logo

Qadimgi Sug’d va Baqtriya sivilizatsiyasi

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1161.115234375 KB
QA D I M G I  S U G ’D   VA   B AQT R I YA  
S I V IL I Z AT SI YA S I •
Qadimgi Baqtriya podsholigi
•
Oʻrta Osiyodagi qadimiy davlatchilik tuzilmalaridan biri Qadimgi Baqtriya davlatidir. Qadimiy 
manbalar shundan dalolat beradiki, eramizdan avvalgi 8 asr ōrtalarida yirik Baqtriya podsholigi 
mavjud boʻlgan. Avestoda uning nomi Baxdi, Bihistun yodgorliklarida Baktrish, antik davr 
adabiyotlarida Baktriana sifatida qayd etilgan. Qadimgi Baqtriya bilan oʻsha davr dunyosining 
boshqa davlatlari - Ossuriya, Yangi Vavilon, Midiya, Hindiston knyazligi oʻrtasida aloqalar mavjud 
boʻlgan. Tarixiy manbalarga koʻra, Ossuriya hukmronligi (gegemonligi) qaror topgan eramizdan 
avvalgi 9-7 asrlarda ossuriyaliklar Baqtriyaga hujum qilishgan. Bu harakat tarixda Ossuriya yurishi 
nomi bilan maʼlum. Bu yurishning asosiy sababi Baqtriya lazuriti ustidan nazorat oʻrnatishga 
qaratilgan edi.
•
Eramizdan avvalgi 7-6 asrlarda Qadimgi Baqtriya podsholgi hududiga Surxon, Qashqadaryo va 
Zarafsxon vohalari, Margʻiyona va Sugʻd yerlari kirgan. Baqtriyalik ustalar tomonidan tilla, tosh va 
bronzadan yasalgan turli mahsulotlar Xitoy, Fors davlati va Yevropada juda mashhur boʻlgan. 
Baqtriyaning yirik shaharlari Qiziltepa, Yer-Qoʻrgʻon, Uzunqir va Afrosiyob hududlarida joylashgan. 
Oʻsha davrda Baqtriyaga tashrif buyurgan sayyoh eʼtiborini uylar, hunarmandlarning ustaxonalari va 
xoʻjalik binolari uzra boʻy choʻzib turgan salobatli minoralar tortishi tabiiy edi. Kursiy Rufning 
yozishicha, "Baqtriyaning tabiati boy va turli-tuman. Ayrim joylarda daraxtlar va toklar o`ta sermahsul 
hosil beradi, hosildor yerlar ko`plab buloqlardan suv ichadi. Yumshoq yerlarga bug`doy ekiladi, 
qolgani esa chorva uchun yaylovlardir". •
Tarix
•
Eramizdan avvalgi 256-yilda Parfiya, Baqtriya va Soʻgʻdiyona Salavkiylar davlatidan ajralib chiqdi. Baqtriya strapi Diodot 
oʻzini shoh deb eʼlon qildi va mintaqada gegemonlik uchun kurash boshladi. Bunga javoban, Arshaxidlar Parfiyada 
hokimiyatni qoʻlga kiritdi. Soʻgʻdiyona esa Baqtriya hukmronligi ostiga oʻtdi. Eramizdan avvalgi 230-yilda Soʻgʻdiyona strapi 
Yevtidem Diodotning vorisini taxtdan agʻdardi. Yunon-Baqtriya bilan Parfiya oʻrtasida savdo yoʻllarini nazorat qilish 
borasida doimiy urushlar boʻlib turgan. Eramizdan avvalgi 209-208-yillarda salavkiy hukmdori Buyuk Antiox III Salavkiylar 
saltanatini qayta tiklash uchun sharqqa yurish boshlaydi. 207-yilda u Parfiyani magʻlubiyatga uchratib, Yunon-Baqtriyaga 
qarshi harbiy yurish qiladi. Antiox qoʻshinlari Yevtidem ustidan gʻalaba qozonadi va Yunon-Baqtriya poytaxti Baqtrani 
qamal qiladi. Qamal ikki yil davom etgan. Nihoyat Yevtidem Antiox bilan tinchlik sulhini tuzishga erishadi. Oʻz navbatida u 
Antioxga oʻzining barcha jangchi fillarini topshiradi. Yevtidemning oʻgʻli Demetriy esa salavkiylar malikasiga uylanadi. 
Magnesiya jangida rimliklar tomonidan salavkiylarga qattiq talofot yetkazilishi natijasida Yunon-Baqtriya podsholigi 
salavkiylarning ittifoqchilari boʻlgan janubiy knyazliklarni oʻziga boʻysundirish imkoniyatiga ega boʻladi. Eramizdan avvalgi 
187 yilda otasi Yevtidemning vorisi Demetriy Araxosiyani zabt etadi va Hindiston sari yoʻl oladi. Demetriy Shimoliy 
Hindistonda oʻz qoʻshinlari bilan ancha muddat qolib ketadi. Bundan foydalangan uning sarkardalaridan biri - Yevkradit 
171 yilda Baqtra hokimiyatini qoʻlga kiritadi. Yevkraditning podshohligi tarixda "behisob shaharlar podshohligi" degan 
nom olgan. Xitoy manbalarida yozilishicha, eramizdan avvalgi 165 yilda Yettisoyga (Semirechya) yuechjilarning qadami 
tekkan. Ular Sirdaryo orqali Amudaryo sohillari tomon yoʻl olgan. Ular Baqtriyani egallashga ham muvaffaq boʻlgan. 155 
yilda Yevkradit navbatdagi yurishlarning birida oʻz oʻgʻli tomonidan oʻldiriladi. Xuddi shu davrlarda Yunon-Hind 
podshohligi tashkil topgan edi. 141-128 yillar Yunon-Baqtriya podshohligining tanazzulga yuz tutish davri boʻldi. 
