logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. 1989-1991 YILLAR ORALIG’IDAGI O’ZBEKISTONDA SIYOSIY VOQEALARNING JAHON MATBUOTIDA YORITILISHI

1989-1991 YILLAR ORALIG’IDAGI O’ZBEKISTONDA SIYOSIY VOQEALARNING JAHON MATBUOTIDA YORITILISHI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

219.5 KB
Ko'chirib olish
MAVZU: 1989-1991 YILLAR ORALIG’IDAGI O’ZBEKISTONDA SIYOSIY VOQEALARNING JAHON MATBUOTIDA YORITILISHI Reja: Kirish 1 Mustaqillik ka erishish ostonasida O’zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat ning matbuotida yoritilishi 2 Mustaqillik ka erishish ostonasida O’zbekistondagi siyosiy vaziyatning yoritilishi 3 Xalq norozichilik harakatlari ning kuchayishi……………………….. 4 O’zbekistonda “paxta ishi”, “o’zbeklar ishi” kabi uydirmalar bilan o’zbek xalqining jabrlanishi ………………………………………… xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati KIRISH Dunyodagi xalqlar va millatlarning ozodlik yo‘lidagi kurashlar tarixi shundan dalolat beradiki, jamiyat hayotidagi tub burilishlar davrida ijtimoiy- siyosiy vaziyatning o‘zi buyuk yo‘lboshchilarni maydonga chiqaradi. Hindiston tarixida Maxatma Gandi, AQSh tarixida Jorj Vashington, Fransiya tarixida Sharl de-Goll, Turkiya tarixida Mustafo Kamol Otaturk ana shunday tarixiy missiyani o‘z zimmasiga olib, ona xalqining milliy-ozodlik kurashiga boshchilik qilganini yaxshi bilamiz. Bizning yurtimiz tarixida ham ana shunday ulug‘ yo‘lboshchilar tarixiy vaziyat taqozosi bilan maydonga chiqib, xalqimizni yovuz bosqinchilar zulmidan ozod etgan, uning sha’ni va g‘ururi, insoniy huquqlarini qayta tiklagan. Bu haqda gapirganda, Sohibqiron Amir Temur bobomiz o‘n to‘rtinchi asrda Turkiston zaminini mo‘g‘ullar zulmidan ozod etib, ana shunday buyuk missiyani ado etganini hamisha g‘urur-iftixor bilan esga olamiz. XX asrning 90-yillariga kelib esa Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov ana shunday o‘ta og‘ir va mas’uliyatli vazifani o‘z zimmasiga oldi. Buni “O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” kitobidagi har bir nutq va ma’ruza, tarixiy hujjat tasdiqlaydi. Kitobdagi birinchi material - 1989 yil 24 iyunda, respublika rahbari sifatida ish boshlaganining ikkinchi kuni O‘zbekiston Ministrlar Sovetida bo‘lib o‘tgan Farg‘ona vodiysi oblastlarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishni jadallashtirish masalalariga bag‘ishlangan kengashda so‘zlagan nutqidayoq Islom Karimovdagi haqiqiy yo‘lboshchilarga xos fazilatlar yorqin namoyon bo‘ladi. Avvalo, yangi rahbar boshqalar kabi yonib turgan o‘tkir masalalarga, respublikadagi o‘ta tang ahvolga beparvo qarolmaydi. Chunki uning qalbi, yuragi xalq dardi bilan, O‘zbekiston dardi bilan yonadi. Uning respublikaning yangi rahbari sifatida aytgan quyidagi dastlabki so‘zlari shunchaki so‘z emas, balki qat’iy talab bo‘lib yangraydi. U faqat va faqat respublika manfaatini, mavjud ahvolni ijobiy tomonga o‘zgartirishni rahbar faoliyatidagi bosh mezon deb biladi va boshqalardan ham shuni talab qiladi: “Ishga bo‘lgan, o‘zimizga topshirilgan vazifaga nisbatan munosabatni, dunyoqarashimizni va umuman, mas’uliyatimizni o‘zgartira olsakkina ishlarimiz yo‘lga tushib ketadi. Aks holda, vaziyatni izdan chiqarishga intiladigan kuchlar yo meni chetga surib qo‘yadi yoki juda ko‘p rahbarlarni o‘zgartirishga to‘g‘ri keladi” 1 . Xolbuki Islom Karimovga qadar respublikamizni boshqargan rahbarlar faoliyatida o‘z xalqining emas, balki faqat mustabid Markazning irodasi, uning manfaatlari bosh mezon bo‘lib kelgan edi. SHuning uchun ham ular o‘zicha mustaqil hech qanday ish qilolmas, boshqalardan ham ishni talab qilishga ularda qat’iyat etishmas edi. Buni kitobdan o‘rin olgan quyidagi fakt va dalillar isbotlaydi: «KPSS Markaziy Komitetining mensimasligi va buyruqbozligi shu darajaga borib etdiki, Markaziy Komitet kotibi yoki viloyat komitetining birinchi kotibi haqida gapirmay qo‘ya qolaylik, hatto, obkom kotibini tavsiya qilish uchun kelishib olishga yaqin-yaqingacha majbur bo‘lib keldik. Kim bilan kelishardik deng? Qandaydir sektor mudiri yoki yo‘riqchi bilan, uning xonasi oldida qabul qilishini kutib navbatda turardik. Barcha darajadagi partiya xodimlarining taqdiri shu kishilarga, KPSS Markaziy Komiteti apparatining oddiy amaldorlariga bog‘liq bo‘lib qolgandi. Mogilnichenko, Bessarabov hamda ularning eng faoli Ponamarevni bir eslang. Ularning bu erga kelishi qanday ta’riflangan edi? Bu butun bir voqea bo‘lgan edi. Lekin ular o‘zlaridan yaxshi xotira qoldirishmadi. Ular birinchi kotib xonasi eshigini chap oyog‘i bilan ochib kirishardi.O‘shanda plenumlarda qilingan barcha ma’ruzalarni, men shuni ochiq aytishim kerakki, avvaliga Ponamarev. Anishchev, Ogarok va ularning to‘dasi tahrir qilardi, so‘ng Usmonxo‘jaev minbarga chiqib, ana sha tayyor narsalarni o‘qishga tushardi. U ko‘pincha ma’ruzada gap nima haqda borayotganini bilmagan holda o‘qirdi. Ana shu kishilarning xohish-irodasi bilan qanchadan-qancha odamlarning, shu jumladan, kommunistlarning, qanchadan-qancha rahbarlar va ularning oilalari taqdiri buzildi. O‘zbekistonni hech qachon bilmagan. Uning tili, madaniyati, bugungi kuni va o‘tmishini bilmagan, umrida O‘zbekistonni ko‘rmagan bu 1 Ислом Каримов. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. Т.: “Ўзбекистон” НМИУ, 2011 йил, 3- бет. odamlar uning faqat qullarcha ta’zim qilishini xohlashardi. SHunday kishilar siyosat yurgizishardi. YUqorida o‘tirganlarning hammasi ularning amaldorlari tayyorlagan qarorlargagina imzo chekishardi» 2 . Boshqa bir o‘rinda bunday holatning sabablari shunday bayon qilinadi: “Bo‘shbayov, siyosiy irodadan mahrum, o‘z xalqining or-nomusi va qadr- qimmatini himoya qilishga qodir bo‘lmagan kishilarning O‘zbekiston kompartiyasi va respublika rahbariyatiga kelib qolishi avvalo shunga yordam berdi. Ularning aksariyati o‘zlarining omon qolishlarini o‘ylab, huquq muhofazasi organlari, jumladan, Gdlyan va Ivanov guruhi yo‘l qo‘ygan qonunsizlik va qonun buzilishlarini payqamaslikka obdan urindilar” 3 . Ana shunday rahbarlarning bo‘sh-bayovligidan foydalanib, sobiq Markaz, O‘zbekistonning o‘zida ko‘plab malakali va salohiyatli kadrlar bo‘lishiga qaramasdan, SSSRning turli mintaqalaridan yurtimizga ishni bilmaydigan, faqat bu erdagi imkoniyatlardan foydalanib, lavru davron surishni o‘ylaydigan odamlarni yubora boshladi. Ular xalqimiz o‘rtasida “desantchi”lar deb nom oldi. “Boshqa mintaqalardan yuborilgan kadrlarning ba’zilari respublika ehtiyojlari va kulfatlariga hamdard bo‘lish u yoqda tursin, balki partiya. Sovet va huquqni muhofaza etish organlari va boshqa organlarda o‘zlarining rahbar lavozimlariga tayinlanishlarini o‘zboshimcha qilish uchun berilgan yorliq, deb bildilar. Xalqning juda boy tarixi va madaniyatini, o‘lkaning o‘ziga xos noyob xususiyatlarini bilmagan va bilishni ham istamagan bu odamlar respublika hayotini bosib-yanchib qing‘ir o‘zanga solishga kirishdilar. Xalqning ko‘p asrlik an’analari, madaniyati, urf-odatlari va ma’naviy qadriyatlarini mensimaslik elni juda ranjitdi. Xalqning urf-odatlari, an’analari, madaniyati obdan oyoq osti qilindi, ona tilining qo‘llanish sohasi sun’iy tarzda cheklab qo‘yildi. Hatto, shundoq ham milliy an’analardan ancha olisda bo‘lgan ayrim san’at turlari ham kimlargadir ma’qul bo‘lmay qoldi va ularni yangilashga urindilar. Hatto milliy libos ham 2 Ислом Каримов.Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида.Т: “Ўзбекистон”НМИУ, 2011йил, 385-386- бетлар. 3 Азизхўжаев А. Чин ўзбек иши. – Т.: “Ўзбекистон”, 2011.75-бет. qoralandi.Kezi kelganda odamlar milliy an’analar bo‘yicha to‘y qilish, qarindosh- urug‘larni dafn etishga ham cho‘chib qolgan edilar” 4 . Yuqorida zikr etilgan, respublika rahbari sifatida ishtirok etgan birinchi majlisdayoq Islom Karimov o‘n yillar davomida hal qilinmayotgan va ko‘pchilik bundan bo‘yon ham shunday davom etaveradi, degan kayfiyat bilan umumiy bir beparvolik bilan qo‘llab-quvvatlab kelayotgan masalalarga oydinlik kiritadi. Boshqacha aytganda, o‘zining rahbarlik pozitsiyasini ochiq bayon etadi. Bu, albatta, zalda o‘tirgan, eskicha ishlashga ko‘nikib qolgan aksariyat katta-kichik rahbarlar uchun go‘yo bulutsiz osmonda chaqmoq chaqnagandek ta’sir qiladi. Ayniqsa, sobiq Markazdan, SSSRing boshqa hududlaridan O‘zbekistonga yuborilgan, o‘zlaricha hech kim bizni mushugimizni “pisht” deya olmaydi, degan kayfiyatda yurgan kimsalar birdaniga xushyor tortadi. Chunki shu paytgacha hech kim ulardan ishni qat’iy turib talab qilmagan va buni xayoliga ham keltira olmas edi. Haqiqatan ham, xalq dardi bilan yonib, nafas olgan o‘zini buyuk ishlarga bag‘ishlagan mard va jasur insonlarga hech qanday xavfu xatardan qo‘rqmaydi. Bamisoli butun xalqning ezgu niyatlari qudratli kuchga aylanib, ularni qo‘llab- quvvatlab turadi. Buni “O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” kitobini o‘qish jarayonida qayta-qayta his etamiz. 1991 yil 18 avgust. SSSR poytaxti hisoblanmish Moskva shahrida bir guruh avantyuristlar amaldagi prezident M.Gorbachevni rahbarlikdan chetlashtirib, Favqulodda holat davlat komitetini tuzadi. Tarixda bu “GKCHP voqeasi” degan nom bilan eslanadi. GKCHP rahbarlarining asosiy maqsadi mustaqillik sari intilayotgan milliy respublikalarga nisbatan tazyiq va ta’qiblarni kuchaytirib, tobora zaiflashib borayotgan qizil imperiyani saqlab qolishdan iborat edi. Shu maqsadda ular butun SSSR hududida favqulodda holat joriy etmoqchi, milliy respublikalarning o‘o‘z xalqi manfaatlarini o‘ylab qabul qilgan qonun va qarorlarini bekor etmoqchi bo‘ladi. 4 Ислом Каримов.Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида.Т: “Ўзбекистон”НМИУ, 2011йил, 177-178- бетлар. Bugungi kunda yosh avlodni tarixni chuqur o’rganmasdan turib kelajakni tassavvur etib bo’lmaydi shiori ruhida tarbiyalash, tarixiy ongni shakillantirish borasidagi ma`naviy-ma`rifiy ishlarni rivojlantirishda Prezident shaxsini chuqur o’rganish Prezident asarlarini ilmiy asosda tadqiq qilish biz uchun nihoyatda muhimdir. I.A.Karimov mustaqillikning ilk kunlaridanoq milliy o’zbek davlatchiligini yaratishga asos soldi. Huquqiy demokratik davlat va fuqorolik jamiyatini qurishga kirishdi. Tarixiy haqiqat va milliy an`analarni tikladi. Kuchli ijtimoiy siyosat, tamomila yangi, o’ziga asos ta`lim tizimini yaratdi. Ma`naviy va axloqiy qadriyatlar tiklandi. Tinchlik, barqarorlik, millatlararo va fuqorolararo totuvlik ta`minlandi. Biz ko’rib chiqayotgan mazkur tadqiqot ishi muammosi siyosiy-metodik adabiyotlarda, huquqiy va hujjatli manbalarda, o’quv va ommabop nashrlarda, matbuot nashrlarida yetarlicha izohlab berilgan. Jumladan, mazkur bitiruv malakaviy ishini ochib berishda birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov 5 asarlari shu davrga oid nashrdan chiqqan adabiyotlar 6 tahlili asosida mavzuning mohiyatini ochib berishni lozim deb topdik. Ko’plab yangi materiallar, siyosiy-metodik adabiyotlarga hamda eng so’ngi ma`lumotlarga tayanib mavjud oldimizda turgan muammoni tarixiylik asosida. Ilmiy xolisona yoritishdan iborat. Yuqorida ta`kidlab o’tilgan fikr mulohazalarga tayangan holda shuni aytish mumkinki, o’tgan qisqa va sermazmun davr mobaynida jahon siyosatida, davlatchilik va boshqaruvchilik tajribasida, aytish mumkinki, Islom Karimov 5 Каримов И.А. Ўзбекистон – бозор муносдабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Т; ”Ўзбекистон”, 1993 ; Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Асарлар, 7-жилд. Т; ”Ўзбекистон” 1999 ; Биз танлаган йўл- демократик тараққиёт ва ма ъ рифий дунё билан ҳамкорлик йўли. Т. – ”Ўзбекистон” 2003 ; ЎзССР, маҳаллий Советларнинг халқ депутатлари ва жамоатчилик вакиллари иштирокида бўлиб ўтган кенгашда сўзланган маъруза. 1990 йил 24 февраль; Ў збекистон мустақилликка э ришиш остонасида. Т; ”Ўзбекистон” НМИУ, 2011. 6 Азизхўжаев А. Чин ўзбек иши. – Т.: “Ўзбекистон”, 2011; Жўраев Н. Тафаккурдаги эврилиш. – Т.: “Шарқ”, 2001; Иброҳимов А. Бизким, ўзбеклар... Миллий давлатчилигимиз асослари ҳақида мулоҳазалар / Сўзбоши: И.Ғафуров. – Т.: “Шарқ”; Муҳаммад ас-Сайид Салим, Иброҳим Арафот, Н.Иброҳимов, С.Иноғомов. Ўзбекистон: давлат ва унинг йўлбошчиси. – Т.: “Ўзбекистон”, 1999; Жўраев Н. Ўзбекистон тарихи (Миллий истиқлол даври) 3-китоб. Т; ”Шарқ” 2011. ; Ўзбекистоннинг янги тарихи. К.2. Ўзбекистон Совет мустамлакачилиги даврида // Тузувчилар: М.Жўраев, Р.Нуруллин, С.Камолов ва бошқ.; Таҳрир ҳайъати: А.Азизхўжаев (раис) ва бошқ./. – Т.: “Шарқ”, 2000. maktabi vujudga keldi. Bugun yurtimizda ming-minglab turli toifadagi rahbarlar ana shu maktab sabog`ini olmoqda va unda ishlab chiqilgan konsepsiyalar, siyosiy yo’l-yo’riqlar asosida ish olib bormoqda. Bundan esa shunday xulosa kelib chiqadi: I.Karimov siyosaati, uning ish uslubi, jahon siyosati taraqqiyotiga qo’shayotgan hissasi alohida o’rganishni, maxsus tadqiqotni, nazariy jihatdan esa, chuqurroq taxlil etishni hayot taqozo etmoqda. O’zbekiston mustaqillik erishish yo’lida (1988-1991 yillar ). masalalari ishning obekti qilib olindi. Shuningdek, O’zbekiston mustaqillikni qo’lga kiritish arafasidagi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy jarayonlarning ishning asosiy obyektlaridan biri sifatida tanlab olindi. Asosiy qism 1. Mustaqillik ostonasida O’zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat Ma’lumki I.Karimov Respublikamiz rahbari sifatida ish boshlagan paytda (1989 yil 23 iyun) o’lkamizda uzoq yillar davomida hukm surgan komunistik mafkura va faqat hom ashyo yetkazib berishga asoslangan bir yoqlama iqtisodiy siyosat har bir sohada o’zining halokatli salbiy ta’sirini keng miqyosda ko’rsata boshlagan edi. Bu davrning og’ir va ayanchli ijtimoiy-siyosiy manzarasiga I.Karimov shunday baho beradi: “Shu narsa shak- shubhasiz va ochiq-oydindirki, respublika barcha asosiy iqtisodiy va ijtimoiy ko’rsatkichlar bo’yicha Ittifoqdagi o’rtacha darajadan ham ancha orqada bo’lib, mamlakatda oxirgi o’rinlardan birida turibdi. Biz bu raqamlarni ilgari ham necha martalab aytganmiz, ammo bugun ularni yana bir bor idrok yetmoq kerak. O’zbekiston har kishi boshiga yalpi ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha mamlakatda 12-o’rinda turibdi, aholi jon boshiga milliy daromad ishlab chiqarish bo’yicha ko’rsatkich yesa ittifoqdagi o’rtacha darajadan ikki hissa past 7 . Sanoatdagi mehnat unumdorligi jihatdan respublika mamlakatdan 40 foiz, qishloq xo’jaligidagi mehnat unumdorligi jihatidan yesa ikki barobar orqada qolmoqda. Respublikada aholi jon boshiga xalq istemoli mollari ishlab chiqarish o’rtacha Ittifoq darajasining atiga 40 foizini tashkil etadi. Biz daromad darajasi, asosiy turdagi mahsulotlarni istemol qilish jihatidan ittifoqdosh respublikalar orasida yen oxirdi o’rinlardan birida turibmiz 8 . O’zbekiston aholisi o’rta hisobda go’sht mahsulotlarini, sut va sut mahsulotlarini, tuxumni,umuman mamlakat aholisiga nisbatan ikki barobar kam iste’mol qilmoqda. Oyiga o’rta hisobda 75 so’mdan kamroq yalpi daromad oladigan aholining ulushi mamlakatda 12 foizdan sal ko’proq bo’lsa, bizning respublikamizda 45 foizga boradi. Bir milionga yaqin kishi ijtimoiy ishlab chiqarishda o’zining qo’lidan keladigan ishni topa olmayapti. Ijtimoiy infrastruktura tarmoqlari: sog’liqni saqlash, halq ta’limi, maktabgacha bolalar muassalari juda og’ir ahvolga tushib qolgan. Maktab va kasalxonalarning 60 foizi nobop binolarda joylashtirilganining aytishni o’zi kifoya. Juda o’tkir iqtisodiy va ijtimoiy muammolar ro’yxatini yana davom yettirish mumkin. Buni avvalo shundan ko’rsa bo’ladiki, insonning har tomonlama uyg’un kamol topishi, uning shaxs sifatida ma’naviy rivojlanishi u yoqda tursin,ko’pincha yashash uchun kerak bo’lgan eng oddiy narsalar ham yetishmayapti. Bunday ahvol vujudga kelganini boisi nimada? Shu qadar katta boyliklarga, ishlab chiqarish va fan-texnika imkoniyatlariga, qulay tabiiy-iqlim sharoitlariga yega bo’lgan respublikamiz asosiy iqtisodiy va 7 Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. – Т.: “Ўзбекистон”, 2011. 