TABIATNI MUHOFAZA QILISHNING GEOGRAFIK ASOSLARI

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

23211.651367188 KB

Скачать

TABIATNI MUHOFAZA
QILISHNING
GEOGRAFIK ASOSLARI

Aholining tez ko‘payishi va fan-texnika taraqqiyoti
munosabati bilan jamiyatning tabiatga ta’siri tobora
kuchaymoqda. Bu ta’sir ham ijobiy, ham salbiy
oqibatlarga olib kelmoqda.

Shu tufayli tabiatni muhofaza qilish, inson uchun qulay
ekologik muhitni saqlash va tabiiy resurslardan oqilona
foydalanish – eng dolzarb masalalardan bo‘lib
qolmoqda.

Tabiatni muhofaza qilish deganda, tabiatni insoniyat
manfaatlarini ko‘zlab saqlashga va ongli ravishda
o‘zgartirishga, uning mahsuldorligini saqlab qolishga,
hamda resurslaridan oqilona foydalanishga qaratilgan
barcha turdagi tadbirlar tushuniladi. Bu tadbirlar davlat
va nodavlat tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi.

Tabiatni muhofaza qilishning eng asosiy masalalari –
atrof-muhit ifloslanishining oldini olish va barcha
turdagi tabiiy resurslar: suv, yer, iqlim, o‘simlik,
hayvonot resurslari hamda qazilma boyliklardan oqilona
va isrof qilmay foydalanish.

Tabiatni muhofaza qilishning ikki xil yo‘li mavjud.
Birinchisi, alohida muhofaza etiladigan hududlar
ajratilib, u yerdagi tabiiy landshaftlar yoki noyob tabiat
yodgorliklarini saqlab qolish, ayrim turdagi o‘simlik
va hayvonlarni saqlash va ko‘paytirish tadbirlari amalga
oshiriladi.

Ikkinchisi, keng qamrovli bo‘lib, tabiatni undan xo‘jalik
maqsadlarida foydalanish jarayonida muhofaza qilishni
o‘z ichiga oladi.

Alohida muhofaza etiladigan hududlar – tabiatni
muhofaza qilish, sog‘lomlashtirish, rekreatsiya, tarixiy-
madaniy maqsadlar uchun ajratilgan yer va suv
(akvatoriya) maydonlari hisoblanadi. Ularga milliy
bog‘lar, qo‘riqxonalar, biosfera rezervatlari, buyurtma-
xonalar kiradi.

Milliy bog‘ – alohida
muhofaza etiladigan
hududlarning eng yirik shakli
bo‘lib, ilmiy, madaniy, estetik
yoki tarixiy ahamiyatga ega
bo‘lgan tabiat komplekslarini,
nodir tabiat obyektlari,
xushmanzara landshaftlarini
saqlash uchun tashkil qilinadi
va tabiatni muhofaza
qilishning maxsus rejimi bilan
saqlanadi.

Milliy bog‘lar xorijiy mamlakatlarda hududlarni
muhofaza qilishning asosiy shaklidir. «Milliy» so‘zi
mazkur hududning xususiy mulk emas, balki butun
millatga qarashli ekanligini bildiradi va muhofaza
tadbirlari davlat tomonidan amalga oshiriladi.

Milliy bog‘ hududi foydalanish va muhofaza qilish
rejimi turlicha bo‘lgan maydonlarga – zonalar
(qo‘riqxona, buyurtmaxona, tabiat yodgorliklari, dam
olish zonasi va boshqalar)ga bo‘lib qo‘yiladi.

Shunday qilib, tabiiy bog‘larni tashkil qilishda bog‘
maydoni, tabiiy sharoiti (relyef, o‘simlik)ni hisobga
olish zarur. Bu esa bog‘ tabiiy landshaftlarini uzoq
muddat saqlashga imkon beradi.

Respublikamizda 3 ta milliy bog‘ mavjud. Bular:
Ugom–Chotqol va Zomin davlat milliy tabiat bog‘lari
hamda Do‘rmon tabiat bog‘i.
Ugom–Chotqol davlat
milliy tabiat bog‘i Zomin davlat milliy
tabiat bog‘i

Qo‘riqxona – har qanday
xo‘jalik faoliyati
taqiqlangan, tabiat
komponentlari va
landshaftlar qonun asosida
qat’iy muhofazaga olingan
joy.
Qo‘riqxona tabiatni
muhofaza qilishning eng
samarali shakllaridan biri.

