logo

Qadimgi kichik osiyo sivilizatsiyasi

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1953.2275390625 KB
Mavzu:Qadimgi kichik osiyo 
sivilizatsiyasi Markaziy Osiyo mintaqasi qadimdan dehqonchilik uchun qulay bo lib, ʼ
eng qadimgi davrlardan bu yer iqlimi yovvoyi boshoqli ekinlar o sishi 	
ʼ
uchun qulay joy bo lgan. Аyniqsa, uning janubi-g arbi Kopetdog  	
ʼ ʼ ʼ
atroflari bahorgi yog ingarchilik natijasida katta-kichik soylarning quyi 	
ʼ
qismida boy, serunum, loyqa tuproqli jilg alar hosil qilgan. Natijada eng 	
ʼ
qadimgi davrlarda miloddan avv. VI-IV asrlardayoq bu hududda ilk 
dehqonchilik manzilgohlari yuzaga kelgan. 1952 yil arxeologlar 
Аshxoboddan 40 km uzoqlikda Chaqmoqli deb nomlangan joydan 
dastlabki dehqonchilik manzilgohini topadi. Neolit davriga oid bu joyning 
Chaqmoqli deb atalishiga sabab, cho ponlar bu yerdan chaqmoqtosh 	
ʼ
terishar ekan. Bu joyning ikkinchi nomi Joytun bo lib, bahorgi 	
ʼ
yomg irdan so ng ko lmaklar hosil bo lib, oydin kechada ular qop-qora 	
ʼ ʼ ʼ ʼ
bo lib ko rinishidan cho ponlar shunday nom qo yganlar. Joytun 	
ʼ ʼ ʼ ʼ
yodgorligidan qistirma o roq (mis va toshdan ishlangan), pichoq, 	
ʼ
suyakdan ishlangan igna, bigiz va boshqa qurollar topilgan. Olimlarning 
fikricha Joytun yodgorligi bundan VII-VI ming yil burun shakllangan. 
Keyinchalik shakllangan va III-II ming yilliklarga oid bo lgan Oltintepa 	
ʼ
yodgorligi ham (janubi-sharqiy Turkmaniston) Markaziy Osiyodagi 
bronza davri yodgorliklardan biri bo lib hisoblanadi.	
ʼ Oltintepa yodgorligida dastlabki xom g ishtdan va ʼ
paxsadan qurilgan turar joylar, bronza qurollar topilishi 
bilan birga Markaziy Osiyoning Hindiston va 
Mesopotamiya bilan bog lab turgan la]l yo lining muhim 	
ʼ ʼ
tuguni bo lgan. Bu yerdan oltin va qimmatbaho 	
ʼ
metallardan ishlangan buyumlar ko plab topilgan. 	
ʼ
Oltintepa aholisida narigi dunyoga ishonch bo lganligi, 	
ʼ
kinotaft (mayitsiz qabr) qabrlarini ham o rgatish mumkin. 	
ʼ
Mil.avv. III ming yillik oxiri II ming yillik boshlarida 
Jarqo ton, Sopolitepa yodgorliklari vatanimizdagi ilk 	
ʼ
qishloq va shahar tipidagi manzilgohlarning vujudga 
kelishi bronza davridayoq boshlanganidan dalolatdir. 
Mil.avv. I ming yillik boshlarida ajdodlarimiz temir 
qurollardan foydalana boshladilar. Shu davrdan boshlab 
tog  jinslarini qayta ishlash (masalan: temir, oltin, qalay, 	
ʼ
qo rg oshin va b.)
ʼ ʼ   Аvestoda Katta Xorazm (Аryonam Vayjo) tilga olingan bo lib u dastlabki ʼ
davlat birlashmalaridan biri edi. Kopetdog , Marv (Аvestoda Mouru) Kaspiy 	
ʼ
va Orol dengizigacha bo lgan hududlarni Daxьyu – Sastar boshqargani 	
ʼ
eslatiladi. Bu mil.avv. VII asrda yashagan miletlik Gekatey ma lumotlari 	
ʼ
bilan aynan o xshashdir. Yana bir antik muarrix Eron ahamoniylari saroyida 	
ʼ
tabib bo lib ishlagan Ktesi ma lumotlari ham mil.avv.(III asr) Katta 	
ʼ ʼ
Xorazmni yuqoridagi kabi tasvirlaydi. Demak, mil.avv.1 ming yillik 
boshlarida vujudga kelgan Katta Xorazm davlati mil.avv. VI-IV asrlarda ham 
bir qadar mustaqilligini saqlab qolgan. Аldeksandr Makedonskiy yurishlari 
davrida Xorazm hukmdori Farasmanning tilga olinishi esa yunon-makedon 
istilosi davrida ham Xorazm o z mustaqilligini saqlab qolganini ko rsatadi. 	
