Sharq uyg’onish davri(IX-XII asrlar)da ta’lim tarbiya va pedagogiK fikrlar rivoji.(Ibn Sino, Abu Nasr Farobiy,Abu Rayhon Beruniy, Kaykovus, al-Xorazmiy,Mahmud Qoshg’ariy)

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

7484.9345703125 KB

Скачать

Sharq uyg’onish davri(IX-XII
asrlar)da ta’lim tarbiya va
pedagogiK fikrlar rivoji.(Ibn Sino,
Abu Nasr Farobiy,Abu Rayhon
Beruniy, Kaykovus, al-
Xorazmiy,Mahmud Qoshg’ariy)

Reja:

Sharq uyg`onish davri va unda ta’lim - tarbiyaning taraqqiy
etishi.

Farg`oniy, Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sinolarning
umumpedagogik g`oyalari.

Mahmud Qoshg`ariy, Yusuf Xos Hojib, Kaykovus, Ahmad
Yugnakiy, az-Zamaxshariy asarlarida ta’limiy –tarbiyaviy
qarashlari.

Sharq uyg`onish davri va unda ta’lim -
tarbiyaning taraqqiy etishi.
Sharq uyg`onish davrida ilm - fan rivojlanishi 3 yo`nalishda bo`ldi: Matematika tibbiyot yo`nalishi (Xorazmiy, Farg`oniy ,
Ibn Sino, Jurjoniylar asarlar yaratganlar ).
 Ijtimoiy - falsafiy yo`nalish , bunga falsafa , tarix , mantiq ,
ruhshunoslik , notiqlik fanlari kirgan (Forobiy , Ibn Sino,
Narshaxiy ).
 Ta ’limiy - axloqiy yo`nalish . Bunda adib va
tarbiyashunos olimlar ta ’limiy - didaktik asarlari misol
bo`ladi .
Sharq uyg`onish davrida ilm - fan rivojlanishi
3 yo`nalishda bo`ldi :

Farg`oniy ning
umumpedagogik
g`oyalari.
Sharq uyg`onish davrining mashhur allomalaridan
biri Ahmad al-Farg`oniy bo`lib (IX asr), u
Bog`doddagi Baytul Xikmada mudarrislik qildi,
riyozat, falakkiyot, geografiyaga oid asarlar
yaratdi. Uning mashhur "Samoviy harakatlar va
yulduzlar fanining majmuasi haqida kitob"i arab
tilida yozilgan dastlabki falakkiyotga oid asar
bo`lgan, yana "Astrolyabiy haqida mukammal
kitob", "Oy yer ustida yoki uning ostida bo`lgan
paytlardagi vaqtlarni o`rganish haqida", "Yetti
iqlim hisoboti" kabi asarlar yaratgan.

Muhammad al-Xorazmiyning
umummiy pedagogic qarashlari.
Buyuk olim, aljabr fanining otasi Abu Abdulloh
Muhammad al-Xorazmiy (783-650) Xorazmning
Zamaxshar shahrida tug`ilgan. U "Al-jabr la al
mukobala" (Tenglamalar va qarshilantirish),
"Xisob al kind" (Hind hisobi), "Kitob surat al-arz"
(Yer surati haqida kitob), "Kitob at-tarix",
"Ustrurolob yulduzlarining harakatini kuzatish"
nomli asarlar yaratgan.
Xorazmiy "Al-jabr va al muqobala" asari bilan
matematika faniga asos soldi. Yana "falakkiyot
jadvallari", "Quyosh soatlari to`g`risida" risolalar
ham yozgan. U hind hisoblari, ularning ishlatilishi,
sonlarni ko`paytirish, bo`lish, qo`shish va ayirishni
oson yo`llarini ko`rsatdi.
Olimning arifmetikasi matematika va
sanoq tartibi tarixida yangi bir davr ochdi.

Abu Nasr Farobiy
Abu Nosr Forobiy (879-950) mashhur
faylasuf va allomadir. Uning falsafa, mantiq,
psixologiya, musiqa, matematika va
boshqalarga oid 160 dan ortiq asarlari
ma’lum. U "Al-muallim as-saniy" (ikkinchi
muallim", "Sharq Arastusi" nomlariga sazovor
bo`lgan. Uning axloq, tarbiya, sha’riyatga oid
asarlari ham bor. "Kattalarning aqli haqida",
"Ilmning kelib chiqishi va tasnifi", "She’r va
qofiyalar haqida", "Baxt saodatga erishuv
yo`llari haqida", "Fazilatli xulqlar" kabi
asarlari mavjud.

