Yosh davrlarining psixologik xususiyatlari

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

5145.2109375 KB

Скачать

Mavzu : Yosh davrlarining
psixologik xususiyatlari

REJA:
1. Turli yosh davrlardagi anotonik tuzilishi.
2. Shartli va shartsiz reflekslar.
3. Yosh davrlarning qonuniyatlari
4. Yosh davrlarda vujudga keladigan
sabablarning inqirozlari.

Turli yosh davrlardagi anotonik tuzilishi.
Yosh davrlari psixologiyasi turli yoshdagi insonlarning psixik rivojlanishi, psixik xususiyatlari va
ularning o‘ziga xos omillari mezonlari hamda mexanizmlari haqidagi fandir. Shuningdek, u
muayyan yoshdagi insonlarning o‘ziga xos xususiyatlarini ham o‘rganadi. Shuning uchun ijtimoiy
hayotda ta’lim-tarbiyada, guruhlar hamda jamoalarda, ishlab chiqarish va oilaviy munosabatlarda
yosh davrlari psixologiyasi alohida o‘rin tutadi. Inson shaxsining tarkib topishi va bilish
jarayonlarining rivojlanish muammosini inson psixikasining rivojlanishi qonunlarini hisobga
olmay, oqilona hal qilib bo‘maydi. Shuning uchun hozir «inson omili» masalasi dolzarb mavzuga
aylandi. Yosh davrlari psixologiyasi, inson psixikasining rivojlanish qonuniyatlari va
xususiyatlari hamda shu rivojlanishning bosqichlari to‘g‘risidagi fandir. Yosh davrlari
psixologiyasining asosiy vazifasi shaxsning kamol topishi qonuniyatlari va turli yosh davridagi
odamlarda vujudga keladigan psixik faoliyat, holat va shart-sharoitlarning o‘zaro ta’siri
xususiyatlarini aniqlashdan iboratdir.Yosh davrlari psixologiyasi ana shu vazifalarni hal qilish
bilan amaliy maqsadlarni ro‘yobga chiqaradi

Ta’lim-tarbiya ishlarini takomillashtirishga yordam beradi. Moddiy ne’matlar
ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishga, millatlararo munosabatlarni
yaxshilashga, shaxslararo muloqotni to‘g‘ri yo‘naltirishga, jamoada ijobiy
psixologik iqlim yaratishga, uzoq umr ko‘rish sirlarini ochishga, oilaviy
munosabatlarni mustahkamlashga, ajralishlarning oldini olishga xizmat
qiladi. Mazkur psixologiya fanining sohasi XIX asrning boshlarida
vujudga kelgan, lekin dastlabki ildizi qadimgi Yunon madaniyatiga
borib taqaladi. Uning predmeti va qonuniyatlari to‘g‘risida jahon psixologiyasi
olamida turli qarashlar va nazariyalar mavjud Ularning juda
keng tarqalganlari biogenetik (V.Shtern), sotsiogenetik (K.Levin)
bixevoritsik (E.Torndayk) psixoanalitik (Z.Freyd) nazariyalaridir.
Shuningdek, metodlarga asoslanib tadqiqotlar olib borgan olimlar
ham juda ko‘p. Ilmiy psixologik adabiyotlar emperik ma’lumotlar
yosh davri psixologiyasining mustaqil fan sifatida ajralib chiqishiga
qator omillar va holatlar sabab bo‘lgan degan xulosaga keldik.

1. Barcha fanlar negiziga kirib borgan evolutsiya g‘oyasining
(Ch.Darvin) inson psixikasining rivojlanish jarayonida o‘rganish zarurligi.
2. Umuminsoniy, umumpsixik qonuniyatlar turli yoshdagi odamlar xatti-harakatini psixik
xususiyatlarini va bolalarning o‘sishiga biror
bir faoliyatning ta’sirini aniqlash uchun yetarli emasligini e’tirof etish.
3. Yosh davrlari psixologiyasi insonning (tug‘ilganidan umrining
oxirigacha) kamoloti uchun metodologik va nazariy ahamiyatga ega
ekanligi tan olingani.
4. Turli yoshdagi odamlar (maktabgacha yoshdagi bolalar, maktab
o‘quvchilari, o‘rta va oliy o‘quv yurtlarining talabalari, ishchilar,
xodimlar, qariyalar har xil psixologik xususiyatlarga ega ekanligi
sababli tarbiya, ishlab chiqarish, ijtimoiy ta’minot muassasalari,
yetimxonalar, bolalar uyi, kaloniyalar maxsus maktablar, internatlar,
psixonevrologik dispanserlar, qariyalar uylari, shifoxonalar va
boshqalar) ning xodimlarida ehtiyojlar ortib borayotgani .
5. Tibbiyot fani va uning tarmoqlari rivojlanishi psixiatriya, psixonevralogiya,
psixogigiyena, neyroxirurgiya, sangigiyena bolalar va
kattalar patalogiyasi, genetika, oliy nerv faoliyati va hokazolar
bo‘yicha kopleks tadqiqotlarning vujudga kelishi, psixologiya
biologiya, meditsina, sotsiologiya fanlarining hamkorligida ilmiy
tadqiqot ishlari olib borilishi.

