logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlashda O’zbekistonning xalqaro tashkilotlar bilan hamkorligi

Mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlashda O’zbekistonning xalqaro tashkilotlar bilan hamkorligi

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

385.5 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlashda O’zbekistonning xalqaro tashkilotlar bilan hamkorligi Bitiruv malaviy ishning tushuntirish qismi..... ...................................... ..... 3-7 1. Markaziy Osiyo mintaqasida xavfsizlik muammolarining ijtimoiy-siyosiy xususiyatlari...........................................................................................................8-17 2. Mintaqaviy barqarorlikni ta’minlashda O’zbekistonning BMT bilan hamkorligi.......................................................................................... ............ 1 8 -3 3 3. O’zbekistonning Markaziy Osiyo mintaqa xavfsizligini ta’minlashdagi xalqaro tashkilotlar doirasidagi o’rni va roli... .......................................... 3 4 -4 3 4. O’zbekiston va xalqaro tashkilotlarning mintaqada demokratik va ijtimoiy islohotlarni amalga oshirish soxasidagi hamkorligi.......................................... 4 4 -54 Xulosa..............................................................................................................5 2 -5 5 Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati...............................................................5 6 - 591 Bitiruv malaviy ishning tushuntirish qismi Mavzuning dolzarbligi. XXI asr arafasida insoniyat tarixida siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan butun dunyoni qamrab olgan global miqiyosdagi tub o’zgarishlar yuz berdi va bermoqda. Mustaqil davlatlarning vujudga kelishi Markaziy Osiyo mintaqasida yashayotgan xalqlarning taraqqiy etishi uchun katta imkoniyatlar yaratdi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, “O’zbekiston Mustaqillik tufayli dunyoga, jahonga chiqdik. Qariyb yuz yildan beri yopib qo’yilgan chegaralar ochildi... jahon jamoasi O’zbekistonni, bizning Vatanimizni quchoq ochib qabul qildi… Sobiq Ittifoq doirasidagi mustaqil respublikalar bilan yaxshi munosabatlar o’rnatdik… O’rta Osiyo respublikalari va Qozog’iston – qondosh-qarindosh qo’shnilarimiz bilan yanada yaqinroq bo’ldik. Bugun shuni komil ishonch bilan aytishim mumkinki, mustaqil davlatlar davrasida O’zbekiston o’zining o’rnini egalladi. O’zbekiston tenglararo teng bo’ldi” 1 . Darhaqiqat, O’zbekiston Respublikasi jahon hamjamiyatining mustaqil sub’ektiga aylanib, mintaqa va jahon miqyosidagi muammolarni hal qilishda faol ishtirok etmoqda. Bugungi kunda Markaziy Osiyo mintaqasi tobora o’ziga xos kurash maydoniga aylanib bormoqda. Bu, avvalambor, mintaqaning geostrategik mavqei va tabiiy resurslarga boyligi bilan bog’liq. O’zbekistonda barqarorlik, tinchlik, osoyishta lik, mil lat lararo totuvlikni saqlab qolishda mintaqada mavjud bo’lgan yoki tu g’i lishi mumkin bo’lgan turli xil tahdidlarning mohiyatini, ularning tarixiy ildizlarini chuqur anglab yetish, ularni keltirib chiqarayotgan omillarni o’z vaqtida hal etish muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda soxa mutaxassislari oldida turgan dolzarb vazifalardan biri respublika tashqi siyosatining shakllanishi, asosiy tamoyillari, jahon hamjamiyati bilan ikki tomonlama va ko’p tomonlama hamkorlik aloqalari tarixini va tadrijini o’rganish muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, xalqaro tashki lot larning BMT, yeXHT , SHHT va MDH misolida Markaziy Osiyo mintaqasida xavfsizlik va barqarorlikni 1 Karimov I.A. O’zbekiston dunyo xaritasidan o’ziga munosib joy oldi. // O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. –Toshkent: O’zbekiston, 2011. –B. 416-417. 2 saqlashga oid faoliya tini ilmiy jihatdan chuqur o’rganish muhim ahamiyat kasb etadi . Muammoning o’ rganilganlik darajasi. Markaziy Osiyo minta qasida xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlash hamda bu jarayonda xalqaro tashkilotlarning tutgan o’rniga oid masalalar mamlakatimizdagi faylasuf, siyosatshunos va tarixchi olimlar tomonidan o’rganilgan. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asarlarida ilgari surilgan konseptual g’oyalar, mamlakatning tashqi siyosati, xalqaro munosabatlari hamda mintaqa xavfsizligi va barqarorligiga oid masalalar musta qillikning dastlabki kunlaridan boshlab respublika olimlari tomonidan keng o’rganila boshlandi hamda bir qator ilmiy asarlar yaratildi. Jumladan, SHuni ham ta’kidlash joizki, m azkur masalaning siyosiy jihatlari, Markaziy Osiyo mintaqasi xavfsizligi va barqarorligiga tahdid solayotgan omillar va bevosita, terrorizm xavfi bilan bog’liq masalalar mamlakatimizning siyosatshunos va huquqshunos olimlari tomonidan o’rganib kelin moq da. Jumladan, ushbu masalalar N .Jo’rayev, A.Qirg’izboyev, A.Zakurlayev, M.A.Rajabova, D.Muitov, E.Ikromov, F.Tolipov, T.A.Jo’rayev, S.O.Otamurotov, R.Alimov, S.Safoyev, N.Safa rova, SH.G’oy ib nazarov, SH.Arifxanov va boshqalarning tadqiqotlarida o’z aksini top gan 1 . Ularda O’ zbekiston taraqqiyotiga sal biy ta’sir o’tkazishi mumkin bo’lgan xavf-xatarlar, minta q aviy muammolar ning mohiyati, Markaziy Osiyoga xavf solayotgan tahdidlar, O’ zbekiston da olib bo rilayotgan milliy siyosat va millatlararo munosabatlar ning bar q aror ri voj lanishda tutgan o’rni, terrorizm, diniy fun damen - talizm, eks tre mizm ning mohiyati, uning butun mintaqaning barqaror tara q q iyo tiga 1 Jo’rayev.N. Terrorizm-insoniyat hayotiga tahdid. // Jamiyat va boshqaruv. –1999. –№1. –B. 4–7; Qirg’izboyev A.K. O’zbekiston Respublikasining Osiyo mamlakatlari bilan xalqaro hamkorligi. –Toshkent: Fan, 2004. –280 b.; Zakurlayev A. G’oyalar kurashi. –Toshkent: 2000. –B. 54; Rajabova M.A. Diniy ekstremizm va terrorchilik. – Toshkent: YAngi asr avlodi, –2000. –B.155.; Muitov., D, Ikromov E. Terrorizm xuruji va yalpi xavfsizlik. // Jamiyat va boshqaruv. –2001. – №3.; Tolipov F. Terrorizmning milliy va mintaqaviy xavfsizlikka solayotgan tahdidi // Ijtimoiy fikr. Inson huquqlari. –2001. –№3; Tolipov F. O’zbekistonning Markaziy Osiyodagi geosiyosiy va mafkuraviy o’zgarishlar bilan bog’liq katta strategiyasi. –Tashkent: Fan, 2005. –154 b.; Jo’rayev T. Mintaqaviy mojarolar va siyosiy yechimlar. Politologiya. –Toshkent: 2002; Otamurotov S. Siyosat va millatlararo munosabatlar. Poli to lo giya. Mualliflar jamoasi. –Toshkent, 2002. – B. 100; Alimov R. sentralnaya Aziya: obshnost interesov. – Tashkent: SHarq, 2005. –S. 158.; S.Safoyev. Markaziy Osiyoda kechayotgan geosiyosiy jarayonlar va mintaqaning hozirgi dunyo xalqaro munosabatlar tizimida tutgan o’rni // Xalqaro munosabatlar. –2005. № 3. B. 5-15.; Safarova N. Terrorizm (tarixiy-falsafiy tahlil). –Toshkent: Noshir, 2009. –B. 216; G’oyibnazarov SH. Xalqaro terrorizm: ildiz, omillari va manbai. –Toshkent: Ozbekiston, 2009. –B. 235.; Arifxanov SH.Sentralnaya Aziya: nastoyasheye i budusheye. –Tashkent, 2010. – 218 s. 3 o’t ka za yot gan salbiy ta’siri va bosh qa bir q ator dolzarb masalalarning u yoki bu qir - ra la ri ochib berilgan. A.K.Qirg’izboyev o’zi ning monografiyasida O’zbekistonning Buyuk Ipak yo’lini tiklash borasida Osiyo mamlakatlari bilan hamkorligi, zamonaviy integratsion jarayonlarning asosiy xususiyatlari, Osiyo mamlakatlari bilan hamkorligining huquqiy asoslari, O’zbekistonning Osiyodagi xalqaro tashkilotlar, Markaziy Osiyo mintaqasi mamlakatlari, Osiyodagi yetakchi davlatlar bilan aloqalari tahlil ostiga olingan. A.X.Saidov, SH.YOdgorov, A.Ibrohi mov, O.Abdullayev, A.Abdisattorov, A.Kamarov va boshqa tadqiqotchilarning asarla rida aso san mintaqa davlatlarining xavfsizlik va barqarorlikni saqlashda xalqaro tashkilotlar bilan o’zaro hamkorlik aloqalari hamda uning huquqiy asoslariga oid masalalar yoritilgan 1 . R.H.Murtazayeva, E.Z.Nuriddinov, Q.Usmonov, YA.G’affarov, A.Xol liyev, M.Raximov, K. Perimkulova kabi tarixchi olimlarning asarlari da esa masalaning tarixiy jixatlariga asosiy e’tibor qaratiladi 2 . Masalan, R.H.Murtazayeva o’zining kitobida O’zbekiston hududida bag’rikenglik tamoyillarining tarixiy jihatlarini, uning eng qadimgi davrdan to hozirgi kunga qadar namoyon bo’lganligini ilk bor aniq ma’lumotlar asosida yoritib bergan. SHuningdek, mintaqa xavfsizligi va barqarorligiga tahdid tug’diruvchi omillardan biri bo’lgan milliy nizolarni oldini olish borasida O’zbekistonda olib borilayotgan milliy siyosat, aholining milliy tarkibi, 1 Saidov A. Uzbekistan i OBSE: grani sotrudnichestva. –Tashkent, 1998 –S. 20.; YOdgorov SH. Mintaqaviy barqarorlik omillari. // Qonun hi moya sida. –2003. –№1. –B. 35.; Ibrohimov A. Markaziy Osiyo xavfsizligi yo’lida. // Muloqot. –2002, –№3; Abdullayev O. O’zbekiston – yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashki-loti. // Ilm sarchashmalari. 2004. –№1. B. 36–40.; Abdisattorov A. Xalqaro terrorizmga qarshi kurashda strategik hamkorlikning huquqiy asoslari.// Demokratlashtirish va inson huquqlari, № 3, 2006, 47-bet.; Kamarov A. O’zbekistonnning BMT bilan xalqaro terrorizmga qarshi kurash sohasidagi xamkorligi // O’zbekiston va BMT: tajriba va hamkorlik istiqbollari. Konferensiya materallari. 2007 y 16 mart. –Toshkent: 2007. – B. 177. 2 Murtazayeva R.H. O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va bag’rikenglik.// O’quv qo’llanma. –Toshkent: Universitet, 2007. –B.184; Nuriddinov E.Z. Mejdunarodnoye sotrudnichestvo Respubliki Uzbekistan so stranami yevropы. –Toshkent: CHulpon, 2002. –216 s.; Nuriddinov E.Z., Axmedov SH.YA. Stanovleniya i prioritetnыe napravleniya vneshney politiki Respubliki Uzbekistan. // Ozbekiston tarixi //. 