Son so’z turkumi

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

4582.5751953125 KB

Скачать

RE JA:
1. TURKIY TILLARDA SON SO‘Z TURKUMI.
2. BIRINCHI O‘NLIK BIRLIKLARI.
3. IKKINCHI O‘NLIK SONLARI.
4. TAXMIN SONLAR.
5. TARTIB SONLAR.
6. JAMLOVCHI SONLAR.
7. TAQSIM SONLAR.
8. KASR SONLAR.

1. TURKIY TILLARDA SON SO‘Z TURKUMI. QADIMDAN
TURKIYLARDA QADIMGI FIN-UGORLARGA NISBATAN SANOQ
TIZIM ANCHA OLDIN RIVOJLANGAN EDI. FIN-UGORLARDA
HALI SONNI IFODALASH UCHUN MAXSUS SO‘ZLAR
BO‘LMAGAN, BOSHQA TILLARDAN O‘ZLASHTIRILGAN
PAYTDA, TURKIYLARDA BIRDAN BOSHLAB MING, O‘N
MINGGACHA SONLARNI ANGLATADIGAN SO‘ZLAR MAVJUD
EDI. BUNGA QADIMGI TURKIY YOZMA YODGORLIKLAR
GUVOHLIK BERADI. TO‘G‘RI, ULARDA SONLAR RAQAMLAR
BILAN EMAS, BALKI SO‘ZLAR ORQALI IFODALANGAN.
QADIMDANOQ TURKIY XALQLARDA SONLARNING BARCHA
TURLARI ISTE’MOLDA BO‘LGAN. SHULARDAN BIRI
MIQDORNI ANGLATADIGAN SONLARDIR.

2. BIRINCHI O‘NLIK BIRLIKLARI. TURKIY BOBOTILDA
HISOB TIZIMINING REKONSTRUK-SIYASINI BIRINCHI O‘NLIK
BIRLIKLARI MISOLIDA QUYIDAGICHA KO‘RISH MUMKIN:
BI:R<PI:R (BIR) ALTЇ (OLTI)
IKI//ÄKI (IKKI) YÄ:TI (YETTI)
ÜCH (UCH) SÄKIZ (SAKKIZ)
TÖ:RT (TO‘RT). TOQUZ//TOQЇZ (TO‘QQIZ)
BÄ:SH<BE:L (BESH) O:N (O‘N).

TURKIY BOBOTILNING DASTLABKI RIVOJLANISH BOSQICHIDA SO‘Z
BOSHIDA JARANGLI UNDOSHLARGA QARAGANDA JARANGSIZ
UNDOSHLAR KO‘P ISHLATILGANLIGI MA’LUM. DEMAK, BIR SO‘ZI
HAM, DASTLAB, PI:R TARZIDA QO‘LLANILGAN: BI:R<PI:R.
TURKOLOGLARNING FIKRLARIGA KO‘RA, BIR~BIRI, BIRISI KABI
SHAKLLARNING MAVJUDLIGI UNING DASTLABKI FORMASI BIRÄ
BO‘LGANLIGI, MO‘G‘UL TILIDA BÜR: (BARCHA, HAMMA, HAR BIR)
SO‘ZI BILAN BOG‘LIQLIGI, SHUNINGDEK, BIR NING QADIMGI TURKIY
BERÜ VA TATARCHA BIRGI SO‘ZI BILAN ALOQADORLIGI TAXMIN
QILINADI. BUNDAN TASHQARI, HOZIRGI TURKIY TILLARDA QO‘L
BILAN SANASHNING IZLARI BORLIGI MUNOSABATI BILAN BIR
SO‘ZINING TURKIY TILLARDAGI QO‘LDAGI BARMOQ: BI:R~BAR (BOR,
MAVJUD VA BAR –BARMOQ)DAGI A>U>I BO‘LIB, IKKINCHI MORFEMA
MAQ BURYAT TILIDAGI - BAN, MO‘G‘ULCHA - BO:N QIYOSLANADI.