123 бет 8 Ўзбекистоннинг янги тарихи. К.2. Ўзбекистон Совет мустамлакачилиги даврида // Тузувчилар: М.Жўраев, Р.Нуруллин, С.Камолов ва бошқ.; Таҳрир ҳайъати: А.Азизхўжаев (раис) ва бошқ./. – Т.: “Шарқ”, 2000. 630 бет ijtimoiy ko’rsatkichlar bo’yicha mamlakatda oxirgi o’rinlardan biriga – haqli ravishda inqiroz holati, deb atalgan axvolga tushib qolganining sababi nimada? Respublikamiz taqdiri, uning kelajagi uchun qayg’urayotgan, yosh avlod taqdiri uchun kuyunayotgan sog’lom fikrli har bir kishi hozir o’ziga o’zi shu savolni bermoqda. Nazarimda buning javobi shunday bo’lmag’i kerak: 30-yillarning boshlarida iqtisodiyotaga rahbarlik qilishning ma’muriyatchilik, buyruqbozlik usullari g’alaba qozonib, O’zbekistonni, uning ishlab chiqaruvchi kuchlarini rivojlantirishga yaroqsiz yondashuvlar tobora qaror topib bordi. Xo’sh, bu illatlar nimalarda namoyon bo’ldi? Avvalo shundaki, bizning respublikamiz asosan hom ashyo bazasi, sanoat ministrliklari va idoralarining mo’may hom ashyo manbai deb hisoblanar edi. O’lkaning mahalliy, ijtimoiy-iqtisodiy hususiyatlariga ba’zan mutlaqo baho berilmadi, ba’zan yesa bu xususiyatlar pisand ham qilinmadi. Iqtisodiy va ijtimoiy sohani kompleks, jadal rivojlantirishning, umumittifoq mehnat taqsimotida O’zbekiston SSRning mavqyeyi va o’rnini o’zgartirishning muqobil yo’llari yetiborga olinmadi” (O’zbekiston Kompartiyasining 1990 yil 4 iyunda bo’lib o’tgan XXII sezdida so’zlangan nutqdan). 9 O’zbekiston iqtisodiyoti asosan bir soha- paxtachilik asosiga qurilgan bo’lib, boshqa tarmoqlarning ham faqat shu kompleksga bog’liq qismlarigina rivojlantirilgan edi. Jahon tarixi, madaniyati, ma’naviyati va fani rivojiga eng ko’p xissa qo’shgan millatlar qatoriga kiradigan o’zbeklarning chor Rossiyasi va sovetlarning mustamlakachilik siyosati oqibatida duchor bo’lgan azob-uqubatlarin tariflashga qalam ojizlik qiladi. Bu davrga kelganda mamlakat qishloq ho’jaligida yekin maydonlarining asosiy qismini paxta ishg’ol yetib bo’lgandi. O’zbekistonning qaysi tomoniga qarasang g’o’zadan boshqa yekin ko’rinmasligi tabbiy holga aylanib qoldi. Ayrim “vatanparvarlar” hatto idora va tashkilotlar binolari oldidan gul yoki manzara daraxtlarini sug’urib tashlab, o’rniga paxta yekishgacha yetib borishdi. 10 Barcha yekin maydonlarining bor-yo’g’i 8-10 foiziga bug’doy yekilar ediki, buni faqat mash’um paxta yakkahokimligi hodisasi bilan izohlash mumkin edi, xolos. Kartoshka yekiladigan maydon yesa, bor yo’g’i 0,8 foizni tashkil yetishiga dehqonchilik taraqqiy yetgan davlatlar vakillari hyech qachon ishonishmasa kerak. Paxta yakkahokimligi, shuni attish kifoyaki, chigit yekiladigan maydonlar O’zbekistonda 1970 yildagi 1mln. 709 ming ga. dan 1988 yil 2 mln 17 ming. ga bo’ldi, ya’ni 18 foizdan ko’proq oshdi. 11 Bundan tashqari hisobga kiritilmagan maydonlarni qo’shganda (1987 yilda qariyb 23 ming ga) bundan gam ortiq bo’lar edi. SSSR bo’yicha paxta yetishtiriladigan xo’jaliklar soni 1155 tadan 2294 taga yetdi. Respublika mashinasozligi yesa asosan yetishtirilgan paxtani yig’ishtirib olish uchun va uni qayta ishlashning xilma-xil turlari uchun texnika va mexanizmlar ishlab chiqarishga bo’ysundirilgandi. 12 9 И А Каримов Ўзбекистон мустақлликка эришиш остонасида Тошкент “Ўзбекистон нашрёти”. 2011, 7-бет 10 А Азизхўжаев Мустақиллик: Курашлар, Изтироблар, Қувончлар. Шарқ нашрёти “Тошкент-2001, 27-бет 11 Н Тухлиев. Э кономикани интенсивлаш йўлига ўтказишни жадаллаштирайлик “Ўзбекистон комунисти” 1990, Н6. 13-бет 12 Ўзбекистон Совет Мустамлакачилиги даврида. “Шарқ нашрёти” Тошкент-2000. 643-бет O’zbek xalqining peshona teri yevaziga yetishtirilgan paxta yesa, arzon- garovga markazga tashib ketilar, O’zbekistonga zarur mahsulotlar yuqori bahoda boshqa respublikalardan olib kelinar edi. Hamma yoqni paxta yekinzorlari bosib ketgani sababli, asrlar davomida jannatiy meva va sabzavotlari bilan o’zini to’la taminlash bilan bir qatorda, ularni sifati bo’yicha dunyoni hayratga sogan yurt, yendi o’zi shu maxsulotlarga zor edi. Mamlakat hayoti uchun eng zarur mahsulotlar- don, go’sht, sut, kartoshka kabilarning katta qismi chetdan olib kelina boshlandi. 1988-yili O’zbekistonda 1 milion 555 ming tonna yoki, aholi jon boshiga 80 kilogrammga yaqin don yetishtirildi. Shu yili 324,6 ming tonna kartoshka, 2929,3 ming tonna sut, 548,3 ming tonna meva ishlab chiqarildi 13 . Yetishtirilayotgan don yehtiyojimizni qay darajada qoplayotganligini tasavvur qilish maqsadida raqamlarni taqqoslash foydadan holi yemas. Ushbu davr aholi jon boshiga Aqshda 1250-1300, Fransiyada 1030-1050, Polshada 750-760, vengryada 1200-1220 va xatto sobiq SSSR da 700-750 kilogrammdan don va don mahsulotlari olinar edi. Qiyoslab ko’ring! Ko’rinib turibdiki, mamlakat ichida yetishtirilayotgan don, kartoshka, sut, go’sht mahsulotlari ularga bo’lgan yehtiyojning kichik bir qismini zo’rg’a qondira olar edi, xolos. Yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, bu mahsulotlarga bo’lgan yehtiyojning asosiy qismi import hisobiga qoplanar edi. O’sha davrda ko’mir yuklangan vagonlarda Ukraina, Rossiya, Belorusiyadan olib kelinadigan usti qora, ichi g’ovak kartoshkalar hali yesimizdan chiqqanicha yo’q. Organizmi qo’lda so’yilgan go’shtga o’rgangan xalq hamma yoqda, ayniqsa, maktab, bog’cha, kasalxonalarda chetdan keltirilgan, muzlatilgan go’sht istemol qilishga majbur yetildi. Bunga asosiy sabab yesa Respublikada beda va boshqa ozuqa yekinlari yekiladigan maydonlarning keskin kamatishi edi. Respublikada o’rtacha bir kishi istemol qiladigan go’sht ittifoq bo’yicha o’rtacha 62-64 kg o’rniga 30 kg. ni tashkil qildi. 14 Paxtachilikda pestisidlarni haddan tashqari ishlatish oqibatida bevosita ko’zga tashlanib turuvchi ijtimoiy – yekologik vaziyat yuz berdi, ya’ni atrof muhit (tuproq, suv, havo) yo’l qo’yib bo’lmas darajada ifloslandi. Yekologik tanglikning ikkinchi sababi – vazirliklarning zararli kimyoviy korxonalarni Chirchiq, Samarqand, Navoiyda, shuningdek, ko’proq yekologik tizim juda zaif bo’lgan va aholi zich yashaydigan hududlarda joylashtirilishi bo’ldi: Farg’ona vodiysi ana shunday joylardan bo’lib, bu yerda “Farg’onaazot”, “Fergananefteorgsintez” birlashmalari, Qo’qon kimyo zavodi, Yangi Qo’qon kimyo kombinati va boshqa korxonalar joylashtirilgan edi. 15 Orol dengizining qurishi xalqaro ahamiyat kasb yetgan jiddiy muammo sifatida namoyon bo’ldi, u butun bir mintaqaning yashash muhitiga xalokatli ta’sir ko’rsatdi, bunga ko’p jihatdan nooqilona va zo’rlik bilan amalga oshirilgan 13 А Азизхўжаев Мустақиллик: Курашлар, Изтироблар, Қувончлар. Шарқ нашрёти “Тошкент-2001” 28-бет 14 “Правда востока” 1988, 23 апрелья. 15 Ўзбекистоннинг янги тарихи. 2-Китоб. Ўзбекистон Совет мустамлакачилиги даврида // Тузувчилар: М.Жўраев, Р.Нуруллин, С.Камолов ва бошқ.; Таҳрир ҳайъати: А.Азизхўжаев (раис) ва бошқ./. – Т.: “Шарқ”, 2000.644 бет paxtachilik yekspansiyasi sabab bo’ldi. Bu jihatdan ayniqsa, Qoraqalpog’iston jiddiy zarar ko’rdi. Yeng yomoni shundaki, Sovet davrida ataylab o’ylab topilgan baho mehanizmi qizil imperiyaning faqat markaziy hududlari manfaatlariga xizmat qilar edi. Xomashyoning baxosi past, tayyor mahsulotning bahosi yuqori belgilanishi sovet baho tizimining asosiy mazmunini tashkil yetar edi. O’sha paytdagi narx navo ayrimlarning xotirasidan chiqib ketganligi uchun bir misolga murojat qilaylik. Paxta xomashyosining 80-yillar oxirida davlat 1,5-1,6 rublga sotib olar edi. Bir kilo paxtadan yesa qayta ishlash jarayonida 20-30 rubllik hamda undan ham ko’p mahsulot ishlab chiqarish mumkin edi. O’zbekistonda yetishtirilgan paxtaning 90 foizidan ortig’i boshqa yurtlarda qayta ishlanar va uning foydasi o’sha joylarda qolar edi. O’z paxtamizdan tayyorlangan kiyim kechakni keyin o’zimiz bir necha baravar qimmat narxda sotib olishga majbur edik. O’zbekiston iqtisodiyotining barcha tarmoqlari huddi shu tarzda tashkil qilingan edi. Mamlakat iqtisodiyoti markaziy hududlar iqtisodiyotiga batamom qaram bo’lib, nafaqt mashina va uskunalar, balki hayot uchun eng zarur oddiy iste’mol mahsulotlarini ham o’sha tomonlardan olib kelinar edi. O’zbekistonday katta bir Respublikada hatto hyech qanday aqlli texnika yoki yuksak texnalogiya talab qilmaydigan oddiy mix ham ishlab chiqarishga imkon berilmasdan, Rossiyadan yuborilar edi. Tasavvur qiling, temirchining ustaxonasida yashash mumkin bo’lgan o’ta jo’n mahsulot shu joyda ishlab chiqarilish o’rniga, mantiqqa butunlay zich ravishda chetdan olib kelinar edi. Korxona va tashkilotlarning eng yirik va serdaromadlari Ittifoq mulki hisoblanar va ularning daromadlari to’laligicha markaz ixtiyoriga tushar edi. Hisob-kitob va baho tizimlari shunday tashkil yetilgan ediki, respublika miqyosida yaratilayotgan daromadning aniq miqdori faqat Moskvada ma’lum edi. Respublika miqyosida milliy daromadni hisoblash maxanizmi ataylab yaratilmagan edi. Yurtimizdan markazga tashib ketilgan boyliklar, eng avvalo, oltinning haqiqiy miqdorini xalqdan yashirilganligining sababi ham shunda edi. Provard natijada pinhona tashib ketgan 10 so’m o’rniga Ittifoq byudjetidan oshkora 1 so’m qaytarib berib, bizni boqimandalikda ayblar edilar. O’zbek halqida shunday maqol bor: “Daryo-daryo qabul qil, tomchi tomchi yubor”. O’sha paytlarda O’zbekistonga nisbatan olib borilgan siyosat aynan shu maqolning hayotdagi ko’rinishi edi. 1989 yil 1 yanvar holatiga ko’ra O’zbekistonda umumiy yekin maydonlari 4160 ming gektarni tashkil yetib, uning 95 foizdan ortig’i jamoa va sovet xo’jaliklari ixtiyorida edi. “Yer – dehqonlarniki” shiori ostida Markaziy Osiyoda o’z hokimyatini o’rnatishga muvaffaq bo’lgan sho’rolar hyech qancha o’tmay mash’um kollektivlashtirish siyosatini o’ylab topishdi va natijada barcha yekin maydonlari umumlashtirildi. Bevosita dehqonni qo’lida do’ppidek tomorqa maydoni qola boshladi. Shaharlarda 4 sotixli hovlida 2-3, hatto 4 oila, 20-30 kishi yashashi hyech kimni ajablantirmay qo’ydi. Qishloq joylarda har oilaga qachonlardir turli mintaqalarda 8 dan 15 sotixgacha tomorqa yeri ajratilgan edi. Lekin 1960-1980- yillar davomida O’zbekistonda tomorqa ajratish jarayoni deyarli to’xtab qoldi. Tomorqa qishloqda go’yo mayda burjua psixologiyasini tug’diruvchi vosita bo’lib, komunistik jamiyat barpo yetish strategiyasida o’rni yo’q mavxum bir tushuncha edi. Tomorqaga yer olish amalgam oshmaydigan orzuga aylana boshladi. 16 Natijada, hatto qishloq aholi punktlarida ham 8 yoki 15 sotixli hovlida 3-4 oila yashashga ko’nika boshladik. Mavjud 4160 ming gektar yekin maydonining bor yo’g’I 125,8 ming gektari yoki 3 foizgina shaxsiy tomorqa xo’jaliklari ixtiyorida yekanligini bugun tasavvur qilish ham qiyin. O’sha davrda O’zbekiston kommunistik partiyasi markaziy komitetining birinchi kotibi R.Nishonov edi. U va uning atrofidagi rahbarlarning o’ta bo’shangligi, mustaqil fikrga ega emasligi va munofiqligi sabab butun millat badnom etildi, o’zbek poraxo’r, boqimanda, tekinxo’r va olib sotar sifatida sharmandai - sharmisol qilindi. Bu shunchaki tasodifiy hodisa yemas, balki o’sha paytdagi rahbariyatning Markaz bilan birgalikdagi siyosiy yo’li, pishiq puxta ishlab chiqilgan konsepsiyasi, har tomonlama o’ylab, aql idrok bilan amalga oshirilayotgan niyatlari edi. Natijada ming minglab iqtidorli, rahbarlik mahoratini puxta yegallagan, respublikani har qanday sharoitda ham turg’unlik holatidan olib chiqa biladigan istedodli rahbar kadrlar ataylab yo’q qilindi. Bu xalq ruhiyatiga qattiq ta’sir qildi, qalbini jarohatladi. Buning ustiga ba’zi viloyatlar, tumanlar, vazirliklar birlashtirilib aholini chalg’itish, ataylab muammolarni chuqurlashtirish, masalalarni hal yetish o’rniga ongli ravishda chigallashtirib yuborish hollari yuz berdi. Bu va yana shunga o’xshash yana bir qancha qilmishlar bor 17 . Aytish mumkinki, qizil imperiya va komunistik mafkura asrimizning 80- yillariga kelib, o’z kelajagining unchalik ham yorug’ yemasligini, uzoqqa bormasligini payqay boshladi. Yendi u cho’g’ ustida o’tirgan odamdek o’zini har tarafga tashlashga, bu tahlikali va oxir- oqibati noma’lum, tumanli va rutubatli istiqbol qarshisida qandaydir yo’l topish talvasasiga tushib qoldi. Boshqacha qilib aytganda, sovet tuzumi o’z haqqini, insoniy sha’ni va yashash huquqini talab qila boshlagan odamlarning qudratli to’lqiniga duch kelgan, bu to’lqin uni g’arq qilib yuborishi hyech gap yemas edi. Shu bois u cho’kayotgan kimsa singari “xasga ham, xashakka ham yopisha boshlagan” bir holatda edi. Ana shunday vaziyatda Gorbachyovcha “qayta qurish” siyosati dunyoga keldi. Ijtimoiy-iqtisodiy ko’rsatkichlarning pasayishi, o’z navbatida, aholining turmush darajasiga ham ta’sir ko’rsatib, yashash sharoitlarining og’irlashuviga sabab bo’ldi. O’sha davrda kun kechirish uchun oyiga o’rta hisobda kamida 85 so’m zarur bo’lgani holda, 75 so’mdan kamroq yalpi daromad oladigan aholining ulushi Ittifoq bo’yicha 12 foizdan sal ko’proq bo’lsa, O’zbekistonda 45 foizga yetgan, ya’ni 8 million 800 ming kishini tashkil etgan. Bir millionga yaqin kishi 16 А Азизхўжаев Мустақиллик: Курашлар, Изтироблар, Қувончлар. Шарқ нашрёти “Тошкент-2001” 30-бет 17 Ўзбекистоннинг янги тарихи. 2-Китоб. Ўзбекистон Совет мустамлакачилиги даврида // Тузувчилар: М.Жўраев, Р.Нуруллин, С.Камолов ва бошқ.; Таҳрир ҳайъати: А.Азизхўжаев (раис) ва бошқ./. – Т.: “Шарқ”, 2000.645 бет ijtimoiy ishlab chiqarishda o’zining qo’lidan keladigan ishni topa olmagan, ya’ni ishsiz bo’lgan 18 . Ijtimoiy infratuzilma tarmoqlari: sog’likni saqlash, xalq ta’limi, maktabgacha bolalar muassasalari juda og’ir ahvolda bo’lib, maktab va kasalxonalarning 60 foizi nobop binolarda joylashtirilgan. Bu esa o’sha davrda insonning har tomonlama uyg’un kamol topishi, uning shaxs sifatida ma’naviy rivojlanishi u yoqda tursin, ko’pincha yashash uchun kerak bo’lgan eng oddiy narsalar ham yetishmaganini ko’rsatadi. 