Taxminlarga koʻra, yuechshilar Baqtriyani qoʻlga kiritgandan soʻng shoh Geliokl Paropamisada yoki Araxosiyada 
hokimiyatni saqlab qolgan. Oʻrta Osiyo ikki yuz yil ellinlar dunyosining bir qismi boʻldi. Bu davr O`rta Osiyo tarixida jiddiy 
iz qoldirgan. Soʻgʻd va Baqtriya ellin-makedon harbiy guruhlariga tayangan strapiyalarga aylandi. Hirot, Marv kabi 
yangidan-yangi shaharlar vujudga keldi. Mintaqada yunon standartlari boʻyicha tangalar zarb etildi. Mintaqaga yunon 
xudolari panteoni, yunon adabiyoti va teatri kirib keldi. Mahalliy va yunon madaniyatining oʻzaro sintezi sodir boʻldi. Y U N O N - B A Q T R I Y A   P O D S H O L I G I   —   Q A D I M I Y   Q U L D O R L I K   D A V L A T I   ( M I L .   A V .   2 5 6 — 2 4 8   Y L A R   O R A S I   —   M I L .   A V .   1 4 0 — 1 3 5  
Y L A R ) .
A S O S C H I S I   S A L A V K I Y L A R N I N G   B A Q T R I Y A D A G I   S A T R A P I   D I O D O T   H I S O B L A N A D I .   M I L .   A V .   2 5 0   Y I L D A   U   O ʻ Z I N I  
B A Q T R I Y A N I N G   M U S T A Q I L   H U K M D O R I   D E B   E ʼ L O N   Q I L A D I .   D A V L A T   H U D U D I G A   H O Z I R G I   J A N U B I Y   T O J I K I S T O N ,   J A N U B I Y  
O ʻ Z B E K I S T O N   V A   A F G ʻ O N I S T O N   K I R G A N .   Y U . Y U N O N - B A Q T R I Y A   P O D S H O L I G I   K U C H A Y G A N   P A Y T L A R D A   U N G A   P O K I S T O N ,  
S H I M O L I Y   G ʻ A R B I Y   H I N D I S T O N   H A M   B O ʻ Y S U N G A N .   P O Y T A X T I   B A Q T R A   ( O ʻ R T A   A S R L A R D A G I   B A L X )   S H A H R I   B O ʻ L I B ,   U N I N G  
X A R O B A L A R I   S H I M O L I Y   A F G ʻ O N I S T O N D A ,   M A Z O R I   S H A R I F   S H A H R I   Y A Q I N I D A   J O Y L A T L G A N .   D A V L A T   B I R   Q A N C H A  
S A T R A P L I K L A R   ( V I L O Y A T L A R ) G A   B O ʻ L I N I B   B O S H Q A R I L G A N .   Y O Z M A   M A N B A L A R   V A   A R X E O L O G I Q   T A D Q I Q O T L A R   N A T I J A L A R I  
I Q T I S O D I Y   H A Y O T ,   B A D I I Y   H U N A R M A N D C H I L I K ,   H A Y K A L T A R O S H L I K ,   M A D A N I Y A T ,   S H A H A R S O Z L I K   Y U N O N   A N ʼ A N A L A R I  
A S O S I D A   Y U K S A K   R I V O J L A N G A N L I G I D A N   D A L O L A T   B E R A D I .   Y U N O N - B A Q T R I Y A   D A V R I G A   M A N S U B   E N G   M A S H H U R  
Y O D G O R L I K   S H I M .   A F G ʻ O N I S T O N D A G I   O Y X O N U M   V A   J A N U B I Y   T O J I K I S T O N D A G I   T A X T I   S A N G I N   Y O D G O R L I K L A R I  
H I S O B L A N A D I .   A M U D A R Y O N I N G   O ʻ N G   Q I R G ʻ O G ʻ I D A ,   V A X S H   V A   P A N J   D A R Y O L A R I   Q U Y I L I S H I D A   J O Y L A S H G A N   T A X T I  
S A N G I N D A G I   I B O D A T X O N A   T U Z I L I S H I   V A   T O P I L M A L A R I   E L L I N I Z M   D U N Y O S I G A   X O S   D I N I Y   E ʼ T I Q O D L A R   K E N G  
T A R Q A L G A N L I G I N I   K O ʻ R S A T I B   T U R I B D I .