ʼ ʼ
Yana bir davlat birlashmasi bo lgan Baqtriya ham mil.avv. I ming yillik 
ʼ
boshlarida paydo bo ladi. Аvestoda Baqtriya (Baxdi) tilga olinib, baland 	
ʼ
bayroqli o lka sifatida ta riflanadi. Knidlik Ktesi Ossuriya podshosi Nin 	
ʼ ʼ
Bolid va uning xotini Semiramidaning yurishlari haqida ma lumot keltiradi. 	
ʼ
Qizig i shundaki, Nin Bolid afsonaviy podsho bo lib, Semiramida tarixiy 	
ʼ ʼ
shaxs u mil.avv. VIII asr boshlarida yashagan. Bundan tashqari Ossur 
podshosi Sargon II yozuvlarida ham Baqtriyadan ikki o rkachli tuyalarda la l 	
ʼ ʼ
olib kelinishi haqidagi ma lumotlar mavjud.	
ʼ . Markaziy Osiyo xalqlari mil.avv.6-4 asrlarda Eron ahamoniylari va IV-III 
asrlarda yunon-makedonlarga qaram bo lib qoladi. Mil. avv. III asr ʼ
o rtalarida mustaqil davlatlar tashkil topadi. Shulardan biri YunonBaqtriya 	
ʼ
davlati bo lib, u mil.avv. 250 yillar atrofida tashkil topadi. Taxminan 120 	
ʼ
yillik ushbu davlat siyosiy tarixidagi o zgarishlar uning madaniy, xo jalik 	
ʼ ʼ
taraqqiyotiga ham ta sir qiladi. Bu davrda tovar-pul munosabatlari yaxshi 	
ʼ
yo lga qo yiladi. Baqtriyada zarb qilingan oltin, kumush, nikel tangalar 	
ʼ ʼ
Xorazm, Sug diyona, Farg ona, Hindiston hududlaridan topilishi Baqtriya 	
ʼ ʼ
tangalari xalqaro savdoda ekvivalent bo lganini ko rsatadi. Yunon-	
ʼ ʼ
Baqtriyada rasmiy til yunon tili bo lib hisoblangan. Panjobda yuzaga 	
ʼ
kelgan kxoroshti yozuvi ham kirib kela boshlagan. Budda dinining mil.avv. 
II-I asrlarda kirib kela boshlashi bilan budda yozuvi ham qo llanilgan. 	
ʼ
Nihoyat baqtriyaliklar yunon yozuvi asosida o zining kvadratsimon 	
ʼ
yozuvlarini ham yaratganlar. Musiqa va san at sohasida Baqtriya o sha 	
ʼ ʼ
davr sharq mamlakatlari ichida oldingi o rinlarda turgan. Аniq va tabiiy 	
ʼ
fanlar falsafa rivoj topgan   Hind donishmandi Nagarjuna Yunon-Baqtriya podshosi Menandr 
bilan falsafa borasida suhbatlashgach, unga atab Milinda panxa 
(Menandr donishmandligi) nomli asar yozadi. Mil.avv. II asrning 
o rtalarida Yunon-Baqtriya siyosiy jihatdan inqirozga yuz tutadi. ʼ
Mil.avv. 140 yilda bu davlat saklar, yuechjilar zarbasi ostida qoladi. 
