logo

Xromotografiya

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

724 KB
“ Xromotografiya” X romat ografi y aning asosiy  qoidalari
X romat ografi y a moddalarni ajrat ish, k onsent rl ash v a t ahl il qilish 
usull ari dan bi ri bo'lib, ul arning o'zaro aralashmay digan ik k i faza 
(t urg'un v a harak at chan) orasida t urlicha t aqsimlanishiga asoslangan. 
Turg'un fazaning sirt i bilan t ut ashganda aralashma t ark ibidagi  
moddalar o'z adsorbilani shi  v a erish xususiy at lariga mos rav ishda 
t urg'un v a harak at chan fazalar orasida t arqaladi . Nat ijada dinamik  
(harak at chan) muv ozanat  y uzaga k eladi  v a ajrat iladigan aralashma 
t ark ibi dagi molek ulal ar y ok i  bu fazada t arqalib t uradi . X romat ografi k  
sist ema bo'y lab faqat  t urg'un fazada bo'lgan molek ulal ar harak at lanadi. 
Turl i moddalar bu fazalarga t urli cha munosabat da bo'l adi. Turg'un faza 
bilan k uchl iroq t a'sirlashadigan modda x romat ografi k  sist ema bo'y lab 
sek in harak at l anadi.
Turl i xil  moddal arni aj rat i sh uchun t urg'un faza hech bo'lmaganda 
quy i dagi t o'rt xossadan birigaegabo'lishi k erak : 1) harak at chan fazada 
bo'lgan moddal arni fi zik av iy  y ut a olish; 2) harak at chan fazadagi 
moddalarni k imy ov i y  y ut a olish; 3) ajrat iladigan moddalarni  erit a olish; 
4) g'ov ak  t uzi lishga ega bo'li sh v a shu asosda bi r moddani ik k i nchisidan 
o'lchamlari farqi asosida ajrat ish. Yutiladigan modda  sorbat,  yutadigan modda  sorbent 
va ayni jarayon  sorbsiya  deb ataladi. Sorbsiya 
adsorbsiya (sirt yuzasida yutilish), absorbsiya (butun 
hajmda yutilish) tushunchalarini o'z ichiga oladi. 
Bundan tashqari, xemosorbsiya — kimyoviy yutilish 
ham muhim hisoblanadi. Yutilishga teskari bo'lgan 
yutilgan moddalarning sorbentdan ajralish jarayoni 
desorbsiya  deyiladi. 
Agar turg'un faza suyuqlik bo'lsa, analiz qilinadigan 
modda unda erishi va u har ikkala faza orasida 
taqsimlanishi kerak. Sunday xromatografiya 
taqsimlanish xromatografiyasi  deb yuritiladi. Turg'un 
faza qattiq modda bo'lib, aniqlanadigan modda unda 
yutilsa, bunday usul  adsorbsion xromatografiya  deyiladi. Xromatografiya usullari quyidagilar asosida 
sinflanishi mumkin:
I.  Fazalarning agregat holati  bo'yicha: gaz, 
suyuqlik, gaz-suyuqlik xromatografiyasi.
II.   Ajratish mexanizmi  bo'yicha: adsorbsion, 
taqsimlanish, ion-almashinish, cho'ktirish, 
oksidlanish-qaytarilish, adsorbsion-
komplekslanish xromatografiyasi.
III.  Jarayonni o 'tkazish usuli  (texnikasi) bo'yicha: 
kolonkali, kapillyar, yuzaviy (qog'oz, yupqa 
qavatli) xromatografiya.
IV.   Xromatogrammalarni olish usuli 
(xromatografik sistemaga namuna kiritish 
tartibi) bo'yicha: frontal, elyuyent va surib 
chiqarish xromatografiyasi. Xromatografiya usullarining boshqa xossalar bo'yicha ham 
sinflari mavjud. Xromatografiya usullarining turg'un va 
harakatchan fazalar, bajarish texnikasi va taqsimlanish 
mexanizmlari bo'yicha sinflanishini 11.1 -jadvalda berilgan.