2002, №4. S. 3-11;. Nuriddinov. E. Geopoliticheskoye mesto Respubliki Uzbekistan v sentralnoy Azii // Xalqaro muno sa bat lar yangi tizimining shakllanishi va unda O’zbekiston Respublikasining ishtiroki. Respublika ilmiy-nazariy kon fe rensiya to’plami. – Toshkent, 2009. –B.21.; Usmonov Q. O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvi. –Toshkent: Moliya, 2003. –84 b.; G’afarov YA., Xolliyev A. O’zbekiston va jahon hamjamiyati. –Toshkent: Universitet, 2003. – 156 b.; Raximov M. Etap ы transformatsii SHOS v usloviyax geopoliticheskix izmeneniy v sentral’noy Azii. // Ijtimoiy fikr – inson Huquqlari №4. 2004; Raximov M., Perimkulova K. Uzbekistan v mejdunarodn ы x i regionaln ы x organizatsiyax // Ozbekiston tarixi, 2004, №3, s. 46-52. 4 bag’rikenglik tamoyillari atroflicha tadqiq etilgan. SHuni ham ta’kidlash joizki, mustaqillik yillari O’zbekistonning tashqi aloqalari, mamlakat hamda mintaqaviy xavfsizlik va barqarorlik masalalarining tarixiy va siyosiy jihatlariga bag’ishlangan bir qator doktorlik va nomzodlik dissertatsiyalari h imoya q ilindi. Ularda O’ zbekiston Respublikasi va Markaziy Osiy mintaqasi xavf siz ligini ta’minlashning dolzarb masalalari tadqiq qilingan. Hozirda Markaziy Osiyoda xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlashda xalqaro tashkilotlarning roli masalasiga bag’ishlangan mustaqil tadqiqot lar amalga oshirilgan. Masalaning turli jixatlari mavjud bo’lganligi uchun uni tadqiq etish dolzarb bo’lib qolaveradi. SHu sababli bitiruv malakavish ishida ana shu muammoni yoritish vazifasi qo’yilgan. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Markaziy Osiyoda xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlashda xalqaro tashkilotlar, jumladan Birlashgan Milatlar Tashkiloti (BMT), yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti (EXHT), Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi (MDH) va SHanxay Hamkorlik Tashkiloti (SHHT) hamda O’zbekiston Respublikasining rolini ilmiy jihat dan o’rganish va tahlil qilish tadqiqot ishidan ko’zlangan asosiy maqsad hisoblanadi. Qo’yilgan maqsadga erishish yo’lida quyidagi vazifalar belgilab olindi: - minta q aviy muammolar tizimi, ularning o’zaro nisbati va munosabati ni tahlil etish; - Markaziy Osiyoda mintaqa xavfsizligi va barqarorligiga tahdid soluv chi omillarning vujudga kelish sabablari, tarixiy ildizlarini va zamonaviy ko’rinishlarini ani q lash; - mintaqa davlatlarining tashqi siyosatida xavfsizlik va barqarorlik masa lalarini tahlil qilish; - Markaziy Osiyoda xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlashda O’zbekis tonning yetakchilik o’rnini ko’rsatish; - tinchlik va xavfsizlik masalalarida mintaqa davlatlarining xalqaro tashkilotlar bilan hamkorligining asosiy jihatlarini belgilash; - Markaziy Osiyo mamlakatlarida demokratik va tarixiy jarayonlarda xalqaro 5 tashkilotlarning faoliyatini tahlil etish; - mintaqa barqarorligini ta’minlash yo’lida xalqaro tashkilotlarning gumanitar yordami masalasini o’rganish. Tadqiqotning tuzilishi va xajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, uch paragraf, xulosa va adabiyotlar ruyxatidan iborat. Ishning xajmi betdan iborat. 1. Markaziy Osiyo mintaqasida xavfsizlik muammolarining ijtimoiy- siyosiy xususiyatlari 6 O’tmishda Turonzamin – Movaraunnahr – Turkiston – O’rta Osiyo va Qozog’iston, xozirda esa Markaziy Osiyo deb nom olgan bu ulkan xududda 5 mustaqil davlat mavjud bo’lib, ular O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston va Turkmaniston davlatlaridir. Ularning xududi 4,4 mln kv. km aholisi 55 mln dan ortiqdir. 1 Bu davlatlarda yuzdan ortiq millat va elat vakillari istiqomat qilmoqda. Ularning dini, tili, dili, suvi, h avosi bir va yeri tutash, madaniyati, urf-odatlari, an’analari bir-biriga ya q in. Ular nafaqat qo’shni balki qon qardosh bo’lib ketgan. Markaziy Osiyo kuchli iqtisodiy potensialga ega bo’lgan mintaqa. Katta miqdorda ishchi kuchi, suv-energetika, transport-kommunikatsiyasi va yer resurslariga, tabiiy boylikka ega bo’lgan, SHarq bilan G’arbni bog’lovchi “Buyuk Ipak yo’li” ustida joylashgan va geostrategik jihatdan katta qulaylikka ega bo’lgan bu mintaqa dunyodagi rivojlangan davlatlarning diqqatini o’ziga tortmoqda. Katta boylikka ega bo’lgan bu mintaqada diniy ekstremizm va xalqaro terrorizm havfi kuchayib bormoqda. Markaziy Osiyo davlatlari orasida aholisining soni, iqtisodiy, ilmiy- texnikaviy va intellektual salohiyati jihatidan, hamda mintaqa havfsizligini ta’minlash, diniy ekstremizm, xalqaro terrorizm, narkobiznesga qarshi kurash jihatidan O’zbekiston yetakchi o’rinni egallaydi. 2 Istiqlol tufayli O’zbekiston Mustaqil tashqi siyosat olib borish imkoniyatiga ega bo’ldi. Bu siyosat davlatimiz milliy manfaatlarining ustuvorligi, xalqaro huquq normalariga qat’iy rioya qilish, boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik, xududiy da’volar qilmaslik, nizoli masalalarni tinch yo’l bilan hal qilish, tajovuzkor xarbiy bloklarga qo’shilmaslik, yadro quroliga ega bo’lmaslik kabi tamoyillarga asoslanadi. SHu tufayli ham O’zbekiston Jaxon Hamjamiyatida o’zining munosib o’rnini egallab, xalqaro maydonda katta obro’-e’tiborga ega bo’lmoqda. Bugungi kunda Markaziy Osiyoda joylashgan mamlakatlarni, 1 Abdullayev O.B, Nurullayeva N. O’zbekiston – Markaziy Osiyoda tinchlik tayanchi. Ilm sarchashmalari. 2002y. 2- son. 26-27 betlar. 2 Markaziy Osiyo: kecha, bugun, ertaga. Ishonch. 2001y. 29 dekabr. 7 demokratik, huquqiy, dunyoviy taraqqiyot yo’lidan qaytarishga urinayotgan turli xil ekstremistik kuchlar va markazlar bu yerdagi havfsizlikka raxna solmoqda. Bu yovuz kuchlar diniy ekstremizm va xalqaro terrorchilikni mintaqamizga yoyishga urinmoqda. Giyoxvand moddalar va qurol-yarog’larni noqonuniy yo’llar bilan olib o’tish va sotish nafaqat Markaziy Osiyo balki butun dunyo havfsizligiga jiddiy taxdid solmoqda. XX asrning oxiri – XXI asr boshida jahon siyosiy xaritasida yuz bergan tub o’zgarishlar Markaziy Osiyoda ham keskin o’zgarishlarga olib keldi. Markaziy Osiyo respublikalari mustaqilikka erishgandan so’ng mintaqa xavfsizligi va barqarorligiga tahdidlar ana shu geosiyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar bilan uzviy bog’liq. Bu tahdidlar bir qancha omillar zanjiridan iborat. Tojikistondagi birodarkushlik urushi, Afg’onistondagi nizolar, terrorizm, diniy ekstremizm va fundamentalizm shular jumlasidandir. Mustaqillikka erishgan Markaziy Osiyo davlatlarida turli siyosiy, iqtisodiy, harbiy va ekologiyaga oid ko’plab muam molar to’planib qolganligi sir emas. SHuning uchun ham Prezidentimiz I.A.Karimov BMT Bosh Assableyasining 48-50 sessiyalari va “Ming yillik” sammitida so’zlagan nutqida ilgari surilgan “Markaziy Osiyoda tinchlik va barqarorlikni ta’minlash”, “Mintaqani yadro qurollaridan xoli zonaga aylantirish”, “Fuqarolar urushi olovida yonayotgan qo’shni Afg’onistonga qurol-yarog’ yetkazib berishni to’xtatish”, “Mintaqalar havfsizligini barqaror etish orqali dunyo tinchligini ta’minlash”, “Xalqaro terrorizm va ekstremizmga qarshi hamkorlikda kurashish” kabi muhim takliflari xalqaro jamoatchilik tomonidan qo’llab-quvvatlandi. 1 Afg’onistondagi notinchliklar dunyo hamda Markaziy Osiyo mintaqasi xavfsizligi va barqarorligiga tahdid soluvchi eng muhim omillardan biriga aylandi. SHu sababga ko’ra Markaziy Osiyo mamlakatlari tinch yo’l bilan Afg’onistonda tinchlikni o’rnatishdan va shu orqali mintaqada xavfsizlikni ta’minlashdan va uzoq muddatli barqarorlikka erishishdan manfaatdorlar. 1 «Terrorizmga qarshi kurashda birdam bo’laylik». Oliy Majlisning O’zbekiston xalqiga Murojaati. Xorazm ќaqiqati. 2001y. 8 dekabr. 8 Af g’ onistonda birodarkushlik urushlari 23 yildan orti q davom etdi. Bu mamlakat xal q aro terrorizm va diniy ekstremizm markaziga aylangan edi. Bundan tashqari insoniyat uchun katta havf bo’lgan giyohvand moddalar yetishtirilardi. Dunyoda yetishtirilgan giyohvand moddaning 70 foizi Afg’onistonda yetishtiriladi. Bu zaxarli moddani O’rta Osiyo orqali dunyoga tarqatishga harakat qilinilgan. O’zbekiston bunga qarshi keskin kurash olib borayapti. Markaziy Osiyoda tinchlik va barqarorlikni qaror toptirish havfsizlikni ta’minlash O’zbekiston tashqi siyosatining asosiy yo’nalishi hisoblanadi. Tadqiqot tahlili shuni ko’rsatadiki, mintaqada mavjud muammolardan yana biri bu hududda yadro va yalpi qirg’in qurollarini saqlamaslik, sinovdan o’tkazmaslik bilan bog’liq masalalar hisoblanadi. Bu sohadagi yutuq va kashfiyotlarni sinab ko’rish davom etayotganligi mintaqa davlatlari mustaqilligi va barqarorligiga xavf solmoqda. Mintaqada mavjud bo’lgan muammolardan yana biri turli mafkuraviy vositalar orqali mintaqaviy va davlatlararo mojarolar keltirib chiqarish ga qaratilgan harakatlar bilan bog’liq. Buni ayrim mamlakatlar hududida faoliyat ko’rsatayotgan ba’zi g’oyaviy mafkuraviy markazlar o’zlariga maqsad qilib olganlar. Ular bir davlat hududidan boshqa mamlakatlarga giyohvan dlik moddalari, ta’qiqlangan adabiyotlar, turli qurol-yarog’ kabilarni noqonu niy tarzda olib o’tishiga urinmoqdalar. Ularning ma’lum bir kuchlari Af g’o niston hududida turib, Markaziy Osiyo davlatlariga – O’zbekiston va Qirg’iziston hududiga, bu yerda yashayotgan xalqlar hayotiga qarshi tajovuz korona harakatlar qilishga, begunoh insonlar qonini to’kishga intilmoqda. Mintaqadagi barqarorlikka tahdid soluvchi omillardan yana biri narkobiznes hisoblanadi. Tadqiqot jarayonida olingan ma’lumotlarga ko’ra 2000 yilda Rossiya qora bozoridagi narkotik moddalarning 60 % ini, yevropa qora bozoridagi narkotik moddalarning 80 % ga yaqinini, AQSH qora bozoridagi narkotik moddalarning 35 % ni, jahon qora bozoridagi narkotik moddalarning 75 % ni afg’on zaminidagi yetishtirilgan narkotik moddalar tashkil qilgan. Afg’onistonda 1998 yilda 300 ming tonna, 1999 yilda 450 ming tonna, 2000 yilda 700 ming tonna opium yetishtirilgan, 9 va ma’lumotlarga ko’ra shu yillarda yetishtirilgan opiumdan 30 ming tonna geroin tayyorlash mumkin ekan 1 . Mazkur paragrafda biz mintaqa xavfsizligiga tahdid solayotgan omillardan biri sifatida Orol muammosi ham nazardan chetda qol dirmadik . Ma’lumotlarga ko’ra, XX asrning 60 – yillarida Orol dengizining suv hajmi 1064 kub.km., chuqurligi 69 metrni tashkil qilgan bo’lsa, 90 – yillarning boshlarida suv hajmi 400 kub.km.ga tushib qolgan, chuqurligi 39 metrgacha pasaygan. Bugungi kunda Orol dengizining tuzli changlari 200 kilometrgacha borib, har yili atmosferaga 15- 75 mln. tonnagacha chang ko’tarilmoqda. Orol bo’yi rayonlarida 520 kg /ga sho’rlanish to’g’ri keladi 2 . Mana shu dalillarning o’zi ham bu muammoni nechog’liq ulkan ekanligidan dalolat beradi. Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun g’oyat muhim bo’lgan yana bir muammo – suv zahiralaridan oqilona foydalanish masalasi hisoblanadi. Zero, suv ta’minoti va transchegaraviy suv zahiralaridan foydalanish ushbu mintaqa taraqqiyotiga to’siq bo’lib kelayotgan omillardan biridir. Tojikiston va Qirg’izistondagi mavjud gidroinshootlarning energetika rejimida ishlashi tufayli O’zbekistonda Sirdaryo havzasi bo’yicha suv taqchilligi yiliga 2,5 kub kilometr, Amudaryo bo’yicha esa yilning qanday kelishiga qarab 1,5 dan 3 kub kilometrgacha tashkil etmoqda 3 . SHuningdek, mazkur pragrafda biz mintaqa davlatlarining tashqi siyosatida xavfsizlik va barqarorlik masalalari ham o’z e’tiborimizni qaratdik . O’zbekiston Respublikasi mustaqillik yillarida strategik manfaatlarini takomillashtirib borib, dunyoda va ayniqsa, Markaziy Osiyo mintaqasida barqarorlikni mustahkamlash sohasida xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar bilan faol hamkorlikni yo’lga qo’ydi. Afg’oniston muammosini hal etish yo’lida O’zbekiston mustaqillikni dastlabki kunlaridan boshlab o’z tashqi siyosatida faol ish olib borganligi ko’rsatib o’tilgan. Jumladan, 1992 yil 13 oktyabrda Toshkentda O’zbekiston Respubli kasi 1 YEXHTning O’zbekistondagi vakolatxonasi Joriy arxivi (JA). Informatsionnыy byulleten o narkosituatsii sentralno-aziatskiy region. OSCE, 2005. – S. 2. 2 YEXHT ning O’zbekistondagi vakolatxonasi JA. yejegodnыy doklad za 2000 god o deyatelnosti OBSE. – S. 11. 3 ? Isoqov B. “Suv bosimi” poydevorga darz yetkazadi...mi? // Mavrid, 2010 yil 6 may, №11. – B. 5. 10 P re zi denti I.A.Karimov va Afg’oniston Islom davlati rahbari Burhoniddin Rabboniy tomonidan ikki qo’shni davlat o’rtasida diplomatik muno sa batlar o’rnatish, havo yo’llari ochish to’g’risidagi hujjatlar imzolangan 1 . Markaziy Osiyo mintakasida xavfsizlikni ta’minlash yo’lida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov xalqaro tashkilotlarning yig’ilishlarida qator tashabbuslarni ilgari surgan. Jumladan, bunday tashabbuslar BMT Bosh Assambleyasining 48-sessiyasidagi ma’ruzasida, 1994 yil dekabrda ye vropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti (EXHT)ga 2 a’zo mamlakatlar davlat boshliqlarining Budapesht sammitida , 1997 yil 22–25 sentyabridagi yeXHT Parlament Assambleyaning kengaytirilgan “Mar ka ziy Osiyo va Kavkazda mintaqaviy xavfsizlik, siyosiy va iqtisodiy, ijtimoiy va insonparvarlik masalalari” mavzusida Toshkent shahrida bo’lib o’tgan xalqaro seminarida bayon etilgan 3 . SHu bilan birga, 1999 yil 19-20 iyul kunlari O’zbekiston hukumati tashabbusi bilan Afg’oniston masalasi bo’yicha “6+2” guruhi uchrashuvining Toshkent shahrida bo’lib o’tganligiga va uning ahamiyatga ega tomonlariga alohida e’tibor berilgan 4 . Ko’p yillar davomida cho’zilib ketgan Afg’on muammosining hal bo’layotganligi dunyodagi yetakchi davlatlar va xalqaro tashkilotlarning sa’y- harakatlari natijasi deb qarash lozim. Bu harakatda O’zbekiston ham faol ishtirok qildi. O’zbekiston Afg’on muammosini hal qilish uchun xalqaro maydonda va mintaqada o’ziga bog’liq bo’lgan barcha chora-tadbirlarni amalga oshirdi va oshirmoqda. 1 Karimov I.A. Afg’onistonda tinchlik va xavfsizlik uchun. –Toshkent: O’zbekiston Islom universiteti, 2002. – B. 5. 2 yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti (EXHT) dastlab yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Kengashi (EXHK) ko’rinishida 1975 yil Finlyandiyaning poytaxti Xelsinki shahrida vujudga kelgan. Jahonda sodir bo’lgan siyosiy o’zgarishlar natijasida yeXHKning 1990 yil Parij sammitida qabul qilingan “YAngi yevropa uchun Parij xartiyasi” xujjatiga ko’ra zamon talabidan kelib chiqqan holda yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Kengashi (EXHK)ni yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti (EXHT)ga aylantirish haqida qaror qabul qilindi. 1996 yil Budapesht sammitida yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Kengashi (EXHK) yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti (EXHT)ga rasmiy ravishda aylantirildi. 3 YEXHTning O’zbekistondagi vakolatxonasi JA. Informatsionnыy byulleten o ob sh estvenn o-politicheskoy si tuatsii v s entralno-aziatsk om region e .OSCE, 1997 . – S. 7. 4 Xalq so’zi. 2000 y 7 iyul. 11 1997 yilda O’zbekistonning tashabbusi bilan, Afg’oniston muammosini hal qilish bo’yicha 6+2 guruhi tuzilgan edi. Bu Afg’oniston bilan chegaradosh 6 ta davlat (Eron, Pokiston, Xitoy, O’zbekiston, Tojikiston, Turkmaniston) hamda Rossiya va AQSH. Bu davlatlarning 3 tasi BMT havfsizlik kengashining doimiy a’zosidir (Xitoy, Rossiya, AQSH). Bu davlatlar vakillari bir necha marta uchrashib mazkur masala yuzasidan muzokaralar o’tkazdilar. Nuqtai-nazarlari turlicha bo’lishidan qat’iy nazar bu davlatlar Afg’onistonda tinchlik o’rnatishni yoqlab chiqdilar. 1999 yil 19 iyulda Toshkentda 6+2 guruxining uchrashuvi bo’lib o’tdi. Uchrashuvda mamlakatimiz rahbari “Tinchlik va barqarorlik – mintaqamiz taraqqiyotining bosh omili” mavzusida nutq so’zladi. Bu nutqning asosiy yo’nalishi Afg’on mojarosini faqat tinch yo’l bilan hal etish natijada Osiyo qit’asining markazida tinchlik va barqarorlikni ta’minlashga qaratildi. Uchrashuv yakuni bo’yicha “Afg’onistondagi mojaroni tinch yo’l bilan bartaraf etish tamoyillari” haqidagi Toshkent deklaratsiyasi qabul qilindi. Mazkur deklaratsiya BMT ning rasmiy hujjatlari sifatida qabul qilindi. 1 O’zbekiston mustaqillikka erishishi bilan yadro quroli sinovlariga va ularni ishlab chiqarishga qarshi ekanligini ma’lum qildi. SHu maqsadda Markaziy Osiyoni yadrosiz xududga aylantirish tashabbusi ilgari surildi. Prezidentimiz taklifi bilan 1997 yil 15-16 sentyabrda Toshkentda “Markaziy Osiyo yadro qurolidan xoli xudud” mavzusida xalqaro anjuman bo’lib o’tdi. Unda 20 ta xalqaro tashkilot va jahonning 50 dan ortiq, jumladan AQSH, Germaniya, Fransiya, Rossiya, YAponiya, Xitoy, Xindiston, Pokiston, Eron va boshqa davlatlarning diplomatiya xamda xukumat vakillari ishtirok etishdi. O’zbekistonning Markaziy Osiyoni yadro qurolidan xoli zonaga aylantirish lozimligi to’g’risidagi tashabbusini BMT ning havfsizlik kengashi qo’llab- quvvatladi. 1 Karimov I.A. «Biz uchun xalqimiz, vatanimiz manfaatidan uluђ maqsad yo’q». T. «O’zbekiston» 2002y. 20-22 betlar. 12 1997 yil 9 dekabrda BMT Bosh Assambleyasining 52 sessiyasi “Markaziy Osiyoda yadro qurolidan xoli zona yaratish” haqida rezolyutsiya qabul qildi. Bu O’zbekiston tashqi siyosatining ulkan g’alabasi bo’ldi. O’zbekiston Prezidentining tashabbusi va faol harakati natijasida Markaziy Osiyo mamlakatlari o’rtasida xalqaro terrorizmga, diniy ekstremizmga, uyushgan jinoyatchilikka qarshi birgalikda kurashish to’g’risida ikki va ko’p tomonlama hamkorlik yo’lga qo’yilgan. Prezidentimiz BMT ning “Ming yillik sammiti”dagi nutqida YUNESKO Bosh direktorining mamlakatimizga safari davomida muzokaralarda, yurtboshimizning MDH mamlakatlari va rivojlangan davlatlar rahbarlari bilan uchrashuv paytidagi muzokaralarda Markaziy Osiyoda tinchlik, barqarorlik va havfsizlikni ta’minlash, Afg’oniston muammosini tinch yo’l bilan hal etish, xalqaro terrorizm va ekstremizmga, giyohvandlik kantrabandasiga va uyushgan jinoyatchilikka qarshi hamkorlikda kurashish to’g’risida fikrlar bildirildi. 2000 yilning 19-20 oktyabrda Toshkentda “Markaziy Osiyoda havfsizlik va barqarorlikni mustahkamlash, narkotik moddalar, uyushgan jinoyatchilik va terrorizmga qarshi kurashga hamkorlikda yondashuv” nomli xalqaro anjuman bo’lib o’tdi. Anjuman BMT ning narkotik moddalar nazorati boshqarmasi va yevropa havfsizlik va hamkorlik tashkiloti tomonidan o’tkazildi. Unda 67 mamlakat, 44 xal q aro tashkilot vakillari q atnashdi. Anjuman ishtirokchilari Markaziy Osiyoda narkotiklarning noqonuniy savdosi, uyushgan jinoyatchilik va terrorchilikka qarshi kurash bo’yicha hamkorlikning ustuvor yo’nalishlarini belgilab oldilar. Anjuman xujjatida Markaziy Osiyo davlatlari hamkorlikni milliy, xududiy va xalqaro miqyoslarda mustahkamlash va muvofiqlashtirish lozimligi qayd etildi. Bundan ko’zlangan maqsad – narkotiklarning noqonuniy savdosi, uyushgan jinoyatchilik, terrorchilik illatlari va ularning o’zaro chirmashib ketishining oldini olish, nazorat qilish va tag-tomiri bilan yo’q qilishdan iborat. Bunda inson huquqlari, qonun ustuvorligiga to’la rioya qilinadi. 1 1 O’zbekiston tashabbusi – tinchlik. O’zbekiston ovozi. 2001y. 27 dekabr. 