18 И А Каримов Ўзбекистон мустақлликка э ришиш остонасида Тошкент “Ўзбекистон нашрёти” , 201 1, 26- бет 2 Mustaqillik ostonasida O’zbekistondagi siyosiy vaziyat O’zbekistonning mustaqillikka erishuvi uzoq davom etgan tarixiy jarayonning natijasi bo’ldi. O’zbek xalqi qariyb 3000 yillik tariximizda qisqagina vaqt mustaqil yashagan xolos. Ayniqsa, keyingi oq va qizil saltanatning 130 yil davom etgan hukmronligi o’z tarixiy davlatchiligiga ega bo’lgan Turkistonni mustamlaka va qaramga aylantirgandi. Bu davr mobaynida bizni tilimizdan, dinimizdan va o’zligimizdan ayirishga harakat qilishdi. Bu haqida taniqli publisist Bobomurod Donishev o’sha davrdagi sobiq markazning O’zbekistonga nisbatan olib borgan siyosati haqida shunday yozadi: “...bizni tariximizni, milliy merosimizni, an’analarimizni unutishga, toptashga o’rgatishdi... Biz uzoq yillar Kreml chiroqlarini ko’zimizning nuri, qalbimizning qo’ri deb bildik va shunday yashadik. Ammo bu chiroqlar tabiat va jamiyatimizni tirik ko’ringan fojialariga olib kelishi xayolimizga ham kelmadi 19 . Bu zulmatga qarshi kurash goh pinhona, goh oshkora bo’lsin, xalqimiz azal-azaldan o’z fikri-zikri bilan mustaqil, ozod, erkin yashash uchun tinimsiz intildi 20 . XX asr 90-yillariga kelib jahon va sobiq ittifoqdagi o’zgarishlar va yuzaga kelgan vaziyat o’zbek xalqining mustaqillik uchun bo’lgan kurashini tezlashtirib yubordi. Mana shunday jarayonda o’zbek xalqiga munosib yo’lboshchi zarur edi. Tarix taqazosi bilan elim deb yashovchi Islom Karimovdek jasoratli inson 1989 yil 23 iyunda O’zbekistonga rahbarlikka keldi 21 . O’zbekistonning yangi hukumati Markaz bilan bo’ladigan munosabatlarni o’zgartirmay turib, ijobiy siljishlarga erishib bo’lmasligini va buning uchun respublikaning to’liq mustaqilligini ta`minlash zarurligini tushinib yetdi. Uning tashabbusi bilan O’zbekiston hukumati tomonidan 1989 yil 15 avgustda “Kolxozchilar, sovxoz ishchilari, fuqorolar, shaxsiy tomorqa xo’jaliklari va individual uy-joy qurilishini yanada rivojlantirish to’g`risida” maxsus qaror qabul qilindi. Garchi bu g`oya ittifoq rahbarlariga yoqmagan bo’lsa ham, I.A.Karimov o’z fikridan qaytmay, uni jasorat bilan amalga oshira bordi. Natijada o’sha oyning 4 oyida aholi qo’shimcha 90,7 ming gektar yer oldi. O’ta qisqa fursat ichida 1,5 milliondan ko’proq oilaning tomorqa uchastkalari kengaytirildi, tomorqaga yetolmay yurgan 580 ming oila unga ega bo’ldi. Tomorqa xo’jaligi maydonining o’sishi, unga bo’lgan e`tiborning kuchayishi agrar, siyosatning ustivor yo’nalishlaridan biriga aylanishi qishloq xo’jaligining keskin o’zgarishiga olib keldi. 1989-2000 yillar mobaynida don yetishtirish 2,5 baravar o’sib, don bo’yicha chetga qaramlikdan qutulgan ekanmiz, bu muvaffaqiyatga erishishimizda tomorqachilarning ham munosib hissasi bor. Yana qator mahsulotlar ishlab chiqarishda ham tomorqachilarning ulushi katta. Masalan, shu davrda kartoshka ishlab chiqarish, meva, sut mahsulotlari yetishtirishda ham yaxshi o’sishlarga erishildi. Mazkur mahsulotlarning asosiy qismi tomorqadan olinishi hech kim uchun sir emas. O’zbyekiston rahbariyati ryespublika xalq xo’jaligini bozor iqtisodiyotiga o’tkazishning qziga xos mustaqil tarzda o’zi byelgilay boshladi. Unga binoan, 19 Ўзбекистон адабиёти ва санъати, 1990 йил 12-октябрь сони. 20 Р.Х.Муртазаева. Узбекистон тарихи. Т., «УАЖБНТ» Маркази, 2003, 529 бет. 21 И.А.Каримов. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. Т.,Узбекистон, 2011, 4 бет. SSSR markaziy idoralaridan farqli o’laroq, O’zbyekiston dadillik bilan iqtisodiy mustaqillik va siyosiy syevyeryenityetni qo’lga kiritish uchun amaliy harakat qila boshladi. I.A.Karimov KPPS Markaziy komityetining 1989 yil 20 syentyabrdagi Plyenumida “Biz ittifoq va ryespublikalarning vazifalarini, burchlarini va o’zaro majburiyatlarini aniq-ravshan byelgilab qo’yish, ryespublikalar mustaqilligini har jihatdan mustahkamlash tarafdorimiz” dyeb tahkidladi. Ryespublikada iqtisodiy va siyosiy suvyeryenityet uchun qadamba-qadam chora-tadbirlar ko’rildi. Shuningdek, shu vaqtda hali ham “Paxta ishi”, “O’zbeklar ishi” kabi uydirmalar bilan o’zbek xalqi nafsoniyatiga tegish davom etardi. O’zbekistonning amalda mustaqillik sari tashlangan eng muhim qadamlaridan biri UzKP Markaziy Komutetining 1989 yil 25 noyabrdagi XVIII plenumida O’zbekiston hukumati avvalo, respublika va o’zbeklar boshiga yog`ilayotgan malomat toshlariga chek qo’yish, “Paxta ishi”, “O’zbeklar ishi”, degan uydirmalarni bas qilish, Moskva matbuotida o’zbeklarning milliy nafsoniyatiga tegadigan chiqishlarni to’xtatish, zarurligi uqtirildi. 1989 yil 21 oktabrda O’zbekiston Oliy Kengashining XI sessiyasi O’zbekistonning davlat tili haqidagi qonunni qabul qildi 22 . Ushbu qonunning qabul qilinishi o’zbek xalqining, respublikamizda yashovchi boshqa xalqlarning madaniy-ma`naviy va siyosiy hayotida ro’y bergan g`oyat muhim voqea bo’ldi. Til – millatning qalb tori. Unga ozor yetkazmaslik, aksincha, sayqal topib, jilolanib borishiga erishish zarur. Ko’p millatli mamlakatda o’zaro munosabatlarning ta’minlanishi boshqa kichik xalqlar tillarini kamsitmagan holda, tub aholi tili mavqyeyini tiklash muhim madaniy-ma’rifiy xodisadir. Plenumda partiya tarixida birinchi marta mavjud holatdan kelib chiqib, millatga munosabat butunlay o’zgarishi lozimligi va ana shu o’zgarish tufayli respublikaga nomini bergan millat qadr-qimmatini ko’tarish, izzat-ikromini joyiga qo’yish adolat ishi ekanligi alohida uqtirildi 23 . 1990 yil 23 martda bo’lib o’tgan O’zbyekiston Kompartiyasi Makaziy Komityetining Plyenumida O’zbyekiston SSR ning siyosiy suvyeryenityeti masalasiga jiddiy ehtibor byerildi. Unda “Ryeal hokimiyat O’zbyekiston kompartiyasidan, uning barcha darajalaridagi komityetlaridan xalq dyeputatlari Sovyetlariga byerilishi bilan bog’liq barcha qiyinchiliklarni yengib o’tishlari lozimligini tahkidlab, yuzaga kyelgan vaziyatda O’zbyekiston SSR Pryezidyenti lavozimini ta’sis etish muhim ahamiyat kasb etadi ” dyeb tahkidlandi. Voqealar jarayoni shu darajada tezlashdiki, I.A.Karimovning siyosati bevosita o’zbek xalqi xohish-irodasi, say-harakati bilan qoshilib ketib, ittifoq rahbariyatini xiyla talvasaga solib qo’ydi. O’zbekiston SSR Oliy Kengashining 1990 yil 24 martda bo’lib o’tgan sessiyasida boshqaruv tizimini tubdan isloh qilish, Prezidentlik lavozimini joriy etish tog`risida qaror qabul qilindi va O’zbekistonda ittifoqdosh respublikalar orasida birinchi bo’lib prezidentlik lavozimi joriy etildi. I A Karimov Prizidentlikka saylandi. Moskva buni juda salbiy qabul qildi. 22 И А Каримов Ўзбекистон мустақлликка э ришиш остонасида . Тошкент “Ўзбекистон нашрёти” , 2 01 1, 62 - бет 23 Н.Жўраев. Агар огоҳ сен.... Т., “Шарқ”, 1998, 32-бет. Gorbachyov ochiqdan-ochiq g’zablandi. Boshqa respublikalar rahbarlari esa Karimovning Prizidentlikka saylanganini qalban qo’llab-quvvatlashsaa-da, unga havas qilishsada, telivideniye va minbarlarda Gorbachyovning “16 prizidenti bor davlat qanday davlat bo’ladi” degan so’zlarini qaytarish bilan band bo’ldilar. 24 Demokratik jarayonlarni yanada chuquqrlashtirish, siyosiy o’zgarishlarni takomillashtirish va konstitutsion tizimni mustahkamlash mantiqan tom ma`nodagi mustaqillikni talab etadi va uning zamirida Markazga bo’ysunmaslik, o’z taqdirini o’zi belgilash tamoyili yotadi. Shuningdek, davlat hokimiyati va boshqaruvi oily organlarining o’zaro aloqasi takomillashtirish – bu bevosita partiya yakkahokimligini bartaraf etish, fuqaro va davlat o’rtasidagi munosabatlarni yaqinlashtirish demakdir. Bu esa oxir – oqibatda respublikaning o’z taraqqiyot yo’lini ishlab chiqadigan va uni amalgam oshiradigan Prezident lavozimini joriy qilishni taqazo etdi. Bu tabiyki, Gorbachev boshliq ittifoq rahbariyatini qattiq tashvishga sola boshlagan edi. Aslini olganda, O’zbekiston boshqa ittifoqchi respublikalarda kundan-kunga tazyiq va zo’ravonlik oshirilayotgan, kam sonli xalqlarga zug`um o’tkazilayotgan bir paytda ana shunday siyosat yurita boshlagan edi. O’zbekistonning mustaqilligi yo’lidagi yana bir muhim qadam O’zbekiston SSR Oliy Kengashining XII chaqiriq ikkinchi sessiyasida (1990 y. 20 iyun) qabul qilingan O’zbekiston Respublikasi “Mustaqillik Deklaratsiyasi”dir. 25 Ushbu Deklaratsiyani qabul qilishda Respublika Oliy soveti deputatlari jonbozlik ko’rsatdilar. “Mustaqillik Deklaratsiyasi”da har bir millat o’z taqdirini o’zi belgilashi, Deklaratsiya qoidasi bilan kafolatlanishi takidlandi. Unda O’zbek xalqining asrlar davomida qo’lga kiritgan davlat qurilishi va madaniy taraqqiyot borasidagi boy tarixiy tajribasi va an`analari hisobga olindi. Deklaratsiya 12 moddadan iborat bo’lib, uning 1-moddasida “O’zbekiston SSRning demokratik davlast mustaqilligi respublikaning barcha hududida barcha tarkibiy qismlarini belgilashda tashqi munosabatlardagi tanho hokimligidir”, 26 deb yozib qo’yilgan. Sessiya qabul qilgan bu “Mustaqillik Deklaratsiyasi” xalqimiz tomonidan katta mamnuniyat bilan kutib olindi. 27 Shu kundan boshlab respublikada O’zbekistonning iqtisodiy va siyosiy hayotiga doir masalalar mustaqil tarzda hal qilina bordi. Bunga misol tariqasida 1991 yil 22 iyul O’zbekiston SSR Oliy Kengashi Prezidiumi qarorida Prezident huzuridagi Vazirlar Mahkamasida Ittifoqqa bo’ysinuvchi korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning O’zbekiston SSR huquqiy tobeligiga o’tishi tartibini belgilash vazifasi topshirildi. O’sha vaqtda Markaz rahbarlari respublikalar ittifoqini qanchalik saqlab qolishga urinmasinlar, buning iloji yo’q edi. Chunki endi eskicha tartib bilan mamlakatni idora etib bo’lmas, o’z navbatida ittifoqdosh respublikalarning mustaqillikka bo’lgan intilishi, tobora kuchayib borardi. Biroq Markazni kuchaytirish tarafdorlari boshqa usullar – namoyishlar otkazish, mitinglar tashkil qilish, xatto 24 Ислом Каримов- Янги Ўзбекистон Призиденти. Т “Ўзбекистон” 1996,11 -бет 25 Ўзбекистоннинг янги тарихи. К.2. Ўзбекистон Совет мустамлакачилиги даврида // Тузувчилар: М.Жўраев, Р.Нуруллин, С.Камолов ва бошқ.; Таҳрир ҳайъати: А.Азизхўжаев (раис) ва бошқ./. – Т.: “Шарқ”, 2000. 669 бет 26 Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. – Т.: “Ўзбекистон”, 2011. 231- бет 27 Р.Х.Муртазаева. Узбекистон тарихи. Т., «УАЖБНТ» Маркази, 2003, 5 30 бет. g`ayrikonstitutsion yo’llar bilan davlat to’ntarishi o’tkazish asosida bo’lsada, oldingi buyruqbozlik tizimini mustahkamlashga harakat qildilar. Buning aksi sifatida O’zbekiston hukumati o’zbek xalqi manfaatlarini hisobga olgan holda o’zining faol siyosatini davom ettirardi. 1991 yil 11 yanvarida mamlakat Prezidenti qishloq aholisiga bevosita amaliy yordam berish uchun navbatdagi Farmonga imzo chekdi. Mazkur Farmon 1989 yilda boshlangan haqiqiy yangilanishlarning mantiqiy davomi edi. Prezident imzolagan hujjatda 1991 yilda paxta ekin maydoni qisqartirilishi nazarda tutib, tomorqa maydonlariga 108,5 ming gektar yer ajratish ko’rsatilgan. 1991 yil 14 fevralda O’zbekiston Oliy Kengashining navbatdan tashqari to’rtinchi sessiyasi bo’lib o’tdi. Sessiyada mamlakat Prezidenti I.Karimov nutq so’zladi. Mazkur nutq matbuotda “Murakkab vaziyatda oqilona siyosat ko’rsataylik” degan sarlovhada chop etildi. Ushbu nutqida O’zbekiston rahbari Ittifoq shartnomasiga o’z munosabatini bildirib, o’zbekistonning bu shartnomaga kirmasligini qayd etib o’tdi. 1991 yil Navro’z bayrami arafasida Prezident avf etish to’g`risidagi Farmonga imzo chekdi. Ushbu Farmon ham xalq tomonidan zo’r quvonch bilan kutib olindi. Qolaversa, amnistiyani o’sha davrda faqat ittifoq Prezidenti e`lon qilar edi. 1991 yil 19 avgustga kelib, butun jahonni hayajonga solgan Moskvada davlat to’ntarilishiga urinish bo’ldi 28 . To’ntarish tarafdorlarining asl maqsadlari ittifoqda yashovchi barcha xalqlarning mustaqillikka erishuviga yo’l qo’ymaslik hamda mamlakatdagi parokandalikdan foydalanib qolish edi. Lekin O’zbekiston rahbariyati mavjud ijtimoiy-siyosiy vaziyatni saqlash, respublika hududida favqulotda holat joriy etilishiga, Konstitutsiyaga qarshi davlat to’ntarilishini qo’lab quvvatlash yo’lidagi ig`vokorona harakatlarga uchmaslik uchun o’zlarining butun imkoniyatlaridan foydalandilar. O’sha vaqtda O’zbekiston Prezidenti Hindiston safarida edi. Safardan qaytib 19 avgust kuni kechqurun Toshkent shahri faollari bilan uchrashib, qat`iy tarzda O’zbekiston nuqtai nazarini ma`lum qildi. Respublika rahbariyati: “Markazdan, kim bo’lishidan qat`iy nazar, qonunga xilof ko’rsatmalarni bajarish mumkin emas”, deb hisobladi. 20 avgustda O’zbekiston Prezidenti huzurida Vazirlar Mahkamasining Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri rahbarlari ishtirokida qo’shma majlisi bo’ldi. Unda O’zbekistonning mustaqillikka erishish yo’li o’zgarmasligi haqida bayonot qabul qilindi. Prezident I.A.Karimov Respublika aholisiga murojat bilan chiqdi va O’zbekistonning o’z mustaqilligiga erishish yo’li qat`iy ekanligini ta`kidladi. O’zbekiston Prezidenti Farmoni bilan Favqulotda holat davlat komitetining g`ayrikonstitutsiyaviy, huquqqa qarshi qarorlari va boshqa ko’rsatmalari noqonuniy deb e`lon qilindi. Shunday murakkab sharoitda, ya`ni markaz va respublikalar o’rtasida munosabatlar tobora taranglashib, Markaz boshqaruv qobiliyatini yo’qotgan, har bir respublika o’z holiga tashlab qo’yilgan bir sharoitda tarixiy vaziyatni to’g`ri baholagan O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov Oliy Kengash sessiyasida chaqirish va unda O’zbekiston Mustaqilligi haqida qonun qabul qilishini talab qildi. Chunki har bir milliy respublikaning chinakam teng huquqligi va mustaqilligi ta`minlandagina tanazzuldan chiqish mumkin edi. Ayni shu maqsadlarni ko’zlab, jumhuriyat, Oliy Kengashining XII chaqiriq navbatdan 28 Уша китоб. .... 53 бет. tashqari sessiyasi 1991 yil 31 avgustda o’z ishini boshladi. O’zbekistonning Mustaqil Davlat, deb e`lon qilinishida mazkur sessiya katta tarixiy ahamiyatga ega bo’ldi. Unda “O’zbekiston Respublikasining Davlat Mustaqilligi to’g`risida”gi masalalar kun tartibiga qo’yilib, qizg`in muhokama qilindi. Sessiyada O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to’g`risida Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov maruza qildi. U o’z nutqida 1991 yil o’rtalarida Markaziy hukumat olib borayotgan ichki siyosatni tahlil qildi. 19-21 avgust kunlari Moskva Favqulodda holat davri komiteti a`zolarining xalqlar ozodligi, respublikalar mustaqilligiga qarshi qaratilganligi xalqqa ro’y-rost bildirildi. Oily Kengash deputatlari moddama-modda muhokamadan so’ng O’zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi to’g`risidagi qonunni qabul qildilar. So’ngra respublika Davlar mustaqilligi to’g`risidagi Bayonot qabul qilindi. O’zbekiston SSRning nomi O’zbekiston Respublikasi, deb o’zgartirildi. Mustaqillik belgilangan kun – 1 sentyabr 1991 yildan boshlab milliy bayram va dam olish kuni, deb e`lon qilindi. 29 O’zbekiston Respublikasi mustaqilligi haqidagi bu hujjatlar o’zbek xalqining asriy orzusi ro’yobga chiqqanligining huquqiy ifodasi bo’ldi. “O’zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari to’g`risida”gi Qonun 17 moddadan iborat bo’lib, mustaqil respublika uchun vaqtincha konstitutsiya ro’lini o’ynaydigan bo’ldi. Ushbu qonunda O’zbekiston mustaqil demokratik davlat, deb e`lon qilindi, ma`muriy-hududiy tuzilishi, hokimiyat va boshqaruv idoralari tizimini mustaqil belgilash qonunlashtirildi. Respublikaning davlat bo’linishi hamda iqtisodiy asoslari ham qonunda o’z aksini topdi. Shuningdek, ushbu hujjatda, O’zbekistonning Qoraqalpog`iston bilan munosabatlari xususida so’z borib, O’zbekiston Qoraqalpog`istonning hududiy yaxlitligini tan olishi haqida fikr yuritiladi, u O’zbekiston tarkibida qilinishi o’sha davrda erishilgan yutuqlarning yuqori cho’qqisi bo’ldi. Shunday qilib, o’zbek xalqi asrlar davomida orzu qilgan mustaqillikka tinch yo’l bilan, birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov boshchiligida respublika rahbariyatining oqilona yo’l tutishi orqali erishildi. I..A. Karimov faoliyatidagi asosiy xususiyatlar quyidagilardan iborat edi: 1) mavjud ayanchli ahvolni tuzatish bo’yicha Markaz rahbariyati oldiga qatiy talablarni prinsipial tarzda qayta-qayta qo’iishdan cho’chimaslik; 2) qanchalik og’ir va noxush bo’lmasin, ochiq gapirish; 3) hamisha haqiqatning ko’ziga tik qarash; 4) yuraqdan chiqqan samimiylik; 5) uzoq vaqglar gazak oldirilgan nuqsonlarning ildizini ochish; 6) xalqimizni badnom qilishga uringan yovuz kuchlarga qarshi qat’iy kurash olib borish; 7) keng tafakkur, mustahkam iroda va e’tiqod; 8) odamlarning qalb jarohatlariga amaliy ishlar bilan malham qo’yish; 9) azmu shijoatlilik, mardlik va donishmandlik; 10) tartib-intizomni tiklash bo’yicha mas’uliyatni o’z zimmasiga olish; 29 Н.