P O D S H O   E V K R A T I D N I N G   T I L L O   T A N G A S I
Y U N O N - B A Q T R I Y A   P O D S H O L I G I   H I N D I S T O N   V A   O ʻ R T A   O S I Y O   H U D U D L A R I N I   O ʻ Z A R O   B O G ʻ L O V C H I   H A M D A   X I T O Y D A N  
B A D A X S H O N   O R Q A L I   F O R S   K O ʻ R F A Z I G A   O L I B   C H I Q U V C H I   S A V D O   Y O ʻ L L A R I N I   N A Z O R A T   Q I L I B ,   X A L Q A R O   I Q T I S O D I Y - S A V D O  
A L O Q A L A R I D A   F A O L   I S H T I R O K   E T G A N .   A R X E O L O G I K   T A D Q I Q O T L A R   N A T I J A S I D A   T O P I L G A N   K O ʻ P L A B   T A N G A L A R   T O V A R P U L  
M U N O S A B A T L A R I   R I V O J L A N G A N L I G I N I   K O ʻ R S A T A D I .   T A N G A L A R   Y U N O N   S T A N D A R T L A R I   A S O S I D A   K U M U S H   V A   J E Z D A N  
Q U Y I L G A N .   T A N G A L A R D A   ( T E T R A D R A X M A ,   D R A X M A ,   O B O L   V A   B O S H Q A L A R )   H U K M D O R L A R   Q I Y O F A S I   Y U K S A K   D I D   V A  
A N I Q L I K   B I L A N   T A S V I R L A N G A N .   D I O D O T   ( M I L .   A V .   2 5 0 — 2 3 0 ) ,   Y E V T I D E M   ( M I L .   A V .   2 3 0   — 2 0 0 ) ,   D E M E T R I Y   ( M I L .   A V .   2 0 0 -
1 8 5 ) ,   Y E V K R A D I T   ( M I L .   A V .   1 8 5 - 1 7 1 ) ,   G E L I O K L   ( M I L .   A V .   1 7 1 — 1 5 5 )   V A   B O S H Q A L A R   H U K M D O R L A R I   M A ʼ L U M .   B I T T A   N O M  
B I L A N   D A V L A T N I   B O S H Q A R G A N   H U K M D O R L A R   ( M A S A L A N ,   D I O D O T   1 ,   Y E V K R A D I T   I I )   H A M   B O ʻ L G A N .   M I L .   A V .   3 - A S R   O X I R I  
— 2 - A S R N I N G   1 - Y A R M I   D A V L A T N I N G   E N G   R I V O J L A N G A N   D A V R I   H I S O B L A N A D I .   M I L .   A V .   2 - A S R   O ʻ R T A L A R I D A N   B O S H L A B  
I C H K I   N I Z O L A R   K U C H A Y I B ,   I N Q I R O Z   D A V R I   B O S H L A N A D I .   M A M L A K A T   A L O H I D A   V I L O Y A T L A R G A   B O ʻ L I N I B ,   M A H A L L I Y  
H O K I M L A R   ( A N T I M A X ,   M E N A N D R ,   A P P O L O D O T   V A   B O S H Q A L A R ) O ʻ Z   N O M I D A N   T A N G A L A R   Z A R B   Q I L I S H G A N .
Y U N O N - B A Q T R I Y A   P O D S H O L I G I   M I L .   A V .   1 4 0 — 1 3 5   Y I L L A R D A   S A K   V A   Y U Y E C H J I   Q A B I L A L A R I   T O M O N I D A N   B U T U N L A Y  
T U G A T I L G A N .
Y U N O N   M A N B A L A R I G A   K O ʻ R A ,   Y U N O N - B A Q T R I Y A   P O D S H O L I G I   A S I Y L A R ,   P A S I A N L A R ,   S A K A R A V L L A R   V A   T O X A R L A R   T A Z Y I Q I  
O S T I D A   B A R H A M   T O P G A N . [ 1 ]
Y U N O N - B A Q T R I Y A   P O D S H O L I G I   O ʻ R T A   O S I Y O   H U D U D I D A   E R A M I Z D A N   A V V A L G I   2 5 0 - 1 2 5   Y I L L A R D A   M A V J U D   B O ʻ L G A N  
D A V L A T D I R .  •
Yunon-Baqtriya Podsholigi Hindiston va Oʻrta Osiyo hududlarini oʻzaro bogʻlovchi hamda 
Xitoydan Badaxshon orqali Fors koʻrfaziga olib chiquvchi savdo yoʻllarini nazorat qilib, xalqaro 
iqtisodiysavdo aloqalarida faol ishtirok etgan. Arxeologik tadqiqotlar natijasida topilgan koʻplab 
tangalar tovarpul munosabatlari rivojlanganligini koʻrsatadi. Tangalar yunon standartlari 
asosida kumush va jezdan quyilgan. Tangalarda (tetradraxma, draxma, obol va boshqalar) 
hukmdorlar qiyofasi yuksak did va aniqlik bilan tasvirlangan. Diodot (mil. av. 250—230), 
Yevtidem (mil. av. 230 —200), Demetriy (mil. av. 200185), Yevkradit (mil. av. 185171), Geliokl (mil. 
av. 171—155) va boshqalar hukmdorlari maʼlum. Bitta nom bilan davlatni boshqargan 
hukmdorlar (mas, Diodot 1P, Yevkradit 1 — II) ham boʻlgan. Mil. av. 3-asr oxiri —2-asrning 1-
yarmi davlatning eng rivojlangan davri hisoblanadi. Mil. av. 2-asr oʻrtalaridan boshlab ichki 
nizolar kuchayib, inqiroz davri boshlanadi. Mamlakat alohida viloyatlarga boʻlinib, mahalliy 
hokimlar (Antimax, Menandr, Appolodot va boshqalar)oʻz nomidan tangalar zarb qilishgan.
•
Yunon-Baqtriya Podsholigi mil. av. 140—135-yillarda sak va yuyechji qabilalari tomonidan 
butunlay tugatilgan.