13 Tinchlik va hamkorlikka bag’ishlangan ko’plab uchrashuv va anjumanlarning Toshkent shaxrida o’tkazilayotganligi, Respublikamiz poytaxtining dunyodagi siyosiy markazlardan biriga aylanib borayotganligidan dalolatdir. Jahonning eng taraqqiy topgan mamlakatlari bilan yaqindan aloqa o’rnatish, yetakchi xalqaro iqtisodiy, moliyaviy hamda insonparvarlik tashkilotlari bilan hamkorlikni kuchaytirish davlatimizning jahon hamjamiyatiga keng miqyosda integratsiyalashuvi mintaqada havfsizlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. SHanxay Hamkorligi Tashkilotining 2002 yilda Toshkent shahrida tashkil etilgan Regional Antiterroristik tuzilmasi (RATS)ni MDH va SHHTga a’zo davlatlarning janubiy hududlarida operativ vaziyatlarni tahlil qilish va terrorizmga qarshi samarali kurashishda tutgan o’rni ko’rsatib berilgan. Qozog’iston Respublikasining tashqi siyosatida ham mamlakat xavfsizligi qo’shni respublikalar va yetakchi davlatlardagi barqarorlik bilan uzviy bog’liqligiga alohida e’tibor qaratilishi ifodalangan. Bu haqda Qozog’iston Respublikasi Prezidenti N.A. Nazarboyevninig “Tanqidiy o’n yillik” (Kriticheskiye desyatiletiya) nomli asarida shunday fikr bildirilgan: “Qozog’iston Milliy xavfsizligi Markaziy Osiyo mintaqasi xavfsizligi bilan mustahkam bog’liq bo’lishi lozim. Markaziy Osiy mintaqasi xavfsizligini Markaziy yevroosiyo xavfsizligini tashkil etuvchi sifatida qarash kerak. Markaziy yevroosiyo mintaqasi global xavfsizlik tizimining bir qismi bo’lgan yevroosiyo xavfsizligining bir qismi bo’lishi lozim” 1 . Markaziy Osiyo davlatlarining ayrim davlat rahbarlari xavfsizlik masalasiga panja orasidan qarab keldilar, ogohlantirishlarga e’tiborsiz munosabatda bo’ldilar. Jumladan, 1992 yil 6 iyuldayoq Moskvada o’tkazilgan MDH davlatlari boshliqlarining Kengashida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov Tojikistonda yaqinlashib kelayotgan fuqarolar urushi haqida xavotirlanib gapirgan edi. Tojikistonning o’sha vaqtdagi rahbari R. Nabiyev O’zbekiston Prezidentining 1 Mejdunarodnыy terrorizm: problemы bezopasnosti i sotrudnichestva stran sentralno-Aziatskogo regiona. // Materialы mejdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferensii Kыrgizskoy Respubliki. – Bishkek, 17 fevralya 2006 g. – S. 41. 14 so’zlaridan og’rinib, “begona davlatda yuz berayotgan voqealar bilan Karimovning ishi bo’lmasin, bu biz tojiklarning ishimiz va kulfatimiz” deb javob bergan edi 1 . Turkmaniston hukumatining mintaqaviy xavfsizlik muammolariga nisbatan befarq munosabati ushbu davlatning Tojikistondagi mojarolarga yondashuvida yaqqol ko’zga tashlandi. Turkmaniston hukumati Tojikistonda ro’y bergan voqealarni bu mamlakatning mutlaqo ichki ishi deb qarab, MDHga a’zo mamlakatlarning tinchlikparvar faoliyatlarida qatnashishdan bosh tortdi. Keyinchalik Turkmanistonning yangi rahbariyati terrorizm, ekstremizm, narkotrafik kabi xavfsizlik va barqarorlikka tahdidlar umumiy ekanligini, bu tahdidlar hech qanday betaraf davlatlarni tan olmasligini to’g’ri anglab yetdi. SHu boisdan Turkmaniston hukumati xalqaro tashkilotlar va qo’shni davlatlar bilan xavfsizlik borasida faol hamkorlik qilmoqda. Jumladan, 2011 yil 11 mayda Turkmaniston Prezidenti G. Berdimuhammedov rasmiy tashrif bilan O’zbekistonga keldi va Prezident I.A.Karimov bilan uchrashdi. Uchrashuv chog’ida O’zbekiston va Turkmaniston BMT va boshqa nufuzli xal qaro tashkilotlar doirasida izchil hamkorlik qilib kelayotgani, mintaqaviy va xalqaro ahamiyatga molik muammolarga yondashuvlari, munosabatlari, qarashlari o’xshash va yaqin ekani ta’kidlandi. SHuningdek, ikki davlat rahbari terrorizm, ekstremizm, uyushgan jinoyatchilik, narkotrafik kabi tahdidlarga qarshi kurashish borasidagi hamkorlikka doir masalalarni ham muhokama etdilar 2 . Markaziy Osiyo davlatlari o’z mustaqilligiga erishganlaridan so’ng xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlash ularning har biri uchun birlamchi masalaga aylandi. Biroq, Markaziy Osiyo davlatlari orasida mintaqadagi mavjud muammolarning yechimiga nisbatan bo’lgan yondashuvlarda yakdillik mavjud emasligi ham ko’zga tashlanmoqda. Jumladan, ekologiya va suv muammolari borasida Qirg’iziston va Tojikiston qarashlari O’zbekiston, Qozo g’iston va Turkmaniston qarashlariga mos kelmaslik hollari tahlil qilingan. 1 Levitin L., Karlayl D. S. Islom Karimov – yangi O’zbekiston Prezidenti. – Toshkent: O’zbekiston, 1996. – B. 17. 2 To’raqulov O. Do’stlik va hamkorlik munosabatlarini yanada rivojlantirish yo’lida.// Xalq so’zi 2001 yil, 6 may , №89. 15 2. Mintaqaviy barqarorlikni ta’minlashda O’zbekistonning BMT bilan hamkorligi Hozirgi paytda butun jahonda globallashuv jarayonlarining kuchayib borishi bilan yer yuzida tinchlik-barqarorlikni saqlash tobora muhim ahamiyat kasb etib, uni amalga oshirishda xalqaro tashkilotlarning roli kuchayib bormoqda. Xalqaro tashkilotlar deb butun insoniyat uchun umumiy bo’lgan maqsadlarga erishish yo’lida davlatlar, milliy jamiyat uyushmalarining ijtimoiy-iqtisodiy, 16 siyosiy, madaniy va ilmiy-texnik asoslarda birlashuvidan tashkil topgan tashkilotlarga aytiladi. Xalqaro tashkilotlarning umumiy xususiyati shundan iboratki, ularning faoliyati aniq bir milliy davlat chegarasidan chetga chiqib, davlatlararo vazifalar va muammolarni hal etishga qaratilgan bo’ladi. Bunday tuzilmalar bugungi kunda davlatlar o’rtasidagi ko’p tomonlama munosabatlarning eng muhim va samarali shakllaridan biri bo’lib qolmoqda. Hozirgi kunda dunyoda har xil mazmun va maqsadga bo’ysundirilgan 2,5 mingdan ortiq xalqaro tashkilot mavjud. Jahonda 350 dan ortiq hukumatlararo tashkilot faoliyat ko’rsatmoqda. Ularni hududiy jihatdan (universal, mintaqaviy), qatnashchilar soniga ko’ra (ikki tomonlama, ko’p tomonlama), vakolat doirasi– kompetensiyasiga ko’ra (masalan, Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti, Jahon sayyohlik tashkiloti), faoliyat sohasiga ko’ra (masalan, siyosiy, iqtisodiy, madaniy) va a’zolik xususiyatiga ko’ra (ochiq va yopiq tashkilotlar)ga bo’lib tasniflash mumkin. Xalqaro huquq qoidalariga ko’ra, hukumatlararo tashkilotlar hamda bu sohada faoliyat ko’rsatadigan mansabdor shaxslar, diplomatlar singari, alohida imtiyoz va immunitetga egadir. Hukumatlararo tashkilotlarning xalqaro huquqdagi o’ziga xos o’rni shundan iboratki, jumladan, ular Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda dunyoning turli mintaqalaridagi mojarolarni tinch yo’l bilan hal qilish vositalari bo’lib xizmat qilmoqda. Hozirgi davrda mamlakatlar o’rtasidagi munosabatlar, garchi birmuncha barqarorlashgan bo’lsa-da, biroq bu jabhadagi ziddiyat va qarama-qarshiliklar hamon saqlanib qolmoqda. Bu o’z navbatida barcha davlatlar va xalqlarni tashvishga solmoqda. SHu boisdan ham jahonda tinchlik va taraqqiyotni ta’minlashda xalqaro tashkilotlarning roli va ahamiyati yanada oshib bormoqda. Ular xalqaro munosabatlarni sog’lomlashtirishning turli yo’llarini ishlab chiqishga harakat qilmoqda. Jumladan, keyingi yillarda “keng qamrovli xavfsizlik”, “kuchlar nisbatidan manfaatlar nisbatiga o’tish”, “jahondagi mojarolar va kooperativ munosabatlarni muvofiqlashtirishda diplomatik mohiyat” kabi konsepsiyalar ishlab chiqilmoqda va ularda xalqaro siyosiy munosabatlarni barqarorlashtirishga doir xilma–xil fikrlar ilgari surilmoqda. 17 Demak, jahonda tinchlik va taraqqiyotni ta’minlashda xalqaro tashkilotlar muhim ahamiyatga ega bo’lib, ular turli davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy barqaror rivojlanishi uchun katta imkoniyatlar yaratib beradi. Xalqaro siyosiy muammolarni hal qilishda ikki xil, ya’ni bir-biridan farq qiladigan an’anaviy va yangicha – zamonaviy yondashuv mavjud bo’lib, ularning har biri o’ziga xos xususiyatga ega. 1. Xalqaro muammolarni hal qilishda an’anaviy yondashuvning asosiy belgilari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: - sinfiy, guruhiy, milliy manfaatlarning ustuvorligi; - noekologik tafakkur; - siyosiy muammolarni kuch orqali hal qilishga urinish; - ishonmaslik – muloqotning bosh shakli ekani; - mamlakat xavfsizligini har qanday vositalar bilan ta’minlashga harakat qilish. 2. Xalqaro muammolarni hal qilishga yangicha – zamonaviy yondashuvning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:  umuminsoniy manfaatlarning ustuvorligi;  ekologik tafakkur;  siyosiy muammolarni tomonlar manfaatini hisobga olgan holda, faqat siyosiy vositalar orqali hal qilish;  ishonch – muloqotning asosiy shakli ekani;  umumiy xavfsizlik muhitini yaratish. Ko’rinib turibdiki, hozirgi davrda tashqi siyosatning yangi – zamonaviy konsepsiyasi yangicha fikrlarga asoslanmoqda. Bugungi dunyo qanchalik xilma-xil bo’lmasin, uning yaxlitligini, bir butunligini tan olish tashqi siyosatda muayyan yutuqlarga erishishning asosini tashkil qiladi. Tashqi siyosatni takomillashtirish emas, qat’iy isloh qilish davr talabi ekanini anglash natijasida xalqaro munosabatlarda quyidagi bir qator ijobiy tendensiyalar ko’zga tashlanmoqda: - mafkuraviy ta’sirning yo’qolib borishi; - konfrontatsiya – o’zaro qarama-qarshilikdan hamkorlikka o’tib borish; 18 - xalqaro siyosatda kuch va ta’sirni birlashtirish; - xalqaro siyosatning demokratiyalashuvi va insonparvarlashuvi; - xalqaro munosabatning kengayishi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti – dunyodagi umuminsoniy manfaatlar asosida faoliyat olib boradigan eng nufuzli xalqaro tashkilot (1945 yil 24 oktyabr). BMTga hozirgi vaqtda 192 ta mamlakat a’zo. BMT – yer yuzida tinchlikni va xavfsizlikni ta’minlash, davlatlar va millatlarning o’zaro hamkorligini rivojlantirish maqsadida 1945 yilda, Ikkinchi jahon urushida fashizm ustidan g’alaba qozongan mustaqil davlatlarning ixtiyoriy birlashishi asosida tuzilgan xalqaro tashkilotdir. Aslida bunday xalqaro tashkilotni tuzish zarurati Birinchi jahon urushidan keyinroq ayon bo’la boshlaydi. SHu maqsadda dastlab 1919 yilda “Millatlar Ittifoqi” nomli xalqaro tashkilot ta’sis etiladi va u 1946 yilgacha SHvetsariyaning Jeneva shahrida faoliyat olib boradi. Ammo u davrda demokratik va tinchliksevar kuchlarning uyushqoq emasligi va zaifligi tufayli Millatlar Ittifoqi xalqlarning umidlarini oqlamaydi, u Birinchi jahon urushida g’alaba qozonib, yetakchi mustamlakachi davlatlarga aylangan Buyuk Britaniya va Fransiyaning quroliga aylanib qoladi. Ikkinchi jahon urushi davomida va undan keyingi vaqtda 1919-1939 yillar mobaynidagi ana shu achchiq tajriba inobatga olinadi, tegishli xulosalar chiqariladi. Xullas, o’tmish sabog’i yangi xalqaro tashkilotlarning butunlay boshqacha bo’lishini talab qildi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti to’g’risidagi dastlabki fikrlar 1942 yilda tajovuzkor fashistik rejimga qarshi kurash olib borayotgan mamlakatlar rahbarlari va namoyandalari tomonidan o’rtaga tashlanadi. 