Forobiy o`z falsafiy qarashlarida insonga bilim va tarbiya berishni asoslagan. U kishilarni
guruhlarga bo`lgan va bunda ularning diniy mazxabga emas, balki avvalo, akliy
iqtidoriga, ilm o`rganish va hayotiy tajriba to`plash jarayonida orttirgan bilim va
ko`nikmalariga ahamiyat beradi.
Olimning falsafada insonparvarlik g`oyalari alohida o`rin olgan, har qanday zulm va
urushlarni qoralagan. Forobiy muallimlik qilgan. U o`qitishning mazmuni va qonun -
qoidalarini amaliy faoliyatida sinab ko`rgan. U fanlarni tasnifini beradi.
Forobiyning axloqiy qarashlari ham g`oyat qimmatlidir. U "Fozil shahar aholisining
axloqiy qarashlari", "Ruh madaniyati haqida risola" asarlarida inson barkamol bo`lishi
uchun avvalo axloqli bo`lishi zarurligini ta’kidlaydi. Forobiy axloqni 2 guruhga: ezgulik
va yomon sifatlarga ajratadi. Insonning eng olijanob fazilati baxtga intilishdir. Haqiqiy
baxtga erishish kishilardan yuksak axloqiy munosabatni, hamkorlik, o`zaro yordam va
ahil yashashni talab qiladi.
Farobiy ta’lim-tarbiyaga bag’ishlangan asarlarida ta’lim-tarbiyaning muhimligi, unda
nimalarga e’tibor berish zarurligi ta’lim-tarbiya usullari va uslublari haqida fikr yuritadi.
«Fozil odamlar shaxri», «Baxt saodatga erishuv to’g’risida", "Ixso-al-ulum", "Ilmlarning
kelib chiqishi", Aql ma’nolari to’g’risda" kabi asarlarida ijtimoiy tarbiyaviy qarashlari o’z
ifodasini topgan.

Farobiy "Baxt saodatga erishuv to’g’risida" asarida bilimlarni o’rganish tartibi haqida
fikr bayon etgan. Uning ta’kidlashicha, avval bilish zarur bo’lgan ilm o’rganiladi, bu-
olam asoslari haqida ilmdir. Uni o’rgangach, tabiiy ilmlarni, tabiiy jismlar tuzilishini,
shaklini, osmon haqidagi bilimlarni o’rganish lozim. Undan so’ng, umuman, jonli
tabiat-o’simlik va hayvonlar haqidagi ilm o’rganiladi, deydi.
Farobiy inson kamolotga yolg’iz o’zi erisha olmaydi. U boshqalar bilan aloqada
bo’lish, ularning ko’maklashuvi yoki munosabatlariga muhtoj bo’ladi, deb
hisoblaydi.
Farobiy ta’lim-tarbiyaning asosiy vazifasi " jamiyat talablariga javob berishra
oladigan va shu jamiyat uchun xizmat qiladigan yetuk insonni tarbiyalashdan iborat
deb biladi.
Farobiy ta’lim va tarbiyaga birinchi marta ta’rif berishrgan olim sanaladi.
Ta’lim-degan so’z insonga o’qitish, tushuntirish asosida nazariy. Bilim berish; Tarbiya-
nazariy fazilatni, ma’lum hunarni egallash uchun zarur bo’lgan xulq normalarini va
amaliy malakalarini o’rgatishdir, deydi olim.

Abu Nasr Farobiy yana aytadi:
«Ta’lim-degan so’z halqlar va
shaharliklar o’rtasida nazariy
fazilatni birlashtirish, tarbiya
esa shu halqlar o’rtasidagi
tug’ma fazilat va amaliy kasb
xunar fazilatlarini birlashtirish
degan so’zdir».

Ta’lim faqat so’z va o’rgatish bilangina bo’ladi. Tarbiya esa,
amaliy ish tajriba bilan, ya’ni shu halq, shu millatning amaliy
malakalardan iborat bo’lgan ish-harakat, kasb-xunarga berilgan
bo’lishi, o’rganishdir", -deydi.
Farobiy ta’lim-tarbiyada rag’batlantirish, odatlantirish, majbur
etish metodlarini ilgari so’rgan. Har ikkala usul ham
pirovardida insonni har tomonlama kamolga yetkazish
maqsadini ko’zlaydi.
Xulosa qilib aytganda Forobiy pedagogik ta’limotining asosida
komil topgan insonni, shakllantirish insonning o’z mohiyati
bilan ijtimoiyligi, ya’ni faqat jamiyatda, o’zaro munosabatlar
jarayonida komillika erishadi, degan falsafiy qarashi yotadi.