3. IKKINCHI O‘NLIK SONLARI . YEGIRMA~YEGIRBA SO‘ZI TARKIBIDA XUDDI SARIQ UYG‘UR, SHOR,
TOFALAR TILLARIDAGIDEK, EKO:N~IKO:N (IKKI O‘N) YOKI EDI<EKI (IKKI), R<-ER (ERKAK): Y-EKI-ER-
TÄ~BÄ. BU YERDAGI TÄ~BÄ ELEMENTIGA O‘N MA’NOSINI BERISH TAXMINIYDIR.
SARIQ UYG‘UR, TUVA, TOFALAR, SHOR VA UYG‘UR-URYANXAY TILLARI MATERIALLARI O‘TTIZ SONINIÑ
ÜCH:ON SHAKLIDA EKANLIGINI KO‘RSATADI. A. N. SAMOYLOVICH O‘TTIZ NING QUYI-DAGICHA
EKANLIGINI TA’KIDLAYDI: OTUZ<OL+TUZ. M. RYASYANEN OTUZ NI OLTUR (O‘TIRMOQ) FE’LI BILAN
YAQINLASHTIRADI. V. A. GORDLEVSKIY OTUZ NI OXIRGI SON DEB HI-SOBLAYDI. DEMAK, O‘TTIZ SONINING
MUAYYAN ETIMOLOGIYASI MAVJUD EMAS.
TURKIY BOBOTIL DAVRIDA QIRQ SONI QЇRЇQ TARZIDA BO‘LGAN. BOBOTILNING DASTLABKI DAVRIDA
ARXETIP SIFATIDA TÖ:RTO:N SHAKLIGA EGA EDI. KEYINCHALIK, U DÖ:RTO:N SHAKLINI OLGAN.
M.RYASYANEN FIKRICHA, QЇRЇQ SINIQ, BUZUQNI, BOSHQACHA AYTGANDA, HISOB OXIRINI ANGLATGAN.
QЇRQ (40) SONI: QUM.,Q.BALQ., BOSHQ., QIRG‘., Q.QALP., NO‘G‘. QЇRQ, TUR., TURKM. KЇRK, QAR.
KЇRK//KЇRX, OZARB. KЇRX, SHOR. QЇRЇX, XAK. XЇRЇX, UYG‘. QIRIQ, CHUV. XÄRÄX, OLT. TÖRTÖN, TUV.
DÖRTON, TOF. DÖRTÖN// DÖRTÄN TARZIDA.
ELLIK SONINING TURKIY TILLARDAGI KO‘RINISHLARI QUYIDAGICHA: URX. ÄLIG, Q.UYG‘., SHOR. ELIG,
XAK. ILED, QIRG‘. ELÜ:, QOZ. YELU, Q.QALP. YELIÜ, OLT. ILIÑ, UYG‘. ELLIK//ÄLLIK, OZARB. ÄLLI, TURKM.,
QUM., Q.BALQ., NO‘G‘. ELLI, TAT., BOSHQ. ILLE, CHUV. AL/ALÄ, TUV. BEDON, TOF. BESZON//BECHZON, YOQ.
BIÄSION.
ELLIKNING ARXETIPI ÄLLIG‘//YELLI, BOSHQACHA ARXETIPI BOBOTILNING OLDINGI DAVRI UCHUN
BÄ:SHOIN HISOBLANADI. M. RYASYANEN TA’BIRICHA, ÄLLIG‘ DAGI ÄL– QO‘L+ -LIG (SIFAT)DAN IBORAT.
SHUNDAY QILIB, USHBU SONNING NOMLANISH FORMALARI: PÄ:SH~BÄ:SH VA ÄLLIG‘~ILLIG KABI BO‘LIB,
QO‘L BILAN BOG‘LIQ.