Shartsiz reflekslar , — organizmning ichki va tashqi qo zg atuvchilar ta siriga nisbatan ʻ ʻ ʼ
o zgarmas, genotip bilan bog liq bo lgan, ya ni irsiylanadigan reaksiyasi. "SH
ʻ ʻ ʻ ʼ artsiz .r efleks ."
terminini I.P. Pavlov muayyan qo zg atuvchilarning retseptorlarga ta siri natijasida yuzaga
ʻ ʻ ʼ
keladigan reflekslar (og izga ovqat tushganida so lak ajralishi, barmoqqa o tkir narsa
ʻ ʻ ʻ
sanchilganida tortib olinishi va boshqalar)ni ifodalash uchun fanga kiritgan (1903). Shartsiz
reflekslar, asosan, markaziy nerv sistemasining quyi bo limlari (gangliylar, orqa miya, bosh miya
ʻ
dastasi va boshqalar) bilan bog liq. Shartsiz reflekslarda qo zg alishning retseptorlardan
ʻ ʻ ʻ
effektorga o tadigan yo li reflektor yoyi deyiladi. Shartsiz reflekslar turning barcha individlari
ʻ ʻ
uchun umumiy bo lib, organizm xattiharakatini doimiy (o zgarmas) muhit sharoitiga moslanishini
ʻ ʻ
ta minlaydi.
ʼ
S h artsiz .r eflekslar ontogenez va filogenezla. o zgarib boradi. Chaqaloqlarda hayot davomida
ʻ
yo qolib boradigan emish refleksi sof holdagi Shartsiz reflekslarga misol bo la oladi. Odam
ʻ ʻ
voyaga yetgan sari yangi (mas, jinsiy) reflekslar paydo bo la boradi. Voyaga yetgan odam va
ʻ
hayvonlarda Shartsiz reflekslar sof holda uchramaydi; Shartsiz reflekslar shartli reflekslar bilan
qo shilib ketadi. Shartsiz va shartli reflekslar o rtasidagi farq nisbiy bo lganidan ularni tasnif
ʻ ʻ ʻ
qilish ancha qiyin Ta sirlovchi ta siri xususiyatiga va javob reaksiyasining biologik mohiyatiga
ʼ ʼ
binoan Shartsiz reflekslarni himoya, oziqlanish, jinsiy, mo ljal olish va boshqa xillarga ajratiladi.
ʻ
Murakkab bir xil xatti harakatlardan iborat tugma reflekslar instinkt deyiladi

1. Yosh davrlarning qonuniyatlari
Shu vaqtgacha psixologiya ilmida shaxs taraqqiyotini davrlarga bo’lib o’rganishga juda
katta e’tibor qaratilgan. Bir qancha davriy sxemalar ham taklif etilgan. Lekin shu sohada
astoydil ijod qilgan har qanday olim o’zining «davrlarini» taklif etavergan. Bu tushunarli,
zero insonning hayotiy yo’li va uning asosiy lahzalari tarixiy taraqqiyot mobaynida
o’zgaradi, bir avloddan ikkinchi avlod taraqqiyotiga o’tishning o’zi ham qator
o’zgarishlarni keltirib chiqaradi.
Davrlarga bo’lishga qaratilgan klassifikastiyalarning o’zi ham ikki turli bo’ladi: juz’iy
(alohida davrlarni yana qo’shimcha davrlarga bo’lish — «davrlar ichidagi davrlar») va
umumiy (inson umrining barcha bosqichlarini o’z ichiga olgan). Masalan, juz’iy
klassifikastiyaga J. Piajening intellektning rivojlanishini bosqichlarga bo’lishini kiritish
mumkin. U bu taraqqiyotni 3 bosqichda tasavvur qilgan: sensomotor intellekt bosqichi (0 —
2 yosh). Bunda asosan olti bosqich farqlanadi;
konkret operastiyalarni bajarishga tayyorlash va uni tashkil etish bosqichi (3 — 11 yoshlar);
formal operastiyalar bosqichi (12 — 15 yoshlar). Bu davrda bola nafaqat bevosita ko’rib
turgan narsasi, balki mavxum tushunchalar va so’zlar vositasida ham fikr yurita oladi.