Тўхлиев Ривожланишнинг ўзбек модели: Тинчлик ва барқарорлик-тараққиёт асоси. Т “Ўзбекистон” 2001 25-бет 10) azob-uqubat va qon to’kilishiga sabab bo’ladigan boshboshdoqlik, hokimi- yatsizlik va adovat bo’lishiga yo’l qo’ymaslik; 11) fojia oqibatlarini bartaraf etishning aniq amaliy yechimlarini ishlab chiqish va izchil amalga oshirish; 11) ko’ngillarda so’ngan umid uchqunlarini uyg’otish; 14) xalqning tuhmat va malomatlardan egilgan ruhini ko’tarish; 15) el barcha sog’lom kuchlar hamkorligiga tayanib, xalqni jipslashtirish, uning bunyodkorlik kuch-g’ayratini ro’yobga chiqarish; 16) qonunga, adolatning kuchiga tayanish; 17) tinchlik va osoyishtalikni eng katta boylik deb bilish; 18) inson manfaatlarini har qanday sharoitda ham birinchi o’ringa qo’yish. 19) yurtimiz dardiga darmon bo’lish; - Islom Karimov o’z faoliyatida uzoq vaqtlar davomida yechilmasdan, gazak oldi rilgan kamchilik va nuqsonlar, o’tkir ijtimoiy muammolarning ildizini ochish bilan bir qatorda ijtimoiy hayotni isloh etishning puxta o’ylangan yo’llarini asoslab bergani respublikamizni og’ir inqirozdan chiqarish va dadillik bilan istiqlol sari boshlashda ulkan muhim ahamiyat kasb etdi. 3. Xalq norozichilik harakatlarining kuchayishi Mamlakatimizda huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etish, eng asosiy ustuvor yo’nalishlardan biri bo’lgan tinchlik va barqarorlikni saqlash va millatlararo hamjihatlikni asrash masalalari Yurtboshimizning “O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” kitobidagi ma’ruzalarida har tomonlama o’z ifodasini topgan. XX asr 80-yillarining oxirlarida sobiq SSSR iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy inqirozi yuzaga kelib, rahbarlik qilishning ma’muriyatchilik, buyruqbozlik usulida hokimiyat uchun kurash avj oldi. Ittifoq hududlaridagi nizolar kuchaydi. Iqtisodiy va ijtimoiy sohani kompleks, jadal rivojlantirishning, umumittifoq mehnat taqsimotida O’zSSRning mavqyei va o’rnini o’zgartirishning muqobil yo’llari e’tiborga olinmadi. Albatta, necha yillar davomida hal etilmagan, xalqning sabr kosasini to’ldirgan bunday to’planib qolgan muammolar oxir-oqibatda ijtimoiy larzalarga olib keldi. Ushbu muammolardan xalq e’tiborini chalqitish uchun odamlar qalbida ko’p yillar davomida yig’ilib qolgan noroziliklardan foydalanildi. 1989 yil may oyining oxirlari – iyunning boshida Farg’onaning ko’pgina tuman va shaharlarida favqulodda hodisa yuz berdi. 23 may kuni boshlangan fojia ikki kundan keyin Toshloq tumaniga, undan so’ng esa Marg’ilon va Qo’qon shaharlariga o’tdi. Hukmron partiya o’z hukmronligini saqlab qolish maqsadida hatto ayrim respublikalarda millatlararo nizolarni ham uyushtira boshladi. 1989 yil 24 mayda Quvasoy shahrida yoshlar o’rtasida bo’lgan bezorilik millatlararo (mahalliy yoshlar bilan mesxeti turklar o’rtasida) to’qnashuvni keltirib chiqardi va bu mojaro butun Farg’ona vodiysiga yoyilib, ommaviy tus ola boshladi. Respublikaning o’sha paytdagi R.Nishonov boshchiligidagi siyosiy rahbariyati yuzaga kelgan bu murakkab vaziyatni to’g’ri baholay olmagani uchun yoshlarning ommaviy chiqishlari, millatlararo to’qnashuvlar katta fojiaga aylanishi muqarrar bo’lib qoldi. Sobiq tuzumning bu to’qnashuvlarni uyushtirishdan maqsadi, bir tomondan, odamlarning noroziliklaridan o’z razil manfaatlari yo’lida foydalanish bo’lsa, ikkinchi tomondan, ittifoqdosh respublikalarda, shu jumladan, O’zbekistonda ozodlik yo’lida paydo bo’layotgan milliy harakatlarni bo’g’ishdan iborat edi. 1989 yil 8 iyunda Qo’qonda tinch namoyishchilar harbiy qism askarlari tomonidan o’qqa tutildi. Natijada namoyishda qatnashgan 50 dan ziyod inson halok bo’ldi (ularning ko’pchiligi yoshlar edi), 200 dan ortig’i esa yarador qilindi. Umuman, 3-12 iyun kunlari Farg’ona viloyatida bo’lgan tartibsizliklar va ularning harbiylar tomonidan o’qqa tutilishi oqibatida 103 kishi halok bo’lgan, 1009 kishi yarador bo’lgan va 650 xonadonga o’t qo’yilib vayron qilingan. Aytish mumkinki, bunday fojialar xalqimiz tarixida yuz bermagan. Bag’rikeng, mehmondo’st, mehr-shavqatli o’zbek xalqi hyech qachon birodarlariga qo’l ko’tarmagan. Biroq, Moskva ta’siri bilan yuz bergan ushbu fojiada ko’plab kishilar halok bo’ldi. Mingga yaqin kishi jarohatlandi. Sakkiz yuzdan ortiq uylarga o’t qo’yildi. Davlat va jamoat idoralari shikastlandi. Ommaviy chiqishlarga qatnashganlarning soni o’ttiz mingga yaqinni tashkil etdi. Yetkazilgan ziyon bir necha million so’mdan iborat bo’ldi. Ayni o’sha tartibsizliklarga, xalqimiz va davlatimiz manfaatlariga zid bo’lgan harakatlarga o’zbek milliy kiyimlarini kiygan, aslida boshqa millatlarga mansub kishilar tashkilotchilik qilishda ishtirok etishgan. Mesxeti turklari va ruslarga qarshi turli da’vatlar hamda shiorlar bilan maydonga chiqib, qonli to’qnashuvlar yuzaga keltirilgan. Markaziy matbuot va jahon OAV Farg’ona voqyealarini bir yoqlama yoritishga harakat qilar edilar. Ular zo’r berib, o’zbek millati sha’nini poymol etardilar. Hamma aybni mahalliy millat vakillariga to’nkashar edi. Barcha tartibsizliklarga, qonli to’qnashuvlarga o’zbeklarning o’zini aybdor qilib ko’rsatishga intilardilar 30 . SSSR hukumati rahbarlari va ma’muriy organlari esa voqyea sodir bo’lgan joyda bo’lib, shunchaki kelib-ketar edilar. Fojialar ildizini aniqlash, ularni ko’rib chiqib, sabablarini qidirish, haqiqiy tashabbuskor va tashkilotchilarni ushlash bilan hyech kim shug’ullanmas edi. Bundan ko’zda tutilgan maqsad aniq edi. O’rta Osiyoda katta mavqyega ega bo’lgan, giyosiyosiy jihatdan G’arb bilan Sharqni, xususan Markaziy Osiyo respublikalarini bir-biriga bog’lab turgan O’zbekistonda beqaror vaziyatni vujudga keltirish, oxir-oqibatda esa fuqarolar urushini tashkil etish edi. Agar ana shunday qonli fojialar O’zbekistonda ommaviy tarzda yuz bersa, butun O’rta Osiyo xonavayron bo’lishi muqarrar edi. SSSR hukumatining siyosiy strategiyasi xuddi ana shu maqsadni ko’zlagan edi. Kechagina respublikamiz rahbari etib saylangan Islom Karimov ishga kirishgan kunning ertasigayoq, ya’ni 24 iyun kuni O’zSSR Ministrlar Sovetida katta majlis o’tkazdi va unda nutq so’zladi. O’zining keskin tanqidiy va amaliy ruhi bilan ajralib turadigan mazkur nutqda respublika rahbari O’zbekistonda vujudga kelgan o’ta murakkab ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat va uning sabablarini chuqur tahlil qilib, achchiq va haqqoniy bir xulosaga keladi. Islom Karimov voqyeaga baho berish, uning ildizlarini qidirish va bunday g’ayriinsoniy xatti- harakatlarga chek qo’yish uchun butun imkoniyatini ishga soldi. O’zbekistondagi vaziyatni barqarorlashtirish vazifasini KPSS MK, xususan Bosh kotib M.S.Gorbachev oldiga keskin qilib qo’ydi. KPSS MK Plenumida so’zga chiqar ekan, Islom Karimov O’zbekistondagi, jumladan Farg’ona viloyatidagi so’nggi voqyealar to’g’risida ayrim OAV e’lon qilgan maqolalarni tushinish qiyinligi haqida gapirdi. Konkret sharoitimizni, ko’p asrlik tariximiz, madaniyatimiz, an’anlarimiz, urf-odatlarimiz va marosimlarimizni bilmagan, shuningdek, o’sha voqyealarning boisi bo’lmish tag-zaminli murakkab muammolarni uqib olmagan qiziqqon mualliflar halqni badnom etib, uning yuziga loy chaplamoqdalar va o’zlarini oliy hakam deb hisoblamoqdalar, deb OAVning soxta shov-shuvlari asossiz ekanligini ko’rsatdi. 25 iyun kuni esa Islom Karimov janjal ـ to’polonlar alangasi ichida qolib ketgan Farg’onaga yo’l oladi. Lovillab yonayotgan uylar, tahlika va sarosimaga tushgan shahar va qishloqlar, qahr-g’azabga to’lgan odamlarning ichiga dadil kirib boradi. 30 Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. – Т.: “Ўзбекистон”, 2011.128 бет Ular bilan chin dildan, hyech narsani yashirmasdan ochiq gaplashadi. Bu insonlarning shu vaqtga qadar hyech kim eshitmagan ohu nolalarini tinglab, o’zining yurakdan chiqqan samimiy va haqqoniy so’zlari bilan bamisoli ularning qalbidagi jarohatlarga malham qo’ygandek bo’ladi, ko’ngillarda so’ngan umid uchqunlarini uyg’otadi. Tartib-intizomni tiklash, qon to’kilishining oldini olish bo’yicha butun mas’uliyatni o’z zimmasiga olib, aniq chora-tadbirlar ko’radi. Voqyea sabablarini qidirdi. Masala mohiyatini ochiq-oydin ko’rsatdi. Jumladan, u “ana shu fojianing aybdolarini himoya qilishga urinishlar ham asossizdir. Kim bo’lishidan, qaysi millatga mansubligidan qat’i nazar vahshiylik va odam o’ldirishda, o’t qo’yish va to’s-to’polon chiqarishda aybdor bo’lgan shaxslar jazoga tortilishi zarur va jazoga tortiladi ham. O’zbek xalqining yaxshi nomiga dog’ tushirilishiga yo’l qo’yilmasin”, dedi u 31 . Respublika rahbarining bunday qat’iyati asossiz ta’nalar va bo’htonlardan ezilgan, turli tahdidlar oqibatida tahlikaga tushgan xalq ruhini ko’tarib yubordi. I.A.Karimov voqeaga adolatli yondashish orqali millat sha’niga tushirilgan dog’larni yuvib tashladi. Ayni paytda vahshiylik qilgan, odam o’ldirgan, tartibsizliklarni keltirib chiqargan, uylarga o’t qo’ygan, transportlarni yoqib yuborgan kimsalar o’zbek millatiga mansub emasligini, u ataylab tashkil etilganligini Kreml minbaridan turib jasurlik bilan aytdi. Respublikada mavjud ijtimoiy vaziyatni nazarda tutgan O’zbekiston rahbari sodir bo’lgan voqyealar yuzasidan o’zining pozisiyasini ochiq-oydin ko’rsatdi. Jumladan, u “batamom boshqacha yondashuvlar zarur. Yo’limizga g’ov bo’layotgan barcha narsalarga qarshi, biz bilan xalq o’rtasida raxna solayotganlarga qarshi haqiqiy jang boshlash kerak” 32 deb qat’iy bayonot berdi. Albatta, Islom Karimov respublika rahbari sifatida Farg’ona voqyealarining sabab va oqibatlari haqidagi ma’lumotlar bilan o’z kabinetida o’tirib ham tanishishi, kerakli qarorlarni qabul qilishi mumkin edi. Ammo kabinetdan chiqmay ish yuritish prinsipi Islom Karimov uchun mutlaqo begona edi. U hayotning qaynoq nafasini bevosita his qilish, yaxshi-yomon kunlarda xalq bilan birga bo’lish, el-yurtning dardu quvonchiga doimo sherik bo’lishni o’zining hayotiy maslagi, oliy insoniy burch deb bildi. Agar o’sha yillar tarixiga e’tibor beradigan bo’lsak, Farg’ona voqyealari haqida shov-shuv ko’targanlar, shunday qonli fojia hisobidan obro’ topish, o’zining g’arazli manfaatlariga erishishga, xalqimizni badnom qilishga uringan kimsalar ko’p bo’lgan. Islom Karimov bu borada kuyib-yonib, asl haqiqatni katta dard va jasorat bilan bayon qildi, fojia oqibatlarini bartaraf etishning amaliy yechimlarini ishlab chiqadi va izchil amalga oshiradi. Jumladan, Yurtboshimiz Toshkentda va Moskvada bo’lib o’tgan katta anjumanlarda, shuningdek, matbuotdagi chiqishlarida bu masalada qat’iy pozisiyada turib, quyidagi fikrlarni alohida ta’kidlaydi: “O’zbek xalqining vijdoni pok. Farg’ona voqyealari o’zbek xalqining irodasi bilan sodir bo’lmadi. Bu voqyealarga tuturuqsiz va g’arazli maqsadlarni ko’zlab, kim qanday bo’yoq bermasin, tarix, albatta, o’zining adolatli hukmini chiqaradi. Baynalminalchilik, mehmondo’stlik, yaxshilik, qalb saxovati 31 “Совет Ўзбекистони” газетаси, 1989 йил 23 август. 32 Ўша жойда. hamisha o’zbek xalqiga xos fazilat bo’lib keldi. Xalqimiz hyech qachon boshqa xalqlarga nisbatan dushmanlik kayfiyatida bo’lmagan. Bu qadimiy va hozirgi tariximizdan olingan ko’pgina misollar bilan isbot qilingan” 33 . Bunday haqqoniy va haroratli so’zlar el-yurtimizning dardiga darmon bo’ldi, ularning tuhmat va malomatlardan egilgan ruhini ko’tardi. Ana shunday tarixiy misollar asosida aytish mumkinki, Islom Karimovning barcha muammolar haqida – ular qanchalik og’ir va noxush bo’lmasin – ochiq gapirishi, hamisha haqiqatning ko’ziga tik qarashi unga nisbatan xalqimizning e’tibori va ehtiromini uyg’otdi. O’zidan ilgari respublika rahbari bo’lib ishlagan, siyosiy kaltabinligi va jur’atsizligi bilan el-yurt o’rtasida obro’sini yo’qotgan I.B.Usmonxo’jayev va R.N.Nishonov kabi o’tmishdoshlaridan farqli ravishda, Islom Karimov O’zbekiston yetakchisi sifatida uzoq vaqtlar davomida yechilmasdan, gazak oldirilgan kamchilik va nuqsonlar, o’tkir ijtimoiy muammolarning ildizini ochib tashladi, mavjud ayanchli ahvolni tuzatish bo’yicha Markaz rahbariyati oldiga qat’iy talablarni prinsipial tarzda qayta-qayta qo’yishdan cho’chimadi. Ushbu kitobdan o’rin olgan ko’plab chiqishlarda buni yaqqol ko’rish mumkin. Mavjud siyosiy beqarorlik, boshboshdoqlik va bedodlik sharoitida, naqadar og’ir va qaltis bo’lmasin, o’sha mash’um kunlarda sobiq Markazdagi kuchlar va ularning o’zimizdagi malaylari yurtimiz rahbariga har qadamda millatchilik yorlig’ini yopishtirish, uning shaxsiga nisbatan tuhmat va malomatlar yog’dirishga qanchalik urinmasin, qanday og’ir siyosiy va ma’naviy-ruhiy bosim ta’siri ostida ish olib borishga to’g’ri kelmasin, Islom Karimov Vatanimizning tom ma’noda mustaqillikni qo’lga kiritishiga erishishdek oliy maqsad yo’lidan hyech qachon qaytmaganini ushbu kitobdan o’rin olgan hujjatlar yana bir bor isbotlab, tasdiqlab beradi. Farg’ona fojialari tagida ham shovinizmga aloqador sabablar bor. Farg’ona voqyealarini aytish mumkinki, ayni Olma ـ otada amalga oshirilgan «Metel» operasiyasining davomi edi. Albatta, ssenariylar shakli, tashkiliy uslubi jihatidan har xil bo’lishi mumkin. Biroq maqsad bitta. Mavjud siyosiy tizimni, yaxlit mamlakatni alg’ov-dalg’ovlar, to’s-to’polonlar, milliy respublikalardagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatni chigallashtirish orqali saqlab qolishga harakat qilindi. Natijada «rashidovchilik», «o’zbeklar ishi», «paxta ishi» kabi g’avg’olardan gangitilgan respublikamizning o’sha paytdagi rahbarlari iltimoslariga ko’ra Rossiyadan yuzlab chalasovod rahbarlar «desanti» O’zbekistonga tashlandi. «Desantchilar» siyosati fosh bo’la boshlagach, respublikani millatchilikda ayblash kerak bo’lib qoldi. Yarim yillik tayyorgarlikdan so’ng, 45 yil davomida SSSR hukumatidan Mesxetiyaga qaytarishni talab qilaverib charchagan, may oyida nima qilib bo’lsa ham ketishni rejalashtirgan turklarning faollashuvidan, xuddi shu oyda ishsizlik jonlariga tegib namoyishlarga hozirlanayotgan Farg’ona yoshlarining soddaligidan foydalanildi. Natijada sho’rpeshona turklar Rossiyaning bo’m-bo’sh qishloqlariga ko’chirildi. Boshqacha qilib aytganda, yangi sharoitda yangicha surgun qilindi. 3 Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитетининг 1989 йил 19 августдаги XVI пленумида сўзланган нутқдан. O’zbeklar esa ijtimoiy-siyosiy talablari uchun Qo’qonda o’qqa tutildi. Bu ikki harakatda ham ruslarga qarshi kayfiyat bor deb taxmin qilindi. Bunday taxmin O’shda 1989 yil 20 mayda bo’lib o’tgan voqyeadan keyin paydo bo’lgan edi... Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o’z kitobida Farg’ona voqyealarining tub inqirozi sabablarini quyidagilar bilan bog’liq deb talqin etgan: 1. Farg’ona vodiysida yashayotgan aholining og’ir ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli bilan bog’liq. 2. Odamlarning ta’minoti, daromadi, ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli farovonligining haddan tashqari pastligi tufayli bunday holat O’zbekistonning boshqa joylarida ham sodir bo’lishi mumkin edi. . Ishsizlik, ishchi o’rinlarining kamligiga, ya’ni ortiqcha ishchi kuchining ko’payib borishi bilan bog’liq. 4. Yoshlar va ularni ishga joylashtirish masalasi bilan jiddiy o’ylab ko’rilmaganligi kabi sabablar. Biroq «vahima» Farg’onadan keyin emas, ancha oldin boshlangan. Bundan ikki yil avval O’sh shaharidagi Lenin haykali boshiga solyarka paqiri kiygizilib tagiga qizil bo’yoqda tahqirli so’zlar yozilgan edi... Buni kim qilgani noma’lum. 1988-1989 yillarda qirg’izlar hujum qilarmish degan gap kuchayganidan bayram kunlari harbiylar, ichki ishlar xodimlari ko’paytirilganini aytib o’tish kerak. Va nihoyat, 1989 yilning 20 mayida O’shda qirg’izlar ruslar bilan mushtlashgani, qonli to’qnashuvni milisiya qo’shini osmonga o’q otib, to’xtatgani, Jalolobodda ham shunday hodisalar bo’lganini o’shliklar biladi-ku. Demak, fojiadan bir yil avval, bu “kayfiyat” o’zbeklarga qarshi qaratilgan edi. O’sh viloyatida vaziyatning murakkablashuvi, nizoning kundan-kunga kengayib ketayotgani dahshatli hodisa edi. O’zbeklar yashayotgan Qirg’izistonning O’sh viloyatidagi fojianing u yerdagidan ham dahshatli tomoni shunda ediki, Andijon viloyati qo’shni tumanlarida 70 mingdan ham ko’proq qirg’iz millatigi mansub aholi yashardi. Agar bu fojia respublikalar chegaralaridan o’tib ketsa, fojialar ko’lamini va hududini belgilash qiyin bo’lar edi. Va ayni paytda tasavvurimizga sig’maydigan falokat yuzaga kelishi mumkin edi. Xuddi ana shunday nihoyatda qaltis va tahlikali vaziyatlarda mehnat faxriylari, respublikaning taniqli adiblari, siyosat va jamoat arboblari aholi o’rtasida qizg’in ish olib bordilar. Mahalliy hokimiyat vakillari va ma’muriy organlar xodimlari kecha-kunduz O’zbekistonning Qirg’iziston bilan chegaradosh tumanlarida qat’iy nazorat o’rnatdilar. Xususan, Jalolquduq, Qo’rg’ontepa, Marhamat va boshqa tumanlardagi vaziyat nihoyatda xavfli edi. Mamlakat Prezidenti I.A.Karimov 1990 yil 8 iyundagi Farmoni bilan O’sh viloyatiga chegaradosh bo’lgan tumanlarda va Andijon shahrida favqulodda holat joriy etildi. O’sh fojiasi – uyushtirilgan, puxta o’ylangan fojia. Fojiadan ko’zlangan maqsad – birinchidan, hokimiyat masalasi. Hokimiyat jilovini ma’muriy buyruqbozlik apparati qo’lida saqlab qolish. Ikkinchidan, siyosiy va iqtisodiy mustaqillik yo’lini tanlagan, SSSRda birinchi bo’lib boshqaruvning prezidentlik yo’lini joriy etgan, “Mustaqillik Deklarasiyasi"ni qabul qilgan O’zbekiston hukumatiga zarba berish. Uchinchidan, turkiy xalqlarning asrlar mobaynidagi qon-qardoshligini parchalash, ular o’rtasida nizo keltirib chiqarish. Oxir-oqibatda osiyoliklar fenomeni – oriyat va nafsoniyat ustunligi fe’l-atvoridan foydalanib, ularning eng nozik hislarini uyg’otish orqali butun O’rta Osiyoda uzoq davom etadagan urush olovini yoqish edi 34 . O’sh voqyealari aytish mumkinki, bevosita O’zbekiston rahbari I.A.Karimovning qat’iyati, siyosiy hushyorligi, Kreml oldiga qo’ygan har tomonlama asosli talablari tufayli bartaraf etildi. Andijon va O’sh viloyatlarining rahbarlari O’zbekiston va Qirg’iziston hukumati, ayni Prezident I.A.Karimov ko’rsatmalari bilan hamjihatlikda ish tutishdi. Fojialarning mohiyati, sabablari ochib tashlandi. Uning kengayib ketishi, ikki qardosh, ikki qo’shni xalq o’rtasidagi qirg’inbarotlar oldi olindi. O’sh fojialari va millatlararo munosabatlar keltirib chiqargan og’riqlar xususida gapirar ekan, Prezident I.A.Karimov quyidagilarni ta’kidladi: “Biz qanday jarlik oldiga kelib qolgan edik? Farg’ona fojiasi, Bo’kadagi fojialar, Sirdaryodagi, O’shdagi fojialar... Bu to’g’rida juda ko’p gapirish mumkin. Ko’z o’ngingizga keltiring: vaziyat umuman beqaror, eski tuzum, eski tartiblar yemirilgan, yangisi hali shakllanmagan, odamlar ishsiz qolgan, dalada hyech narsa yo’q... Agar mana shu yo’ldan ketaversak, faraz qilingki, ko’pi bilan yarim yilga yetar edi. Undan keyin xonavayron bo’lar edik. Shuning uchun yana bir bor aytaman: bir vaqtlar yurtimizda qonli voqyealar ro’y berganda, shunday ham bo’ldiki, Andijonning yigitlari g’azab bilan O’sh chegarasiga borib, u tomonga o’tamiz, qirg’izlarni so’yamiz, deganlar ham bo’lgan. Shunda biz odam yuborib, “Ey, baraka topgur, bu yo’l noto’g’ri, ertaga buning davomi bo’ladi, qirg’in bo’ladi, buning qaytishi bor”, degan gaplarni aytib ularni to’xtatganmiz. Hatto ularning ba’zilariga qattiqroq muomala qilishga ham to’g’ri kelgan. Oradan ozgina vaqt o’tgandan keyin, men borib shu viloyatlarda o’sha odamlar bilan uchrashdim. “Qani, aytinglar, o’sha paytda to’g’ri qilganmizmi yoki noto’g’ri qilganmizmi?”, deb so’raganimda, hammasi boshini egib, yuzimga qaray olmadi. Agar o’shanda ularni qo’yib yuborsak, mayli, bitta-ikkitasini o’ldirar edi. Lekin bir-biriga yaqin bu ikki viloyat bir-biriga qarama-qarshi bo’lib, ertaga ikki mamlakat – endi mustaqil bo’layotgan Qirg’iziston – O’zbekiston to’qnashuviga aylanib ketsa, kimga ma’qul bo’lardi?.. Bu fitnani tashkil qilgan KGBning odamlarigami?!” 35 . Taniqli siyosatshunos esa Prezident I.A.Karimovning O’sh voqealari paytida jasurligi xususida gapirar ekan, “o’shanda I.Karimov o’zbek separatchilariga o’z maqsadlarini amalaga oshirishda yo’l bermay dono ish qilgan edi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, boshqa biron-bir o’zbek rahbari bunday ishni qila olmas edi. Afsuslar bo’lsinki, O’shda va umuman Farg’ona vodiysida qonli etnik qarama- qarshiliklarni bartaraf etishdagi Karimovning yo’li G’arbda e’tiborga olinmadi. Bu esa adolatsizlikdir”, degan edi 36 . 34 Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. – Т.: “Ўзбекистон”, 2011. 134 бет 35 И.А.Каримовнинг Ўзбекистон Компартиясининг XXII съездида сўзлаган маърузаси //”Совет Ўзбекистони” газетаси, 1990 йил 5 июнь.. 36 Жўраев Н. Тафаккурдаги эврилиш. – Т.: “Шарқ”, 2001, - 81-б. Albatta, I.A.Karimovning O’sh fojialarini bartaraf etish borasidagi qat’iyati bir tomondan tan olinib, yuksak baholansada, ikkinchi tomondan unda befarqlik bilan qarash, voqyelikni soxtalashtirish, hayot haqiqati va ijtimoiy-siyosiy adolat tamoyillari nuqtai nazaridan kamsitishlar ham mavjud edi. Bu tabiiy hol. Chunki O’zbekiston davlati va Prezident I.A.Karimovning favqulodda jasurlik hamda noyob siyosiy iroda fazilatlari dunyoning nufuzli davlatlari manfaatlariga unchalik ham mos kelmas edi. Ma’lumki, o’sha paytda O’zbekiston SSSR deb atalgan dunyodagi eng qudratli imperiyaga qaram respublika edi. Uni na BMT, na boshqa xalqaro tashkilotlar, na jahon hamjamiyati tanir, tan olar edi. Ya’ni mustaqillik yo’lidagi harakatlarimizda bizni qo’llab-quvvatlaydigan, biz tayanadigan biron-bir tashqi omil, najotkor kuch yo’q edi. Shunday bir sharoitda, yuqorida tilgan olingan adoqsiz muammolarni hal qilish uchun respublika rahbari kimga, nimaga ishonib harakat qildi, degan savol tug’ilishi tabiiy, albatta. Bu savollarning javobini biz “O’zbekiston mustaqilikka erishish ostonasida” kitobiga kirgan, muallifning qalb nidosi kabi yangragan otashin nutqlaridan topamiz. Ta’kidlash joizki, ushbu chiqishlar xalqimiz, jamiyatimiz bosib o’tgan tarixiy taraqqiyot yo’lini aks ettirish bilangina emas, avvalo, bu yo’ldagi og’ir qiyinchilik va sinovlarni, g’ov-to’siqlarni bartaraf etishga qaratilgani, mustaqilikka erishish jarayonlari biz uchun naqadar mashaqqatli, o’ta dramatik va hayajonli voqyealarga boy bo’lganini yorqin aks ettirishi bilan ham alohida e’tiborlidir. O’zbekistondagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat – O’sh, Farg’ona, Qo’qon, Guliston, Parkent va Bo’kada yuz bergan mash’um voqyealar, millatlararo nizolarning paydo bo’lgani, xalq hayotining tahlikali tus olgani ortiqcha kutib turishni taqozo etmas edi. Jarayonlarga o’z vaqtida yetarli baho berib, zarur xulosaga kelish kerak edi. Shuning uchun ham Farg’ona voqyealari birmuncha izga tushgach, mamlakat aholisining ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini yaxshilash, turmush sharoitini va farovonligini oshirish borasida amaliy choralar ko’rildi. Jumladan, aholini qo’shimcha tarmoqlar bilan ta’minlash, yakka tartibda uy-joy qurishga keng imkon berish, shaxsiy yordamchi xo’jaliklarni rivojlantirish, chorvachilik va parrandachilikni taraqqiy toptirish; pensiyalar, talabalar va o’qituvchilarning maoshlarini oshirish, og’ir ijtimoiy ahvol natijasida kamqonlik kasalligiga uchragan homilador ayollarga imtiyozli ovqatlanish, boshlang’ich sinf o’quvchilariga bepul oziq-ovqat ajratish va shunga o’xshash bir qator ijtimoiy- iqtisodiy muammolarning Markaz bilan hisoblashmay hal etilishi mamlakat aholisiga qanchalik ma’qul kelsa, Ittifoq rahbariyatida shunchalik norozilik tug’dirar edi. O’zbekistonning tashqi iqtisodiy aloqalarini rivojlantirishi, qator xorijiy mamlakatlar bilan ikki tomonlama hamkorlikni yo’lga qo’yishi u o’z taraqqiyot yo’lini tanlab olganini ko’rsatar edi. Bu borada shuni aytish kerakki, O’zbekistonda ushbu masalalarning hammasi mustaqil ravishda hal etila borilib, mavjud muammolarni yechishda Ittifoq idoralaridan sezilarli ravishda oldinda borildi. Bu xususda Markazdagilarning birortasi ham O’zbekistonda amalga oshirilgan ishlarni olqishlab qabul qilmadi. Moskvadagi karomatgo’ylar aksincha, go’yo bu O’zbekiston Prezidentining o’zboshimchaligi, bularning hammasi Ittifoq ko’rsatmalariga muvofiq kelmaydi yoki ularga zid deb baho bera boshlashdi. Mustaqilikka erishish uchun afsuski, turlicha anglangan va unga turlicha yondashilgan. XX asrning 80-yillariga kelib, kommunistik mafkura zug’umi ostida qatag’onlik siyosati yangi pallaga kirdi. Markaz xodimlari tomonidan uyushtirilgan “o’zbeklar ishi”, “paxta ishi” bilan 11 mingdan ortiq o’zbekistonlik rahbarlar va oddiy fuqarolar ta’qib ostiga olindi va jazolandi. Ijtimoiy-siyosiy jarayonlarning ziddiyatlashuvi va hodisalarning keskinlashuvi “qayta qurish” yillarida ham o’z ta’sir ko’lamini kengaytirib keldi. Uzoq yillar davomida hukm surgan kommunistik mafkura va faqat xomashyo yetkazib berishga asoslangan bir yoqlama iqtisodiy siyosat har bir sohada salbiy ta’sirini kengaytirdi. Natijada respublikada jamiyat yaxlitligini parchalaydigan hamda vujudga kelgan egasizlik holati fuqarolar o’rtasida parokandalik muhitini yuzaga keltirdi, millatlararo ziddiyatlar, ba’zan to’qnashuvlar, ayniqsa, davlat boshqaruvida qonunsizlik, boshboshdoqlik holatlari vujudga keldi. Mana shunday qaltis vaziyatda, 1989 yil 23 iyunda Islom Abdug’aniyevich Karimov O’zbekistonning birinchi rahbari sifatida o’z faoliyatini boshladi. U qisqa vaqt ichida O’zbekistonda vujudga kelgan tanglik sharoitini barqarorlashtirishga qaratilgan tubdan yangi milliy siyosatni shakllantirishga erishdi. Millatlararo munosabatlarni barqarorlashtirish o’tish davri uchun xos xususiyat. Bunday paytda davlat faqat adolatga tayansagina, uning siyosatida milliy, irqiy, diniy mansubligidan qat’i nazar yaxlit mamlakat fuqarosi taqdiri qamrab olinsagina qadriyatga aylanadi. Buni O’zbekiston misolida yaqqol qo’rish mumkin. Ayni O’zbekistondagina milliy va millatlararo munosabatlarga ana shunday yondashildi. Natijada, mustaqillikning dastlabki yillarida og’ir, siyosiy buhronlar, iqtisodiy tangliklar, ma’naviy-ruhiy parokandaliklarning oldi olindi. Millatlararo totuvlik – bu siyosiy voqyelik. O’tish davrida ayni ana shu davrning barcha ziddiyatlarini, qiyinchiliklarini, ichki iroda va ichki madaniyat bilan yenga olishga qodir bo’lgan fuqarolarni vujudga keltirish, shakllantirish, ularni g’oyaviy-mafkuraviy jihatdan birligini ta’minlashga erishishni taqozo etadi. Shuning uchun O’zbekistonda millatlararo munosabatlar davlat siyosatining muhim bo’g’iniga aylantirildi. Millatlararo totuvlik – bu iqtisodiy hodisa 37 . Chunki siyosiy b uh ronlar va iqtisodiy tangliklar mavjud bo’lgan bir paytda turli q arashdagi odamlarning diniy munosabatlardan, aqidalaridan, milliy xususiyatlaridan qat’i nazar mamlakat fuqaros i sifatida ularning yaxlitligini, kundalik turmush e h tiyojlarini ijtimoiy adolat yuzasidan teng ravishda q ondirib turish muhim a h amiyatga ega. Bu mamlakatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islo ho tlarning butun mo h iyatini, mazmunini, samarasini va miqyosini belgilaydi. Ayni ana shu unsurlar h isobga olingan taq d irda u o’z samarasini beradi. Millatlarning milliy xususiyatlaridan q at’i nazar umumiy taq d ir va umumiy istiqbol tushunchasi ya q inlashtiradi, birlashtiradi. Millatlararo munosabatlar – bu ijtimoiy hodisa. Chunk i tirik jon h ayotga intiladi, yashash uchun kurashadi. Bu tabiiy ho l. U ijtimoiy barqarorli kd an, 37 Жўраев Н. Тафаккурдаги эврилиш. – Т.: “Шарқ”, 2001. – 84-бет. ijtimoiy ta’minotdan h a q li ravishda manfa a tdor b o’ lishga doimiy intiladi. U millatidan qat’i nazar mamlakat fuq a rosi sifatida shu mamlakatning barcha imkoniyatlaridan, ne’matlaridan foydalanishga h a q li. Ijtimoiy munosabatlar jamiyat yangilanayotgan bir paytda eskicha qa rashlar iskanjasidan xalos b o’ lishi lozim. Olamni yangicha idrok q il ish or qal i uning mo hi yatini anglash jarayonida dunyo q arashlar yaq i nligiga, ani q ro g’i dunyoq a rashlar uyg’unligiga erishish ulkan ijtimoiy mo h iyat g a ega bo’lgan hodisa. Millatlararo munosabatlar – bu ma’naviy-axlo q iy h odisa. Chunki millat o’zini anglash, o’zini tiklash jarayonida milliy xudbinlikka y o’ l qo’ymasligi kera k. Millat uy g’ onish jarayonini bo shi dan kechirayotgan bir paytda milliy qa driyatlarini umuminsoniy qadr iyatlar bilan bog’liq hol da h is q ilishi lozim. Ayni ana shu qa driyatlar millatning millat sifatida anglashidan oldin insonning inson sifatida o’zini anglash i ni ustun qo’ yishiga olib keladi. Prezident Islom Karimovning rahbarlik faoliyatiga xos bo’lgan g’oyat e’tiborli va ibratli bir fazilat borki, u ham bo’lsa, so’z va ish birligidir. Afsuski, xalqqa yetakchilik qilish da’vosi bilan maydonga chiqadigan aksariyat siyosiy arboblar mana shunday noyob xususiyatdan bebahra bo’lib, ko’pincha tagi puch, yolg’on va’dalar bilan odamlarni chalg’itib, soxta obro’ orttirish payida bo’lishlari ham sir emas. 1991 yilning 9 dekabrida Namangan shahrida bir guruh qo’poruvchi kuchlar viloyat ijroiya qo’mitasi binosini egallab olib, O’zbekistonni islom davlatiga aylantirishni da’vat qilib chiqishdi va respublika rahbari bilan uchrashuv talab qilishadi. Islom Karimov prezidentlikka nomzod sifatida ertasi kuni tongda Namanganga yetib keldi va ongi aqidatparastlik g’oyalari bilan zaharlangan, jazavaga tushib, qora kuchga aylangan johil olomon orasiga soqchi va hamrohlarsiz, bir o’zi hyech bir ikkilanmasdan, shijoat va shiddat bilan kirib bordi. Bu o’ta keskin, dramatik holat video tasmasida tasodifan muhrlanib qolgan. Uchrashuv Namangan shahrining Nurobod massivida yangi qurib foydalanishga topshirilgan Imom A’zam masjidida boshlandi. Bu harakat a’zolari 1991 yilning dekabrida Namanganda sobiq viloyat partiya qo’mitasi binosini egallab olib, hukumat vakillariga quyidagi talablarni ilgari surdilar: 1. Dunyoviy tuzumdan voz kechish va O’zbekistonni islomiy davlat deb e’lon qilish. 2. Dunyoviy qonunlarni bekor qilish va mamlakatda shariat ustuvorligini tan olish. . Dunyoviy maktablarni berkitish va o’g’il bolalar hamda qiz bolalar alohida o’qitiladigan maktablarga ajratish. 4. Islomiy kiyinishga o’tish, ayollarning esa hijobga o’ralishini joriy etish. 