Xromatografiya turi Turg'un faza Harakatchan 
faza Texnika Taqsimlanish 
mexanizmi
Gaz
Gaz-adsorbsion Qattiq Gaz Kolonka Adsorbsion
Gaz-suyuqlik Suyuqlik Gaz Kolonka Taqsimlanish
Suyuqlik
Qattiq-suyuq Qattiq Suyuqlik Kolonka Adsorbsion
Suyuqlik-suyuqlik Suyuqlik Suyuqlik Kolonka Taqsimlanish
lon-almashinish Qattiq Suyuqlik Kolonka lon-almashinish
Yupqa qavatli Qattiq Suyuqlik Yupqa qavat Adsorbsion
Yupqa qavatli Suyuqlik Suyuqlik Yupqa qavat Taqsimlanish
Qog'oz Suyuqlik Qog'oz Taqsimlanish
Elak (gel o'tkazish) Suyuqlik Suyuqlik Kolonka * Molekulalar 
o'lchami bo'yicha Xromatografiyaning barcha sinflari o'zaro bog'liq. 
Masalan, gaz xromatografiyasida qattiq turg'un faza 
ishlatilgani uchun bu usul gaz-adsorbsioti kolonkali 
va yuzaviy xromatografiya usullariga, suyuqlik 
xromatografiyasi suyuqlik-adsorbsion kolonkali va 
yuzaviy; suyuqlik-taqsimlanish va gaz-suyuqlik 
taqsimlanish xromatografiyasi kolonkali, kapillyar va 
yuzaviy; suyuqlik ion-almashinish xromatografiyasi 
kolonkali va yuzaviy; suyuqlik cho'ktirish, oksidlanish-
qaytarilish, komplekslash xromatografiyasi usullari 
kolonkali va yuzaviy usullarga bo'linadi. Xromatografik sistemaga namuna kiritish tartibiga mos ravishda 
xromatografiya usullari frontal, elyuyent va surib chiqarish 
xromatografiyasi usullariga bo'linadi. Agar aralashma eritmasi 
xromatografik kolonkaga uzluksiz kiritilib turilsa, toza holda 
faqat eng yomon adsorbilanadigan moddani ajratish mumkin. 
Bu usul  frontal xromatografiya  deyiladi. Frontal xromatografiya 
usulidaqolgan barcha moddalar aralashma holida chiqadi. Agar 
xromatografik sistemaga harakatchan faza (elyuyent) kiritilsa, u 
kolonka bo'ylab harakat qiladi va natijada zonalarga ajralib, har 
bir zona kolonkadan alohida-alohida ajralib chiqadi. Bu usul 
elyuyent xromatografiya  deb yuritiladi. Moddalarni toza holda 
ajratishga asoslangan elyuyent xromatografiya eng ko'p 
rivojlangan va keng tarqalgan. Agar xromatografik kolonkaga 
oldin namuna, keyin esa boshqa tarkibli eritma kiritilsa, oldingi 
moddani keyingisi surib chiqara boshlaydi. Bunda moddalar 
zonalab ajraladi. Bu usulga  surib chiqarish xromatografiyasi 
deyiladi. X romat ografi y aning nazariy  asoslari
Xromatografiya usuli 1903-yilda rus botanigi M.S.Svet 
tomonidan tavsiya qilingan.
Har qanday xromatografik sistemada A modda 
molekulasi turg'un va harakatchan fazalar orasida 
dinamik muvozanatda bo'ladi. 
Moddaning kolonka bo'ylab harakati natijasida 
diffuziya tufayli cho'qqilarning kengligi yemiriladi 
(yuviladi). Cho'qqilarning kengligi xromatografik 
sistemaning samaradorligi bilan belgilanadi. 