•
Yunon manbalariga koʻra, Yunon-Baqtriya Podsholigi asiylar, pasianlar, sakaravllar va toxarlar 
tazyiqi ostida barham topgan. S O ʻ G ʻ D
S U G ʻ D ,   S O ʻ G ʻ D ,   S U G ʻ U D   -   M A R K A Z I Y   O S I Y O D A G I   Q A D I M I Y   T A R I X I Y - M A D A N I Y   V I L O Y A T .   I L K   B O R   M I L O D D A N   A V V A L   V I I - V I   A S R L A R D A  
Q A D I M I Y   " A V E S T O " D A   T I L G A   O L I N G A N .   B U   N O M   2 0   A S R   B O S H L A R I G A C H A   S A Q L A N G A N .
M I L O D D A N   A V V A L G I   V I   A S R D A   A X A M O N I Y L A R   S U L O L A S I   V A K I L L A R I N I N G   Q O Y A T O S H   X O T I R O T   B I T I K L A R I D A   S U G U D A   S H A K L I D A  
Q A D I M I Y   E R O N   S A L T A N A T I G A   T O B E   Q I L I N G A N   S A T R A P L I K L A R D A N   B I R I ,   M A M L A K A T   N O M I   S I F A T I D A   Q A Y D   E T I L G A N .   Y U N O N  
M A N B A L A R I D A   —   S O G D I A N O Y .   B U   S H A K L   Y U N O N L A R   T O M O N I D A N   S O ʻ Z   T A R K I B I D A G I   —   A N A K A   —   T E G I S H L I L I K ,   M A N S U B L I K  
M A ʼ N O S I N I   B I L D I R U V C H I   N I S B A T   Q O ʻ S H I M C H A S I N I   S O ʻ Z   O ʻ Z A G I G A   Q O ʻ S H I B   Y U B O R I S H D A N   P A Y D O   B O ʻ L G A N .   X I T O Y   M A N B A L A R I D A   —  
S U L I .   S U G ʻ D   Y O Z U V I   Y O D G O R L I K L A R I   M A M L A K A T   N O M I N I   S U G ' D   Y O K I   S G ʻ U D   S H A K L I D A   K O ʻ R S A T A D I .
B E Z E K L I K S O G D I A N M E R C H A N T S . J P G
S U G ʻ D I K   Y O K I   S G ʻ U D I K ,   S U G ʻ D I Y O N A K   —   S G ʻ U D I Y O N A K   S H A K L L A R I   " S U G ʻ D G A   O I D " ,   " S U G ʻ D I Y "   K A B I   M A ʼ N O L A R D A   Q O ʻ L L A N A D I .   O ' R T A  
A S R L A R D A   A R A B I Y ,   F O R S I Y ,   T U R K I Y   M A N B A L A R   M A M L A K A T   N O M I N I   " S U G ' D "   S H A K L I D A   Q O ʻ L L A Y D I .
M O N I Y L I K N I   I B O D A T   Q I L G A N   S U G ʻ D I Y L A R ,   C .   8 - 9   A S R L A R
" S U G ʻ D "   S O ʻ Z I N I N G   M A ʼ N O S I   F A N D A   H A R   X I L   T A L Q I N   Q I L I B   K E L I N A D I .   M A S A L A N ,   S O ʻ C H   — G ʻ G ʻ   S O ʻ Z   —   " K U Y M O Q ,   Y O N M O Q ,  
P O R L A M O Q "   D E B   I Z O H L A N G A N .   B U N D A N   S U G ʻ D N I   " M U Q A D D A S   I L O H I Y   O L O V   ( Z A R D U S H T I Y L I K   T A S A V V U R I G A   K O ʻ R A )   B I L A N  
P O K L A N G A N   Y E R "   K A B I   M A ʼ N O D A   T A L Q I N   E T I S H G A   H A R A K A T   Q I L I N G A N   ( V .   T O M A S H E K ) .   Y A N A   B I R   I Z O H G A   K O ʻ R A ,   " S U G ' D "   S O ʻ Z I  
S E R N A M ,   U N U M D O R   Y E R   D E B   T U S H U N I L A D I .   B U N G A   H O Z I R G A   Q A D A R   P A S T L I K ,   S U V   Y I G ʻ I L A D I G A N   Y E R   " S ,   S U G ʻ U T "   D E B  
N O M L A N I S H I N I   D A L I L   Q I L I B   K O ʻ R S A T I L A D I .   A V E S T O D A   S U G ' D   M A M L A K A T   N O M I   S I F A T I D A   B I R   M A R T A   U C H R A Y D I .   " A R D V I S U R A   Y A S H T I "  
— ( " O B O N   Y A S H T " )   V A   A R D V I   ( A M U D A R Y O )   I S H K A T A ,   P A R U T A ,   M O U R I ,   S U G U D A   V A   X V A R A Z M   T O M O N   H A Y O T B A X S H   S U V L A R I N I   E L T A D I ,  
D E Y A   T A ʼ K I D L A N A D I .   A V E S T O N I N G   V I D E V D A T   N A S K I D A   E S A   A X U R A M A Z D A   Y A R A T G A N   E Z G U   Y U R T L A R D A N   B I R I   G A V A   D E Y I L A D I   V A   U  
Y E R D A   S U G D L A R   Y A S H A Y D I   D E B   K O ʻ R S A T I L A D I .
S U G ' D   M A M L A K A T I   ( P O Y T A X T I   —   S A M A R Q A N D ,   6 4 5 — 6 5 4   Y I L L A R D A   K E S H )   3   T A   T A R I X I Y - G E O G R A F I K   H U D U D N I   B I R L A S H T I R G A N .  