1943 yili Buyuk Britaniya, AQSH, SSSR va Xitoy tashqi ishlar vazirliklarining qo’shma kengashida bu fikr aniq ifodalanadi. BMTning nizomi 1944 yilda xuddi shu 4 davlat vakillarining Dumbarton-Oksdagi konferensiyasida ishlab chiqiladi va 1945 yil iyunida San- Fransiskoda ta’sis konferensiyasida imzolanib, 1945 yil 24 oktyabrda kuchga kiradi. SHu boisdan ham 24 oktyabr butun dunyoda BMT kuni sifatida nishonlanadi. BMT ustaviga dastlab 51 davlat imzo chekkan, 2000 yilda esa ular 19 soni 189 ga yetdi 1 . BMTning bosh qarorgohi (shtab kvartirasi) Nyu-York shahrida joylashgan. BMT nizomida ko’rsatilganidek, u xalqaro tinchlik va xavfsizlikni saqlash, xalqlarning teng huquqli bo’lishi va o’z taqdirini o’zi belgilashga haqli ekani haqidagi umum e’tirof etilgan qoidaga qat’iy amal qilib, millatlar o’rtasida do’stlik va hamjihatlik munosabatlarini qaror toptirish iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy muammolarni hal etishda xalqlar o’rtasida o’zaro hamkorlikni rivojlantirish zaruratini nazarda tutib, ana shu umumiy maqsadlarga erishishda millatlar harakatini uyg’unlashtirib turadigan markaz hisoblanadi. O’tgan davr mobaynida Birlashgan Millatlar Tashkilotining jahon siyosatidagi o’rni va ta’siri masalasiga turli davlatlar turlicha yondashib keldi. SHu sababli o’z faoliyati davrida BMT siyosiy kuchlarning kurash sahnasi bo’lib keldi. Jumladan, sobiq Sovet Ittifoqi BMT minbaridan sinfiy va mafkuraviy kurash vositasi sifatida foydalanishga intildi. Ammo oxir-oqibatda BMT xalqlar va mamlakatlar o’rtasida tinchlik, hamkorlik munosabatlarini kengaytirish va mustahkamlash vositasi sifatida tanilmoqda. Buni sobiq YUgoslaviya, Iroq, Falastin-Isroil va Afg’oniston bilan bog’liq muammolarga yondashuvlar, mustamlakachilikni tugatish, milliy davlatlarning mustaqilligini himoya qilish va boshqa shu kabi ko’plab misollarda ko’rish mumkin. Birlashgan Millatlar Tashkilotining mavqei va obro’si yil sayin oshib bormoqda. Unga a’zo bo’lishni va a’zolikka qabul etilishini har bir mustaqil davlat o’zi uchun tarixiy va faxrli bir masala deb biladi. CHunki bunday voqea ushbu davlat jahon demokratik davlatlar hamjamiyatiga qabul qilinganidan, uning safidan munosib joy egallaganidan dalolat beradi. O’zbekiston 1992 yil 2 martda BMTga qabul qilindi va Nyu-Yorkdagi Bosh Assambleya bosh qarorgohida mamlakatimizning davlat bayrog’i hilpiradi. Ushbu kundan e’tiboran Vatanimiz global va mintaqaviy muammolarning muhokamasida hamda muhim xalqaro qarorlar qabul qilish jarayonida bevosita qatnashish imkoniyatiga ega bo’ldi. 1993 yil 24 avgustda Toshkentda BMT vakolatxonasi ish boshladi. O’zbekiston o’sha kundan boshlab BMT bilan hamkorlik qilishning 1 O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. 2-jild. – T.: “O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2001. – 55-56-b. 20 ustuvor yo’nalishlarini belgilab oldi. Bular, jumladan, bugungi kundagi xavfsizlik va barqarorlikka nisbatan tahdidlarga qarshi kurashish, shuningdek, Afg’onistonni qayta tiklash, mintaqada ommaviy qirg’in qurollarining tarqalishiga yo’l qo’ymaslik, ekologik muammolarni hal etish, Orol dengizi fojiasining og’ir oqibatlarini yumshatish, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish, inson huquqlarini himoya qilish kabi masalalardir. BMT bilan O’zbekiston hamkorligining asosiy yo’nalishi o’zaro faol siyosiy muloqotni yo’lga qo’yish hisoblanadi. O’zbekiston o’z ovozi va mavqeiga ega bo’lgan a’zo davlat sifatida BMT oldiga muhim va dolzarb masalalarni qo’yib kelmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov BMT Bosh Assambleyasining 48-sessiyasida (1993 yil 28 sentyabr) ishtirok etib, uning yuksak minbaridan turib nutq so’zladi va Vatanimiz tarixida ilk bor O’zbekistonning mustaqil davlat sifatidagi ulkan salohiyati va imkoniyatlari haqida xalqaro hamjamiyatni atroflicha xabardor qildi. BMT Bosh Assambleyasining tashkil etilganligining 50 yilligiga bag’ishlangan sessiyasida (1995 yil 24 oktyabr) so’zlagan nutqida esa YUrtboshimiz o’tgan davr mobaynida BMT faoliyatida muhim o’zgarishlar yuz berganini ta’kidlab, uning ishini takomillashtirish yuzasidan amaliy takliflar bildirdi. Ma’lumki, o’tgan asrning 90-yillari boshida sobiq SSSR davlati parchalanib, uning o’rnida yangi mustaqil davlatlar tashkil topdi va ular BMTning to’laqonli a’zolariga aylandi. O’tgan asrning 50-60- yillarida esa YAponiya, Germaniya, Italiya kabi ilgari tajovuzkor rejalar ostida bo’lgan davlatlar demokratik rivojlanish yo’lidan borib, jahon mamlakatlari o’rtasida katta mavqega ega bo’ldi. Bu esa, o’z navbatida, BMTning Xavfsizlik kengashi hamda uning tarkibidagi ixtisoslashgan muassasalar faoliyatini tubdan qayta qurish zaruratini keltirib chiqarganini Prezidentimiz BMTning 50- sessiyasida qilgan ma’ruzasida bayon etib, Xavfsizlik kengashi faoliyatini kengaytirishni, buning uchun uning a’zolari safiga Germaniya va YAponiyani kiritishni, BMT Bosh kotibi vakolatlarini kengaytirishni taklif qilgan edi. O’zbekiston Prezidenti Islom Karimovning BMT Bosh Assambleyasining Mingyillik sammiti (2000 yil sentyabr)dagi nutqi ham dunyo jamoatchiligida katta 21 qiziqish uyg’otdi. Davlatimiz rahbari xalqaro terrorizm, diniy ekstremizm va narkobiznesga qarshi bir yoqadan bosh chiqarib, samarali kurash olib borish, mintaqaviy xavfsizlik, jumladan, Markaziy Osiyo mintaqasida barqarorlik va xavfsizlikni ta’minlash, jahon xavfsizligi tizimini takomillashtirish, BMT faoliyati va tarkibiy tuzilishini isloh qilishga oid takliflar bilan chiqdi. Narkobiznes va ekstremizmning har qanday ko’rinishiga qarshi kurashda barcha BMTga a’zo davlatlar xatti-harakatlarini muvofiqlashtirish, Markaziy Osiyoda ekologik vaziyatni (ayniqsa Orol muammosini hal qilish) sog’lomlashtirish maqsadlarini ilgari surdi. Mazkur anjumanda umumbashariy ahamiyatga ega bo’lgan ijtimoiy-iqtisodiy, ekologiya va xavfsizlika doir muammolar muhokama qilinib, yangi yuz yillikning dastlabki yillarida amalga oshrilishi mo’ljallanayotgan tadbirlar belgilandi. Sammit ishtirokchilari yakdillik bilan qabul qilgan deklaratsiyada 2015 yilgacha o’ta qashshoqlikda yashayotgan odamlar sonini yarmiga kamaytirish, orttirilgan immunitet taqchilligi sindromi – OITS (SPID) kasalligining tarqalishini to’xtatish, barcha bolalar uchun boshlang’ich ta’limni ta’minlash majburiyatini o’z zimmalariga olishdi. BMTning Transmilliy uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurash bo’yicha konvensiyasida va BMT tomonidan 2000 yilning 15 dekabrida qabul qilingan “Odamlar, ayniqsa ayollar va bolalar savdosini to’xtatish, oldini olish va uning uchun jazo to’g’risida”gi bayonnomada odam savdosining oldini olish va unga qarshi kurashishning samarali choralarini ko’rish belgilab berilgan edi. Bunday jinoyatning oldini olish, bu faoliyat bilan shug’ullanuvchi shaxslarni jazolash va odam savdosi qurbonlarining xalqaro e’tirof etilgan huquqlarini himoya qilishga qaratilgan choralarni o’z ichiga olgan keng qamrovli xalqaro yondashuv zarurligi ushbu hujjatda mustahkamlab qo’yildi. Odam savdosiga qarshi kurashni kuchaytirish hamda mazkur bayonnoma qoidalarini milliy qonunchilikka singdirish maqsadida 2008 yil 17 aprelda O’zbekiston Respublikasining “Odam savdosiga qarshi kurashash to’g’risida”gi qonuni qabul qilindi. Bu qonunda “odam savdosi” va “odamlardan foydalanish” 22 tushunchalariga aniq ta’rif berilgan, odam savdosiga qarshi kurashish tizimining tashkil etilish tartibi, bu sohadagi vakolatli organlar va ularning vazifalari, shuningdek, odam savdosi qurbonlarining himoyasi va ijtimoiy-huquqiy reabilitatsiyasi masalalari yoritilgan. YUrtboshimiz BMT minbaridan butun Afg’onistonda, Markaziy Osiyo mintaqasida tinchlik va barqarorlikni mustahkamlash, Markaziy Osiyoda yadroviy quroldan xoli hududni tashkil etish tashabbusini ilgari surganidan so’ng bu haqda shartnoma 2006 yil sentyabr oyida Semipalatinsk shahrida imzolandi. BMT Bosh Assambleyasining 61 va 63-sessiyalarida ushbu tashkilotga a’zo davlatlarning ko’pchilik ovozi bilan “Markaziy Osiyoda yadro qurolidan xoli hudud” rezolyutsiyasi qabul qilindi, 2009 yilning mart oyidan boshlab esa, bu haqdagi shartnoma kuchga kirdi. O’zbekistonning Markaziy Osiyoda yadrosiz hudud barpo etish haqidagi tashabbusi BMT va jahon jamoatchiligi tomonidan to’la qo’llab-quvvatlanmoqda. Bu taklif BMT Bosh Assambleyasining sessiyalarida muhokama qilindi va u bo’yicha maxsus rezolyutsiya qabul qilindi. Markaziy Osiyoda yadro qurolidan xoli hudud barpo etish faqat mintaqada emas, balki butun jahonda tinchlik va barqarorlikni mustahkamlashga xizmat qiladi. Bugungi kunda har qaysi davlatning jahon hamjamiyatidagi obro’-e’tibori uning nafaqat iqtisodiy, harbiy qudrati, balki shu mamlakatdagi demokratik jarayonlarning qanday borishi bilan ham belgilanadi. SHu jihatdan qaraganda, O’zbekistonda bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgan demokratik islohot jarayonlari yurtimizning jahon hamjamiyatida mustahkam o’rin egallashi va milliy manfaatlarimiz asosida tashqi siyosat yuritishi uchun qulay imkoniyatlar yaratmoqda. Vatanimizning xalqaro tashkilotlar faoliyatidagi ishtiroki orqali jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvini quyidagi chizma orqali ifodalash mumkin. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov BMT Bosh kotibi Pan Gu Munning taklifiga ko’ra, 2010 yil 20-21 sentyabr kunlari Nyu-York shahrida BMT 23 Bosh Assambleyasining Mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag’ishlangan oliy darajadagi yalpi majlisida ishtirok etdi va nutq so’zladi. YUrtboshimizning nutqi dunyo jamoatchiligida ulkan qiziqish va e’tibor uyg’otdi. Davlatimiz rahbari o’z nutqida jahonning turli nuqtalarida hamon davom etayotgan urushlar va qarama-qarshiliklar, saqlanib qolayotgan davlatlararo, millatlararo va dinlararo ziddiyatlar, qashshoqlik, ochlik, onalar va bolalar o’limi, epidemiyalar va boshqa muammolar insoniyatning umumiy taraqqiyot yo’lida eng jiddiy to’siqlar bo’lib qolayotganini alohida ta’kidlab o’tdi 1 . Haqiqatan ham, jafokash Afg’oniston misolida 30 yildan buyon davom etayotgan fuqarolar urushining ayanchli oqibatlarini ko’rish mumkin. Bugungi kunda afg’on muammosini harbiy yo’l bilan hal etib bo’lmasligi yanada ayon bo’lmoqda. Xalqaro terroristlar tomonidan 2001 yil 11 sentyabrda AQSH hududida sodir etilgan jinoiy harakatlar munosabati bilan xalqaro koalitsiya (NATO) kuchlarining Afg’onistonga kiritilishi va u yerda tinchlik o’rnatish bo’yicha tanlangan strategiya kutilgan natijalarni bermayapti. Yillar davomida cho’zilib borayotgan urush Afg’oniston xalqining ahvolini tabora og’irlashtirmoqda. Bu mamlakatning shahar va qishloqlarida tor-mor etilgan tolibon qo’shinlarining jangarilari yana qaytadan bosh ko’tarib, Hamid Karzay hokimiyatiga, tinch aholiga nisbatan terrorchilik harakatlarini sodir etmoqda. SHu boisdan Prezidentimiz o’z nutqida Afg’onistonda tinchlik va barqarorlikka erishishning muqobil yo’llarini yana bir bor atroflicha asoslab berdi. Ma’lumki, 1997-2001 yillar davomida faoliyat olib borgan “6+2” guruhi 1997 yili O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov tashabbusi bilan BMT kotibiyatida tashkil topgan edi. Bu guruh Afg’onistonda o’sha paytda huqmron bo’lgan ikki asosiy harbiy kuch - Ahmadshoh Ma’sud boshchiligidagi shimoliy kuchlar qo’shinlari va Mulla Umar boshchiligidagi Tolibon harakati qo’shinlari o’rtasidagi qurolli to’qnashuv va mojarolarni siyosiy yo’l bilan hal etish va bu mamlakatda tinchlik o’rnatishga qaratilgan edi. Mazkur muloqot guruhiga: Afg’onistonga chegaradosh 6 ta mamlakat: Eron Islom Respublikasi, Xitoy Xalq 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning BMT sammiti Mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag’ishlangan yalpi majlisidagi nutqi// Xalq so’zi, 2010 yil 22 sentyabr. 24 Respublikasi, Pokiston Islom Respublikasi, Tojikiston, Turkmaniston, O’zbekiston bilan birga AQSH va Rossiya davlatlari kiritilgan edi. Muloqot guruhining birinchi uchrashuvi 1997 yil 16 oktyabrda Nyu-Yorkda bo’ldi. Mazkur anjuman O’zbekiston rahbariyatining ko’p yillik sa’y-harakatlari natijasi edi. Afg’onistondagi urushning o’z vaqtida tinch yo’l bilan hal etilmasligi mintaqaviy va global xavfsizlikka tahdid solishi mumkinligini oldindan ko’ra bilgan O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov BMT Bosh Assambliyasining 1993 va 1995 yillardagi sessiyalarida, yeXHT (1999) Istanbul sammiti hamda boshqa bir qator nufuzli anjumanlarda xalqaro hamjamiyatning diqqat-e’tiborini afg’on xalqini o’zaro birodarkushlik urushidan xalos etish, mavjud mojarolarni tinch yo’l bilan hal qilish masalalariga jalb etgan edi. 1999 yil 19-20 iyulda “6+2” muloqot guruhining navbatdagi Toshkent anjumanida “Afg’onistondagi mojaroni tinch yo’l bilan bartaraf etish tamoyillari to’g’risida”gi Toshkent deklaratsiyasi imzolandi. Bu hujjatda Afg’onistonda yangi hukumat tuzish, mojaroni tinch yo’l bilan hal etish, qochoqlarni o’z yashash joylariga qaytarish, mamlakat hududini minalardan tozalash, umumiy bitim imzolash, moliyaviy yordam kabi mintaqaviy dolzarb masala ko’tarilgan edi. Lekin 2001 yil 11 sentyabrdagi AQSHga terroristik hujumdan so’ng NATO blokiga a’zo davlatlarning harbiy kuchlari Afg’onistonga kiritilib, Tolibon qo’shinlari tor-mor etilgach, “6+2” guruhi faoliyati o’z-o’zidan to’xtab qoldi. Lekin 2005 yildan keyingi davrda Tolibon harakati yashirin faoliyat yuritib, yana jonlana boshladi. Afg’oniston yana harbiy to’qnashuvlar girdobida qoldi. SHu boisdan ham O’zbekiston Prezidenti 2008 yil 3 aprelda Buxarestda NATO/SEAP (Evroatlantika hamkorlik kengashi) sammitida ishtirok etib, 30 yildan buyon hozirgacha davom etib kelayotgan Afg’oniston mojarosini hal etish yuzasidan bir qator amaliy takliflarni ilgari surdi. YUrtboshimizning 2008 yil avgustida SHHT sammiti doirasidagi ma’ruzasida esa bu masala yana bir bor ta’kidlab o’tildi. SHuningdek, “6+3” guruhini tuzish g’oyasi Prezidentimiz tomonidan 2009 yil 15- 16 iyunda Rossiya Federatsiyasining yekaterenburg shahrida bo’lib o’tgan SHHT anjumanida ham ilgari surildi. Davlatimiz rahbari ushbu guruh eng avvalo 25 Afg’onistonda o’z yechimini kutib turgan quyidagi ijtimoiy-siyosiy masalalarni hal etishda muhim rol o’ynashiga e’tibor qaratdi: - oddiy xalqning ehtiyojini qondirish; - aholi bandligi (ish bilan ta’minlash); - hokimiyatning vertikal boshqaruv idoralari nufuzini mustahkamlash; - afg’on xalqining xalqaro koalitsiya kuchlariga nisbatan ishonchini qozonish; - xalqaro hamjamiyat imkoniyatlari hisobidan Afg’onistonga moddiy yordam va ko’mak ajratish; - afg’on xalqining diniy, milliy, madaniy qadriyatlari va urf-odatlarini hurmat qilish; - “6+2” muloqot guruhini “6+3” muloqot guruhiga aylantirish, ya’ni unda NATO vakolatxonasining ishtirokini ta’min etish lozim. Prezidentimiz Islom Karimov “6+3” guruhi g’oyasiga 2010 yil 27 yanvarda Oliy Majlis qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisida so’zlagan “Mamalakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etish – ustuvor vazifamizdir” mavzusidagi ma’ruzasida ham alohida to’xtalib o’tgan edi. “6+3” muloqot guruhining eng muhim maqsadi – Afg’onistonda bir-biriga qarshi kurashayotgan kuchlarga harbiy harakatlarni to’xtatish dasturini taklif etish, mamlakatni parokanda qilayotgan asosiy muammo va ziddiyatlar bo’yicha o’zaro murosa asosidagi yechimlarni topish, xavfsizlikni ta’minlash hamda barcha tomonlarning manfaatlarini hisobga olgan holda zarur kafolatlarni berish lozimligi qayd etildi. Ushbu dasturda iqtisodiy yordam ko’rsatish, ijtimoiy, infratuzilma va gumanitar loyihalarni amalga oshirish, aholi bandligi muammolarini, qashshoqlik, huquqsizlikka qarshi kurash bo’yicha eng dolzarb vazifalarni hal etish zarurligi aytildi. Bunday maqsadlarga erishish uchun hozircha Afg’onistonda turgan tinchliksevar koalitsiya kuchlari yordam berishi mumkin. Prezidentimiz Islom Karimovning BMT sammitida so’zlagan nutqida 2010 yilning iyunida Qirg’izistonda ro’y bergan fojiali voqealarning sabab va oqibatlariga ham alohida e’tibor qaratildi. Bu mamlakatlarda yuzaga kelgan 26 keskinlik va qarma-qarshiliklar, shuningdek, qonuniy hokimiyatning zaifligi Qirg’iziston janubida millatlararo qonli va shafqatsiz voqealarning ro’y berishiga sabab bo’ldi. Natijada yuzlab begunoh odamlar qurbon bo’ldi, minglab tinch aholi jabr ko’rdi. Qirg’izlarning o’zi ham, respublika janubida yashayotgan ko’p sonli o’zbeklar ham uchinchi kuchlar tomonidan puxta o’ylangan va uyushtirilgan aksiyaning qurboniga aylandi. Mamlakatimiz Prezidenti haqqoniy ravishda ta’kidlab o’tganidek, uzoqni ko’zlab amalga oshirilgan bu aksiyadan maqsad mamlakatda nafaqat tartibsizlik va parokandalikni yuzaga keltirish, balki O’zbekistonni ham ushbu vahshiyona xunrezlikka tortish, pirovard natijada millatlararo qarama-qarshilikni ikki qo’shni mamlakat – Qirg’iziston hamda O’zbekiston o’rtasidagi davlatlararo qarama- qarshilikka aylantirishdan iborat edi. O’ta murakkab va o’t olib ketish xavfi bo’lgan mazkur vaziyatda qabih niyat bilan tashkil etilgan qonli voqealarning keng yoyilib ketishiga yo’l qo’ymaslik biz uchun nihoyatda og’ir muammoga aylandi. O’z hududimizda ming-minglab qochqinlar, bolalar, xotin-qizlar, qariyalarni qabul qilish, ularni joylashtirish va barcha zarur narsalar bilan ta’minlash juda katta kuch, mehnat va resurslarni talab qildi. SHu bilan birga, chegara hududida osoyishtalikni saqlash, favqulodda oqibatlarga olib kelishi mumkin bo’lgan qahru g’azabni jilovlash, ekstremizmning shiddatli tus olishining oldini olish zarur edi. YAxshi bilamizki, ushbu zaminda o’zbeklar va qirg’izlar azal-azaldan yonma-yon yashab kelgani va bundan buyon ham ularning farzandlari hamda avlodlari ko’p asrlar mobaynida birga yashashini teran anglash bizga va xalqimizga mazkur fojianing Markaziy Osiyoda qarama- qarshiliklarning yangi, keng o’chog’iga aylanib ketishining oldini olishda muhim omil bo’ldi. O’zbekiston BMTning Taraqqiyot dasturi, YUNISEF, Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti, BMTning qochoqlar ishlari bo’yicha agentligi va boshqa halqaro institutlari bilan O’zbekiston hududidagi qirg’izistonlik qochoqlarga yordam ko’rsatish borasida yaqindan hamkorlik qildi. 27 O’zbekistonning Qirg’iziston janubidagi zo’ravonlik qurbonlariga yordam ko’rsatish borasidagi tadbirlari hamda bu masala bo’yicha oqilona va vazmin siyosati jahon hamjamiyati tomonidan yuqori baholandi. Bir qator davlatlar rahbarlari, BMT Bosh kotibi janob Pan Gi Mun va boshqa xalqaro tashkilotlar vakillari, shuningdek, Qirg’iziston Prezidenti O’zbekiston Prezidenti Islom Karimovga 2010 yil iyun oyida Qirg’iziston janubidagi fojiali voqealar oqibatida yuzaga kelgan vaziyatni bartaraf etish borasidagi O’zbekistonning konstruktiv sa’y-harakatlari uchun minnatdorlik bildirishdi. Davlatimiz rahbari BMT Bosh Assambleyasi minbaridan turib, 2010 yil 11-14 iyun kunlari Qirg’iziston janubida sodir etilgan talon-tarojliklar, xunrezlik va zo’ravonliklar bo’yicha mustaqil xalqaro tekshiruv o’tkazish, ushbu qonli vaxshiyliklarning barcha buyurtmachilari, tashkilotchilari va ijrochilarini jinoiy javobgarlikka tortishni muhim vazifa sifatida yana bir bor qat’iy ta’kidladi. Bu, albatta, qo’shni Qirg’izistonda mamlakatlararo qonli voqealarning yana avj olishining oldini olish imkonini beradi. O’zbekiston BMT va uning narkoagressiyaga qarshi ixtisoslashtirilgan muassasalari bilan ham yaqindan hamkorlik qilib kelmoqda. 