Xromatografik yo'l yemirilishining o'lchovi sifatida 
uzunlik o'lchamiga ega bo'lgan kattalik -  nazariy 
tarelkaga ekvivalent balandlik (h)  (NTEB) qabul qilingan: Agar  R=  1 bo'lsa, xromat ogrammalar bir-biriga faqat  2 %  
gina k iri shgan bo'ladi . Agar /?v <0,8 bo'lsa, ajrat ish qoniqarsiz 
bo'ladi. Ushbu t englamadagi k at t al ik larni boshqa 
xromat ografi k  qiy mat lar bil an almasht irib, xromat ografi y a 
uchun j uda muhi m t engl amani oli sh mumk ink i, bu t englama 
k elajak dagi aniqlashlarda qay si  qiy mat ga e't ibor berish 
k erak ligini  k o'rsat adi:
bu y erda, indek slardagi 1 v a 2 birinchi v a ik k inchi t ark ibiy  
qismlarni k o'rsat adi. Aj rat i shning samaradorl igini oshirish 
uchun nazari y  t arelk alar sonini oshirish, buning uchun esa 
k olonk aning uzunl igini oshiri sh y ok i   h  ni k amay t irish k erak  
bo'ladi. Samaradorlik  x romat ografi y ada asosiy  
muammolardan biri hisobl anadi. X romat ografi y ada 
moddalarning aj ralishi v a xromat ografi k  zonalarning 
y uv ili shi k uzat iladi . Mart in v a Sinj N TEB t ushunchasini 
xromat ografi y aga qo'llab, xromat ografi k  zonalardagi
harak at ni ifodalashdi. X romat ografi k  k olonk ani  bi r necha o ' zaro ajralgan t arelk alar 
qat ori ,  deb qarash mumk in .  Bunda har bir t arelk ada 
muv ozanat  holat i (t aqsimlanish) o'rnat il adi v a harak at chan 
faza moddaning bir qi smini bir t arelk adan ik k inchisiga v a hk . 
t ashiy di . Fazalararo t ashil ishda zonada moddani ng t urg'un 
sorbent  v a harak at chan faza orasi da y angicha t aqsimlanishi 
k uzat i ladi. Oqi bat da modda bir necha qat lamlarda 
t aqsimlanadi, uning k onsent rasi y asi , ay niqsa, o'rt a 
qat l amlarda eng k o'p bo'l adi. Modda qat l amlar orasi da 
qancha k o'p t arqal sa, xromat ografi k  sist emaning 
samaradorligi  shuncha k am bo'ladi . Moddani ng ushlani sh 
v aqt i  nazariy  t arel k alar soniga mut anosib, y a'ni :
TK=bN,
bu y erda,  b  — mut anosi blik  k oeffi t sient i . N TEB t ushunchasi 
xromat ografi y aning samaradorligini baholashda muhimdir. 
Bu nazariy adan muk ammalroq bo'lgan  k ine t ik  nazariy aga 
muv ofi q x romat ografi k  sist ema zonalarini ng y uv i lishi 
quy idagi uch bosh sababga asosan sodir bo'l adi: 1) t url i k onsent rat siy ali zonalarning sorbent  qat lami da har xil 
t ezli k  bilan harak at lanishi  (t ermodinamik  t arqalish);
2) moddalardiff uziy asi (diff uzi on t arqalish);
3)  sorbsiy a v a desorbsiy a jaray onlari t ezlik larining har xil ligi  
(k inet i k  t arqal ish).
Te rmodinamik  t arqalishda  sorbsiy a izot ermasi (sorbent dagi  modda 
mi qdorining gaz y ok i suy uqli k dagi k onsent rasiy asi orasidagi  
bog'l iqlik ) egri chi ziqli k o'rinishda bo'ladi. Bu xromat ografi k  
anali zda nomaqbul bo'lgani boi s, uni ng k uzat ilmasligi uchun 
sharoit  y arqjish zarur. Buning uchun bir jinsli sorbent lardan 
foy dalanadilar. Di ff uzion t arqal ishning oldini olish maqsadida 
k olonk a sorbent  bil an ast oy dil v a rav on t o'ldiri ladi. Kinet ik  
t arqali sh anali z qilinadigan modda oqimini ng t ezligi  t ufay li y uzaga 
k el adi. Bunda fazalar orasida muv ozanat  o'rnat ilmay  qoladi. 