Abu Rayxon
Muhammad ibn Axmad
al-Beruniy
Qomusiy olim Abu Rayxon Muhammad
ibn Axmad al-Beruniy X asrning ikkinchi
yarmi va XI asrning boshlarida, g’oyat
murakkab tarixiy davrda yashadi va ijod
etdi. Abu Rayxon Beruniy 362 yil 3
zulxijjada (milodiy 973 yil 4 sentyabr)
Xorazmning Qiyot shahrida dunyoga keldi.
Berun - birun so’zi "tashqari", shahardan
tashqarida degan ma’noni anglatadi.

Beruniy xali juda yosh olim bo’lishiga qaramay, Qiyot shaxrida 994-995 yillarda
astronomik kuzatishlar o’tkazgan. Bu kuzatishlar uchun o’zi astronomik asboblar ixtiro
etgan. O’sha davrda Xorazmda va Kaspiy oldi viloyatlarida Qobus ibn --Vushmagir
yosh olimga xayrihohlik ko’rsatadi. SHams al Maoli" ("Oli martabalar quyoshi")
laqabi bilan mashhur bo’lgan bu podshohga bag’ishlab Beruniy "qadimgi halqlardan
qolgan yodgorliklar" asarini yozadi va unga taqdim etadi. Bu asar Beruniy nomini
YAqin va O’rta SHarqqa mashhur qildi.1004 yilda Beruniy Ma’mun II ibn Ma’mun
tomonidan Xorazmga chaqirib olinadi va uning yaqin maslahatchisi bo’lib qoladi .
Ma’mun davrida Urganchda "Ma’mun akademiyasi" nomli ilmiy markaz tashkil etiladi
va u yerda musulmon sharqining yirik olimlari faoliyat ko’rsatadi.
Beruniy bir necha yil noyob metallar va qimmatbaho toshlar ustida kuzatishlar va
tajribalar olib boradi va keyinchalik ana shu tadqiqotlar asosida "Mineralogiya"
asasarini yaratadi. Beruniyning yana bir muhim asari munajjimlik san’atidan
boshlang’ich tushunchalardir. Bu asarda ham u bir necha fanlar yuzasidan dastlabki
tushuncha, ma’lumotlar berishrgan.

Beruniy astranomiyaga oid "Al - qonun al - Mas’udy" ("Mas’ud qonuni”)
nomli yirik asarni shox Mas’udga bag’ishlaydi. Beruniy yana "qimmatbaho
toshlarni bilib olish bo’yicha ma’lumotlar to’plami" ("Mineralogiya"),
"Dorivor o’simliklar haqida kitob” asarlarini ham yozdi. "Mineralogiya"
sharqdagina emas, yevropada ham qimmatbaho toshlarni ishlash usullarini
va ular bilan savdo qilish qonunlarni o’rganish. yer osti boyliklarini tekshirish
haqida ma’lumot bersa, "Saidona" nomi bilan mashhur bo’lgan keyingi asarda
SHarqdagi dorivor o’simliklarning tavsifi bayon qilingan. Mutafakir ilgari --
surgan ahloqiy hislatlardan yana biri adolatdir. U jamiyatda adolat
o’rnatish ,uni yovuzliklardan xalos etish uchun dono, adolatli xukmdor
bo’lish kerak deydi. Beruniy insonni kamolotga yetkazuvchi hislatlardan
yana biri olijanoblik deb ko’rsatadi. Olijanoblikning mazmuni yaxshilik
tashkil etadi. Bunda olim inson sifatida muamola qilishni nazarida tutadi.

Abu Ali Ibn Sino
SHarqda "SHayx ar - Rais" nomi bilan
mashhur bo’lgan allomalardan biri o’rta asr
buyuk mutafakkiri Abu Ali ibn Sinodir . Ibn
Sino ham boshqa zamondosh Qomusiy olimlar
qatori matematika, astronomiya, fizika,
«kimyo, biologiya, tibbiyot, dorishunoslik,
ruhshunoslik ,fiziologiya, falsafa, filologiya,
ta’lim-tarbiya sohalarida ijod etgan va
dunyoga mashhyp yirik asarlar meros
qoldirgan olim.