S A M A R Q A N D   S I ,   B U X O R O   S I   V A   K E S H - N A X S H A B   S I .   H A R   3   Q I S M   O ʻ Z A R O   T A B I I Y   C H E G A R A G A   H A M   E G A   E D I :   Z A R A F S H O N   T O G ʻ  
T I Z M A L A R I   S A M A R Q A N D   V A   K E S H - N A X S H A B   O ʻ R T A S I N I   K A R M A N A D A N   K E Y I N   M A L I K   C H O ʻ L I   B U X O R O   V A   S A M A R Q A N D   S I N I   A J R A T I B  
T U R G A N . •
Buyuk ipak yoʻlining markaziy tarmoqlari Sugʻd orqali oʻtgan. Natijada Sugʻd xalqaro savdo 
munosabatlarida muhim oʻrin tuta boshlagan. Buyuk ipak yoʻli boʻylab Sug'd savdogarlarining qishloqlari, 
shaharlarida esa ularning mahallalari paydo boʻlgan. Sugʻdiy tili xalqaro til rolini oʻynagan. Bu hol Xitoy 
sayyohlari tomonidan Sugʻd chegaralari haqida notoʻgʻri tasavvurlar hosil qilgan (Syuan Szan).
•
Westerner on a camel.jpg
•
Central Asian Buddhist Monks.jpeg
•
Sug'd miloddan avval VI-IV asrlarda avval ahamoniylarga, soʻngra miloddan avval 329-yilda Iskandar 
Maqduniy saltanatga, uning davomchisi Salavk davlatiga, Yunon-Baqtriyaga tobe boʻlgan.
•
Miloddan avval II-I asrlardan boshlab Sugʻd oʻz mustaqilligini tiklashga kirishgan. Uning markaziy va 
mahalliy tangalari zarb qilina boshlagan. Sugʻd asta-sekin har 3 qismni oʻz atrofiga toʻplagan konfederativ 
davlat uyushmasiga aylanib borgan.
•
Milodiy I-V asrlarda Sugʻd kushonlar, xioniylar, abdallar, kidarlar taʼsirida boʻla turib, oʻz nisbiy mustaqilligini 
saqlab keldi. Sug'd konfederatsiyasi milodiy VI asr oʻrtalaridan VIII asr boshlarigacha siyosiy jihatdan 
kuchayib borgan. Arab istilosining boshlangʻich davridan (VIII asr 1-chorak), to Sug'd podshohi Turgʻar 
davri oxirigacha (738—759 yillar) Sug'd oʻzining konfederativ xususiyatini saqlashga harakat qilgan. 
Turgʻardan keyin Sug'dda ixshidlik siyosiy hokimiyat tugab, mamlakat xalifalik tarkibiga singdirilgan. •
IV-VIII asrlarda soʻgʻdlar Uzoq Sharq, Markaziy Osiyo va Yaqin Sharq mintaqalari savdosida asosiy 
vositachi boʻlganlar va butun Buyuk ipak yoʻli boʻylab muntazam xalqaro karvon savdosini tashkil 
etganlar. Soʻgʻd bu davrlarda bekliklar va erkin shaharlar hamdoʻstligidan iborat boʻlgan va ular 
orasida Samarqand, Maymurgʻ, Kesh, Naxshab, Ishtixon, Kushaniya, Buxoro, Amul va Andxoy 
ajralib turgan. Xitoygacha boʻlgan butun yoʻl boʻylab, janubdagi Xotan va Sharqiy Turkiston orqali 
Lob Nor va Yettisuv shimoligacha soʻgʻd mulkiy hududlari tarkib topgan va ular XII asrgacha 
mavjud boʻlgan. Soʻgʻdlarning Turon va Xitoydagi eng yirik mulklari ularning alohida jamoalar 
boʻlib yashagan Kucha, Chanan, Lanchjou, Dunxuan, Loyan kabi shaharlarda mavjud boʻlgan. IV 
asrda Dunxuanning oʻzida soʻgʻd jamoasi taxminan 1000 kishidan iborat boʻlgan. Samarqandning 
sharqiy darvozalari "Xitoy" nomi bilan ataladi. Xalqaro savdo aloqalari Samarqand, Paykend va 
boshqa yirik shaharlardagi boy soʻgʻd uylari tomonidan nazorat qilinar edi. Ular oʻz vositachilari 
orqali kreditlar berishgan, savdo kelishuvlarini boshqarishgan. Tan sulolasi tarixida qayd 
etilishicha, Kan hukmdorligida "yangi tugʻilgan oʻgʻil chaqaloq shirinsoʻz boʻlishi hamda pulni 
mahkam ushlashi uchun uning tiliga tosh asal, kaftlariga esa yelim surtilgan. 20 yoshga toʻlgan 
erkak xorijga ketgan va qaysi joyda manfaat koʻrsa, oʻsha yerga borgan". Olis safarlar, Chin, 
Hindiston, Eron, Kichik Osiyo xalq hunarmandchiligi va anʼanalari bilan tanishuv orqali Gʻarb va 
Sharq yutuqlarini oʻzida mujassam etgan noyob va ochiq soʻgʻd madaniyati shakllangan. Soʻgʻd 
hunarmandchiligi markazi va savdo yoʻllari - Samarqand, Panjikent, Paykent, Buxoro va Varaxshi 
xavfsizligini taʼminlash ehtiyoji kuchli davlatlar bilan ittifoq tuzishga qaratilgan siyosiy yoʻnalishni 
belgilab bergan. V I   A S R D A   S O ʻ G ʻ D   E F TA L I Y L A R   D AV L AT I ,   K E Y I N C H A L I K   T U R K  
X O Q O N L I G I   TA R K I B I G A   K I R G A N ,   6 3 0 - Y I L D A N   B U Y O N   E S A  
C H I N N I N G   TA N   S U L O L A S I   H U K M D O R L I G I N I   TA N   O L G A N .  