Alohida muhofaza etiladigan hududlar orasida
qo‘riqxonalar muhim rol o‘ynaydi. Ularning asosiy
vazifasi – tabiati o‘zgarmagan yoki kam o‘zgargan
hududlarni, qimmatli landshaftlarini jamiyat manfaatlari
uchun saqlashdan iborat.

Qo‘riqxona hududidan xo‘jalikda foydalanish, hatto,
pichan tayyorlash, ov qilish, baliq tutish, qo‘ziqorin
terish umuman ta’qiqlanadi. Ularning atrofi kam
foydalaniladigan, muhofaza qilinadigan zona bo‘lishi
kerak. Hududidagi mavjud tabiiy sharoit o‘z holicha
saqlanadi.

Qo‘riqxona hududi turli hayvon va o‘simlik turlarini,
ovlanadigan hayvonlarning miqdori va genetik fondini
saqlash uchun ajratiladi. Ular inson tomonidan
o‘zlashtirilayotgan va o‘zgargan qo‘shni
hududlar uchun namuna bo‘lib xizmat qiladi.

Bunday namunalar inson xo‘jalik faoliyatining biz
uchun qulay yoki noqulay ekanligini taqqoslashga,
tabiatdan amaliy foydalanishda u yoki bu usul ning
qanchalik maqsadga muvofi qligini nazorat qilishga
imkon beradi.

U tabiat komponentlari
o‘rtasidagi uzviy
aloqadorlikni o‘rganib,
tabiiy boyliklardan unumli
foydalanish yo‘llarini
ishlab chiqish uchun zarur.
Qo‘riqxonalar
ilmiy muassasalar
hisoblanadi.
Respublikamizda 8 ta
qo‘riqxona faoliyat
ko‘rsatmoqda.

Biosfera rezervati (lot.
rezervo – saqlayman) –
biologik xilma-xillikni
saqlashni va bir vaqtda
mintaqaning barqaror
iqtisodiy rivojlanishini
ta’minlash
maqsadida tabiiy va
madaniy landshaftlar
muhofaza qilinadigan joy.

Biosfera rezervati
konsepsiyasi UNESKO
tomonidan «Inson va
biosfera» dasturi doirasida
ishlab chiqilgan. Birinchi
biosfera hududlari 1976-
yilda tashkil etilgan.
Hozirgi kunda biosfera
rezervatlari 411 ta bo‘lib,
97 mamlakatga tegishli.

Xalqaro mezonlarga ko‘ra, biosfera rezervatlari hududi
uchta zonaga ajratiladi: qo‘riqlanadigan zona, bufer
zona va oraliq zona. Respublikamizda Quyi Amudaryo
biosfera rezervati tashkil etilgan.

Buyurtmaxona – ayrim
tabiiy obyektlar va landshaft-
larni saqlab qolish, takror
ko‘paytirish va tiklash uchun
mo‘ljallangan muhofaza
etiladigan tabiiy hudud yoki
suv havzasi. Ularning
hududida ayrim tabiiy resurs-
lardan foydalanishga,
tabiatga kuchli ta’sir ko‘rsat-
maydigan xo‘jalik faoliyatiga
ruxsat beriladi.

Qo‘riqxonalardan farq qilib, buyurtmaxonalarning
maydonlari yer fondidan ajratib olinmaydi. Buyurtma-
xonalar doimiy va vaqtincha bo‘ladi. Vaqtincha buyurt-
maxonalar ko‘pincha ovchilik xo‘jaliklarida ov qilina-
digan hayvon va qushlarning sonini tiklash va ko‘pay-
tirish maqsadida ma’lum muddatga tashkil qilinadi.

Muhofaza qilinayotgan turlarning o‘rtacha soni tiklan-
gandan keyin cheklov bekor qilinadi va buyurtmaxona
yana ov qilinadigan joyga aylanadi.