4. TAXMIN SONLAR . KO‘PCHILIK TURKIY TILLARDA SONNING USHBU TURI - CHA//-CHÄ AFFIKSI
YORDAMIDA HOSIL QILINADI: QIRG‘. BESHCHE (BESHCHA), O‘ZB. O‘NTACHA, XAK. CHÜSCHE (YUZTACHA),
OZARB. ONLARCHA (O‘NLARCHA).
KO‘PCHILIK TURKOLOGLAR - CHA AFFIKSINI - CHA:Q//-CHÄ:K ( CHA:K-LЇG‘ ) KO‘MAKCHI-SI (TAXMINAN)
BILAN BOG‘LAYDILAR: ESK.TUR. BESH MIÑCHE CHAKL ЇG‘ (BESH MING CHOG‘LIK), O‘ZB. DIAL. O‘N
CHOQL Ь (O‘N CHOG‘LIK).
MIQDORNI TAXMINIY ANGLATISH QIYOSLASH BILAN BOG‘LIQDIR. XAKAS TILIDA CHÜSCHE
(YUZTACHA) <YÜ:ZCHÄ, DASTLAB, YUZCHA MA’NOSINI BILDIRISHI MUMKIN. SHUNING UCHUN BARCHA
TURKIY TILLARDA KENG TARQALGAN - CHA AFFIKSI QIYOSLASHDA ISHLATILADI: TAT. TATARSHA
(TATARCHA)~TATARLARDEK, OZARB. ADÄJE (ODATCHA), TUR. CHOJUKCHA (BOLADEK). QIYOSLASHNING
CHAQLЇG‘ KO‘MAKCHISI BILAN IFODALANISHI JUZ’IY HODISA BO‘LIB, BARCHA TURKIY TILLAR UCHUN XOS
EMAS.
TAXMIN SONLARNI HOSIL QILISHDA ISHTIROK ETGAN SONLAR FE’LNING O‘ZAGI BO‘LIB, ULAR O‘Z
NAVBATIDA, SIFATDOSH VA RAVISHDOSH HOSIL QILISHI HAM MUMKIN: TAT. YÖZLÄGÄN (YUZCHA), QOZ.
OTЇZDAG‘AN (O‘TTIZCHA) KABI.
FE’LNING USHBU TIPIDAN RAVISHDOSH - ЇP HOSIL QILINISHI HAM MUMKIN: TAT. UÑLAP (O‘NTACHA),
O‘ZB. YÜZLÄP (YUZCHA), BOSHQ. MEÑLÄP (MIÑCHA).
BA’ZAN TAXMIN SONLARNI HOSIL QILISHDA - TAY//-TAY, -DAY//-DAY O‘XSHATISH AFFIKSLARI
QO‘LLANILISHI MUMKIN: QOZ. JÜZDEY (YUZCHA), QIR. OTЇZDAY (O‘TTIZCHA).
SHUNINGDEK, TAXMIN SONLAR TURKIY TILLARDA SINTETIK USUL BILAN, YA’NI IKKI MIQDOR SONNI, SON VA
KO‘MAKCHINI QO‘SHISH YOKI SON OLDIDAN BIR SO‘ZINI KELTIRISH ORQALI HAM HOSIL QILINADI: QOZ.
JЬYЬRMA SHAQTЬ (YIGIRMATACHA), O‘ZB. BIR QANCHA, BIR NECHA, TURKM. BÄSH-ALTЇ (5-6) KABI.

5. TARTIB SONLAR. TURKIY TILLARDA TARTIB SONLARNI
HOSIL QILISHNING BIR NECHA AFFIKSAL USULLARI MAVJUD.
KO‘PCHILIK TURKIY TILLARDA TARTIB SONLAR - NCHA Ї //-NCHI
AFFIKSI YORDAMIDA HOSIL QILINADI: TUR., TURKM. BIRINJI
(BIRINCHI), UYG‘., O‘ZB., Q.TUR., Q.BALQ., QIRG‘., QUM. BIRINCHI,
SHOR. PIRINCHI, XAK. PIRINJI, QOZ., NO‘G‘. BIRINSHI, TAT. BIRINSHI;
TUR., TURKM. IKINJI, UYG‘., QUM., Q.TURK., SHOR., QAR., QIRG‘.
IKKINCHI, QOZ., NO‘G‘. YEKINSHI, TAT. IKINSHI KABI.
USHBU AFFIKSNING ANCHA QISQARTIRILGAN SHAKLI - NCH HAM
UCHRAYDI: Q.TURK. BIRINCH (BIRINCHI), ÜCHÜNCH (UCHINCHI),
TÖRTÜNCH (TO‘RTINCHI) KABI.

6. JAMLOVCHI SONLAR . TURKIY TILLARDA BUNDAY SONLARNI HOSIL QILISHDA TURLI
JAMLOVCHI KO‘RSATKICHLAR KENG QO‘LLANILADI. ULAR QUYIDAGILAR:
-AG‘U//-ÄGÜ AFFIKSI FAQAT QADIMGI TURKIY YOZMA YODGORLIKLARDA SAQLANGAN:
IKÄGÜ (IKKOV), ÜCHÄGÜ (UCHOV) KABI. BOSHQA TURKIY TILLARDA U FONETIK
O‘ZGARISHLARGA UCHRAGAN VA QUYIDAGI VARIANTLARGA EGA:
- AW//-EW(-EW),-ÖW: ESK.O‘ZB., TAT. IKÄW (IKKOV), ÜCHÄW (UCHOV), QOZ. YEKEW
(IKKOV), ALTAW (OLTOV), BESEW (BESHOV), NO‘G‘. ÜSHEW (UCHOV), TURKM. ÜCHÖW (UCHOV);
-U//-Ü: OLT. ÜCHÜ (UCHOV);
-Ö: QIRG‘. VA OLT. EKÖ (IKKOV), ÜCHÖ (UCHOV);
- ЇA//-IE: YOQ. IKIE (IKKOV);
-AG‘U//-ÄGÜ AFFIKSIGA JAMLOVCHI KO‘PLIKNI IFODALOVCHI QO‘SHIMCHALAR
QO‘SHILIB, MURAKKAB QO‘SHIMCHALAR VUJUDGA KELISHI MUMKIN. CHUNONCHI, - AWLAN// -
ÄWLÄN, -AG‘U+LA+N JAMLOVCHI KO‘PLIKNI IFODALAYDIGAN AFFIKSLARNING BIRIKUVIDAN
TASHKIL TOPGAN: ESK.O‘ZB. UCHOVLON, Q.BALQ. O‘NOWLAN (O‘NOVLON), UYG‘. IKKILÄN
(IKKOVLON), XAK. ALTALAN (OLTOVLON).
JAMLOVCHI KO‘PLIKNI IFODALASH UCHUN BOSHQA USULLAR, CHUNONCHI, EGALIK
AFFIKSLARI ISHLATILISHI MUMKIN: OZARB. ALTЇMЇZ (OLTIMIZ), IKIMIZ (IKKIMIZ), CHUV.
IKSIMER (IKKIMIZ), IKSIR (BIZ IKKIMIZ), TAT. IKIBIZ (IKKIMIZ) KABI.