Bu hududga ko chib kelgan yuechjilar taxminan I asrda Kushon 	
ʼ
davlatiga asos soladi. Dalvat asoschisi Kudjula Kadfiz Surxondaryo 
viloyati Sho rchi tumanidagi Dalvarzintepani davlat poytaxtiga 	
ʼ
aylantiradi. Kushon davlati tezda Markaziy Osiyodagi qudratli 
davlatga aylanadi. Kushonlar davrida mintaqada quruvchilik, 
haykaltaroshlik, rassomchilik, naqqoshlik kabi sohalarda ulkan 
yutuqlarga erishildi. Kushonlar davri madaniy hayotining o ziga xos 	
ʼ
xususiyatlaridan yana biri mintaqada hind madaniyatining yanada 
chuqur ildiz otishidir.   Xitoy manbalarida Baqtriyadan borgan Budda rohibi 77 tilni bilishi, 
yana bir rohibning astrologiya sohasidagi bilimlari benazir ekanligi 
va boshqa shunga o xshash misollarni ko plab keltirish orqali ʼ ʼ
yuqoridagi fikrlarni isbotlash mumkin. Kushon madaniyati 
yodgorliklari yurtimiz janubida Dalvarzintepa, Аyritom, Qoratepa va 
boshqa joylardan topib o rganilgan. Madaniyat yuksak darajaga 	
ʼ
rivojlanishiga mil.avv. II asr oxiridan boshlab shakllangan buyuk ipak 
yo li bo ylab xalqaro aloqalarning yo lga qo yilishi ham muhim 	
ʼ ʼ ʼ ʼ
ahamiyat kasb etadi. Bu yo l orqali mintaqamiz sharqu-g arbni 	
ʼ ʼ
bog lab ularning madaniyatlarini bir-biriga tanishtirish va targ ib 	
ʼ ʼ
etish orqali o zlari ham yuksak madaniyat yaratdilar. Yurtimiz 	
ʼ
hududiga V asrda Eftalit qabilalari kirib keladi. Eronda tashkil topgan 
sosoniylar davlati bilan eftalitlar V asrning 30 yillaridayoq kurash 
olib bora boshlaydilar. Аyniqsa, Eron sosoniy hukmdori Pero z (459-	
ʼ
484 y.) davrida o zaro kurashlar avj oladi. Tarixiy manbalarda 	
ʼ
Xo rmuzd (420-457 y.) va Pero z (459-484 y.)ni sosoniylar taxtiga 	
ʼ ʼ
chiqishiga eftaliylarning harbiy yordam bergani ta kidlanadi.	
ʼ   Bu davrda Erondan xristian va mazdak qarashlari ham kirib kela boshlagan. VI 
asr ikkinchi yarmidan boshlab turk hoqonligi Markaziy Osiyo hududini istilo 
qila boshlaydi. 568 yilgi eftalitlar bilan urushdan so ng turk hoqonligi ʼ
hukmronligi to liq o rnatiladi. Turk hoqonligi davrida ham eftalitlar davridagi 	
ʼ ʼ
iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy yuksalish davom etdi. Bug doy, arpa, sholi, mosh, 	
ʼ
tariq, no xat, qovun, paxtachilik, pillachilik, bog dorchilik, uzumchilik taraqqiy 	
ʼ ʼ
etadi. Qazilma boyliklardan oltin, temir, navshadil, kumush, qo rg oshin, mis, 	
ʼ ʼ
margimush, tuzning bir necha turlari qazib olingan. Natijada metalga ishlov 
berish, shishasozlik, zargarlik, kulolchilik, duradgorlik, qurolsozlik, 
to qimachilik kabi sohalar rivojlangan. Yozma manbalar va devoriy suratlar 	
ʼ
o lkamizda bu davrda musiqa, raqqoslik, teatrshunoslik kabi sohalar 
ʼ
rivojlanganidan dalolat beradi. Musiqa asboblaridan katta va kichik chirmanda, 
besh torli ud, do mbira, nay, rubob qabilar mavjud bo lgan. Qo g irchoq teatri 	
ʼ ʼ ʼ ʼ
Xitoyga yurtimizdan tarqalgan hisoblanadi. Ma lumki, bronza davridayoq savdo 	
ʼ
yo llari vujudga kela boshlagan. Mil.avv. II asr oxiridan boshlangan buyuk ipak 	
ʼ
yo li savdosida ham yurtmiz aholisi Eron, Vizantiya, Hindiston, Xitoy va boshqa 
ʼ
ko plab davlatlar va mintaqalar bilan aloqalar olib borganlar. Ilk o rta asrlar 
ʼ ʼ
davrida so g dlarning ipak yo lidagi ustun mavqega ega bo lganlarni ko rish 	
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
mumkin.