Abu Ali Ibn Sino 980 yilda Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog’ida kichik amaldor
oilasida dunyoga keladi. Keyinroq uning oilasi Buxoroga ko’chib o’tgach, u
boshlang’ich maktabda o’qiy boshlaydi. Undagi tug’ma qobiliyat, o’tkir zehn, kuchli
xotira o’zaro birikib ketgan edi. Ibn Sinoning otasi Abdullox xamda uning do’stlari
bilimdon kishilar bo’lib, ularning ilmiy munozara o’tadigan oilaviy muhim yosh Ibn
Sinoga ham ta’sir etadi. Shu bilan birga uning bolalik va usmirlik yillari o’tgan
Buxoro shaxri Somoniylar davrining yirik madaniy markazi hisoblanar edi. Buxoroda
ko’plab Madrasa, kasalxona nodir kitoblar saqlanadigan kutubxona bo’lgan.
Jahonning turli mamlakatlaridan kelgan olimlarning munozaralarida yosh
Ibn Sino ham qatnashib, turli fanlarga bilimlarini chuqurlashtirib borgan. U
ustozlaridan hind hisobi, fiqxdan bilim olgan. Keyin esa faylasuf Abu Abdullox
Notiliydan falsafa mantik, xandasa va boshqa fanlardan ta’lim oladi. Shundan so’ng Ibn
Sino o’zi mustaqil holda barcha fanlar bilan shug’ullana boshlaydi. U Ayniqsa tip ilmini
chuqur egallab oladi, bu sohada unga ta’lim berishgan kishi buxorolik Abu Mansur
Kamariy bo’ldi. Ibn Sino so’ngra falsafani o’rganishga kirishadi. Ayniqsa,
Arestotel falsafasini, uning “Metafizika" asari mohiyatini buyuk mutafakkir Abu Nars
Forobiyning yozgan sharxi tufayli to’liq o’zlashtirib oladi.

X asr oxiri - XI asr boshlariga kelib, o’lkada siyosiy-ijtimoiy vaziyat murakkablashadi.
SHu tufayli Ibn Sino Xorazmga - Urganchga ko’chib o’tadi. Xorazmda u bir qator
olimlar bilan hamkorlikda Abu Rayxon Beruniy boshqarayotgan "Ma’mun
akademiyasida" ilmiy ish bilan shug’ullana boshlaydi. Xorazmda o’zining yirik asari -
"Tib qonunlari" , "Ash-SHifo kitoblari ustida ish olib boradi.
Ma’lumki, Ibn Sino ham boshqa mutafakkirlar kabi o’zining ta’lim-tarbiyaga oid
qarashlarini ijtimoiy-falsafiy qarashlari bilan bog’liq holda ifodalagan, maxsus
risolalarda talkin etgan. SHuningdek, fanlarni tasnif etadi. Bunda u birinchi o’ringa
tibbiyot fanlarini qo’yadi. Falsafani esa ikki guruhga , ya’ni nazariy va amaliy
guruhlarga bo’ladi. Nazariy guruh kishilarni o’zidan tashqaridagi borlik holati haqidagi
bilimlarni egallashga yo’llasa, amaliy qism bizga bu duneda nima qilishimiz
kerakligini o’rgatadi deydi.
U birinchi o’ringa etika, iqtisod, siyosatni kiritadi. Ikkinchi guruhga fizika, matematika,
metafizika, dune qonuniyatlarini o’rganuvchi barcha fanlarni kiritadi.
Abu Ali Ibn Sino kamolotga erishishning birinchi mezoni sanalgan ma’rifatni
egallashga dav’at etadi. CHunki ilm-fan insonga xizmat qilib, tabiat qonuniyatlarini
ochib avlodlarga yetkazishi kerak. Bu maqsadga yetishish uchun inson kiyinchiliklardan
qo’rqmasligi zarur, deydi. "Ey birodarlar! “Odamlarning botiri mushkulotdan
qo’rqmaydi. Kamolot hosil qilishdan bosh tortgan kishi odamlarning eng qo’rqog’idir".