2002 yil oktyabrida BMT Bosh kotibi Kofi Anandning O’zbekistonga rasmiy tashrifi amalga oshirildi. Tashrif chog’ida O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov BMTning giyohvand moddalarni nazorat qilish markazini tashkil etish tashabbusini ilgari surdi va ushbu markaz Almati shahrida ochilishi haqida kelishib olindi. Ekologiyani muhofaza qilish va atrof-muhitni asrab-avaylash hozirgi anomal tabiiy o’zgarishlar sharoitida Mingyillik deklaratsiyada belgilangan maqsadlarga erishishda katta ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston va BMTning ekologiya sohasidagi hamkorligi doirasida Orolbo’yidagi vaziyat degradatsiyasining oldini olish va Orol fojiasi oqibatlarini yengillashtirish bo’yicha qabul qilingan tezkor choralar ustuvor ahamiyatga ega. 1 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning BMT sammiti Mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag’ishlangan yalpi majlisidagi nutqi// Xalq so’zi, 2010 yil 22 sentyabr. 28 Ushbu masalani hal etish borasida BMTning O’zbekistonga ko’mak berishga tayyorligi bayon etildi. Orol dengizi ekologik fojiasining jiddiyligini inobatga olgan holda, 2008 yilning 11-12 mart kunlari Toshkent shahrida O’zbekiston va BMT vakillarining faol ishtirokida “Orol muammosi, uning aholi genofondi, o’simlik va hayvonot dunyosiga ta’siri, oqibatlarini yengillashtirish borasida xalqaro hamkorlik choralari” mavzusidagi xalqaro konferensiya o’tkazildi. Aslida Orol fojiasi ekologiya muammolariga mas’uliyatsiz munosabatda bo’lishning yaqqol misolidir. Bir paytlar noyob va go’zal dengizlardan biri bo’lgan Orol bir avlod hayoti davomida deyarli qurib va yo’qolib borayotgan suv havzasiga aylanmoqda. Qirq yil mobaynida Orol dengizi akvatoriyasi 7 barobar qisqardi, suv hajmi 13 marta kamaydi, uning mineralllashuvi esa o’nlab barobar oshib, dengizni tirik organizlar yashashi uchun yaroqsiz ahvolga keltirdi. Natijada bu yerdagi qariyb barcha hayvonot va nabotot olami tanazzulga uchradi va yo’qoldi. 2010 yil aprel oyida BMT Bosh kotibi Pan Gi Mun Orolbo’yi mintaqasiga tashrif buyurdi. Uning so’zlariga ko’ra, ko’rgan manzaralari unda o’chmas taassurot qoldirgan. Pan Gi Mun Orol muammosini hal etishga ko’maklashishga, ushbu ekologik fojia oqibatlarini bartaraf qilish uchun BMTning ekspert salohiyati, moliyaviy va boshqa resurslarini jalb etish borasida barcha sa’y-harakatlarni safarbar qilishga tayyor ekanini bildirdi. Prezidentimiz Islom Karimov Orol dengizining qurishi davom etayotganini va uning atrofida gumanitar falokat sodir bo’layotgani sababli Orolning tabiy biologik fondini asrab-avaylash, dengiz inqirozining atrof-muhitga, minglab va millionlab odamlar hayotiga halokatli ta’sirini kamaytirish hozirgi vaqtdagi eng muhim dolzarb vazifa ekanini ta’kidlab o’tdi. YUrtboshimiz o’z nutqida Orolbo’yi hududi ikkita asosiy manba – Amudaryo va Sirdaryo hisobidan suv bilan ta’minlanishi, ushbu daryolar oqimining kamayishi mazkur keng mintaqaning shundoq ham zaif ekologik muvozanatini butunlay o’zgartirib yuborishi mumkinligini hisobga olish zarur ekanini bayon etdi. Bunday 29 sharoitda, Prezidentimiz ta’kidlaganidek, 30-40 yil avval, sobiq sovet davrida ishlab chiqilgan, mazkur daryolarning yuqori qismida ulkan gidroinshootlarni qurish bo’yicha loyihalarni amalga oshirishga har qanday urinishlar, ushbu inshootlar barpo etiladigan zonalarning seysmik xavfi 8-9 ballni tashkil etishi hisobga olinadigan bo’lsa, bularning barchasi ekologiyaga o’nglab bo’lmaydigan zarar yetkazishi va xavfli texnogen halokatlarga olib kelishi mumkinligi ayon bo’ladi. Ko’plab xalqaro ekologiya tashkilotlari va nufuzli ekspertlar tavsiya qilayotganidek, ushbu daryolardan shu miqdordagi energetika quvvatlarini olish uchun nisbatan xavfsiz, ammo ancha tejamkor kichik GESlar qurilishiga o’tish oqilona yo’l ekani mazkur nutqda alohida ta’kidlab o’tildi. Qurib borayotgan Orol muammosi – ushbu mintaqada yashayotgan, BMTdek nufuzli tashkilotga umid bilan yordam so’rab murojaat qilayotgan millionlab odamlarning muamosidir. O’zbekiston hammuallifligida ishlab chiqilgan “Orolni qutqarish xalqaro jamg’armasiga BMT Bosh Assambleyasida kuzatuvchilik maqomini berish” to’g’risidagi rezolyutsiya BMT Bosh Assambleyasi 63-sessiyasida barcha a’zo davlatlar tomonidan qo’llab-quvvatlangan muhim hujjatlardan biri bo’ldi. Pan Gi Mun Markaziy Osiyo davlatlari tomonidan Orolni qutqarish xalqaro jamg’armasi doirasida amalga oshirilayotgan sa’y-harakatlarni to’la qo’llab-quvvatladi. Orol dengizi muammolarini hal etish suv-energetika resurslaridan oqilona va samarali foydalanish masalalari bilan bevosita bog’liq. Transchegaraviy daryolarni ekologik nuqtai nazardan himoya qilish va ulardan foydalanishni tartibga soluvchi xalqaro huquq me’yorlariga qat’iy rioya etish alohida ahamiyatga ega. Bu masala bo’yicha BMTning 1991 yil 25 fevral, 1992 yil 17 mart va 1997 yil 21 maydagi konvensiyalari davlatlarning “transchegaraviy ta’sirga ega bo’lgan faoliyatini amalga oshirishda transchegaraviy daryolarning xususiyatini hisobga olgan holda, ulardan oqilona va adolatli tarzda foydalanishga” majbur ekanini uqtiradi. O’zbekiston, xalqaro huquq me’yorlariga ko’ra, Markaziy Osiyoning suv- energetika muammolariga uchinchi davlatlarning aralashuvini ma’qul ko’rmaydi. 30 O’zbekiston BMT konvensiyalariga binoan transchegaraviy daryolardagi barcha gidroenergetika loyihalarini (Qirg’izistondagi Qambarota-1, Qambarota-2, Tojikistondagi Rogun va hokazo) BMT shafeligi ostida xalqaro ekspertizadan o’tkazish nuqtai nazarini qat’iy ilgari suradi. 3. O’zbekistonning Markaziy Osiyo mintaqa xavfsizligini ta’minlashdagi xalqaro tashkilotlar doirasidagi o’rni va roli Hozirgi davrda Markaziy Osiyoda strategik barqarorlikni ta’minlash, mintaqada integratsion jarayonlarni kuchaytirish, bu hududda joylashgan davlatlarning iqtisodiy, suv- energetik, ekologik muammolarining yechimni topishda yakin hamkorlik aloqalarini yo’lga quyish va mustahkamlash muhim ahamiyat kasb etadi. SHulardan ayniqsa, Markaziy Osiyo mintaqasida tinchlik va xavfsizlikni saqlashda mintaqa davlatlarining hamkorligi zarurdir. So’nggi yillar mobaynida O’zbekiston mintaqada xavfsizlikka erishish va uzoq muddatli hamkorlik yo’lida o’zaro oqilona murosaga tayyor ekanligini bir necha bor isbot qildi. 31 Bu borada O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov «Markaziy Osiyoda tinchlik va barqarorlikni saqlash, bu mintaqani barqaror xavfsizlik hududiga aylantirishni tashqi siyosatimizni muhim ustuvor yo’nalishi etib belgilab olganmiz» 1 deb ta’kidlagan edi. O’zbekiston mintaqada tinchlik va barqarorlikni ta’minlash, qurolli mojarolarni tinch yo’l bilan hal etish borasida taklif va tashabbuslar bilan chiqib, BMT bilan hamkorlikda qator samarali ishlarni amalga oshirdi. yevropa Xavfsizlik va hamkorlik Tashkiloti, o’nlab davlatlararo nohukumat xalqaro tashkilotlar bilan ham keng hamrovli aloqalarni izchil rivojlantirmoqda. O’zbekiston poytaxti Toshkent bugungi kunda xalqaro nufuzli tashkilotlar ishtirokidagi xavfsizlik, barqarorlik, tinchlik va hamkorlik masalalari bo’yicha muhim xalqaro anjumanlar markaziga aylandi. Ayniqsa, xalqaro tashkilotlar - yeXHT, Iqtisodiy hamkorlik tashkiloti (EKO) bilan teng huquqli a’zo sifatida, yevropa Ittifoqi, NATO bilan «Tinchlik yo’lida hamkorlik» dasturi doirasidagi aloqalari rivojlandi. BMTga a’zo bo’lishdan maqsad Markaziy Osiyo mintaqasida xavfsizlik, tinchlik, osoyishtalik hamda totuvlikni ta’minlashning keskin muammolariga jahon jamoatchiligi e’tiborini jalb qilishdan iboratdir. 1993 yil 28 sentyabr BMT Bosh Assambleyasining 48-sessiyasida Prezident I.A.Karimov nutq so’zladi, unda diqqat e’tibor Orol dengizi fojeasiga va mintaqadagi mojaroli o’choklarga qaratildi, birinchi bor Markaziy Osiyoda yadro qurolidan holi hudud barpo etish tashabbusi ilgari surildi. Bu tashabbus 1996 yil dekabr oyida bo’lib o’tgan yeXHT uchrashuvida yig’ilganlar diqqatiga havola etildi, 1997 yil 14–16 sentyabr kunlari Toshkentda yuqoridagi mavzuga doir anjuman o’tkazildi. 1999 yil 22 oktyabrda Afg’onistondagi mojarolarni tinch yo’l bilan hal etish masalasiga doir BMTning Xavfsizlik Kengashi a’zolari nomidan Bayonot e’lon qilindi, 1999 yil 19-20 iyul oyida «6+2» guruhining bu masalaga doir uchrashuvi bo’lib o’tdi. 2 BMT Bosh Assambleyasining «Ming yillik» deb nom olgan sessiyasida Prezident I. A. Karimov nutq so’zladi, unda «Bugungi kunda mintaqalar 1 Karimov I. A. Bizning bosh maksadimiz – jamiyatni demokralashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va islox etishdir // O’zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bo’lmaydi. – Toshkent: O’zbekiston, 2005. 3-jild. – B. 59. 2 O’zbekiston va xalqaro tashkilotlar. – Toshkent: Akademiya , 2005. – B. 9. 