Inson hayotining barcha davrini yaxlit tarzda qamrab olgan klassifikastiyalardan biri butun jahon
olimlarining qaroriga ko’ra, 1965 yili Fanlar Akademiyasining maxsus simpoziumida qabul
qilingan sxema hisoblanadi. U quyidagi 6 — jadvalda keltirilgan. U B.G. Ananev, chet ellik olim
Birrenlar taklif etgan klassifikastiyaga yaqin bo’lib, umumlashtirilgan toifalashdir .
Chaqaloqlik 1 – 10 kun
Emiziklik davri 10 kundan 1 yoshgacha ,
Ilk bolalik 1 – 2 yosh ,
Bolalikning 1 — davri 3 – 7 yosh
Bolalikning 2 — davri 8 — 12 yosh
O’smirlik davri 13 — 16 yosh
O’spirinlik davri 17 — 21 yosh
O’rta etuklik davri:
birinchi bosqich 22 — 35 yosh
ikkinchi bosqich 36 — 60 yosh
Keksalik davri 61 — 75 yosh
Qarilik davri 76 — 90 yosh
Uzoq umr ko’ruvchilar 90 yoshdan ortiq

Yosh davrlarda vujudga keladigan sabablarning inqirozlari.
SHaxsning kamol topishi murakkab jarayon ekanligini unda Yosh o‘sishi bilan bog‘liq xolda
sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar va yangilanishlarning xilma-xilligi hamda o‘ziga xosligida ko‘rish
mumkin. Ma’lumki Yosh o‘sishi bilan bola faqat miqdor jihatdar emas, balki sifat jihatdan ham
o‘sib boradi. Demak bolaning biologik jihatdan o‘sishi uning psixikasida ham o‘sish va
o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi. Ammo biologik o‘sish bilan psixik o‘zgarishlar har doim ham
mutanosiblikka ega bo‘lavermaydi. CHunki psixik o‘sish bir tomondan individuallik xarakteriga
ega bo‘lsa, ikkinchi tomondan u ma’lum ijtimoiy va psixik shart-sharoitlarga ham bog‘liq
bo‘ladi.
Bolada sodir bo‘ladigan psixik o‘sish, o‘zgarish real hayotda o‘z o‘rni va mavqeiga ega bo‘lishi
biroz murakkabroq kechadi. Buning sababi bir tomondan bolada hali etarlicha tajribaning
etishmasligi bo‘lsa, ikkinchi tomondan kattalarning boladagi ehtiyoj va intilishlari ortida turgan
rivojlanish xususiyatlarini to‘liq anglab etmasliklaridadir. Natijada esa bolalar va kattalarning
munosabatlarida keskin vaziyatlar vujudga keladi. Bunday vaziyatlar tufayli bolalar va
kattalarning boshdan kechiradigan psixik kechinmalari, xolatlari psixologik tilda inqiroz
tushunchasi bilan ifodalanadi. Demak, inqiroz tushunchasining mazmuni psixik o‘sishdagi
ziddiyat, qarama-qarshilikdan iborat. Bu jarayonda bolalar bilan kattalar o‘rtasida
kelishmovchiliklar yuzaga kelad