Talabaga bilim berish o’qituvchining mas’uliyatli burchidir. Shunga
ko’ra Ibn Sino o’qituvchining qanday bo’lishi kerakligi haqida fikr
yuritar ekan, shunday yo’l-yuriklar beradi. Bular quyidagilardan
iborat:

bolalar bilan muomalada bosik, jiddiy bo’lish;

berilayotgan bilimning talabalar qanday o’zlashtirib olayotganiga e’tibor berishi.

ta’limda turli metod va shakllardan foydalanish;

- talabaning xotirasi, bilimlarni egallash qobiliyati, shaxsiy xususiyatlarini
bilishi;

fanga qiziqtira olishi;

berilayotgan bilimlarning eng muhimini ajratib bera olishi;

bilimlarni talabalarga tushunarli, uning yoshi, aqliy darajasiga mos ravishda berishi;
Har bir so’zning bolalar hissiyotini uyg’otish darajasida bo’lishiga erishish zarur, deydi
olim.

Ibn Sinoning tarbiyaviy qarashlarida oila va oilaviy tarbiya masalalariga keng o’rin
berilgan. CHunki inson avvalo oilada kamolotga yetadi. Olim oilada ota-onaning
vazifasi va burchiga katta e’tibor beradi. Oila munosabatlariga to’xtalar ekan, ayniqsa
ota-onalarning oilada mehnat sevarligi bilan farzandlarini ham kasb va xunarga
o’rgatishi borasida muhim fikrlar bayon etadi. Insonning xulqi va ruhiga mehnatning
ijobiy ta’sirini ta’kidlash bilan bir qatorda turli kasb egalari xunarmand, dexqonlar
mehnatini ulug’laydi va qimorboz, sudxo’r kabilarni qoralaydi. U mehnatsiz hayot
kechirish insonga ham ruhiy tomondan salbiy ta’sir etishini to’g’ri talqin etadi.
Ibn Sinoning ta’lim-tarbiyaviy qarashlarida insonning ham aqliy, ham ahloqiy-
estetik hamda jismoniy tomondan rivojlanishi uning kamolga yetishining asosiy mezoni
sifatida talqin etiladi.
Tarbiya tizimiga jismoniy tarbiyaning kiritilishi esa Ibn Sinoning tarbiya sohasidagi
katta xizmatlaridan bo’lib hisoblanadi.

Ibn Sino inson kamolotida aqliy, ahloqiy, jisomoniy
tarbiyaning o’zaro aloqada amalga oshirishning ilmiy ta’limotini,
usullarini yaratib, ta’lim-tarbiya sohasida o’z o’rniga ega bo’ldi.
Olimning buyuk xizmatlaridan biri shundaki u insonning
mehnati, qobiliyati, aql-zakovatini ulug’laydi, undagi qudratga
ishonadi, inson tafakkurining tantana qilishi kerakligini tinmay
targ’ib qildi.
Ibn Sinoning inson kamolotida ta’lim-tarbiyaning ahamiyatiga
oid qarashlarini ijtimoiy-falsafiy fikrlar tarkibidagina emas, balki
mustaqil risolalarida ahloqiy masalalarni chuqur ilmiy-amaliy
jihatdan ifodalagan , ilm-fan sohasida tarbiyashunos olim sifatida
ham tadkik etish, o’rganish navbatdagi vazifalardan hisoblanadi.

Mahmud Qoshg’ariy
Xalqimizning ta’lim - tarbiyaga oid qarashlari ulug`
olim, mutafakkir Mahmud Qoshg`ariy (XI asr)ning
"Devonu lug`atit turk" asarida keng bayon etilgan.
Asar 1076-1077 yillarda yozilgan va
yoshlarga nasihatlar tarzida tuzilgan she’riy
parchalardan iboratdir. Devondagi qo`shiqlarda tabiat,
ov va jang manzaralari, sevgi - muhabbat va ugit -
nasihatlar uz ifodasini topgan.
She’rlarda ilm olishning qadri, bilimli
kishilarni hurmat qilish, mehmondo`stlik,
xushxulqlik, mardlik va jasurlikni targ`ib qiluvchi,
baxil, ochko`z, do`stga va xalqiga xiyonat kabi salbiy
tomonlarni qoralaydigan she’rlar ko`p uchraydi.
Pand - nasihatlarda asosiy o`rin ilm olishga
undashga, uning foydasini targ`ib etishga qaratilgan.
Ko`plab tarbiyaviy xarakterdagi maqollar ham
berilgan.