Muv ozanat ning o'rnat ilishini t a'minl ash uchun oqim t ezligini  
k amay t i rish t alab et il adi. Bundan t ashqari , sorbent  may da zarrali  
bo'li shi ham foy dalidir. X romat ografi k  sist emaning selek t i v ligi 
bil an N TEB qiy mat i orasida bev osit a bog'l iqlik  bor. Buni  11.2-
jadv aldagi  qiy mat lardan k o'rish mumk in. R = 1 R = 1,5
a *L, a N
,01 160000 1,01 360000
,05 6800 1,05 15700
,10 1940 1,10 4360
,15 940 1,15 2110
,20 575 1,20 810 Xromatografiyaning ayrim usullari
Kolonkali suyuqlik xromatografiyasi. Usulning klassik variantida 
diametri 0,5-5  sm,  uzunligi 20- 100  sm  bo'lgan shisha naydan iborat 
sorbent (turg'un faza) bilan to'ldirilgan kolonkadan elyuyent 
(harakatchan faza) o'tkaziladi. Sorbent og'irlik kuchi ta'sirida 
harakatlanadi, sorbentning tezligini nayning pastki qismidagi kran 
yordamidaboshqarish mumkin. Ajratiladigan namuna kolonkaning 
yuqorigi qismidan kiritiladi. Uning harakati davomida moddalar ajrala 
boradi. Turli vaqt oralig'ida tahlil uchun elyuyent olinadi va u biror usul 
yordamida tekshiriladi. Keyingi davrda asboblar takomillashib, bu usul 
yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasiga  aylandi va hozirgi vaqtda 
organik moddalar tahlilida asosiy usullardan bid bo'lib qoldi. Bu 
usulda zanglamaydigan po'latdan yasalgan, diametri 2-6  mm,  uzunligi 
10-25  sm  va undan ko'proq bo'lgan kolonka o'lchami 3,5-10  mkm 
sorbent bilan to'ldiriladi. Detektor sifatida sezuvchanligi yuqori 
spektrofotometrlar ishlatiladi (ular 10~l(l M moddani aniqlashga imkon 
beradi). Turg'un faza sifatida harakatchan faza bilan aralashmaydigan, 
mexanik va kimyoviy barqaror, yetarli selektivlik va samaradorlikka 
ega silikagel (silikat kislota ivig'i -  SiO2-xH2O),  alyuminiy oksidi va 
boshqalardan foydalaniladi.
Ion almashinish xromatografiyasi suyuqlik xromatografiyasining bir 
turi bo'lib, unda sorbent sifatida ionit ishlatiladi va ajratiladigan 
modda ionit tarkibidagi ion bilan almashinadi   Kationitlar Ion 
zaryadi lonlarning selektivlik qatori
Sulfokislotali + 1 Li +
<H +
<Na +
<K +
<Rb +
<Cs +
<Ag +
<Tl +
+2 Mg 2+
<Ca 2+
<Sr 2+
<Ba 2+
<Ra 2+
Karboksil + 1 K +
<Cs+<Na +
<Li*
Fosfat 
kislotali +2 Ra 2+
<Ba :+
<Sr 2+
<Ca 2+
Neytral +2 Ba 2+
<Sr 2+
<Mg 2+
<Ca 2+
<H +
Kislotali 
muhit + 1 Li +
<Na +
<NH/<K +
<Rb +
<Cs +
Ishqoriy +2 Ba 2+
<Sr 2+
<Mg 2+
<Ca 2+
Anionitlar -1 F <C1 <Br<I<OH <NH
2 CH
2 COO 
<CH,COO < <HCOO<H,PO
4 <HCO, Gel -x romat ografi y ada  molekulalar o'lchamlarining har 
xilligi asosida ajratish amalga oshiriladi. Bu usul  eksklyuzion, 
molekulyar-elakli xromatografiya  nomi bilan ham ataladi. 
Turg'un faza sifatida aniq o'lchamli g'ovak zarrachalar, 
harakatchan faza sifatida esa suvdagi yoki organik 
erituvchidagi elyuyentlar ishlatiladi.
Ajratish vaqtida modda sorbentning g'ovak tirqishlarida va 
erituvchi orasida taqsimlanib turg'un faza orqali o'tadi. Katta 
o'lchamli molekulalar esa sorbent tirqishlariga kirolmasdan 
kolonkadan o'tib ketadi. O'lchami kichik molekulalar 
tirqishlarga kirib sekin harakatlanadi va shu tufayli ajraladi. 