X O Q O N L I K   Y U K S A L I S H I   D AV R I D A   S O ʻ G ʻ D L A R  
T U R K I Y L A R N I N G   X I T O Y D A N   O ʻ L P O N   S I F AT I D A   O L G A N  
S H O Y I   B I L A N   S AV D O   Q I L I S H   I M K O N I YAT I G A   E G A  
B O ʻ L I S H G A N .   V I   A S R   7 0 - Y I L L A R I D A   T U R K I Y   H U K M D O R L A R  
FA R M O N I   B I L A N   S O ʻ G ʻ D   S AV D O G A R I   M A N I A X   S AV D O  
K A F O L AT L A R I   Y U Z A S I D A N   M U Z O K A R A L A R N I   AV VA L I G A  
E R O N   S H A H A N S H O H I ,   S O ʻ N G R A   V I Z A N T I YA   I M P E R AT O R I  
B I L A N   O L I B   B O R G A N .   O ʻ R TA   A S R L A R D A   S O ʻ G ʻ D   T I L I   B U Y U K  
I PA K   Y O ʻ L I D A G I   A S O S I Y   M U L O Q OT   T I L I G A   AY L A N G A N .  
B U D D I S T L A R ,   N A S R O N I Y L A R ,   M A N I X E Y L A R   O ʻ Z L A R I N I N G  
D I N I Y   M AT N L A R I N I   S O ʻ G ʻ D   T I L I G A   TA R J I M A   Q I L I S H G A N .  
B U N D A   U L A R   O ʻ Z L A R I N I N G   Y O Z M A   A N ʼ A N A L A R I D A N  
F O Y D A L A N I S H G A N : •
B uddistlardan hind alifbosi, manixeylardan arameys bosmasi, nasroniy-suriyaliklardan dastlabki 
umumiy maktubot, nestoriyan va yakovitlardan diniy eʼtiqod alifbolarini oʻzlashtirishgan. Ammo ular 
aramey alifbosiga asoslangan va keyinchalik uygʻurlar tomonidan foydalanilgan ilk soʻgʻd yozuvi oʻrnini 
egallay olmadi. Mazkur yozuv namunalari bilan Dunxuandagi mulkiy hududlardan yoʻllangan "koʻhna 
maktublar" va Zarafshon vodiysidagi Mug togʻida topilgan hujjatlar yordamida tanishish mumkin. VIII 
asr boshida Soʻgʻd Qutayba ibn Muslimning musulmon qoʻshinidan magʻlubiyatga uchraydi va 
halifalikka itoat etgan holda islom dinining jugʻrofiy-siyosiy makonida qudratli savdo-hunarmandchilik 
markazi boʻlib qoladi.

QA D I M G I S U G ’D VA B AQT R I YA S I V IL I Z AT SI YA S I

• Qadimgi Baqtriya podsholigi • Oʻrta Osiyodagi qadimiy davlatchilik tuzilmalaridan biri Qadimgi Baqtriya davlatidir. Qadimiy manbalar shundan dalolat beradiki, eramizdan avvalgi 8 asr ōrtalarida yirik Baqtriya podsholigi mavjud boʻlgan. Avestoda uning nomi Baxdi, Bihistun yodgorliklarida Baktrish, antik davr adabiyotlarida Baktriana sifatida qayd etilgan. Qadimgi Baqtriya bilan oʻsha davr dunyosining boshqa davlatlari - Ossuriya, Yangi Vavilon, Midiya, Hindiston knyazligi oʻrtasida aloqalar mavjud boʻlgan. Tarixiy manbalarga koʻra, Ossuriya hukmronligi (gegemonligi) qaror topgan eramizdan avvalgi 9-7 asrlarda ossuriyaliklar Baqtriyaga hujum qilishgan. Bu harakat tarixda Ossuriya yurishi nomi bilan maʼlum. Bu yurishning asosiy sababi Baqtriya lazuriti ustidan nazorat oʻrnatishga qaratilgan edi. • Eramizdan avvalgi 7-6 asrlarda Qadimgi Baqtriya podsholgi hududiga Surxon, Qashqadaryo va Zarafsxon vohalari, Margʻiyona va Sugʻd yerlari kirgan. Baqtriyalik ustalar tomonidan tilla, tosh va bronzadan yasalgan turli mahsulotlar Xitoy, Fors davlati va Yevropada juda mashhur boʻlgan. Baqtriyaning yirik shaharlari Qiziltepa, Yer-Qoʻrgʻon, Uzunqir va Afrosiyob hududlarida joylashgan. Oʻsha davrda Baqtriyaga tashrif buyurgan sayyoh eʼtiborini uylar, hunarmandlarning ustaxonalari va xoʻjalik binolari uzra boʻy choʻzib turgan salobatli minoralar tortishi tabiiy edi. Kursiy Rufning yozishicha, "Baqtriyaning tabiati boy va turli-tuman. Ayrim joylarda daraxtlar va toklar o`ta sermahsul hosil beradi, hosildor yerlar ko`plab buloqlardan suv ichadi. Yumshoq yerlarga bug`doy ekiladi, qolgani esa chorva uchun yaylovlardir".