5. Namangandagi sobiq siyosiy ta’lim muassasalari binolarini islom radikallari ixtiyoriga berish va hokazolar 38 . Ular ilgari surgan bu jami 15 ta talab aslida h okimiyatni islom radikallariga berish talabini ifodalar edi. Hokimiyatning ularga berilishi esa aslida o’zlarining «ji h od q ilish h u q u q i»dan foydalanib, ular nazarida ji h od q ilinishi lozim bo’lgan 38 Азизхўжаев А. Чин ўзбек иши. – Т.: “Ўзбекистон”, 2011. – 190–191-бетлар. barcha-barchani – o’zga dindagilarni, o’zgacha fikrlovchilarni, dunyoviy taraqqiyot tarafdorlarini, q is q asi, k o’ ngillariga yo q magan barchani istisnosiz tarzda q irib tashlash imkonini berar edi. Shuni aytish kerakki, Islom Karimovning ana shunday q at’iyati va jasorati binoni boshiga k o’ tarib ba q ir-cha q ir q ilib yotgan minglab eng ashaddiy ekstremistlarni h am dovdiratib, sarosimaga solib qo’ydi . Mamlakatimiz ra h bari h ayajonga berilmasdan, vazminlik bilan ular talab qilayotgan yo’l qonunga mutla q o zid ekani va h yech q achon yaxshilikka olib kelmasligini u q tirdi, o’zining salobati va irodasi bilan guvillab yotgan olomonning shashtini so’ndirishga, be h uda q on to’ k ilishining oldini olishga muvaffa q bo’ldi. Mustaqillik arafasida talonchilik, bosqinchilik, garovga olish, ta’magirlik, o’g’irlik, tovlamachilik, odam o’ldirish avj oldi. 1990 yilning o’n oyida Namangan viloyatida 3189 ta jinoiy ish yuz bergan bo’lsa, 1991 yilning may oyiga (besh oy ichida) kelib bu ko’rsatkich 3213 tani tashkil etdi 39 . O’ziga to’q oilalarning bolalarini o’g’irlab ketib, evaziga katta pul so’rash avj oldi. Terroristik usullarni keng qo’llagan, mamlakat hayotini izdan chiqarish va shu orqali davlatni kuchsizlantirish yo’lini tanlagan radikallar 1992 yil bahorida o’z talablarining jiddiyligini yana bir bor namoyish qilib, rasmiy hokimiyatning bir necha vakillarini garovga olishdi. Keyinchalik Tojikiston va Afg’oniston hududidagi harbiy harakatlarda ishtirok etgan bu kuchlar mazkur mamlakatlardagi harbiy lagerlarda tayyorgarlikdan o’tib, O’zbekiston hududida ham bir qator terroristik jinoyatlarni sodir etdi. Ma’lumki , dunyodagi bebaho boylik bo’lgan tinchlik va osoyishtalikni saqlash, uni ko’z qorachig’idek asrash masalasi mamlakatimiz rahbari Islom Karimovning faoliyatida doimo eng muhim, eng ustuvor yo’nalish bo’lib kelmoqda. Buni har xil buzg’unchi kuchlar, diniy va dunyoviy niqobdagi radikal oqimlar bosh ko’targan o’sha notinch davrda, Islom Karimovning chuqur iztirob bilan o’rtanib, xalqqa qilgan murojaatidagi, bugun ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan ushbu so’zlar 1992 yil 4 yanvar kuni Oliy Kengashning 9-sessiyasida qilgan ma’ruzasida yaqqol tasdiqlaydi: “Aziz do’stlar! Nima kerak bo’lsa, ayting, hammasini qilib beramiz. Lekin, aziz onalar, opa-singillar, otaxonlar, do’stlar, ukajonlar, men Prezident bo’lsam ham sizdan tiz cho’kib so’rayman, iltimos qilaman: shu masalada yordam qiling! Axir, Qur’oni Karim ham do’stlikka, birodarlikka chaqiradi, nizo chiqarishni qoralaydi. Janjal chiqqan yurtning xudosi ham undan yuz o’girar ekan. Shu sabab baraka ham, rizq-ro’z ham nasiya bo’lib qolarkan!” 40 . Xalq qalbining yillar davomida mustaqillik sari orzu-intilishlarining o’ziga xos ifodasi bo’lgan ushbu nutq va ma’ruzalar o’sha davrda faoliyat yuritgan aksariyat rahbarlarning chiqishlarida kuzatiladigan kommunistik ritorika va demagogiyadan, aravani quruq olib qochishlardan mutlaqo xoli ekani, otashin ruhi va samimiyati bilan keskin ajralib turadi. Bu fazilatli chiqishlar oradan 20 yildan ziyod vaqt o’tsa-da, beixtiyor odamni hayratga soladi. 39 «Наманган ҳақиқати» газетаси, 1991 йил 4 декабрь. 40 Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. – Т.: “Ўзбекистон”, 2011. – 20–21-бетлар. Islom Karimovning vaziyatga real baho berish, nostandart qarorlar qabul qilish borasidagi qobiliyati, xalqimizning azmu shijoati, qat’iy irodasi, bag’rikengligi, bunyodkorlik kuchiga bo’lgan cheksiz ishonchi uning har bir nutq va ma’ruzasida aniq-ravshan sezilib turadi. Ular bilan tanishar ekanmiz, bir paytning o’zida chuqur tahliliy va xarizmatik 41 qobiliyatga ega bo’lgan mana shunday shaxslargina tarix taqozo etganda butun mas’uliyat va javobgarlikning zalvorli yukini o’z zimmasiga olishga qodir bo’lishi, har tomonlama teran o’ylab, uzoqni ko’zlab ish ko’rgan holda, davlat va jamiyat taraqqiyotida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lgan strategik qarorlar qabul qila olishiga amin bo’lamiz. O’zbekistonning butun tarixi xalqning mustaqillik uchun doimiy va tinimsiz intilishidan guvohlik beradi. Milliy ozodlik harakatlari, XIX asr oxirlari va XX asrning 30-yillarigacha bo’lib o’tgan qo’zg’olonlar buning yaqqol ko’rinishlari deyish mumkin. Ular qanday tarixiy saboqlar va bahonalar asosida kelib chiqqan bo’lmasin, qanday shiorlar asosida o’tkazilmasin, xalqning barcha harakatlari asosida mustaqillik va erkinlikka intilish mavjud edi. O’zbekistonning mustaqillikka erishuvi butun xalqning va zamonlarning obyektiv tarixiy qonuniyatlariga mos keladi. Yevropada ham, Osiyoda ham buyuk imperiyalar juda katta kuch-qudratga ega edilar. Biroq ularning hammasi xalqning milliy ozodlik va mustaqillik uchun kurashlari natijasida quladi. XX asrda tezkor va keng qamrovli xususiyat kasb etdi. Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasining ko’pchilik xalqlari esa o’z davlat mustaqilligiga, istiqlol va erkinlikka erishdilar. Shu ma’noda imperialistik davlat bo’lgan SSSRning parchalanishi tarixiy taraqqiyotning muqarrar va qonuniy natijasi bo’ldi. 41 Харизматик – илоҳий қобилият, инсоннинг ўта қобилиятли ва ўзига хослиги. 4. O’zbekistonda paxta ishi, o’zbeklar ishi kabi uydirmalar bilan o’zbek xalqining jabrlanishi O’zbekistonda qaror topgan ijtimoiy siyosiy va ma’naviy muhit SSSR doirasiga kirgan boshqa respublikalarga nisbatan ancha jiddiy, tahlikali, besaranjom va ziddiyatli edi. Buni nimalarda ko’rish mumkin? Birinchidan, Kremlning qo’lida qo’g’irchoqqa aylanib qolgan, mustaqil fikrga ega bo’lmagan, o’z millatimizdan chiqqan munofiqlar butun O’zbekistonni xonavayron qilishdi. Millat sha’niga, uning asrlar mobaynida to’plagan obro’- e’tiboriga, milliy qadriyatlariga dog’ tushirishdi. Butun o’zbek xalqini poraxo’r, laganbardor, o’g’ri va muttaham qilib ko’rsatishdi. Natijada yuzlab tajribali va yetuk, mamlakat ravnaqiga chinakamiga ta’sir ko’rsata oladigan rahbarlar qasddan yo’q qilindi. Vaholanki, «paxta ishi»ga o’xshagan salbiy hodisalar Moskvada va boshqa ittifoqdosh respublikalarda ham turli shakllarda bundan ham og’irroq, bundan ham dahshatliroq tarzda mavjud edi. «Paxta ishi» keyinroq ataylab «o’zbek ishi»ga aylantirilib, xalqimizning milliy nafsoniyatini toptash yo’liga o’tildi. Oqibatda butun respublikamizda parokandalik, loqaydlik, umidsizlik va ishonchsizlik kayfiyati chuqurlashdi. Odamlarning ko’ngli jamiyatdan ham, siyosatdan ham sovidi, sarosimalik va tahlika bilan yashaydigan bo’ldi. Ikkinchidan, o’zlarini millatparvar va vatanparvar qilib ko’rsatadigan soxta demokratlar O’zbekistonda ham paydo bo’lgan, ular shundoq ham tang ahvolda yashayotgan aholining kundalik hayotidagi yetishmovchiliklardan unumli foydalanib qolishga intilar edilar. Ularning maqsadlari iqtisodiy va ijtimoiy muammolar girdobida gangib qolgan xalq o’rtasida norozilik keltirib chiqarish va shu yo’l bilan ularni hukumatga qarshi oyoqqa turg’azish, turli xildagi isyon va nizolarni vujudga keltirish yo’li bilan hokimiyatni egallash edi. Vaholanki, bu og’ir, murakkab, mashaqqatli masalalarni hal etish eng avvalo barqarorlikni, hamjihatlikni, tinch-totuvlikni, mulohaza bilan ish yuritishni talab etardi. O’zbekiston Kommunistik partiyasi Markaziy Qo’mitasining 1989 yil 25 noyabrda bo’lib o’tgan XVIII plenumi respublika ijtimoiy-siyosiy hayotida keskin burilish yasadi. Unda Farg’ona fojialari misolida milliy masalaning tarixiy jihatlari, hozirgi ahvoli, milliy siyosatning ijtimoiy-iqtisodiy muammolari, madaniy-axloqiy masalalari chuqur ilmiy xolislik bilan tahlil etiddi va Ittifoq rahbariyati oldiga bu masalarni hal etishni asosiy vazifa qilib qo’ydi. Jumladan, birinchidan, O’zbekiston va o’zbeklar boshiga yog’ilayotgan malomat toshlariga chek qo’yish, «paxta ishi», «o’zbeklar ishi» degan uydirmalarni bas qilish, Moskva matbuotida o’zbeklarni sharmandai sharmisor qila digan, milliy nafsoniyatiga tegadigan chiqishlarni to’xtatish zarur ekanligi uqtirib o’tildi. Mavjud siyosiy tizimni, yaxlit mamlakatni alg’ov-dalg’ovlar, to’s-to’polonlar, milliy respublikalardagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatni chigallashtirish orqali saqlab qolishga harakat qilindi. Natijada «rashidovchilik», «o’zbeklar ishi», «paxta ishi» kabi g’avg’olardan gangitilgan respublikamizning o’sha paytdagi rahbarlari iltimoslariga ko’ra Rossiyadan yuzlab chalasovod rahbarlar «desanti» O’zbekistonga tashlandi. «Desantchilar» siyosati fosh bo’la boshlagach, respublikani millatchilikda ayblash kerak bo’lib qoldi. Yarim yillik tayyorgarlikdan so’ng, 45 yil davomida SSSR hukumatidan Mesxetiyaga qaytarishni talab qilaverib charchagan, may oyida nima qilib bo’lsa ham ketishni rejalashtirgan turklarning faollashuvidan, xuddi shu oyda ishsizlik jonlariga tegib namoyishlarga hozirlanayotgan Farg’ona yoshlarining soddaligidan foydalanildi. Natijada sho’rpeshona turklar Rossiyaning bo’m-bo’sh qishloqlariga ko’chirildi. Boshqacha qilib aytganda, yangi sharoitda yangicha surgun qilindi. Mustaqilikka erishish uchun afsuski, turlicha anglangan va unga turlicha yondashilgan. XX asrning 80-yillariga kelib, kommunistik mafkura zug’umi ostida qatag’onlik siyosati yangi pallaga kirdi. Markaz xodimlari tomonidan uyushtirilgan “o’zbeklar ishi”, “paxta ishi” bilan 11 mingdan ortiq o’zbekistonlik rahbarlar va oddiy fuqarolar ta’qib ostiga olindi va jazolandi. O’zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishish arafasida mamlakat rahbari I.A.Karimovning jasoratli va qat’iy, keskin va aniq bir maqsad – xalqimiz mustaqilligi va erkini ta’minlash, inson huquq va erkinliklariga rioya etilishiga erishish, sud-huquq tizimini mutlaqo yangi asoslarda yaratish borasida olib borgan sa’y-harakatlarini tushunish va to’g’ri baholay olish uchun, albatta, o’sha davrda SSSR va O’zbekistonda yuz bergan voqyealarga xolisona baho bermoq darkor. O’tgan asr 80-yillarining o’rtalariga kelib SSSRda kuchaygan tanglik holati mamlakat hayotining barcha sohalarini qamrab oldi. KPSSning kutilayotgan natijalarni bermayotgan iqtisodiy siyosati butun ijtimoiy-siyosiy tizimning oqsashini oldindan belgilab berdi 42 . Xalq xo’jaligidagi tanglik holatlarining keskin suratda va shitob bilan kuchayib borishi sosialistik tizimning tayanch negizlariga tahdid soluvchi xatarli siyosiy tanglikka o’sib o’tish xavfini tug’dirdi. Butun jamiyatda keskin, tub o’zgarishlar qilish zaruriyati paydo bo’ldi. Kirib qolingan boshi berk ko’chadan chiqib ketish yo’llari izlandi. Nihoyat, 1985 yilning bahorida KPSS Markaziy Qo’mitasining aprel plenumi Sovet jamiyatini qayta qurish, uning barcha sohalarida tub yangilanishlar va o’zgarishlar yasash yo’lini e’lon qildi. Qayta qurish Sovet jamiyatini rivojlantirishning obyektiv ehtiyoji sifatida baholandi. Qayta qurish sosialistik jamiyat rivojining chuqur jarayonlaridan o’sib chiqqan yetilgan zarurat sifatida ta’riflandi 43 . Qayta qurishning tarkibiy qismi sifatida jamiyat hayotini demokratlashtirish ekanligi belgilandi. Qayta qurishning asosiy g’alabasi – demokratiya va oshkoralik ekanligi 44 , jamiyatning butun hayotini keng demokratlashtirish lozimligi 45 KPSS Markaziy Qo’mitasining Bosh kotibi M.S.Gorbachev tomonidan bot-bot takrorlandi. Biroq qayta qurish “konsepsiyasi” avvalboshdanoq ilmiy asosga ega emas edi. Shuning uchun uning mag’lubiyatga yuz tutishi muqarrar edi. Bu “konsepsiya” SSSR tarkibiga kirgan respublikalarning manfaatlari va ehtiyojlarini chuqur ilmiy tahlil qilishga va tushunishga asoslanmagan edi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, qayta qurish 42 Ўзбекистоннинг янги тарихи. К.2. Ўзбекистон Совет мустамлакачилиги даврида // Тузувчилар: М.Жўраев, Р.Нуруллин, С.Камолов ва бошқ.; Таҳрир ҳайъати: А.Азизхўжаев (раис) ва бошқ./. – Т.: “Шарқ”, 2000. – 624- бет. 43 Горбачев М.С. Қайта қуриш ва янгича фикрлаш мамлакатимиз ва бутун дунё учун. – Т.: “Ўзбекистон”, 1988. – 13-бет. 44 Қаранг: Горбачев М.С. СССР халқ депутатларининг навбатдан ташқари учинчи съездида СССР Президенти М.С.Горбачев нутқи, 1990 йил 15 март. – Т.: “Ўзбекистон”, 1990. – 3-бет. 45 Горбачев М.С. Қайта қуриш ва янгича фикрлаш мамлакатимиз ва бутун дунё учун. – Т.: “Ўзбекистон”, 1988. – 31-бет. ishlari tegishli dastursiz amalga oshirildi. Demak, bunday jarayonlarning borishi ilmiy jihatdan aniq ishlab chiqilmagan, siyosiy jihatdan esa yetarlicha asoslab berilmagan 46 . “Qayta qurish”ning eng birinchi natijasi “oshkoralik” bo’ldi. Oshkoralik tufayli Sovet jamiyatining ahvolini tahlil qilishga jazm etildi. Lekin ayni vaqtda, “oshkoralik” O’zbekiston uchun o’zining bir qator salbiy tomonlari bilan ham namoyon bo’ldi. O’zbekistonda paxtani terish va qayta ishlashdagi “o’g’irlik”, “qo’shib yozish”ni tergov qilish bilan markaziy prokuratura va ichki ishlar organlari maxsus shug’ullandi. “Paxta ishi” eng shov-shuvli ish sifatida butun Ittifoqqa namoyish qilindi 47 . Bir qator Rossiya gazetalarining zo’r berishi tufayli “paxta ishi” “o’zbeklar ishi”ga aylantirildi 48 . O’zbekistonga va o’zbek xalqiga nisbatan qilingan bu adolatsizlik xalq ommasining Sovetlar rejimiga nisbatan nafratini oshirdi, munosabatini o’zgartirdi 49 . Ittifoq rahbarlari Sovet davlatini qamrab olgan inqiroziy holatlarni mavjud tuzum negizidan emas, balki yuzaga kelgan salbiy illatlarda deb, O’zbekistonni tajriba-sinov maydoni sifatida tanlab olib, respublika tarixda “paxta ishi”, keyinchalik “o’zbeklar ishi” deb nomlangan siyosatini boshlab, faqat iqtisodiy jinoyatchilikni fosh etish emas, mamlakat hayotida umumiy salbiy holatlarning bir ko’rinishi bo’lgan qo’shib yozishga qarshi harakatlarni to’htatish, milliy kadlarni jazolash, erkin fikrlaydigan ziyoliylarni jilovlash, respublikada yuzaga kelayotgan ijtimoiy-siyosiy kuchlarni bo’g’ib tashlash ishlari boshlandi. Sovetlar mamlakatidagi poraxo’rlik, qo’shib yozish, davlat mulkini suiste’mol qilish kabi illatlar faqat O’zbekistonga xos bo’lgan hodisa deb qabul qilindi. SSSR FA olimlari o’tkazgan hisob-kitoblariga ko’ra, qo’shib yozishlar butun mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulotning 3 foiziga teng bo’lgan. Xomashyo yetkazish sohalarida esa qo’shib yozishlar 5 foizdan 25 foizgacha bo’lgan 50 . Masalan, 1983 yilda Ozarbayjonda 667 ta sanoat korxonasi va qurilish tashkilotlarida qo’shib yozishga yo’l qo’yilgan. Moldaviyada esa qo’shib yozishlar nihoyatda avj olgan bo’lsa-da, kishilar tobora ko’proq mansab kursilarini egallab borganlar 51 . 46 Қаранг: Ўзбекистоннинг янги тарихи. К.2. Ўзбекистон Совет мустамлакачилиги даврида // Тузувчилар: М.Жўраев, Р.Нуруллин, С.Камолов ва бошқ.; Таҳрир ҳайъати: А.Азизхўжаев (раис) ва бошқ./. – Т.: “Шарқ”, 2000. – 629-бет. 47 “Аввало республикамиз раҳбарлигига И.А.Каримов келиб, у киши томонидан суд ва судьяларнинг қўллаб- қувватланганлиги натижасида Ўзбекистон Республикаси Олий суди “Пахта ишлари”га ҳуқуқий баҳо берди. Минглаб ҳамюртларимиз оилалари бағрига қайтди”: Мингбоев У. Суд – фуқаролар ҳимоячиси. – Т.: ДИТАФ, 2001. – 20-бет. 48 «Пахта иши”, “ўзбеклар иши” сингари ишлар асосида ноҳақ қамалиб, озодликдан маҳрум этилган шахслар кейинчалик шахсан Президент И.А.Каримов ташаббуси билан суд қарорлари асосида оқландилар. “Агар Президентимизнинг ташаббуслари бўлмаганда, ўша пайтларда на Олий суд, на прокуратура бу ишларни («Пахта иши”, “ўзбеклар иши” сингари ишларни – таъкид Алиқул Раҳмоновники) қайта кўришга журъат қила олмас эдилар”: Мингбоев У. Суд – фуқаролар ҳимоячиси. – Т.: ДИТАФ, 2001. – 80–81-бетлар. 