Sorbentlar yumshoq, qattiq va yarimqattiq bo'lishi mumkin. 
Yumshoq sorbentlar polisaxaridlar (kraxmal, dekstrin va 
sellyuloza) asosida tayyorlanadi, ular bosim va katta tezlikli 
harakatga chidamli emas. Yarimqattiq gellar stirol va 
divinilbenzolning sopolimerizatsiyasi asosida olinadi, ular 
yuqori bosimga chidamli bo'ladi. Qattiq gellar shisha yoki 
silikageldan iborat bo'lib, ularning kamchiligi gellar 
adsorbsion qobiliyatining yuqoriligidadir. Y upqa qav at li xromat ografi y a  adsorbsion va taqsimlanish 
xromatografiyasi turlaridan hisoblanib ,  unda elyuent plastinka 
ustidagi yupqa qavat bo ' ylab kapillarlik kuchi tufayli harakat qiladi . 
Elyuent ko ' tariluvchi yoki tushuvchi bo ' lishi mumkin .  Ajratiladigan 
aralashma start chizig ' iga tomizilgandan keyin undagi moddalarni 
harakatchan faza o ' zi bilan harakatlantiradi .  Yomon adsorbilanuvchi 
modda ko'proq harakatlanadi va yaxshi yutiladigan moddalar ajraladi. 
Moddalarning sifat tarkibi
R  -x
y  qiymat asosida aniqlanadi. Bu yerda  x  — moddaning start chizig'idan
bosib o'tgan yo'li, modda o'rnatilgan joydan dog'gachabo'lgan 
masofa;  y  — start chizig'idan front chizig'igacha bo'lgan masofa. 
Yupqa qavatli negiz sifatida shisha plastinka ustiga juda yupqa qilib bir 
tekis yotqizilgan adsorbent qatlami ishlatiladi; hozir sanoatda silikagel 
va alyuminiy oksidi qatlamli plastinkalar ishlab chiqarilmoqda. Negiz 
sifatida qog'oz ishlatilsa,
usul  qog'oz xromatografiyasi  deb yuritiladi. Bu usulda  yarim miqdoriy 
analiz qilinishi mumkin. Gaz x romat ografi y asi  usulida harakatchan faza sifatida  tashuvchi  deb 
ataladigan inert gaz ishlatiladi. Bu usulda aniqlanadigan modda, albatta, 
gaz holiga o'tkazilishi zarur. Gaz xromatografiyasi gaz-qattiq (gaz-
adsorbsion) va gaz-suyuqlik xromatografiyasi usullariga bo'linadi. Gaz 
adsorbsion usulda turg'un faza sifatida qattiq adsorbent ishlatiladi. Gaz-
suyuqlik xromatografiyasi usulida turg'un faza sifatida biror qattiq 
moddaga yupqa qavat bilan kiritilgan suyuqlik ishlatiladi. Gaz suyuqlik 
xromatografiyasi gaz-adsorbsion usul sifatida ko'proq qo'llaniladi. 