Inqiroz bolalarda xilma-xil ehtiyojlarning paydo bo‘lishi bilan ularning qondirilishi imkoniyatlari
o‘rtasida to‘siq sifatida vujudga kelar ekan albatta uning ta’sirida u yoki bu tomonga o‘zgarish
ro‘y beradi. Masalan, ma’lum taraqqiyot bosqichida bolada vujudga kelgan mustaqil harakat qilish
ehtiyoji uni mustaqillikka erishishi uchun turtki bo‘lib xizmat qiladi va bola muayyan darajada
mustaqillikka erishadi. Ikkinchidan, kattalarning bu jarayonda yo‘l qo‘yishi mumkin ta’lim va
tarbiyaviy xatolari oqibatida ular ruhiyatida ayrim salbiy illatlar paydo bo‘lishi mumkin. Demak
inqirozni na salbiy va na ijobiy jarayon deb baholashga to‘g‘ri keladi. SHu tufayli ota-onalar,
tarbiyachilar va pedagoglar bundan to‘g‘ri xulosa chiqargan xolda bolalar bilan inqiroz davrlarida
ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lish talab etiladi.
Yosh davrlar psixologiyasida asosiy inqiroz davrlari sifatida bolalarning 3 yoshli, 7 yoshli hamda
o‘smirlik davri inqirozlari alohida e’tirof etiladi.
Uch yoshli bolaga to‘g‘ri tarbiya berish, ta’sir o‘tkazish, ularning harakatlarini maqsadga muvofiq
yo‘naltirish orqali ularda mustaqil xolda ovqatlanish, kiyinish, yuvinish, o‘z o‘rnini yig‘ishtirishga
ayrim topshiriq va vazifalarni puxta bajarishga o‘rgatish mumkin. Psixolog olimlarning
ta’kidlashicha bolaning uch yoshgacha o‘sishida erishgan yutuqlari uning xulq-atvorini, bilish
jarayonlarini sifat jihatdan ancha o‘zgartirib yuboradi. SHunga qaramay, bolaning o‘sishida
kattalarning ta’siri, roli etakchiligicha qolaveradi, lekin asta-sekin o‘sib borishi bolaning
mustaqilroq bo‘lishini ta’minlaydi.

Bolaning mustaqilligi faqat uning jismoniy hamda aqliy imkoniyatida, kuchi etadigan
jarayonga nisbatan o‘z munosabatini kattalarning ko‘magisiz amalga oshirishida emas, balki
o‘zining kuch quvvati, qurbi etmaydigan, muayyan amaliy ko‘nikmalarini egallay olmagan
turmush muammolarini hal etishda ham ko‘rinadi.
Psixologlar N.A.Menchinskaya, V.S.Muxinalarning ta’kidlashlaricha, bu davrdagi ziddiyatda
bolalardagi injiqliklarning bosh omili atrofdagi odamlarning ular shaxsiga adolatsiz, noto‘g‘ri,
mensimay munosabatda bo‘lishidan iboratdir.
Kichik maktab yoshidagi bolalarning psixologik xususiyatlarini o‘rgangan A.N.Golubevaning
fikricha, noqulay sharoitda bolaga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish unda o‘jarlikni paydo qiladi.
SHuningdek bu yoshdagi bolalarning o‘jarligi doimiy bo‘lmaydi, masalan o‘z tengdoshlariga
nisbatan o‘jarlik qilish ahyon-ahyondagini ro‘y beradi. Ular asosan katta yoshdagi odamlarga,
shunda ham muayyan tarbiyachiga yoki oila a’zolarining birortasiga o‘jarlik qiladilar.
A.N.Golubeva bolalardagi o‘jarlik barqaror emasligi sababli uning oldini olish mumkinligini
uqtirib o‘tadi.
A.P.Larinning tadqiqotlarida esa noqulay va nomaqbul tarbiyaviy shart-sharoitlarda qaysarlik
juda erta, hatto uch yoshda ham paydo bo‘lishi ifodalangan. Dastlab bu xususiyat ba’zi-
ba’zida ro‘y beradi, lekin u hech qachon barcha katta yoshdagi kishilarga qaratilgan
bo‘lmaydi, ya’ni uning ob’ekti aloxida shaxs xisoblanadi.