49 Ўзбекистоннинг янги тарихи. К.2. Ўзбекистон Совет мустамлакачилиги даврида // Тузувчилар: М.Жўраев, Р.Нуруллин, С.Камолов ва бошқ.; Таҳрир ҳайъати: А.Азизхўжаев (раис) ва бошқ./. – Т.: “Шарқ”, 2000. – 660- бет. 50 Немелов Н., Попов В. На переломе: экономической перестройки в СССР – М.: Изд. АПН , 1998. – С.44 . 51 На пороге кризиса: нарастание застойных явлений в партии и обществе. – М.: Изд. Полит. лит. , 1990. – С.118. O’zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy hayotida faol ishtirok etayotgan kadlarning aksariyatini jinoiy javobgarlikka mubtalo etish uchun 1983 yil sentyabrida SSSR Bosh prokurori A.M.Rekunkov topshirig’iga ko’ra, SSSR Prokuraturasining alohida muhim ishlar bo’yicha tergovchisi T.X.Gdlyan boshchiligida mamlakatning turli mintaqalaridan to’plangan 200 kishidan iborat tergov guruhi tuzilib, o’z faoliyatini boshlab yubordi 52 . Markazdan respublikamizga yuborilgan tekshiruvchilar esa mahalliy shart- sharoitni hisobga olmay, o’zbek xalqining milliy manfaatlari, madaniyati, qadr- qimmatini poymol etdilar. O’zbekiston SSR KP MQ, Respublika Ministirlar Soveti, O’zSSR Oliy Soveti, O’zSSR Prokuraturasi, O’zSSR IIV kabi muhim boshqaruv bo’g’inlari shunday kadrlar qo’l ostiga tushib qoldi. Ular respublikadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatning yanada keskinlashtirib yubordilar. Natijada, “O’zbekiston tergov usullari o’tkaziladigan maydon”ga aylanib qoldi 53 . Gdlyan guruhi o’z faoliyatining birinchi kunidanoq Markaz ko’rsatmasiga tayanib, ma’muriy-boshqaruv apparatida ishlayotgan, tub millatga mansub bo’lmish rahbar xodimlarni hibsga olishdan boshladi. Gunohi hali isbotlanmagan kishilarni qamoqlarda ashadiy jinoyatchilar bilan birga ushladilar, ularni shafqatsizlarcha kaltaklab, ruhiy azob berib, qo’rqitib, tergovchilar avvaldan tayyorlab qo’ygan hujjatlarga imzo chekishga majbur etdilar 54 . Bir necha o’nlab kishilar dalillar bo’lmasa ham va ularning jinoyatga daxldorligi aniqlanmagan bo’lsa ham sudlangan va qamoqqa olingan, izolyatorlarda qonunda belgilangan 3 kun o’rniga 20 kunlab saqlangan, shu tariqa prosessual normalarning talablari qo’pol tarzda buzilgan. O’zbekiston Respublikasi Oliy Sovetining deputatlari Oliy Sovet roziligisiz qamalgan. Ayiblanayotganlarning oila a’zolari, qarindosh o’rug’lari, ko’p bolali onalar qamaldi. Masalan, Karimov ishi yuzasidan 21 nafar qarindoshlari, Xudoyberdiyev ishi bo’yicha 15 qarindoshlari, Usmonxo’jayevning 9 nafar qarindoshlari, 11 nafardan bolalari bo’lgan Doliyeva va Matgaliyeva, 9 nafar bolasi bo’lgan Alimovalar qamaldilar 55 . Ushbu guruh tomonidan hammasi bo’lib, 800 dan ko’proq jinoiy ish tergov qilindi. Shu ishlarga ko’ra 5 mingdan ko’proq kishi sudlandi. Ulardan 600 nafari rahbar xodimlar, 10 nafar Sosialistik Mehnat Qahramoni edi. Jumladan, O’zSSR KP MQning 4 nafar kotibi, 8 nafar viloyat partiya qumitasi kotibi, O’zSSR Ministrlar Soveti raisi, O’zSSR Paxtachilik vaziri, IIVning 20 nafar rahbari bo’lgan 56 . Birgina Qashqadaryo viloyati misolida bunday shafqatsizlik qanday og’ir oqibatlarga olib kelganini quyidagi misollarda ko’rishimiz mumkin: viloyat rahbarining 3 muovini, 8 nafar bo’lim mudiri, shahar va tuman partiya qumitalarining 26 nafar kotibi, viloyat ijroiya qo’mitasining raisi, uning 4 nafar o’rinbosari, ma’sul kotibi, shahar va tuman ijroqo’mlarining 12 nafar raisi, yirik tashkilotlarning 27 nafar rahbari, kolxoz va sovxozlarning 99 nafar rais va direktori 52 Лиханов Д. Кома: “Оганёк” журнали, 1989 год. № 4 – С.21. 53 “Тошкент ҳақиқати” газетаси, 1990 йил 3 февраль. 54 “Правда” газетаси, 1989 йил 21 май. 55 СССР Прокурорининг Т.Х. Гдлян бошчилик қилган тергов группаси фаолияти билан боғлиқ бўлган материалларни текширувчи коммисиянинг ахбороти. “Совет Ўзбекистони”, 1989 йил 27 декабрь. 56 “Совет Ўзбекистони” газетаси, 1989 йил 27 декабрь. ishdan olindi hamda ularning aksariyati jinoiy javobgarlikka tortildi. Boshqa viloyatlardagi ahvol bundan kam emasdi 57 . “Paxta ishi” deb nomlangan qatag’onga milliy tus berib “o’zbeklar ishi”ga aylantirildi va ziyoliylar ham ta’qib ostiga olindi 58 . 1984 yildagi O’zbekiston KP MQning XVI plenumi Markazning sog’lomlashtirish borasidagi tadbirlarini quvvatlagan holda, respublikada yuzaga kelgan salbiy vaziyatda partiya ko’rsatmalariga to’la amal qilmaganlikda ziyoliylarni ham aybladilar. Ulardan Sovet turmush tarzini ulug’lovchi asarlar talab etilib, ijodiy uyushmalar faoliyati qattiq mafkuraviy nazoratga olindi. 1986 yil oktyabr plenumida adabiyot, san’at va tarixni sohtalashtirish, milliy tarix va madaniyatni ilohiylashtirish avj olib ketganligi, tarixiy shaxslarga baho berishda sinfiy yondoshuv, ilmiylik, obyektivlik tamoyillariga e’tibor berilmayotganligi keskin tanqid qilindi. Markaz kadrlar siyosatini og’ishmay amalga oshirishda o’zga millatga mansub bo’lgan rahbar va kadrlarga nisbatan muntazam ta’qib va o’ziga xos qatag’onlar uyushtirib turdi. Xuddi shu yillarda respublika rahbariyatiga siyosiy irodasi bo’sh kishilarni kelishi natijasida Markazdan 400 ga yaqin “Kadrlar to’dasi” yuborildi. Yurtimizga “qonun posbonlari” sifatida go’yoki adolat o’rnatish uchun kelgan desantchilar tomonidan sodir etilgan qonunbuzarlik va jinoyatlar, mahalliy kadrlarni keng ko’lamda quvg’in qilinishi, jinoyatchilikning bosqinchilik, o’g’irlik, tovlamachilik, qotillik kabi o’ta og’ir turlarini avj olishiga sabab bo’ldi. Misol tariqasida shuni ko’rishimiz mumkinki, qisqa vaqt ichida O’zbekiston prokuraturasining eng yuqori lavozimlariga – O’zSSR prokurori, uning muovinlaridan uchtasi, eng katta boshqarmalarning boshliqlari lavozimlariga Markazdan kelgan odamlar qo’yildi. Bu bilan cheklanmasdan, asta-sekin oblast darajasidagi prokurorlar – Buxoro oblast prokurori (Matyushov G.N.), Samarqand oblast prokurori (Yeremenko V.I.), Xorazm oblast prokurori (Titarenko A.D.), Navoiy oblast prokurori (Suxarev A.P.), Surxondaryo oblast prokurori (Jeletkov V.M.), Qoraqolpog’iston ASSR prokurori (Donsov V.V.) va Toshkent shahar prokurori (Fleppenkov G.P.) ham Moskva tomonidan yuborildi. Keyingi bosqichda esa rayon prokurorlari lavozimi ham “mehmonlar” uchun bo’shatildi 59 . Iqtisodiy muammolar demografik holatlarda yuzaga kelgan ahvol bilan qo’shilib, ijtimoiy masalalarni hal etishni g’oyat dolzarb qilib qo’ydi. O’zbekistonda aholining turmush darajasi sobiq Ittifoqdagi respublikalar ichida eng pastlaridan biri bo’lib qoldi. Ma’lumotlarga qaraganda, 1990 yilda respublika aholisi 70 foiziga yaqinining jami daromadi tirikchilik o’tkazish uchun zarur bo’lgan eng quyi darajadan ham past edi. Ayni paytda Rossiya va Ukrainada aholining 30 foiziga yaqinigina shunday ahvolda kun kechirgandi. Mehnatga layoqatli aholini ish bilan ta’minlash ham murakkab muammo bo’lib qoldi 60 . 57 Қуддис Аъзам. Оғир синовлар даври. Алишер Навоий номли Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашрёти. – Т.: 2004. – 10-бет. 58 Жўраев Н. Тафаккурдаги эврилиш. – Т.: “Шарқ”, 2001. – 72-бет. 59 Азизхўжаев А. Чин ўзбек иши. – Т.: Академия, 200. – 31-бет. 60 Каримов И.А. Ўзбекистон – бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. – Т.: “Ўзбекистон”, 199. – 18-бет. O’zbekistonda 1989 yilning ikkinchi yarmidan boshlangan o’zgarishlar Gdlyan guruhiga nisbatan munosabatlarni ham keskin o’zgartirib yubordi. “Paxta ishi” bilan bog’liq bo’lgan qonunbuzarliklarni fosh etish, begunoh kishilarni oqlashda O’zbekistonning yangi rahbari Islom Karimov boshchiligida muhim ishlar boshlandi. Bu ishlar Markazdan mustaqil tarzda olib borildi. Shunday murakkab sharoitda ittifoqdosh respublikalar ichida birinchi bo’lib, respublika bosh prokurori Prezident Islom Karimovning tavsiyasiga ko’ra tayinlandi. Yurtboshimiz bosh prokuror oldiga respublikamiz manfaatlarini himoya qilish, birinchi navbatda, “paxta ishi” bo’yicha nohaq qamalagan fuqarolarning haq- huquqini tiklash masalasini qo’ydi. O’zSSR Oliy Soveti Prezidiumi 1989 yil 12 sentyabrda “Paxtachilikda qo’shib yozishga yo’l qo’ygani uchun jinoiy javobgarlikka tortilgan kishilarni avf etish maqsadida hujjatlar tayyorlaydigan komissiya” tashkil etdi 61 . Bu komissiya tergov hujjatlarini O’zbekistonga qaytarib, minglab ishlarni qayta o’rgandi. O’zoq davom etgan mashaqqatli kurash natijasida, 2940 kishi haq-huquqi qayta tiklandi, 1015 kishi asossiz sudlagnaligi aniqlandi 62 . Noqonuniy ravishda hibsga olingan vatandoshlarimiz ozodlikka chiqdi. “Paxta ishi” to’g’risida Prezidentimiz shunday degan edi: “Paxta ishi” deb atalmish masalani ko’rib chiqishda yo’l qo’yilgan jiddiy xatolar va nuqsonlar, bu masalaga o’ylamay-netmay yoppasiga yondoshuvlar, ko’pincha esa iqtidorli odamlarni asossiz ravishda aktiv faoliyatdan chetlashtirish, bularning hammasi juda ko’plab odamlar va ularning oilalari taqdirida mash’um rol o’ynaganligi xalqqa juda yomon ta’sir qildi” 63 . Respublikada yuzaga kelgan ijtimoiy ahvolni birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov Moskvada bo’lib o’tgan KPSS MK Plenumida (1989 yil 20 sentyabr) so’zlagan nutqida yorqin bayon etgan edi: - Unda aholini ish bilan taminlash, xalqning yashash uchun zarur bo’lgan obyektlar – uy-joy, maorif, sog’liqni saqlash, madaniyat obyektlari, savdo, maishiy, kommunal va boshqa xizmatlar tegishli tarzda ko’paytirish, xalq xo’jaligimiz haddan tashqari bir yoqlama rivojlanayotgani ahvolni chigallashtirayotganligi, suv manbalari tobora taqchil bo’lib borayotgani sababli qishloq xo’jaligi sohasini ham jiddiy tarzda qayta ko’rib chiqish zarurligi, ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va joylashtirishdagi nuqsonlar va o’zboshimchalik sababli nihoyatda tang ekologik vaziyat vujudga kelganligi, Orol atrofida sodir bo’layotgan halokatli ahvol ham shundan dalolat beryotganligi, O’zbekiston bilan Ittifoq o’rtasidagi tafovut kamayish o’rniga ko’payib ketayotganligi, ichimlik suvi yetishmayotganligi, bolalarning nobud bo’lishi, aholining kasalliklarga chalinish darajasi balandligi ta’kidlandi. Agar shu muammolar majmuasiga yana jiddiy xatolar va nuqsonlarni, “Paxta ishi” deb atalmish ishlarga ma’muriy buyruqbozlik, o’zboshimchalik bilan yondoshishni, be’manilarcha yondoshishni ham qo’shsak, shuningdek xalqning tarixiy va madaniy qadriyatlariga, rasm-rusumlari va an’analariga xuddi shu 61 Ўзбекистон Республикаси Олий Суди жорий архиви. “Пахта иши” бўйича маълумотнома. 2-том, 24-варақ. 62 Ўзбекистоннинг янги тарихи. К.2. Ўзбекистон Совет мустамлакачилиги даврида // Тузувчилар: М.Жўраев, Р.Нуруллин, С.Камолов ва бошқ.; Таҳрир ҳайъати: А.Азизхўжаев (раис) ва бошқ./. – Т.: “Шарқ”, 2000. 678 бет 63 Янгиланиш нишоналари. // “Совет Ўзбекистони” газетаси, 1989 йил 27 сентябрь. yo’sinda baho berilganligini aytsak, respublikadagi hozirgi sosial va millatlararo keskinlik sabablari ayon bo’ladi-qoladi 64 . 64 “Совет Ўзбекистони” газетаси, 1989 йил 23 сентябрь. X U L O S A Atoqli nemis olimi Karl Yaspers o‘z vaqtida “Buyuk shaxslar boshqalarning erkinligi va ozodligi uchun o‘zining majburiyatini chuqur his qiladi” 65 , deb ta’kidlagan edi. Darhaqiqat, tarixiy davr va ijtimoiy vaziyatning o‘zi ulkan faziyatlarga ega bo‘lgan buyuk shaxsni maydonga chiqaradi. Buyuk shaxs esa, tasodif emas. U o‘z xalqining maqsadlariga, orzu-umidlariga, intilishlariga, sevinchu istiroblariga, baxtli va sitamli onlarining guvohi bo‘lib, yaxlit jamiyat ma’naviy ruhiy sharoitda shakllanadi, rivojlanadi, kamolotga etadi. Prezident Islom Karimov ham ayni O‘zbekistonda mavjud bo‘lgan ijtimoiy- siyosiy vaziyat oqimida shakllandi, totalitar rejimning butun mohiyatini o‘zbek xalqining tarixiy qadr-qimmatini chuqur angladi. Natijada millat sha’nini tiklash, orzu-umidi bilan yashadi va shakllandi. Umuman olganda, buyuk shaxs zamonaviy bilimlar saviyasini egallagan, har qanday sharoitda tez va to‘g‘ri qarorga kela oladigan kuchli, g‘ayratli, qat’iyatli, ayni paytda, javogarlikni chuqur his qila oladigan inson sifatida o‘zini namoyon qila oladi. Atrofdagilarning manfaatlarini o‘z hayotidan ko‘ra balandroq qo‘ya oladi. O‘zi qabul qilgan qarorlarni va rejalarni amalga oshirish uchun har qanday xavf xatarni zimmasiga oldi. Buyuk shaxs, eng avvalo, milliy qadriyatlarni qadrlay oladi, hurmat qila biladi va ayni paytda, o‘ziga nisbatan hurmatni ham talab qiladi. Aniq xulosaga ega bo‘lmagan inson ijtimoiy hayotda aniq o‘ringa ega bo‘lmaydi. Bunday odamlar uchun ijtimoiy mohiyatga ega bo‘lish, ijtimoiy qadriyatga aylanish haqida gapirish o‘rinsiz. Voqea-hodisalarga o‘z munosabatini bildira olmaydigan, boshqalar fikri bilan yashaydigan, vaziyatga qarab ish tutadigan, o‘ta yumshoq va noshud inson shaxs bo‘lib etisha olmaydi. Boshqacha qilib aytganda, har qanday shaxs o‘z qiyofasiga, o‘z xulosasiga, har qanday vaziyatdan chiqa olish iqtidoriga ega bo‘ladi. Shaxsning butun qadriyatini belgilaydigan omillardan yana biri bu bevosita o‘zining har bir fikri va hatti-harakati uchun javobgarlikni chuqur his qilish va tushunishdadir. Ayni ana shu fazilat shaxsning jamiyatdagi o‘rnini, mavqeini, obro‘-e’tiborini belgilaydi. Javobgarlik hissi, dahldorlik tuyg‘usi, millat va jamiyat oldidagi ulkan majburiyatni chuqur his qilish va eng muhimi ushbu javobgarlik va majburiyatni ijtimoiy hayotning real voqeligiga aylantirish shaxsning butun qadriyatini belgilaydigan asosiy omil hisoblanadi. O‘zbekistonning yangi rahbari – Islom Abdug‘anievich Karimov qizil imperiya va kommunistik partiyaning istiqboli yo‘qligini, tajovuz va g‘oyaviy- mafkuraviy zo‘ravonlikka asoslangan “Harbiy kommunizm” uzoqqa bormasligini sobiq Ittifoq hududida mavjud ijtimoiy-siyosiy jarayonlar ancha keskinlashganini o‘z safdoshlari va elkadoshlaridan ancha oldin chuqur tushundi. Bunday murakkab vaziyatdan tahlikaga tushgan kommunistik mafkura hohlaydimi-yo‘qmi, o‘z g‘oyalarini qisman o‘zgartirish, ish uslubining yangi shakllarini izlab topishi, qisqasi,imperiyachilik siyosatini va mavjud tuzumni saqlab qolish uchun qandaydir 65 Гобозов И.