• Tarix • Eramizdan avvalgi 256-yilda Parfiya, Baqtriya va Soʻgʻdiyona Salavkiylar davlatidan ajralib chiqdi. Baqtriya strapi Diodot oʻzini shoh deb eʼlon qildi va mintaqada gegemonlik uchun kurash boshladi. Bunga javoban, Arshaxidlar Parfiyada hokimiyatni qoʻlga kiritdi. Soʻgʻdiyona esa Baqtriya hukmronligi ostiga oʻtdi. Eramizdan avvalgi 230-yilda Soʻgʻdiyona strapi Yevtidem Diodotning vorisini taxtdan agʻdardi. Yunon-Baqtriya bilan Parfiya oʻrtasida savdo yoʻllarini nazorat qilish borasida doimiy urushlar boʻlib turgan. Eramizdan avvalgi 209-208-yillarda salavkiy hukmdori Buyuk Antiox III Salavkiylar saltanatini qayta tiklash uchun sharqqa yurish boshlaydi. 207-yilda u Parfiyani magʻlubiyatga uchratib, Yunon-Baqtriyaga qarshi harbiy yurish qiladi. Antiox qoʻshinlari Yevtidem ustidan gʻalaba qozonadi va Yunon-Baqtriya poytaxti Baqtrani qamal qiladi. Qamal ikki yil davom etgan. Nihoyat Yevtidem Antiox bilan tinchlik sulhini tuzishga erishadi. Oʻz navbatida u Antioxga oʻzining barcha jangchi fillarini topshiradi. Yevtidemning oʻgʻli Demetriy esa salavkiylar malikasiga uylanadi. Magnesiya jangida rimliklar tomonidan salavkiylarga qattiq talofot yetkazilishi natijasida Yunon-Baqtriya podsholigi salavkiylarning ittifoqchilari boʻlgan janubiy knyazliklarni oʻziga boʻysundirish imkoniyatiga ega boʻladi. Eramizdan avvalgi 187 yilda otasi Yevtidemning vorisi Demetriy Araxosiyani zabt etadi va Hindiston sari yoʻl oladi. Demetriy Shimoliy Hindistonda oʻz qoʻshinlari bilan ancha muddat qolib ketadi. Bundan foydalangan uning sarkardalaridan biri - Yevkradit 171 yilda Baqtra hokimiyatini qoʻlga kiritadi. Yevkraditning podshohligi tarixda "behisob shaharlar podshohligi" degan nom olgan. Xitoy manbalarida yozilishicha, eramizdan avvalgi 165 yilda Yettisoyga (Semirechya) yuechjilarning qadami tekkan. Ular Sirdaryo orqali Amudaryo sohillari tomon yoʻl olgan. Ular Baqtriyani egallashga ham muvaffaq boʻlgan. 155 yilda Yevkradit navbatdagi yurishlarning birida oʻz oʻgʻli tomonidan oʻldiriladi. Xuddi shu davrlarda Yunon-Hind podshohligi tashkil topgan edi. 141-128 yillar Yunon-Baqtriya podshohligining tanazzulga yuz tutish davri boʻldi. Taxminlarga koʻra, yuechshilar Baqtriyani qoʻlga kiritgandan soʻng shoh Geliokl Paropamisada yoki Araxosiyada hokimiyatni saqlab qolgan. Oʻrta Osiyo ikki yuz yil ellinlar dunyosining bir qismi boʻldi. Bu davr O`rta Osiyo tarixida jiddiy iz qoldirgan. Soʻgʻd va Baqtriya ellin-makedon harbiy guruhlariga tayangan strapiyalarga aylandi. Hirot, Marv kabi yangidan-yangi shaharlar vujudga keldi. Mintaqada yunon standartlari boʻyicha tangalar zarb etildi. Mintaqaga yunon xudolari panteoni, yunon adabiyoti va teatri kirib keldi. Mahalliy va yunon madaniyatining oʻzaro sintezi sodir boʻldi.