Ko‘pchilik psixologlarning tadqiqotlaridan ma’lumki, bolalar mazkur inqiroz davrida bir
nechta ko‘rinishdagi qaysarlikni namoyon etadi. Ana shunday ko‘rinishlarninsh bittasi biz
nazarda tutgan 3 yoshli inqirozga to‘g‘ri keladi. SHu davrda uning ruhiy dunyosida sifat va
miqdor jihatdan turli o‘zgarishlar ro‘y beradi. Bu o‘zgarishlar uning olamni boshqacha kashf
qilayotganiga, psixikasi ma’lumot va axborotlar bilan kun sayin boyib borayotganligiga
bog‘liqdir. Ayni shu yoshda boladao‘z irodasiga ishonch hissi tug‘iladi, u o‘zligini anglay
boshlaydi. O‘zligini anglash qarama-qarshiliklarni, ziddiyatlarni engish bilan amalga oshadi.
Psixik o‘sishning boshqa davrlarida ro‘y beradigan inqiroz davri ham xuddi shunday tarzda
kechadi, ammmo turli davrda inqirozlarning sabablari turlicha bo‘ladi. Jumladan: kichik
maktab yoshida sodir bo‘ladigan inqiroz ko‘proq bolaning o‘quv faoliyati jarayoni va uning
kechishi bilan bog‘liq xolda kechadi.
Maktab ta’limi o‘quvchining turmush tarzini, ijtimoiy mavqeini, sinf jamoasi va oila
muhitidagi ahvolni o‘zgartiradi, uning asosiy vazifasi o‘qishdan, bilim olish, ko‘nikma va
malakalarni egallash, tabiat va jamiyat to‘g‘risidagi qonuniyatlarni o‘zlashtirishdan iborat
bo‘lib qoladi. Ta’lim muayyan darajada uyushqoqlik, intilish, irodaviy zo‘r berish, faollik va
maqsadga muvofiq faoliyatni talab etadi.

Mavzu : Yosh davrlarining psixologik xususiyatlari

REJA: 1. Turli yosh davrlardagi anotonik tuzilishi. 2. Shartli va shartsiz reflekslar. 3. Yosh davrlarning qonuniyatlari 4. Yosh davrlarda vujudga keladigan sabablarning inqirozlari.

Turli yosh davrlardagi anotonik tuzilishi. Yosh davrlari psixologiyasi turli yoshdagi insonlarning psixik rivojlanishi, psixik xususiyatlari va ularning o‘ziga xos omillari mezonlari hamda mexanizmlari haqidagi fandir. Shuningdek, u muayyan yoshdagi insonlarning o‘ziga xos xususiyatlarini ham o‘rganadi. Shuning uchun ijtimoiy hayotda ta’lim-tarbiyada, guruhlar hamda jamoalarda, ishlab chiqarish va oilaviy munosabatlarda yosh davrlari psixologiyasi alohida o‘rin tutadi. Inson shaxsining tarkib topishi va bilish jarayonlarining rivojlanish muammosini inson psixikasining rivojlanishi qonunlarini hisobga olmay, oqilona hal qilib bo‘maydi. Shuning uchun hozir «inson omili» masalasi dolzarb mavzuga aylandi. Yosh davrlari psixologiyasi, inson psixikasining rivojlanish qonuniyatlari va xususiyatlari hamda shu rivojlanishning bosqichlari to‘g‘risidagi fandir. Yosh davrlari psixologiyasining asosiy vazifasi shaxsning kamol topishi qonuniyatlari va turli yosh davridagi odamlarda vujudga keladigan psixik faoliyat, holat va shart-sharoitlarning o‘zaro ta’siri xususiyatlarini aniqlashdan iboratdir.Yosh davrlari psixologiyasi ana shu vazifalarni hal qilish bilan amaliy maqsadlarni ro‘yobga chiqaradi

Ta’lim-tarbiya ishlarini takomillashtirishga yordam beradi. Moddiy ne’matlar ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishga, millatlararo munosabatlarni yaxshilashga, shaxslararo muloqotni to‘g‘ri yo‘naltirishga, jamoada ijobiy psixologik iqlim yaratishga, uzoq umr ko‘rish sirlarini ochishga, oilaviy munosabatlarni mustahkamlashga, ajralishlarning oldini olishga xizmat qiladi. Mazkur psixologiya fanining sohasi XIX asrning boshlarida vujudga kelgan, lekin dastlabki ildizi qadimgi Yunon madaniyatiga borib taqaladi. Uning predmeti va qonuniyatlari to‘g‘risida jahon psixologiyasi olamida turli qarashlar va nazariyalar mavjud Ularning juda keng tarqalganlari biogenetik (V.Shtern), sotsiogenetik (K.Levin) bixevoritsik (E.Torndayk) psixoanalitik (Z.Freyd) nazariyalaridir. Shuningdek, metodlarga asoslanib tadqiqotlar olib borgan olimlar ham juda ko‘p. Ilmiy psixologik adabiyotlar emperik ma’lumotlar yosh davri psixologiyasining mustaqil fan sifatida ajralib chiqishiga qator omillar va holatlar sabab bo‘lgan degan xulosaga keldik.

Yosh davrlarining psixologik xususiyatlari

10.08.2023

0

5145.2109375 KB

Похожие