7 . TAQSIM SONLAR. TAQSIM SONLARNI HOSIL QILISHDA TURKIY TILLARDA -AR//-
ÄR BA’ZAN -SHAR//-SHÄR AFFIKSLARI QO‘LLANILADI: TUR. BIRER (BITTADAN),
IKISHER (IKKITADAN), TAT. YOSHÄR (UCHTADAN), A O
LT Ї SHAR (OLTITADAN), NO‘G‘.
ONAR (O‘NTADAN), ALT Ї SAR (OLTITADAN), CHUV. IKSHER (IKKITADAN) VA HOKAZO.
-SHAR//-SHÄR AFFIKSI BESHER SONINING MORFOLOGIK JIHATDAN NOTO‘G‘RI
AJRATILISHI NATIJASI DEB HISOBLANADI: BESHER→BE-SHER (BESHTADAN). - AR//-
ÄR NING KELIB CHIQI-SHINI V.BANG TO‘G‘RI IZOHLAGAN. U USHBU AFFIKSNI QADIMGI
JO‘NALISH KELISHIGI QO‘-SHIMCHASI - G‘ARU NING KO‘RINISHIDAN YO‘NALISH
KELISHIGI QO‘SHIMCHASI - AR//-ÄR BILAN BOG‘LAYDI.
TAQSIM SONLAR HOSIL QILISHDA CHIQISH KELISHIGI QO‘SHIMCHASIDAN HAM
FOYDALANILADI: OLT. YEKIDEN (IKKITADAN), TUV. BIRDEN<BIREWDEN (BITTADAN),
TURKM. IKIDEN (IKKITADAN), QOZ. YE KIDEN YOKI YE KEWDEN.
O‘ZBEK TILIDA CHIQISH KELISHIGI QO‘SHIMCHASI - TA AFFIKSI BILAN HOSIL
QILINGAN DONA SONDAN KEYIN QO‘SHILADI: BITTADAN//BIRTADAN, IKKITADAN
KABI.
YOQUT TILIDA TAQSIM SONLARNI HOSIL QILISHDA - LЇ AFFIKSI ISHTIROK ETADI:
IKKILI (IKKITADAN), ALTALЇ (OLTITADAN). BUNING KELIB CHIQISHI MA’LUM EMAS.

8. KASR SONLAR. TURKIY TILLARDA KASR SONLAR TURLI USULLAR BILAN
HOSIL QILINADI. ULARNI HOSIL QILISHDA O‘RIN KELISHIGI SHAKLLARI ISHTIROK
ETISHI MUMKIN: OZARB. DÖRTDÄ BIR (YOKI), SHUNINGDEK, CHIQISH KELISHIGI
SHAKLI BILAN HOSIL QILINADI: QUM. EKIDEN BIR , TAT. YOSHTAN IKI KABI.
AYRIM TURKIY TILLARDA, KO‘PINCHA, IZOFALI KONSTRUKSIYA QATNASHADI:
UYG‘. BÄSHNIÑ IKISI , ÜSHTIN BIRI KABI.
BIR QATOR TURKIY TILLARDA KASR SONNING IKKINCHI KOMPONENTI
SHAKLI SIFATIDA MIQOR SONLARNING BIRIKMALARIDAN FOYDALANILADI.
BUNDAY BIRIKMALARNING IKKINCHI QISMIDA - L Ї Q//-LIK YOKI KICHRAYTIRISH
AFFIKSLARI BO‘LISHI MUMKIN: OLT. EKI ALT Ї L Ї K , TUV. BIR ONCHUQ SINGARI.
CHUVASH TILIDA KASR SONNING IKKINCHI KOMPONENTI TARTIB SON
SHAKLIGA AYLANADI: IKKI VIS‘S‘IMISH KABI.
DEMAK, TURKIY TILLARDA SONLAR RANG-BARANGLIGI BILAN AJRALIB
TURADI. BU TURKUMDAGI SO‘ZLARNING AYRIM TURKIY TILLARDA QADIMIY
VARIANTLARI SAQLAGAN BO‘LSA, BA’ZILARIDA SON SO‘Z TURKUMIDA BIROZ
O‘ZGARISHLAR SODIR BO‘LGANLIGINI KO‘RISH MUMKIN.

