Imperator
rafiqasi Si-Lingchi tomonidan mil. avv. 2600 yili
ipakning kashf etilishi va mil. avv. 128 yili Xitoy sayyohi-
diplomati Chjan-Tszyan tomonidan Buyuk ipak yo’liga asos
solinishi katta tarixiy o’zgarish bo’lgan.

Qadimgi Xitoy tabiblari kasallik va jarohatlarni davolashda
uqalash, igna sanchib davolashdan, o’simlik va hayvonlardan
hosil qilinadigan dorilardan, xususan jenshen, kiyik shohidan
olinadigan panti, choy va boshqa dori-darmonlardan keng
foydalanganlar. O’sha davrdayoq Xitoy tibbiyotida mingdan
ortiq dorilar bo’lgan. Qadimgi Xitoy tabiblari ichida Va Shu Xe,
Ban Tsio va Xua Tu lar mashhur bo’lgan.
Va n Shu tibbiyotga oid «Ney-Tszin» («Odam tabiati va
hayoti»), Ban Tsio esa «Qiyinchilik haqida kitob» kabi asarlar
yozganlar.
Mil. avv. XII-VI asrlarda Xitoyda dunyoni miflar orqali
tasavvur qilishdan falsafiy mushohada qilishga o’tiladi. Falsafa
o’zining «oltin asr» deb nomlangan o’sha davrning cho’qqisiga
chiqadi. Falsafiy qarashlar ichida ikkitasi muhim ahamiyatga
ega.

Bulardan bittasi Konfutsiylik bo’lib, uning asoschisi Kun-tszi
edi. U mil. avv.
551 yilda zodagon oilada tug’ilgan bo’lib, 15 yoshidan o’zi
mutoala qilib ma’lumot olgan. Uning ta’limotida qadimgi urf-
odatlar va ularga to’la rioya qilish muhim o’rin tutadi.
Hammaning ularga amal qilishi jamiyatni halokatdan qutqarib,
uni gullab-yashnashiga olib keladi deb uqtiriladi. Davlat
to’g’risidagi ta’limotda «… agar podsho haqiqiy podsho
o’rnida bo’lsa, fuqarolar-fuqaro o’rnida, ota-ota, ona-ona
o’rnida, bola-bola o’rnida bo’lsagina davlat gullab-yashnaydi»
deyiladi. Agar davlat o’z nomiga munosib bo’lsa, unda etarlicha
oziq-ovqat, etarlicha qo’shinlar bo’lishi va unga ishonch bo’lishi
zarurligi ko’rsatiladi.

Konfutsiylik ta’limotida quyidagi axloq normalari
belgilanadi:

1. O’zing orzu qilgan yutuqlarga erishish uchun,
boshqalarning ham shunga etishi uchun ularga yordam ber;

2. O’zingga maqbul bo’lmaganni, birovga ravo ko’rma.

Qadimgi Xitoyda adabiyot ham ancha rivoj topgan. Avvalo
xalq og’zaki ijodi, keyinchalik yozuvning kelib chiqishi bilan
yozma adabiyot ham rivojlangan. Jumladan, xalq qo’shiqlari
asosida «Shi-tszin» to’plami, tarixiy, falsafiy «Chun-tsyu»
(Bahor va kuz) kitoblari diqqatga sazovor.
Qadimgi Xitoy tarixchilari ichida mil. avv. 145-90 yillarda
yashagan Sim Tsyan mashhur bo’lib, yuqorida qayd qilingan
«Tarixiy xotiralar» asarini yozgan. Unda Xitoyning eng qadimgi
davridan II asrgacha bo’lgan davri yoritilgan. Milodning 32-
92 yillarida yashagan Ban Gu o’zining «Xan podsholigi
tarixi» asarini yozgan.
Qadimgi Xitoyning kulolchilik maxsulotlari, ayniqsa chinni
buyumlar hozirgacha o’zining nafisligi, betakrorligi, pishiqligi
bilan ajralib turadi.