Y U N O N - B A Q T R I Y A P O D S H O L I G I — Q A D I M I Y Q U L D O R L I K D A V L A T I ( M I L . A V . 2 5 6 — 2 4 8 Y L A R O R A S I — M I L . A V . 1 4 0 — 1 3 5 Y L A R ) . A S O S C H I S I S A L A V K I Y L A R N I N G B A Q T R I Y A D A G I S A T R A P I D I O D O T H I S O B L A N A D I . M I L . A V . 2 5 0 Y I L D A U O ʻ Z I N I B A Q T R I Y A N I N G M U S T A Q I L H U K M D O R I D E B E ʼ L O N Q I L A D I . D A V L A T H U D U D I G A H O Z I R G I J A N U B I Y T O J I K I S T O N , J A N U B I Y O ʻ Z B E K I S T O N V A A F G ʻ O N I S T O N K I R G A N . Y U . Y U N O N - B A Q T R I Y A P O D S H O L I G I K U C H A Y G A N P A Y T L A R D A U N G A P O K I S T O N , S H I M O L I Y G ʻ A R B I Y H I N D I S T O N H A M B O ʻ Y S U N G A N . P O Y T A X T I B A Q T R A ( O ʻ R T A A S R L A R D A G I B A L X ) S H A H R I B O ʻ L I B , U N I N G X A R O B A L A R I S H I M O L I Y A F G ʻ O N I S T O N D A , M A Z O R I S H A R I F S H A H R I Y A Q I N I D A J O Y L A T L G A N . D A V L A T B I R Q A N C H A S A T R A P L I K L A R ( V I L O Y A T L A R ) G A B O ʻ L I N I B B O S H Q A R I L G A N . Y O Z M A M A N B A L A R V A A R X E O L O G I Q T A D Q I Q O T L A R N A T I J A L A R I I Q T I S O D I Y H A Y O T , B A D I I Y H U N A R M A N D C H I L I K , H A Y K A L T A R O S H L I K , M A D A N I Y A T , S H A H A R S O Z L I K Y U N O N A N ʼ A N A L A R I A S O S I D A Y U K S A K R I V O J L A N G A N L I G I D A N D A L O L A T B E R A D I . Y U N O N - B A Q T R I Y A D A V R I G A M A N S U B E N G M A S H H U R Y O D G O R L I K S H I M . A F G ʻ O N I S T O N D A G I O Y X O N U M V A J A N U B I Y T O J I K I S T O N D A G I T A X T I S A N G I N Y O D G O R L I K L A R I H I S O B L A N A D I . A M U D A R Y O N I N G O ʻ N G Q I R G ʻ O G ʻ I D A , V A X S H V A P A N J D A R Y O L A R I Q U Y I L I S H I D A J O Y L A S H G A N T A X T I S A N G I N D A G I I B O D A T X O N A T U Z I L I S H I V A T O P I L M A L A R I E L L I N I Z M D U N Y O S I G A X O S D I N I Y E ʼ T I Q O D L A R K E N G T A R Q A L G A N L I G I N I K O ʻ R S A T I B T U R I B D I . P O D S H O E V K R A T I D N I N G T I L L O T A N G A S I Y U N O N - B A Q T R I Y A P O D S H O L I G I H I N D I S T O N V A O ʻ R T A O S I Y O H U D U D L A R I N I O ʻ Z A R O B O G ʻ L O V C H I H A M D A X I T O Y D A N B A D A X S H O N O R Q A L I F O R S K O ʻ R F A Z I G A O L I B C H I Q U V C H I S A V D O Y O ʻ L L A R I N I N A Z O R A T Q I L I B , X A L Q A R O I Q T I S O D I Y - S A V D O A L O Q A L A R I D A F A O L I S H T I R O K E T G A N . A R X E O L O G I K T A D Q I Q O T L A R N A T I J A S I D A T O P I L G A N K O ʻ P L A B T A N G A L A R T O V A R P U L M U N O S A B A T L A R I R I V O J L A N G A N L I G I N I K O ʻ R S A T A D I . T A N G A L A R Y U N O N S T A N D A R T L A R I A S O S I D A K U M U S H V A J E Z D A N Q U Y I L G A N . T A N G A L A R D A ( T E T R A D R A X M A , D R A X M A , O B O L V A B O S H Q A L A R ) H U K M D O R L A R Q I Y O F A S I Y U K S A K D I D V A A N I Q L I K B I L A N T A S V I R L A N G A N . D I O D O T ( M I L . A V . 2 5 0 — 2 3 0 ) , Y E V T I D E M ( M I L . A V . 2 3 0 — 2 0 0 ) , D E M E T R I Y ( M I L . A V . 2 0 0 - 1 8 5 ) , Y E V K R A D I T ( M I L . A V . 1 8 5 - 1 7 1 ) , G E L I O K L ( M I L . A V . 1 7 1 — 1 5 5 ) V A B O S H Q A L A R H U K M D O R L A R I M A ʼ L U M . B I T T A N O M B I L A N D A V L A T N I B O S H Q A R G A N H U K M D O R L A R ( M A S A L A N , D I O D O T 1 , Y E V K R A D I T I I ) H A M B O ʻ L G A N . M I L . A V . 3 - A S R O X I R I — 2 - A S R N I N G 1 - Y A R M I D A V L A T N I N G E N G R I V O J L A N G A N D A V R I H I S O B L A N A D I . M I L . A V . 2 - A S R O ʻ R T A L A R I D A N B O S H L A B I C H K I N I Z O L A R K U C H A Y I B , I N Q I R O Z D A V R I B O S H L A N A D I . M A M L A K A T A L O H I D A V I L O Y A T L A R G A B O ʻ L I N I B , M A H A L L I Y H O K I M L A R ( A N T I M A X , M E N A N D R , A P P O L O D O T V A B O S H Q A L A R ) O ʻ Z N O M I D A N T A N G A L A R Z A R B Q I L I S H G A N . Y U N O N - B A Q T R I Y A P O D S H O L I G I M I L . A V . 1 4 0 — 1 3 5 Y I L L A R D A S A K V A Y U Y E C H J I Q A B I L A L A R I T O M O N I D A N B U T U N L A Y T U G A T I L G A N . Y U N O N M A N B A L A R I G A K O ʻ R A , Y U N O N - B A Q T R I Y A P O D S H O L I G I A S I Y L A R , P A S I A N L A R , S A K A R A V L L A R V A T O X A R L A R T A Z Y I Q I O S T I D A B A R H A M T O P G A N . [ 1 ] Y U N O N - B A Q T R I Y A P O D S H O L I G I O ʻ R T A O S I Y O H U D U D I D A E R A M I Z D A N A V V A L G I 2 5 0 - 1 2 5 Y I L L A R D A M A V J U D B O ʻ L G A N D A V L A T D I R .