Xromotografiya
“ Xromotografiya”
X romat ografi y aning asosiy qoidalari X romat ografi y a moddalarni ajrat ish, k onsent rl ash v a t ahl il qilish usull ari dan bi ri bo'lib, ul arning o'zaro aralashmay digan ik k i faza (t urg'un v a harak at chan) orasida t urlicha t aqsimlanishiga asoslangan. Turg'un fazaning sirt i bilan t ut ashganda aralashma t ark ibidagi moddalar o'z adsorbilani shi v a erish xususiy at lariga mos rav ishda t urg'un v a harak at chan fazalar orasida t arqaladi . Nat ijada dinamik (harak at chan) muv ozanat y uzaga k eladi v a ajrat iladigan aralashma t ark ibi dagi molek ulal ar y ok i bu fazada t arqalib t uradi . X romat ografi k sist ema bo'y lab faqat t urg'un fazada bo'lgan molek ulal ar harak at lanadi. Turl i moddalar bu fazalarga t urli cha munosabat da bo'l adi. Turg'un faza bilan k uchl iroq t a'sirlashadigan modda x romat ografi k sist ema bo'y lab sek in harak at l anadi. Turl i xil moddal arni aj rat i sh uchun t urg'un faza hech bo'lmaganda quy i dagi t o'rt xossadan birigaegabo'lishi k erak : 1) harak at chan fazada bo'lgan moddal arni fi zik av iy y ut a olish; 2) harak at chan fazadagi moddalarni k imy ov i y y ut a olish; 3) ajrat iladigan moddalarni erit a olish; 4) g'ov ak t uzi lishga ega bo'li sh v a shu asosda bi r moddani ik k i nchisidan o'lchamlari farqi asosida ajrat ish.
Yutiladigan modda sorbat, yutadigan modda sorbent va ayni jarayon sorbsiya deb ataladi. Sorbsiya adsorbsiya (sirt yuzasida yutilish), absorbsiya (butun hajmda yutilish) tushunchalarini o'z ichiga oladi. Bundan tashqari, xemosorbsiya — kimyoviy yutilish ham muhim hisoblanadi. Yutilishga teskari bo'lgan yutilgan moddalarning sorbentdan ajralish jarayoni desorbsiya deyiladi. Agar turg'un faza suyuqlik bo'lsa, analiz qilinadigan modda unda erishi va u har ikkala faza orasida taqsimlanishi kerak. Sunday xromatografiya taqsimlanish xromatografiyasi deb yuritiladi. Turg'un faza qattiq modda bo'lib, aniqlanadigan modda unda yutilsa, bunday usul adsorbsion xromatografiya deyiladi.
Xromatografiya usullari quyidagilar asosida sinflanishi mumkin: I. Fazalarning agregat holati bo'yicha: gaz, suyuqlik, gaz-suyuqlik xromatografiyasi. II. Ajratish mexanizmi bo'yicha: adsorbsion, taqsimlanish, ion-almashinish, cho'ktirish, oksidlanish-qaytarilish, adsorbsion- komplekslanish xromatografiyasi. III. Jarayonni o 'tkazish usuli (texnikasi) bo'yicha: kolonkali, kapillyar, yuzaviy (qog'oz, yupqa qavatli) xromatografiya. IV. Xromatogrammalarni olish usuli (xromatografik sistemaga namuna kiritish tartibi) bo'yicha: frontal, elyuyent va surib chiqarish xromatografiyasi.
Xromatografiya usullarining boshqa xossalar bo'yicha ham sinflari mavjud. Xromatografiya usullarining turg'un va harakatchan fazalar, bajarish texnikasi va taqsimlanish mexanizmlari bo'yicha sinflanishini 11.1 -jadvalda berilgan. Xromatografiya turi Turg'un faza Harakatchan faza Texnika Taqsimlanish mexanizmi Gaz Gaz-adsorbsion Qattiq Gaz Kolonka Adsorbsion Gaz-suyuqlik Suyuqlik Gaz Kolonka Taqsimlanish Suyuqlik Qattiq-suyuq Qattiq Suyuqlik Kolonka Adsorbsion Suyuqlik-suyuqlik Suyuqlik Suyuqlik Kolonka Taqsimlanish lon-almashinish Qattiq Suyuqlik Kolonka lon-almashinish Yupqa qavatli Qattiq Suyuqlik Yupqa qavat Adsorbsion Yupqa qavatli Suyuqlik Suyuqlik Yupqa qavat Taqsimlanish Qog'oz Suyuqlik Qog'oz Taqsimlanish Elak (gel o'tkazish) Suyuqlik Suyuqlik Kolonka * Molekulalar o'lchami bo'yicha