Mavzu:Qadimgi kichik osiyo sivilizatsiyasi

Markaziy Osiyo mintaqasi qadimdan dehqonchilik uchun qulay bo lib, ʼ eng qadimgi davrlardan bu yer iqlimi yovvoyi boshoqli ekinlar o sishi ʼ uchun qulay joy bo lgan. Аyniqsa, uning janubi-g arbi Kopetdog ʼ ʼ ʼ atroflari bahorgi yog ingarchilik natijasida katta-kichik soylarning quyi ʼ qismida boy, serunum, loyqa tuproqli jilg alar hosil qilgan. Natijada eng ʼ qadimgi davrlarda miloddan avv. VI-IV asrlardayoq bu hududda ilk dehqonchilik manzilgohlari yuzaga kelgan. 1952 yil arxeologlar Аshxoboddan 40 km uzoqlikda Chaqmoqli deb nomlangan joydan dastlabki dehqonchilik manzilgohini topadi. Neolit davriga oid bu joyning Chaqmoqli deb atalishiga sabab, cho ponlar bu yerdan chaqmoqtosh ʼ terishar ekan. Bu joyning ikkinchi nomi Joytun bo lib, bahorgi ʼ yomg irdan so ng ko lmaklar hosil bo lib, oydin kechada ular qop-qora ʼ ʼ ʼ ʼ bo lib ko rinishidan cho ponlar shunday nom qo yganlar. Joytun ʼ ʼ ʼ ʼ yodgorligidan qistirma o roq (mis va toshdan ishlangan), pichoq, ʼ suyakdan ishlangan igna, bigiz va boshqa qurollar topilgan. Olimlarning fikricha Joytun yodgorligi bundan VII-VI ming yil burun shakllangan. Keyinchalik shakllangan va III-II ming yilliklarga oid bo lgan Oltintepa ʼ yodgorligi ham (janubi-sharqiy Turkmaniston) Markaziy Osiyodagi bronza davri yodgorliklardan biri bo lib hisoblanadi. ʼ

Oltintepa yodgorligida dastlabki xom g ishtdan va ʼ paxsadan qurilgan turar joylar, bronza qurollar topilishi bilan birga Markaziy Osiyoning Hindiston va Mesopotamiya bilan bog lab turgan la]l yo lining muhim ʼ ʼ tuguni bo lgan. Bu yerdan oltin va qimmatbaho ʼ metallardan ishlangan buyumlar ko plab topilgan. ʼ Oltintepa aholisida narigi dunyoga ishonch bo lganligi, ʼ kinotaft (mayitsiz qabr) qabrlarini ham o rgatish mumkin. ʼ Mil.avv. III ming yillik oxiri II ming yillik boshlarida Jarqo ton, Sopolitepa yodgorliklari vatanimizdagi ilk ʼ qishloq va shahar tipidagi manzilgohlarning vujudga kelishi bronza davridayoq boshlanganidan dalolatdir. Mil.avv. I ming yillik boshlarida ajdodlarimiz temir qurollardan foydalana boshladilar. Shu davrdan boshlab tog jinslarini qayta ishlash (masalan: temir, oltin, qalay, ʼ qo rg oshin va b.) ʼ ʼ

Аvestoda Katta Xorazm (Аryonam Vayjo) tilga olingan bo lib u dastlabki ʼ davlat birlashmalaridan biri edi. Kopetdog , Marv (Аvestoda Mouru) Kaspiy ʼ va Orol dengizigacha bo lgan hududlarni Daxьyu – Sastar boshqargani ʼ eslatiladi. Bu mil.avv. VII asrda yashagan miletlik Gekatey ma lumotlari ʼ bilan aynan o xshashdir. Yana bir antik muarrix Eron ahamoniylari saroyida ʼ tabib bo lib ishlagan Ktesi ma lumotlari ham mil.avv.(III asr) Katta ʼ ʼ Xorazmni yuqoridagi kabi tasvirlaydi. Demak, mil.avv.1 ming yillik boshlarida vujudga kelgan Katta Xorazm davlati mil.avv. VI-IV asrlarda ham bir qadar mustaqilligini saqlab qolgan. Аldeksandr Makedonskiy yurishlari davrida Xorazm hukmdori Farasmanning tilga olinishi esa yunon-makedon istilosi davrida ham Xorazm o z mustaqilligini saqlab qolganini ko rsatadi. ʼ ʼ Yana bir davlat birlashmasi bo lgan Baqtriya ham mil.avv. I ming yillik ʼ boshlarida paydo bo ladi. Аvestoda Baqtriya (Baxdi) tilga olinib, baland ʼ bayroqli o lka sifatida ta riflanadi. Knidlik Ktesi Ossuriya podshosi Nin ʼ ʼ Bolid va uning xotini Semiramidaning yurishlari haqida ma lumot keltiradi. ʼ Qizig i shundaki, Nin Bolid afsonaviy podsho bo lib, Semiramida tarixiy ʼ ʼ shaxs u mil.avv. VIII asr boshlarida yashagan. Bundan tashqari Ossur podshosi Sargon II yozuvlarida ham Baqtriyadan ikki o rkachli tuyalarda la l ʼ ʼ olib kelinishi haqidagi ma lumotlar mavjud. ʼ