А. Сациальная философия. МГУ. М.: 2007. стр. 187. o‘zgarish qilishi kerak edi. Ana shu harakatlarning mahsuli sifatida Gorbachevcha “qayta qurish” siyosati dunyoga keldi. Bir qarashda qayta qurishning siyosati sovet ittifoqida demokratik jarayonlarni chuqurlashtirish, fuqarolarning haq-huquqlari va erkinliklarini kengaytirish borasida ma’lum darajada ijobiy siljishlarga olib keldi. Biroq, bu asl manzaraning tashqi ko‘rinishi edi, xolos. Aslida esa qayra qurish siyosati o‘zining ko‘zlagan maqsadiga, kutilgan natijasiga errisha olmadi. Umuman olganda, Islom Karimov respublika rahbarligiga saylanganidanoq Markaz bilan o‘ziga xos “munosabat”da bo‘ldi. Ochiqroq aytganda, uning o‘ta qat’iyatliligi, o‘z fikriga va xulosasiga egaligi hamda o‘z yo‘liga sobitligi “ulug‘ og‘a”larga unchalik ham yoqmasdi. Ikkinchidan, millat manfaatiga ko‘proq yon bosgani, respublika ichki hayotidagi vaziyatga chuqurroq kirib borgani sayin KPSS Markaziy Komiteti Siyosiy Byurosida ham, SSSR Oliy Kengashi va Ittifoq idoralarida ham unga nisbatan munosabat keskinlasha boshladi. Ayniqsa, yurtimizni abgor qilib Markazga “qochib” borgan bir guruh “sobiqlar” bunday “qulay” fursatdan foydalanib qolish uchun turli-tuman hiylayu nayranglarni ishga solishdi. Qator markaziy nashrlarda O‘zbekiston va uning rahbariyatiga nisbatan ig‘vogarliklar uyushtirishdi. Bunday og‘ir, ziddiyatli bir sharoitda ishlash davlat rahbaridan alohida asab, nihoyatda vazminlik, po‘latdek mustahkam iroda talab etadi. Ana shunday paytda I.Karimov raqiblarga hurmat bilan qarash, ularning fikrini diqqat bilan eshitish, zarur bo‘lsa ulardan ijobiy xulosalar chiqarish, xalq va mamlakat manfaati uchun har qanday ig‘vogarliklar, tazyiqlaru zo‘ravonliklar, qolaversa maqtovlaru xushomadgo‘yliklarga bir xilda munosabatda bo‘lish, faqat aql-idrokka tayanib ish tutish namunasini ko‘rsatdi. Islom Karimov – el-yurt uchun fidoyi, buyuk azmu shijoat, mustahkam iroda egasi. U ozgina adolatsizlikka ham chiday olmaydiogan, haq va haqiqatni butun vujudi bilan himoya qiladigan siyosatchi. Uning ana shunday fazilati ayniqsa Respublika rahbarligiga saylanganidan so‘ng yana ham yorqinroq ko‘zga tashlana boshladi. CHunonchi, Farg‘ona voqealari yuz bergan bir paytda deputatlardan qonli to‘qnashuv sabablarini respublika Oliy Kengashi sessiyasida keng muhokama qilishni so‘radi. SSSR Oliy Kengashidan bu fojialar asosini chuqur o‘rganish va o‘z vaqtida siyosiy baho berishni talab qildi. Uning bevosita tashabbusi bilan fashizmga qarshi urush yillarida vatanidan quvib chiqarilgan qator xalqlarga o‘z yurtiga qaytishga yordam berish to‘g‘risida dekloratsiya qabul qilindi va SSSR OLiy Kengashiga taqdim etildi. Aytish mumkinki, o‘z vaqtida katta siyosiy va tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan bunday hujjat faqat O‘zbekistonda qabul qilindi va uning rahbariyati hamda xalqi hoxish-irodasining ifodasi sifatida butun SSSRda e’lon qilindi. Shunday qilib, davlat rahbari hayoti uchun xatarli, ammo millat va yurt istiqboli uchun shukuhli bo‘lgan dastlabki, zalvorli qadamlar qo‘yildi. YUrtimizning xalq dushmani sifatida qoralangan milliy merosimiz va qadriyatlarimizni asl farzandlaridan tortib buyuk allomalarimiz hayoti va ijodini o‘rganish, man etilgan ulug‘ tariximiz, milliy merosimiz va qadriyatlarimizni – barcha-barchasini tiklash uchun sharoit tug‘ildi. Xalqimiz uchun borgan sari o‘zligini anglashga, o‘zligini tiklashga, tarixiy qadriyatlarini o‘z vaqtida baholashga zamin yaratildi. Xo‘sh bularning hammasiga qanday qilib erishildi? Bunday imkoniyat o‘z-o‘zidan yuazaga keldimi? Yo‘q albatta! Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov asarlari 1. Каримов И.А. ЎзССР, маҳаллий Советларнинг халқ депутатлари ва жамоатчилик вакиллари иштирокида бўлиб ўтган кенгашда сўзланган маъруза. 1990 йил 24 февраль. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон – бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. – Т.: “Ўзбекистон”, 199. . Каримов И.А. Демократия – қонунга ва шахсга ҳурмат демакдир. // Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида / И.А. Каримов. – Т.: “Ўзбекистон”, 2011. 4. Каримов И.А. Илм-фан имкониятларидан тўлароқ фойдаланайлик. Ўзбекистон ССР Фанлар академиясида бўлиб ўтган учрашувда сўзланган нутқдан, 1989 йил 28 ноябрь. // Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида / И.А. Каримов. – Т.: “Ўзбекистон”, 2011. 5. Каримов И.А. Мустақил Ўзбекистоннинг давлат сиёсати инсонийлик ва эзгулик қонунларига асосланади. // Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида / И.А. Каримов. – Т.: “Ўзбекистон”, 2011. 6. Каримов И.А. Халқ иродаси билан танланган йўл. // Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида / И.А. Каримов. – Т.: “Ўзбекистон”, 2011. 7. Каримов И.А. Ўзбекистон дунё харитасида ўзига муносиб жой олди. // Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида / И.А. Каримов. – Т.: “Ўзбекистон”, 2011. 8. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. – Т.: “Ўзбекистон”, 2011. Президентимиз Ш.Мирзиёев асарлари 1. Мирзиёев Ш . Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. Тошкент - «Ўзбекистон» - 2016 2. Мирзиеев Ш . Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик -ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Тошкент - «Ўзбекистон» - 2017 . Мирзиёев Ш. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш-юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганлигининг 24 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси. 2016 йил 7-декабрь. Тошкент “Ўзбекистон”-2017 4. Мирзиёев Ш. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. Т.2017 Ўқув ва оммабоп адабиётлар 1. Азизхўжаев А. Чин ўзбек иши. – Т.: “Ўзбекистон”, 2011. 2. Горбачев М.С. Қайта қуриш ва янгича фикрлаш мамлакатимиз ва бутун дунё учун. – Т.: “Ўзбекистон”, 1988. . Горбачев М.С. СССР халқ депутатларининг навбатдан ташқари учинчи съездида СССР Президенти М.С.Горбачев нутқи, 1990 йил 15 март. – Т.: “Ўзбекистон”, 1990. 4. Жўраев Н. Тафаккурдаги эврилиш. – Т.: “Шарқ”, 2001. 5. Иброҳимов А. Бизким, ўзбеклар... Миллий давлатчилигимиз асослари ҳақида мулоҳазалар / Сўзбоши: И.Ғафуров. – Т.: “Шарқ”. 6. Мустақиллик: изоҳли илмий-оммабоп луғат // Муаллифлар: М.Абдуллаев, М.Абдуллаева, Ф.Абдуллаева, Г.Абдураззоқова ва бошқ.; Р.Рўзиев ва Қ.Хоназаров умумий таҳририда. Тўлдирилган учинчи нашри / - Т.: «Шарқ», 2006. 7. Муҳаммад ас-Сайид Салим, Иброҳим Арафот, Н.Иброҳимов, С.Иноғомов. Ўзбекистон: давлат ва унинг йўлбошчиси. – Т.: “Ўзбекистон”, 1999. 8. Шарипов Р.Ш. Ижтимоий ва иқтисодий кафолатлар. – Т.: “Ўзбекистон”, 1991. 9. Ўзбекистоннинг янги тарихи. К.2. Ўзбекистон Совет мустамлакачилиги даврида // Тузувчилар: М.Жўраев, Р.Нуруллин, С.Камолов ва бошқ.; Таҳрир ҳайъати: А.Азизхўжаев (раис) ва бошқ./. – Т.: “Шарқ”, 2000. 10. Қуддис Аъзам. Оғир синовлар даври. – Т.: Алишер Навоий номли Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашрёти, 2004. 11. Jo’rayev Narzullo. O’zbekiston tarix: (Milliy istiqlol davri) 3-kitob /Mas’ul muharrir N. Abduazimova. – T.: “Sharq”, 2011. Даврий матбуот нашрлари 1. “Жаҳон адабиёти” журнали, 1997 йил, № 1. 2. “Комсомолсакая правда” газетаси, 1991 йил 7 март . . “Тошкент ҳақиқати” газетаси, 1990 йил 3 февраль. 4. “Халқ сўзи” газетаси, 2011 йил 7 апрель, № 68 (5235). 5. “Ҳаёт ва иқтисод” журнали, 1991 йил, № 2.

MAVZU: 1989-1991 YILLAR ORALIG’IDAGI O’ZBEKISTONDA SIYOSIY VOQEALARNING JAHON MATBUOTIDA YORITILISHI Reja: Kirish 1 Mustaqillik ka erishish ostonasida O’zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat ning matbuotida yoritilishi 2 Mustaqillik ka erishish ostonasida O’zbekistondagi siyosiy vaziyatning yoritilishi 3 Xalq norozichilik harakatlari ning kuchayishi……………………….. 4 O’zbekistonda “paxta ishi”, “o’zbeklar ishi” kabi uydirmalar bilan o’zbek xalqining jabrlanishi ………………………………………… xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

KIRISH Dunyodagi xalqlar va millatlarning ozodlik yo‘lidagi kurashlar tarixi shundan dalolat beradiki, jamiyat hayotidagi tub burilishlar davrida ijtimoiy- siyosiy vaziyatning o‘zi buyuk yo‘lboshchilarni maydonga chiqaradi. Hindiston tarixida Maxatma Gandi, AQSh tarixida Jorj Vashington, Fransiya tarixida Sharl de-Goll, Turkiya tarixida Mustafo Kamol Otaturk ana shunday tarixiy missiyani o‘z zimmasiga olib, ona xalqining milliy-ozodlik kurashiga boshchilik qilganini yaxshi bilamiz. Bizning yurtimiz tarixida ham ana shunday ulug‘ yo‘lboshchilar tarixiy vaziyat taqozosi bilan maydonga chiqib, xalqimizni yovuz bosqinchilar zulmidan ozod etgan, uning sha’ni va g‘ururi, insoniy huquqlarini qayta tiklagan. Bu haqda gapirganda, Sohibqiron Amir Temur bobomiz o‘n to‘rtinchi asrda Turkiston zaminini mo‘g‘ullar zulmidan ozod etib, ana shunday buyuk missiyani ado etganini hamisha g‘urur-iftixor bilan esga olamiz. XX asrning 90-yillariga kelib esa Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov ana shunday o‘ta og‘ir va mas’uliyatli vazifani o‘z zimmasiga oldi. Buni “O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” kitobidagi har bir nutq va ma’ruza, tarixiy hujjat tasdiqlaydi. Kitobdagi birinchi material - 1989 yil 24 iyunda, respublika rahbari sifatida ish boshlaganining ikkinchi kuni O‘zbekiston Ministrlar Sovetida bo‘lib o‘tgan Farg‘ona vodiysi oblastlarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishni jadallashtirish masalalariga bag‘ishlangan kengashda so‘zlagan nutqidayoq Islom Karimovdagi haqiqiy yo‘lboshchilarga xos fazilatlar yorqin namoyon bo‘ladi. Avvalo, yangi rahbar boshqalar kabi yonib turgan o‘tkir masalalarga, respublikadagi o‘ta tang ahvolga beparvo qarolmaydi. Chunki uning qalbi, yuragi xalq dardi bilan, O‘zbekiston dardi bilan yonadi. Uning respublikaning yangi rahbari sifatida aytgan quyidagi dastlabki so‘zlari shunchaki so‘z emas, balki qat’iy talab bo‘lib yangraydi. U faqat va faqat respublika manfaatini, mavjud ahvolni ijobiy tomonga o‘zgartirishni rahbar faoliyatidagi bosh mezon deb biladi va boshqalardan ham shuni talab qiladi: “Ishga bo‘lgan, o‘zimizga topshirilgan vazifaga nisbatan

munosabatni, dunyoqarashimizni va umuman, mas’uliyatimizni o‘zgartira olsakkina ishlarimiz yo‘lga tushib ketadi. Aks holda, vaziyatni izdan chiqarishga intiladigan kuchlar yo meni chetga surib qo‘yadi yoki juda ko‘p rahbarlarni o‘zgartirishga to‘g‘ri keladi” 1 . Xolbuki Islom Karimovga qadar respublikamizni boshqargan rahbarlar faoliyatida o‘z xalqining emas, balki faqat mustabid Markazning irodasi, uning manfaatlari bosh mezon bo‘lib kelgan edi. SHuning uchun ham ular o‘zicha mustaqil hech qanday ish qilolmas, boshqalardan ham ishni talab qilishga ularda qat’iyat etishmas edi. Buni kitobdan o‘rin olgan quyidagi fakt va dalillar isbotlaydi: «KPSS Markaziy Komitetining mensimasligi va buyruqbozligi shu darajaga borib etdiki, Markaziy Komitet kotibi yoki viloyat komitetining birinchi kotibi haqida gapirmay qo‘ya qolaylik, hatto, obkom kotibini tavsiya qilish uchun kelishib olishga yaqin-yaqingacha majbur bo‘lib keldik. Kim bilan kelishardik deng? Qandaydir sektor mudiri yoki yo‘riqchi bilan, uning xonasi oldida qabul qilishini kutib navbatda turardik. Barcha darajadagi partiya xodimlarining taqdiri shu kishilarga, KPSS Markaziy Komiteti apparatining oddiy amaldorlariga bog‘liq bo‘lib qolgandi. Mogilnichenko, Bessarabov hamda ularning eng faoli Ponamarevni bir eslang. Ularning bu erga kelishi qanday ta’riflangan edi? Bu butun bir voqea bo‘lgan edi. Lekin ular o‘zlaridan yaxshi xotira qoldirishmadi. Ular birinchi kotib xonasi eshigini chap oyog‘i bilan ochib kirishardi.O‘shanda plenumlarda qilingan barcha ma’ruzalarni, men shuni ochiq aytishim kerakki, avvaliga Ponamarev. Anishchev, Ogarok va ularning to‘dasi tahrir qilardi, so‘ng Usmonxo‘jaev minbarga chiqib, ana sha tayyor narsalarni o‘qishga tushardi. U ko‘pincha ma’ruzada gap nima haqda borayotganini bilmagan holda o‘qirdi. Ana shu kishilarning xohish-irodasi bilan qanchadan-qancha odamlarning, shu jumladan, kommunistlarning, qanchadan-qancha rahbarlar va ularning oilalari taqdiri buzildi. O‘zbekistonni hech qachon bilmagan. Uning tili, madaniyati, bugungi kuni va o‘tmishini bilmagan, umrida O‘zbekistonni ko‘rmagan bu 1 Ислом Каримов. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. Т.: “Ўзбекистон” НМИУ, 2011 йил, 3- бет.

odamlar uning faqat qullarcha ta’zim qilishini xohlashardi. SHunday kishilar siyosat yurgizishardi. YUqorida o‘tirganlarning hammasi ularning amaldorlari tayyorlagan qarorlargagina imzo chekishardi» 2 . Boshqa bir o‘rinda bunday holatning sabablari shunday bayon qilinadi: “Bo‘shbayov, siyosiy irodadan mahrum, o‘z xalqining or-nomusi va qadr- qimmatini himoya qilishga qodir bo‘lmagan kishilarning O‘zbekiston kompartiyasi va respublika rahbariyatiga kelib qolishi avvalo shunga yordam berdi. Ularning aksariyati o‘zlarining omon qolishlarini o‘ylab, huquq muhofazasi organlari, jumladan, Gdlyan va Ivanov guruhi yo‘l qo‘ygan qonunsizlik va qonun buzilishlarini payqamaslikka obdan urindilar” 3 . Ana shunday rahbarlarning bo‘sh-bayovligidan foydalanib, sobiq Markaz, O‘zbekistonning o‘zida ko‘plab malakali va salohiyatli kadrlar bo‘lishiga qaramasdan, SSSRning turli mintaqalaridan yurtimizga ishni bilmaydigan, faqat bu erdagi imkoniyatlardan foydalanib, lavru davron surishni o‘ylaydigan odamlarni yubora boshladi. Ular xalqimiz o‘rtasida “desantchi”lar deb nom oldi. “Boshqa mintaqalardan yuborilgan kadrlarning ba’zilari respublika ehtiyojlari va kulfatlariga hamdard bo‘lish u yoqda tursin, balki partiya. Sovet va huquqni muhofaza etish organlari va boshqa organlarda o‘zlarining rahbar lavozimlariga tayinlanishlarini o‘zboshimcha qilish uchun berilgan yorliq, deb bildilar. Xalqning juda boy tarixi va madaniyatini, o‘lkaning o‘ziga xos noyob xususiyatlarini bilmagan va bilishni ham istamagan bu odamlar respublika hayotini bosib-yanchib qing‘ir o‘zanga solishga kirishdilar. Xalqning ko‘p asrlik an’analari, madaniyati, urf-odatlari va ma’naviy qadriyatlarini mensimaslik elni juda ranjitdi. Xalqning urf-odatlari, an’analari, madaniyati obdan oyoq osti qilindi, ona tilining qo‘llanish sohasi sun’iy tarzda cheklab qo‘yildi. Hatto, shundoq ham milliy an’analardan ancha olisda bo‘lgan ayrim san’at turlari ham kimlargadir ma’qul bo‘lmay qoldi va ularni yangilashga urindilar. Hatto milliy libos ham 2 Ислом Каримов.Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида.Т: “Ўзбекистон”НМИУ, 2011йил, 385-386- бетлар. 3 Азизхўжаев А. Чин ўзбек иши. – Т.: “Ўзбекистон”, 2011.75-бет.

qoralandi.Kezi kelganda odamlar milliy an’analar bo‘yicha to‘y qilish, qarindosh- urug‘larni dafn etishga ham cho‘chib qolgan edilar” 4 . Yuqorida zikr etilgan, respublika rahbari sifatida ishtirok etgan birinchi majlisdayoq Islom Karimov o‘n yillar davomida hal qilinmayotgan va ko‘pchilik bundan bo‘yon ham shunday davom etaveradi, degan kayfiyat bilan umumiy bir beparvolik bilan qo‘llab-quvvatlab kelayotgan masalalarga oydinlik kiritadi. Boshqacha aytganda, o‘zining rahbarlik pozitsiyasini ochiq bayon etadi. Bu, albatta, zalda o‘tirgan, eskicha ishlashga ko‘nikib qolgan aksariyat katta-kichik rahbarlar uchun go‘yo bulutsiz osmonda chaqmoq chaqnagandek ta’sir qiladi. Ayniqsa, sobiq Markazdan, SSSRing boshqa hududlaridan O‘zbekistonga yuborilgan, o‘zlaricha hech kim bizni mushugimizni “pisht” deya olmaydi, degan kayfiyatda yurgan kimsalar birdaniga xushyor tortadi. Chunki shu paytgacha hech kim ulardan ishni qat’iy turib talab qilmagan va buni xayoliga ham keltira olmas edi. Haqiqatan ham, xalq dardi bilan yonib, nafas olgan o‘zini buyuk ishlarga bag‘ishlagan mard va jasur insonlarga hech qanday xavfu xatardan qo‘rqmaydi. Bamisoli butun xalqning ezgu niyatlari qudratli kuchga aylanib, ularni qo‘llab- quvvatlab turadi. Buni “O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” kitobini o‘qish jarayonida qayta-qayta his etamiz. 1991 yil 18 avgust. SSSR poytaxti hisoblanmish Moskva shahrida bir guruh avantyuristlar amaldagi prezident M.Gorbachevni rahbarlikdan chetlashtirib, Favqulodda holat davlat komitetini tuzadi. Tarixda bu “GKCHP voqeasi” degan nom bilan eslanadi. GKCHP rahbarlarining asosiy maqsadi mustaqillik sari intilayotgan milliy respublikalarga nisbatan tazyiq va ta’qiblarni kuchaytirib, tobora zaiflashib borayotgan qizil imperiyani saqlab qolishdan iborat edi. Shu maqsadda ular butun SSSR hududida favqulodda holat joriy etmoqchi, milliy respublikalarning o‘o‘z xalqi manfaatlarini o‘ylab qabul qilgan qonun va qarorlarini bekor etmoqchi bo‘ladi. 4 Ислом Каримов.Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида.Т: “Ўзбекистон”НМИУ, 2011йил, 177-178- бетлар.

O'xshashlar

Livanda fuqarolar urishi 1975-1990 - yillar
Samarqandning xorij tarixshunosligida yoritilishi. (XVI-XIX asrlar)
Mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlashda O’zbekistonning xalqaro tashkilotlar bilan hamkorligi
Samarqand Davlat Universiteti mustaqillik yillarida faoliyati
XX asr ikkinchi yarmida tarix fani (1945-1990 yillar).