Kolonka diametri 3-6  mm,  uzunligi 1 -3  m  li po'lat, mis yoki shisha naydan 
iborat. Issiqlik o'tkazuvchanlik, alangani ionlashtirish, elektron ushlash 
asosidagi detektorlar; geliy, vodorod, azot singari gazlar tashuvchi; 
silikagel, alyuminiy oksidi, aktivlangan ko'mir va molekulyar elaklar 
turg'un qattiq faza; qutblanmagan uglevodorodlar yoki siloksanlar 
turg'un suyuq faza sifatida ishlatiladi. Turg'un fazalarni tutuvchilar sifatida 
solishtirma yuzasi yetarli darajada katta bo'lgan mexanik mustahkam, bir 
jinsli taqsimlanishni ta'minlaydigan, kizelgur, mitti shisha sharikchalari, 
silikagel, teflon va boshqalar ishlatiladi   Gaz x romat ografi y asida sifat  t ahlili .  Har qanday moddaning turg'un va 
harakatchan fazalar bilan o'zaro ta'siri uning individual xususiyati 
hisoblanadi. Xromatografiyada sifat tahlili uchun qo'llaniladigan asosiy 
kattalik ushlanish vaqtidir. Kolonkali gaz va suyuqlik xromatografiya 
usullarida ushlanish vaqti kolonkaning to'ldirilish sifati, harorat, 
elyuyentning harakat tezligi, sorbentning navi va boshqa ko'p omillarga 
bog'liq. Shuning uchun ham ushlanish vaqtining qiymati bir kolonkadan 
ikkinchisiga o'tganda o'zgaradi. Nisbiy ushlanish vaqti qiymati
esa kam o'zgaradi. Nisbiy ushlanish vaqti ajratiladigan modda ushlanish 
vaqtining standart modda ushlanish vaqtiga nisbatidir. Aniqlangan  tk 
qiymat jadvaldagi qiymat bilan solishtiriladi. Agar toza moddalar asosida 
analiz qilinayotgan bo'lsa, tekshirishda olingan ushlanish vaqti toza 
moddaning shunday qiymati bilan solishtiriladi. Natijalarning yanada 
ishonchli bo'lishini ta'minlash uchun turli sorbentlar bilan to'ldirilgan 
ikkita kolonkada olingan qiymatlar solishtiriladi. Tekshiriladigan modda 
xromatogrammasi tushirilgandan keyin aralashmaga toza modda 
qo'shilib, yana xromatogramma tushiriladi. Agar ushlanish vaqtlari bir xil 
bo'lsa,
xromatogrammaning yuzasi yoki balandligi ortadi. Bu esa 
tekshirilayotgan modda tarkibida qo'shilgan standart moddaga to'g'ri 
keladigan modda borligi haqida xulosa qilishga imkon beradi   X romat ografi k  mi qdoriy  analiz
Zamonaviy xromatograflarda miqdoriy analiz xromatogrammadagi 
cho'qqining balandligi yoki yuzasini o'lchashga asoslangan. Miqdoriy 
analiz: 1) namuna olish va uni ishlash; 2) namunani xromatografik 
sistemaga kiritish; 3) xromatografiyalash; 4) xromatogrammani qayd qilish; 
5) xromatogrammani ishlash bosqichlaridan iborat. Birinchi bosqich barcha 
usullar uchun bir xil bo'lgani holda, ikkinchi bosqich ulardan farq qiladi. 
Namunani kiritish uchun ishlatiladigan shpritslar aniq darajalangan bo'lishi 
muhimdir. Xromatogrammani ishlashdan oldin uning yuzasi yoki balandligi 
o'lchanadi. Bunda xromatogrammalar simmetrik bo'lishi kerak. Simmetrik 
xromatogrammalar uchun cho'qqining balandligidan foydalanish mumkin. 
Asimmetrik cho'qqili xromatogrammalar bilan ishlaganda cho'qqi 
yuzasidan foydalanish lozim. Zamonaviy xromatograflarda yuzani aniqlash 
uchun integratorlar qo'llaniladi. Moddaning konsentrasiyasini aniqlash 
uchun mutlaq darajalash va ichki standart usullaridan foydalaniladi.  Mutlaq 
darajalash usulida  aniqlanadigan va standart namunalarning bir xil 
sharoitdagi xromatogrammalari tushiriladi. Darajalash chizmasi asosida 
konsentrasiya topiladi.  Ichki standart usulida  tekshiriladigan moddaning 
muayyan miqdoriga ma'lum miqdor standart qo'shilib, xromatogramma 
olinadi.  E’t iboringiz uchun raxmat  !