Keyingi yillarda botanik, zoologik, geologik, ixtiologik
(baliqlar), ornitologik (qushlar) va boshqa xil
buyurtmaxonalar tashkil qilinmoqda.
zoologik
ornitologikbotanik geologik
ixtiologik

Tabiat yodgorliklari – jonli va jonsiz tabiatdagi noyob,
diqqatga sazovor obyektlar: g‘orlar, sharsharalar, ajoyib
shaklli qoyatoshlar (5-rasm), daralar, geyzerlar,
buloqlar, relyefning g‘aroyib shakllari, geologik
ochilib qolgan joylar, katta yoshli ulkan daraxtlar va
boshqalar.

Tabiat yodgorliklari milliy bog‘, qo‘riqxona va
buyurtmaxonalardan farq qilib, asosan, muhofazaga
olingan ayrim nodir tabiiy yoki antropogen obyektlardir.

Tabiat yodgorliklarining ko‘zga yaqqol tashlanib
turadigan xo‘jalik ahamiyati bo‘lmasligi mumkin, lekin
ulardan ilmiy, estetik, rekreatsiya, sayohat, turizm,
istirohat, tarbiyaviy maqsadlarda foydalaniladi. Shuning
uchun ham ularni muhofaza qilish zarur.

Tabiat yodgorliklarini umumiy xususiyatiga qarab
geologik-geomorfologik, botanik, paleontologik,
astronomik va landshaft yodgorliklariga bo‘linadi.
geologik-geomorfologik
botanik
paleontologik astronomik landshaft

Tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan
foydalanish murakkab tadbirlar tizimi bo‘lib, ularni
oqilona tashkil etish uchun quyidagi geografik-ekologik
tamoyillarga amal qilinadi.

Geotizimlarda jonli va jonsiz tabiat o‘rtasidagi o‘zaro
ekologik muvozanat tamoyiliga ko‘ra, har bir tabiiy
chegaralangan hududda jonli va jonsiz tabiat orasida
shunday teng munosabat mavjudki, bunda ular
bir-biri bilan muayyan tabiiy muvozanatda bo‘ladi.

Lekin, ulardan birining tashqi ta’sir natijasida buzilishi
uzoq muddatli muvozanatni izdan chiqishiga olib
keladi. Ekologik muvozanat tabiatda juda ham mo‘rt
bo‘lib, ko‘p hollarda o‘simlik olamining qashshoq-
lanishi, suv maromining buzilishi va tuproq qoplami-
ning yemirilishi bilan bog‘liq.

Ekologik muvozanat barqarorligi geotizimlarning qaysi
taksonomik pog‘onadaligiga bog‘liq. Masalan, ekologik
muvozanat landshaftda joyga nisbatan, joyda esa
urochishega nisbatan, urochisheda esa fatsiyaga
nisbatan barqaror hisoblanadi.
landshaft
urochishe

Inson mehnat faoliyatining ekologik jihatdan tozalik
tamoyiliga asosan ishlab chiqarish jarayonida va
kundalik turmushda vujudga kelayotgan turli
chiqindilarni atrof-muhitga tashlashdan oldin ularni
tozalab, butunlay zararsizlantirish lozim.

Ushbu tamoyilning amaliyotga tatbiq etilishi ekologik
xavfsizlikni ta’minlash, aholi sog‘lig‘ini mustahkam-
lash, kasallik keltirib chiqaruvchi va tarqatuvchi
manbalarni yo‘qotish va shu kabi ekologik
muammolarning oldini olishda yuqori samara beradi.

Tabiiy resurslardan me’yorga yarasha foydalanish
tamoyili tabiiy resurslarning ma’lum miqdorga egaligi,
ularning o‘z miqdori va foydalanish me’yori mavjud
ekanligiga asoslanadi.

Ushbu me’yorga amal qilmaslik ularning qashshoq-
lanishi va ifoslanishiga, modda va energiya almashi-
nuvining buzilishiga sabab bo‘ladi. Natijada geotizim-
larning ekologik muvozanati buzilib, o‘zgarishiga olib
keladi, tabiiy resurslardan foydalanish jarayonini
murakkablashtiradi, sun’iy taqchilliklarga sabab bo‘ladi.