Ularda ishlatilgan rang, tanlangan manzaraning go’zalligi
kishini lol qoldiradi.
III asrga kelib yagona Xan podsholigining Ve y, Shu va U kabi
mayda uchta davlatlarga bo’linib ketishi bilan Qadimgi Xitoy
davri tugaydi va o’rta asrlar davri boshlanadi.
Shunday qilib, Qadimgi Xitoy o’ziga xos betakror madaniyat
bilan jahon madaniyatini rivojlanishiga o’z hissasini qo’shdi.
Uning ta’siri ayniqsa Janubi - Sharqiy Osiyo mamlakatlari
madaniyatining shakllanishi va riovjlanishida kuchliroq aks etdi.

Mavzu:Qadimgi Hindiston va Xitoy madaniyati

Hindiston haqli ravishda qadimgi Sharqning yuksak madaniyatli mamlakatlaridan biridir. Hindiston yarim oroli qadimdan tabiiy rang-baranglik, boy o’simlik, hayvanot va qimmatbaho er osti boyliklariga ega bo’lgan. Ya rim orolda ser suv Hind va Gang kabi daryolar mavjud. Mil. avv. V ming yillikning oxiri IV ming yillikdan boshlab Hind daryosi vodiysida sun’iy sug’orishga asoslangan dehqonchilik vujudga kelgan. IV ming yillik o’rtalariga kelib bu joyda o’ziga xos eng qadimgi hind madaniyati vujudga kelgan.

Dehqonchilik, hunarmandchilik, chorvachilik, savdo- sotiqning rivojlanishi natijasida qishloq va shaharlar paydo bo’lgan. Nihoyat, Hind daryosi va uning Panjob viloyatida qadimgi davlatlar yuzaga keladi. Bu davlatlarning Mohinjo-Daro, Xarappa kabi katta shaharlari bo’lgan. Mohinjo-Daro hozirda Pokiston hududida joylashgan bo’lib, shaharning maydoni 270 gektardan iborat. Bu erdan arxeologlar ko’chalar, pishiq va xom g’ishtdan qurilgan turar joylar, saroylar, omborxonalar, ibodatxonalar va podsho qarorgohining qoldiqlarini topishgan. Shaharda pishiq g’ishtdan qurilgan suv tarmog’i va kanalizatsiya ham bo’lgan. Badavlat kishilarning uylari, shuningdek ibodatxonalar 2-3 qavatli qilib pishiq g’ishtdan 4,5 ming yil avval qurilgan.

Xarappa shahridan arxeologlar 500 ga yaqin yodgorliklar topishgan. Shahar qurilishi Mohinjo-Daro bilan deyarli bir xil. Shaharda me’morchilik, to’qimachilik, kulolchilik, toshtaroshlik, zargarlik, qurolsozlik ancha rivoj topgan. Xarappaliklar o’zlarining ieroglif yozuvlariga ham ega bo’lgan2. Ikkala shaharda ham yirik g’alla omborlari topilgan bo’lib, bu davlatni markazlashganlik darajasini ko’rsatadi. Hindlar dunyoda birinchi bo’lib paxtadan mato to’qib, kiyimlar tikkanlar, chunki shahardan kiyim tikish, qurolsozlik ustaxona qoldiqlarni topilgan. Xarappa suv yo’li va quruqlik orqali shumerlar bilan savdo aloqalari olib borgan ilk quldorlik davlati edi.

Mil. avv. II ming yillik o’rtalaridan boshlab Eron va Turon orqali Hindistonga ko’chmanchi, chorvador oriy qabilalari bostirib kiradi. Ular Gang va Panjob daryo vohalarining unumdor erlariga kelib o’rnashganlar va keyinchalik mahalliy xalq bilan aralashib ketganlar.

Qadimgi Hindiston va xitoy madaniyati

10.08.2023

0

6610 KB

Похожие