“ Xromotografiya”

X romat ografi y aning asosiy qoidalari X romat ografi y a moddalarni ajrat ish, k onsent rl ash v a t ahl il qilish usull ari dan bi ri bo'lib, ul arning o'zaro aralashmay digan ik k i faza (t urg'un v a harak at chan) orasida t urlicha t aqsimlanishiga asoslangan. Turg'un fazaning sirt i bilan t ut ashganda aralashma t ark ibidagi moddalar o'z adsorbilani shi v a erish xususiy at lariga mos rav ishda t urg'un v a harak at chan fazalar orasida t arqaladi . Nat ijada dinamik (harak at chan) muv ozanat y uzaga k eladi v a ajrat iladigan aralashma t ark ibi dagi molek ulal ar y ok i bu fazada t arqalib t uradi . X romat ografi k sist ema bo'y lab faqat t urg'un fazada bo'lgan molek ulal ar harak at lanadi. Turl i moddalar bu fazalarga t urli cha munosabat da bo'l adi. Turg'un faza bilan k uchl iroq t a'sirlashadigan modda x romat ografi k sist ema bo'y lab sek in harak at l anadi. Turl i xil moddal arni aj rat i sh uchun t urg'un faza hech bo'lmaganda quy i dagi t o'rt xossadan birigaegabo'lishi k erak : 1) harak at chan fazada bo'lgan moddal arni fi zik av iy y ut a olish; 2) harak at chan fazadagi moddalarni k imy ov i y y ut a olish; 3) ajrat iladigan moddalarni erit a olish; 4) g'ov ak t uzi lishga ega bo'li sh v a shu asosda bi r moddani ik k i nchisidan o'lchamlari farqi asosida ajrat ish.

Yutiladigan modda sorbat, yutadigan modda sorbent va ayni jarayon sorbsiya deb ataladi. Sorbsiya adsorbsiya (sirt yuzasida yutilish), absorbsiya (butun hajmda yutilish) tushunchalarini o'z ichiga oladi. Bundan tashqari, xemosorbsiya — kimyoviy yutilish ham muhim hisoblanadi. Yutilishga teskari bo'lgan yutilgan moddalarning sorbentdan ajralish jarayoni desorbsiya deyiladi. Agar turg'un faza suyuqlik bo'lsa, analiz qilinadigan modda unda erishi va u har ikkala faza orasida taqsimlanishi kerak. Sunday xromatografiya taqsimlanish xromatografiyasi deb yuritiladi. Turg'un faza qattiq modda bo'lib, aniqlanadigan modda unda yutilsa, bunday usul adsorbsion xromatografiya deyiladi.

Xromatografiya usullari quyidagilar asosida sinflanishi mumkin: I. Fazalarning agregat holati bo'yicha: gaz, suyuqlik, gaz-suyuqlik xromatografiyasi. II. Ajratish mexanizmi bo'yicha: adsorbsion, taqsimlanish, ion-almashinish, cho'ktirish, oksidlanish-qaytarilish, adsorbsion- komplekslanish xromatografiyasi. III. Jarayonni o 'tkazish usuli (texnikasi) bo'yicha: kolonkali, kapillyar, yuzaviy (qog'oz, yupqa qavatli) xromatografiya. IV. Xromatogrammalarni olish usuli (xromatografik sistemaga namuna kiritish tartibi) bo'yicha: frontal, elyuyent va surib chiqarish xromatografiyasi.

Xromatografiya usullarining boshqa xossalar bo'yicha ham sinflari mavjud. Xromatografiya usullarining turg'un va harakatchan fazalar, bajarish texnikasi va taqsimlanish mexanizmlari bo'yicha sinflanishini 11.1 -jadvalda berilgan. Xromatografiya turi Turg'un faza Harakatchan faza Texnika Taqsimlanish mexanizmi Gaz Gaz-adsorbsion Qattiq Gaz Kolonka Adsorbsion Gaz-suyuqlik Suyuqlik Gaz Kolonka Taqsimlanish Suyuqlik Qattiq-suyuq Qattiq Suyuqlik Kolonka Adsorbsion Suyuqlik-suyuqlik Suyuqlik Suyuqlik Kolonka Taqsimlanish lon-almashinish Qattiq Suyuqlik Kolonka lon-almashinish Yupqa qavatli Qattiq Suyuqlik Yupqa qavat Adsorbsion Yupqa qavatli Suyuqlik Suyuqlik Yupqa qavat Taqsimlanish Qog'oz Suyuqlik Qog'oz Taqsimlanish Elak (gel o'tkazish) Suyuqlik Suyuqlik Kolonka * Molekulalar o'lchami bo'yicha