MAVZU:SON SO’Z TURKUMI

RE JA: 1. TURKIY TILLARDA SON SO‘Z TURKUMI. 2. BIRINCHI O‘NLIK BIRLIKLARI. 3. IKKINCHI O‘NLIK SONLARI. 4. TAXMIN SONLAR. 5. TARTIB SONLAR. 6. JAMLOVCHI SONLAR. 7. TAQSIM SONLAR. 8. KASR SONLAR.

1. TURKIY TILLARDA SON SO‘Z TURKUMI. QADIMDAN TURKIYLARDA QADIMGI FIN-UGORLARGA NISBATAN SANOQ TIZIM ANCHA OLDIN RIVOJLANGAN EDI. FIN-UGORLARDA HALI SONNI IFODALASH UCHUN MAXSUS SO‘ZLAR BO‘LMAGAN, BOSHQA TILLARDAN O‘ZLASHTIRILGAN PAYTDA, TURKIYLARDA BIRDAN BOSHLAB MING, O‘N MINGGACHA SONLARNI ANGLATADIGAN SO‘ZLAR MAVJUD EDI. BUNGA QADIMGI TURKIY YOZMA YODGORLIKLAR GUVOHLIK BERADI. TO‘G‘RI, ULARDA SONLAR RAQAMLAR BILAN EMAS, BALKI SO‘ZLAR ORQALI IFODALANGAN. QADIMDANOQ TURKIY XALQLARDA SONLARNING BARCHA TURLARI ISTE’MOLDA BO‘LGAN. SHULARDAN BIRI MIQDORNI ANGLATADIGAN SONLARDIR.

2. BIRINCHI O‘NLIK BIRLIKLARI. TURKIY BOBOTILDA HISOB TIZIMINING REKONSTRUK-SIYASINI BIRINCHI O‘NLIK BIRLIKLARI MISOLIDA QUYIDAGICHA KO‘RISH MUMKIN: BI:R<PI:R (BIR) ALTЇ (OLTI) IKI//ÄKI (IKKI) YÄ:TI (YETTI) ÜCH (UCH) SÄKIZ (SAKKIZ) TÖ:RT (TO‘RT). TOQUZ//TOQЇZ (TO‘QQIZ) BÄ:SH<BE:L (BESH) O:N (O‘N).

TURKIY BOBOTILNING DASTLABKI RIVOJLANISH BOSQICHIDA SO‘Z BOSHIDA JARANGLI UNDOSHLARGA QARAGANDA JARANGSIZ UNDOSHLAR KO‘P ISHLATILGANLIGI MA’LUM. DEMAK, BIR SO‘ZI HAM, DASTLAB, PI:R TARZIDA QO‘LLANILGAN: BI:R<PI:R. TURKOLOGLARNING FIKRLARIGA KO‘RA, BIR~BIRI, BIRISI KABI SHAKLLARNING MAVJUDLIGI UNING DASTLABKI FORMASI BIRÄ BO‘LGANLIGI, MO‘G‘UL TILIDA BÜR: (BARCHA, HAMMA, HAR BIR) SO‘ZI BILAN BOG‘LIQLIGI, SHUNINGDEK, BIR NING QADIMGI TURKIY BERÜ VA TATARCHA BIRGI SO‘ZI BILAN ALOQADORLIGI TAXMIN QILINADI. BUNDAN TASHQARI, HOZIRGI TURKIY TILLARDA QO‘L BILAN SANASHNING IZLARI BORLIGI MUNOSABATI BILAN BIR SO‘ZINING TURKIY TILLARDAGI QO‘LDAGI BARMOQ: BI:R~BAR (BOR, MAVJUD VA BAR –BARMOQ)DAGI A>U>I BO‘LIB, IKKINCHI MORFEMA MAQ BURYAT TILIDAGI - BAN, MO‘G‘ULCHA - BO:N QIYOSLANADI.

Son so’z turkumi

10.08.2023

0

4582.5751953125 KB

Похожие