Kaykovus 412 xijriy yilda (milod 1021-1022) tug’ilgan. Uning
avlodlari g’ilon qabilasidan bo’lib, Tabaristonda (hozirgi
Kaspiy dengizining janubidagi xudud) yashaganlar.

Ammo biz Kaykovus haqida batafsil ma’lumotlarga ega
emasmiz. Kaykovus o’z hayoti davomida ko’rgan-bilganlari
asosida o’zining buyuk "Qobusnoma" asasarini yaratdi. Kitobni u
o’g’li G’ilonshoxga bag’ishlagan. Bu paytda Kaykovus
taxminan oltmish yoshlarda edi. "Qobusnoma" SHarqda,
xususan Eronning o’zida ham saqlanib kelayotgan an’anaga ko’ra
pand-nasixat tarzida yozilgan bo’lib, mana bir necha asrlardan
beri halqlarni, jumladan yoshlarni hayotga, amaliy faoliyatga
tayyorlashda, ularni har tomonlama yetuk inson qilib
tarbiyalashda muhim qo’llanma bo’lib kelmokda.

Qobusnoma
"Qobusnoma" murakkab yo’lni bosib o’tdi. SHo’ro mafkurasi
davrida [asarning. insonni aqliy, ahloqiy tarbiyalashdagi
ahamiyati xokim sinf axlokini targ’ib qilish deb baholandi.
Kaykovusning Vatan haqidagi, kasb-xunarni ulug’lovchi,
bilimlarni egallash haqidagi fikrlari, diniy qarashlari siyosiy
nuktai nazaridan koralanadi. Asarning qimmati faqat uning
adabiy-badiy, til xususiyati va tarixiy jihatlarida deb
ta’kidlanadi."Qobusnoma ”
asariga davr va shart-sharoitlar,
siyosiy qarashlar ta’sirida qay darajada soya tashlanmasin, bu
asar mashhur xind asari "Kalila va Dimna", Nizom ul-
Mulkning "Siyosatnoma ”
, Nosir Hisravning "Saodatnoma ”
,
YUsuf Xos Xojibning "Qutadg’u bilig", Maxmud
Qoshg’ariyning "Devonu lugatit turk" , "Sa’diyning "Guliston",
Axmad YUgnakiyning "Xibatul xaqoyik", Alisher Navoyining
"Maxbub ul-kulub", Voiz Koshifiyning "Ahloqiy muxsiniy",
Davoniyning "Ahloqi Jaloli" kabi ahloqiy-ta’limiy asarlari
bilan bir katorda SHarq pedagogik fikr taraqqiyotida inson
kamolotini shakllantirishda muhim o’rinni egallaydi.

SHuningdek, mazkur bobda Kaykovus aql haqida ham fikr bildirib inson
qobiliyatining bir xil emasligini, inson aqlining tug’ma, azaliy aql (tabiy aql) va
kasbiy aql, ya’ni muktasib (o’rganilgan aql kabilariga bo’linishini bayon etadi.
Kasbiy aqlni donish derlar, deydi.

Kaykovusning o’zi ta’kidlaganidek, butun bir
asar ana shu oxirgi bobida ta’rif bergan
juvonmardlar tarbiyasiga bag’ishlangan.
Kaykovus unda "... barcha fikr va
tushunchalarimni sening uchun kitobga yozdim
va har bir ilm, ham xunar va har peshakim bilur
edim, hammasini qirk to’rt bobda etdim",
deyish bilan har bir yoshning aqliy, ahloqiy,
jismoniy tarbiyasiga oid turmush tajribasi bilan
bog’lagan holda kamolga yetkazish yo’llar
usullarini bayon etgan. Kitobda juvonmardlar
egallashi zarur bu, quyidagi yunalishlarda
ta’lim-tarbiya berishrish nazarda tutilgan: 
Kaykovus bilim olish haqida.

Xunar va turli kasb egalari haqida.

Turmush va xulq-odob qoidalari
haqida.

Jismoniy yetuklik haqida.