Masalan, dehqonchilikda suvdan ortiqcha foydalanish
tog‘oldi va yuqori terrasa landshaftlarida eroziya,
suffoziya, karst, surilma kabi tabiiy geografi k
jarayonlarni tezlashtiradi yoki yuzaga keltiradi.

Quyi terrasalardagi landshaftlarda esa suv tanqisligi,
botqoqlanish,flora va faunaning kamayishi kabi ko‘plab
ekologik, iqtisodiy-ijtimoiy muammolarni keltirib
chiqaradi.

Axborotning to‘liqligi tamoyili. Geotizimlarning
xususiyatlari va rivojlanishi haqida mutlaqo ishonchli,
ilmiy asoslangan ma’lumotga ega bo‘lmasdan, uni
o‘zlashtirishga urinib, osongina zarar keltirish mumkin.

Geotizimlar haqida aniq ma’lumotlarga ega bo‘lmay
turib, amalga oshirilgan tadbirlar oqibatida tabiatda
muayyan o‘zgarishlar ro‘y beradi, tabiatning aks ta’siri
unga bo‘lgan ta’sir hajmidan bir necha barobar
oshib ketishi mumkin. Masalan, Orol va Orolbo‘yidagi
ekologik va ijtimoiy-iqtisodiy muammolar.

Xilma-xillikning zarurligi tamoyili . Tabiatni muhofaza
qilish va tabiatdan foydalanish tadbirlarini qo‘lla-
yotganda turli usullar, ayniqsa, biologik xilma-xillikga,
asosan, mahalliy elementlarga katta e’tibor berish kerak.

Chunki, o‘simliklar eroziya, sel, ko‘chki kabi jarayon-
larning oldini olishda va geotizimlarning barqarorligini
ta’minlashda eng muhim omil hisoblanadi.

Ayniqsa, antropogen landshaftlar bir xil ekinlardan
iborat bo‘lib qolsa (masalan, paxta, sholi, bug‘doy,
makkajo‘xori) ob-havodagi ozgina o‘zgarish yoki ayrim
kasallik va zararkunandalar bunday landshaftlarni
birdaniga xarob qilishi mumkin. Tabiatni muhofaza
qilish va tabiatdan foydalanishda bunday holatlarni
hisobga olish zarur.

Tabiatni muhofaza qilish, alohida muhofaza
etiladigan hududlar, milliy bog‘, qo‘riqxona,
biosfera rezervati, buyurtmaxona, tabiat
yodgorligi.

© Foydalanilgan adabiyotlar:
•
Sh. M. Sharipov, V. N. Fedorko, N. I. Safarova , V. A.
Rafiqov– Geografiya – O‘rta ta’lim muassasalarining
10-sinfi va o‘rta maxsus,kasb-hunar ta’limi
muassasalarining o‘quvchilari uchun darslik ,
Toshkent, «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»
Davlat ilmiy nashriyoti, 2017/ www.eduportal.uz

TABIATNI MUHOFAZA QILISHNING GEOGRAFIK ASOSLARI

Aholining tez ko‘payishi va fan-texnika taraqqiyoti munosabati bilan jamiyatning tabiatga ta’siri tobora kuchaymoqda. Bu ta’sir ham ijobiy, ham salbiy oqibatlarga olib kelmoqda.

Shu tufayli tabiatni muhofaza qilish, inson uchun qulay ekologik muhitni saqlash va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish – eng dolzarb masalalardan bo‘lib qolmoqda.

Tabiatni muhofaza qilish deganda, tabiatni insoniyat manfaatlarini ko‘zlab saqlashga va ongli ravishda o‘zgartirishga, uning mahsuldorligini saqlab qolishga, hamda resurslaridan oqilona foydalanishga qaratilgan barcha turdagi tadbirlar tushuniladi. Bu tadbirlar davlat va nodavlat tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi.

Tabiatni muhofaza qilishning eng asosiy masalalari – atrof-muhit ifloslanishining oldini olish va barcha turdagi tabiiy resurslar: suv, yer, iqlim, o‘simlik, hayvonot resurslari hamda qazilma boyliklardan oqilona va isrof qilmay foydalanish.

TABIATNI MUHOFAZA QILISHNING GEOGRAFIK ASOSLARI

10.08.2023

0

23211.651367188 KB

Похожие