Kaykovus "Qobusnoma" asarida jismoniy tarbiyaga ham
katta e’tibor zgan. Zero, Kaykovusning "Qobusnoma" asari
XI asrda yuzaga kelgan yirik tarbiyaviy asardir. Bunda o’sha
davrga xos har bir yosh egallashi zarur bo’lgan aqliy, ahloqiy,
jismoniy tarbiya bilan bog’liq faoliyat turlari: otda yurish,
merganlik, suvda so’zish, harbiy mashqlar san’ati, ifodali
o’qish, hatotlik san’ati, she’r yoza olish, musiqiy bilimga ega
bo’lish, shatranj va nard uyinini bilish kabilar ham o’z ifodasini
topgan.
Kaykovusning katta xizmati shundaki, u yoshlarni hayotga
tayyorlashda xar tomonlama kamolga yetkazishning nazariy
masalalarini amaliy faoliyatga tatbiqi nuktai nazaridan ifodalashi
bilan hamma zamonlarda, xar qanday tuzumda ham o’z
qimmatini yuqotmadi va amaliy hayot dasturi sifatida o’z o’rniga
ega bo’ldi.

Sharq uyg’onish davri(IX-XII asrlar)da ta’lim tarbiya va pedagogiK fikrlar rivoji.(Ibn Sino, Abu Nasr Farobiy,Abu Rayhon Beruniy, Kaykovus, al- Xorazmiy,Mahmud Qoshg’ariy)

Reja:  Sharq uyg`onish davri va unda ta’lim - tarbiyaning taraqqiy etishi.  Farg`oniy, Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sinolarning umumpedagogik g`oyalari.  Mahmud Qoshg`ariy, Yusuf Xos Hojib, Kaykovus, Ahmad Yugnakiy, az-Zamaxshariy asarlarida ta’limiy –tarbiyaviy qarashlari.

Sharq uyg`onish davri va unda ta’lim - tarbiyaning taraqqiy etishi. Sharq uyg`onish davrida ilm - fan rivojlanishi 3 yo`nalishda bo`ldi: Matematika tibbiyot yo`nalishi (Xorazmiy, Farg`oniy , Ibn Sino, Jurjoniylar asarlar yaratganlar ).  Ijtimoiy - falsafiy yo`nalish , bunga falsafa , tarix , mantiq , ruhshunoslik , notiqlik fanlari kirgan (Forobiy , Ibn Sino, Narshaxiy ).  Ta ’limiy - axloqiy yo`nalish . Bunda adib va tarbiyashunos olimlar ta ’limiy - didaktik asarlari misol bo`ladi . Sharq uyg`onish davrida ilm - fan rivojlanishi 3 yo`nalishda bo`ldi :

Farg`oniy ning umumpedagogik g`oyalari. Sharq uyg`onish davrining mashhur allomalaridan biri Ahmad al-Farg`oniy bo`lib (IX asr), u Bog`doddagi Baytul Xikmada mudarrislik qildi, riyozat, falakkiyot, geografiyaga oid asarlar yaratdi. Uning mashhur "Samoviy harakatlar va yulduzlar fanining majmuasi haqida kitob"i arab tilida yozilgan dastlabki falakkiyotga oid asar bo`lgan, yana "Astrolyabiy haqida mukammal kitob", "Oy yer ustida yoki uning ostida bo`lgan paytlardagi vaqtlarni o`rganish haqida", "Yetti iqlim hisoboti" kabi asarlar yaratgan.

Muhammad al-Xorazmiyning umummiy pedagogic qarashlari. Buyuk olim, aljabr fanining otasi Abu Abdulloh Muhammad al-Xorazmiy (783-650) Xorazmning Zamaxshar shahrida tug`ilgan. U "Al-jabr la al mukobala" (Tenglamalar va qarshilantirish), "Xisob al kind" (Hind hisobi), "Kitob surat al-arz" (Yer surati haqida kitob), "Kitob at-tarix", "Ustrurolob yulduzlarining harakatini kuzatish" nomli asarlar yaratgan. Xorazmiy "Al-jabr va al muqobala" asari bilan matematika faniga asos soldi. Yana "falakkiyot jadvallari", "Quyosh soatlari to`g`risida" risolalar ham yozgan. U hind hisoblari, ularning ishlatilishi, sonlarni ko`paytirish, bo`lish, qo`shish va ayirishni oson yo`llarini ko`rsatdi. Olimning arifmetikasi matematika va sanoq tartibi tarixida yangi bir davr ochdi.

Sharq uyg’onish davri(IX-XII asrlar)da ta’lim tarbiya va pedagogiK fikrlar rivoji.(Ibn Sino, Abu Nasr Farobiy,Abu Rayhon Beruniy, Kaykovus, al-Xorazmiy,Mahmud Qoshg’ariy)

10.08.2023

0

7484.9345703125 KB

Похожие