32 xavfsizligini taminlamay turib, umumiy xalqaro xavfsizlikka erishib bo’lmasligi hammaga ravshan» degan edi 1 . Ming yillik Assambleyada, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Ikkinchi chaqiriq, birinchi sessiyasida, ya’ni 2000 yil 22 yanvarda so’zlagan ma’ruzasida xavfsizlik va osoyishtalikni ta’minlash sohalariga alohida to’xtalib o’tgan edi. BMT bilan faol hamkorlik va O’zbekistonning obro’sining ortib borayotganligini biz Prezident I.A.Karimovning «Ming yillik Assambleyasi» raisi o’rinbosarligiga saylanishida ham ko’rishimiz mumkin. O’zbekiston tashqi siyosat sohasidagi vazifalarni hal etishda Birlashgan Millatlar Tashkiloti doirasidagi hamkorlikni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratadi. O’zbekiston Tashqi ishlar vazirligining tashabbusi bilan tashkil etilgan "Markaziy Osiyo — yadro qurolidan xoli zona" Xalqaro konferensiyasi ishida jahondagi 56 davlat va 16 xalqaro tashkilotning muxtor vakillari qatnashdi. Bular orasida BMT, yeXHT, NATO, Atom energiyasi bo’yicha xalqaro agentlik, "Islom konferensiyasi" Tashkiloti, Lotin Amerikasida yadro qurolini taqiklash bo’yicha agentlik va boshqa xalqaro tuzilmalardir. Ushbu anjuman ishida BMT Xavfsizlik Kengashi-ning doimiy a’zolari — yadro davlatlari hisoblanmish besh davlat vakillari faol qatnashdilar. Bu esa Toshkent konferensiyasi katta ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatdi. Toshkent konferensiyasida qatnashish uchun yevropa Ittifoqi mamlakatlarining katta delegatsiyasi ham keldi. Ularning integratsiya hamda xavfsizlik va tinchlik o’rnatish borasidagi tajribasi Markaziy Osiyo davlatlari uchun ayniqsa qadrlidir. Konferensiyaning hamma ishtirokchilari O’zbekistonning Markaziy Osiyoda yadro qurolidan xoli zona tashkil etish haqidagi g’oyasini qo’llab-quvvatlayotganliklarini ma’lum qildilar. O’zbekiston Prezidenti I. Karimov "Markaziy Osiyo - yadro qurolidan xoli zona" Toshkent konferensiyasida so’zga chiqib, bunday dedi: "... jahon 1 Karimov I. A. BMT Bosh Assambleyasida so’zlangan nutq // Vatan ravnaqi uchun har birimiz masulmiz. – Toshkent: O’zbekiston, 2001. 9-jild. – B. 106. 33 hamjamiyati bugungi kunda yadro xavfidan ogoh qilish, uning oldini olish borasidagi tashabbus va chora-tadbirlarga jiddiy e’tibor bilan qarashi va ularni har tomonlama qo’llab-quvvatlashi lozim. Biz Markaziy Osiyo —dunyodagi aholi eng zich joylashgan mintaqalardan biri ekanini, aholi har tomonlama nochor, tabiiy halokatlar tez-tez sodir bo’lib turadigan sharoitda istiqomat qilishini hech qachon unutmasligimiz kerak" 1 . Prezident I. A. Karimov tashabbuslari natijasida 2006 yil 8 sentyabrda Semipalatinsk shahrida O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston, va Turkmaniston davlat rahbarlari tomonidan Markaziy Osiyoni yadro qurolidan xoli zona deb e’lon qilinganligi haqidagi shartnoma imzolandi. SHartnomaga ko’ra tomonlar yadro qurolini ishlab chiqarishni, sotib olishni, xududlariga joylashtirishni taqiqlash kabi majburiyatlarni o’z zimmalariga oldilar 2 . O’zbekiston tomoni mazkur shartnomani 2007 yil 2 aprelda ratifikatsiya qildi 3 . O’zbekiston Prezidenti I. A. Karimov yeXHT ning Xelsinki (1992 yil), Budapesht (1994 yil), Lissabon (1996 yil), Istambul (1999 yil) sammitida qatnashdi va nutqlarda qator taklif va tashabbuslarni ilgari surdi. Bular jumlasiga, Markaziy Osiyoda barqarorlikni mustahkamlash, mojarolarni bartaraf etish, qurol- yaroq kontrabandasiga qarshi kurashda yeXHT ning ishtirokini kengaytirish, xalqaro Terrorizmga qarshi kurash markazini tashkil etish kabi masalalar kiradi. 1994 yilning dekabr oyida Budapeshtda yeXHTga a’zo davlatlar boshliqlarning xalqaro konferensiyasi bo’lib o’tdi. O’zbekiston Prezidenti ham bu nufuzli anjumanda ishtirok etdi. Butun dunyo ahli ko’z o’ngida ona sayyoramizda barqarorlikni hukm surishi uchun fidoyilik qilayotgan davlat rahbari sifatida keng jamoatchilikda ijobiy fikr uyg’otdi. Ayniqsa, O’zbekiston Prezidentining Budapesht minbaridan turib aytgan ushbu gapi jahoniy ahamiyatga molik, davr qiyofasini aks ettirgani bilan ajralib turadi: «Bizningcha, mojarolar bo’layotgan joylardagi barcha tinchlikparvarlik ishlari faqatgina yeXHT ning mandati bo’yicha amalga oshirmog’i kerak. 1 Karimov I. A. Markaziy Osiyo – yadro qurolidan xoli zona» xalqaro konferensiyasida so’zlangan nutq, // Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida. – Toshkent: O’zbekiston, 1998. . 6-jild. – B. 356. 2 Xalq so’zi 2007 yil 3 aprel. 3 O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining axborotnomasi. – 2007. – № 4 (1372). – B. 9. 34 Nazarimizda davlatlarning umumiy qirg’in qurollarini tarqatmaslik va aytgan bo’lardimki, bu qurollarning sayyoramiz bo’ylab yoyilishiga yo’l qo’ymaslik yuzasidan olgan majburiyatlarga qat’iy rioya etishga e’tiborni kuchaytirish zarur…» 1 . Bu o’rinda O’zbekiston Prezidenti o’z pozitsiyasini aniq tiniq qilib bayon etgandi. Ayniqsa, O’zbekistonga chegaradosh davlatlardagi ahvolni to’g’ri baholab shunday degandi: «Afg’onistonda davom etayotgan fuqarolar urushi, Tojikiston- Afg’oniston chegarasidagi keskin vaziyat va Tojikistonning o’zidagi notinchlikni hisobga oladigan bo’lsak, hududimizga ekstremizm va aqidaparastlikni bostirib kirish xavfiga yo’l qo’ymaslik biz uchun – hayotiy ahamiyatga egadir…» 2 . O’zbekiston davlati rahbari birgina O’zbekistonni emas, balki mintaqadagi mamlakatlarning kelajagi va manfaati yuzasidan kelib chiqib so’zladi. Qolaversa, Afg’onistondagi urushga jamoatchilik fikrini qaratdi. yer yuzida tinchlikni saqlab qolish bevosita Afg’oniston masalasi bilan chambarchas bog’liqligini ta’kidladi. Tashkilotning Lissabonda bo’lgan sammitida mamlakatimiz rahbari mintaqamizda barqarorlikni mustahkamlash, mojarolarni bartaraf etish, qurol- yaroq kontrabandasiga qarshi kurashda yeXHTning ishtirokini kengaytirishi taklifini ilgari surgan edi. Bu taklif sammit so’ngida qabul qilingan Lissabon deklaratsiyasida o’z ifodasini topdi 3 . 1996 yil 3-4 dekabrda O’zbekiston tashabbusi bilan yeXHT davlat va hukumat boshliqlarining Lissabon deklaratsiyasiga Markaziy Osiyo mintaqasida barqarorlikni qo’llab-quvvatlash hamda mojarolarning oldini olishga qaratilgan sa’y-harakatlarni faollashtirish haqidagi band kiritildi. Jumladan deklaratsiyada shunday deyiladi: “ Biz yeXHT da Markaziy Osiyo davlatlarining muhim rol o’ynashini ta’kidlaymiz. Biz yeXHT ning bu mintaqada demokratik tuzilmalarni rivojlantirish, qonun ustuvorligini mustahkamlash, barqarorlikni qo’llab- 1 Karimov I.A. Barqaror tinchlik va o’zaro manfaatli hamkorlik uchun. yevropada Xavfsizlik va hamkorlik kengashiga a’zo mamlakatlar davlat boshliqlarining Budapeshtda bo’lib o’tgan konferensiyasida so’zlangan nutq.// Bizdan ozod va obod vatan qolsin. – Toshkent: O’zbekiston, 1996. 2-jild. – B. 157. 2 Karimov I.A. Barqaror tinchlik va o’zaro manfaatli hamkorlik uchun. ... – B. 156. 3 Kubayev O. Maqsad- mintaqaviy xavfsizlik // Jamiyat va boshqaruv. – 2002. – № 1. – B.70 35 quvvatlash va nizolarni oldini olishga qaratilgan sa’y – harakatini faollashtirish maqsadidamiz” 1 . O’zbekiston o’z tarkibida demokratik davlatlarni biriktirgan NATO kabi tashkilotlarning ahamiyatini ham to’g’ri baholab, uning nafaqat yevropa mintaqasi barqarorligini saqlashga xizmat qilishi, aksincha, o’z siyosiy ustqurmasini mustahkamlashi va “Tinchlik yo’lida hamkorlik” dasturi doirasida yevropa mintahasida ham muhim o’rin tutishi mumkinligiga e’tibor qaratdi. O’zbekiston “Tinchlik yo’lida hamkorlik” dasturida ishtirok etar ekan, asosan o’z mustaqilligini mustahkamlash, zamonaviy xarbiy-texnik imkoniyatlarini qo’lga kiritish, harbiy kadrlar tayyorlash imkoniyatlarini kengaytirishni maqsad qilib qo’yadi. O’zbekiston NATO faoliyatidagi barcha yirik tadbirlarda faol qatnashmoqda. "Tinchlik yo’lida hamkorlik" dasturidagi muvaffaqiyatli ishtiroki esa taqsinga sazovor. AQSH tomoni yaqinda NATO da Janubiy Kavkaz va Markaziy Osiyo bo’yicha vakil tayinlaganini nazarda tutadigan bo’lsak, kelgusida bunday rejaning amalga oshishiga shubha qolmaydi. O’zbekiston o’z havfsizligini mustahkamlash maqsadida ham NATO da ishtirok etishdan manfaatdor. Umuman yevropa va butun g’arb – bu yuqori texnologiya va investitsiyalar manbai, zamonaviy demokratiya va inson huquqlari ramzidir. O’z oldiga havfsizligi ta’minlangan, taraqqiy etgan davlat qurishni maqsad qilib qo’ygan yosh O’zbekiston uchun bunday sheriklar bilan teng munosabatlarga kirishish, tabiiyki, beqiyos ahamiyat kasb etadi. 1 Ta’kidlab o’tganimizdek, O’zbekiston o’z tashqi aloqalarida ko’p tomonlama munosabatlar barobarida ikki tomonlama hamkorlikka ham tayanadi. Zero, ikki tomonlama aloqalar o’zaro manfaatlarni yorqinroq his etish, bir-birini yaqindan bilish imkonini beradiki, bu o’zaro hamkorlikning o’zoq davom etishi uchun mustahkam asos bo’lib xizmat qiladi. O’zbekistonnning Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Belgiya, Portugaliya, Avstriya, Gretsiya, CHexiya, Slovakiya, 1 YEXHT Oliy darajadagi Lissabon uchrashuvi. 1996 yilgi Lissabon hujjatlari // Inson huquqlari bo’yicha xalqaro shartnomalar (to’plam) , Muharrir A. Saidov – Toshkent: Adolat, 2004. – B. 451–480. 1 Kubayev O. Maqsad – mintaqaviy ќavfsizlik. Jamiyat va boshqaruv. 2002y. 1-son. 71 bet. 36 Ruminiya kabi qator mamlakatlar bilan o’rnatgan to’g’ridan-to’g’ri ikki tomonlama munosabatlari ham shundan dalolat berib turibdi. Respublikamiz Prezidenti Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisida so’zlagan ma’ruzasida “mustaqillikka erishganimizdan beri o’tgan tarixan qisqa davr ichida mamlakatimiz dunyo hamjamiyatida o’zining munosib o’rin egallaganligiga” 1 alohida urg’u bergan edi. Bu, birinchi navbatda, xalqaro siyosiy maydonda olib borilayotgan har tomonlama puxta ishlangan tashqi siyosatimiz bilan bog’liqdir. Mustaqillik qo’lga kiritilgan dastlabki kunlardanoq O’zbekiston tashqi siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri mintaqaviy xavfsizlik va barqarorlikni mustahkamlashdan iborat bo’lib kelmoqda. Markaziy Osiyo respublikalari hamkorligi doirasida O’zbekiston diniy ekstremizm, xalqaro terrorizm va narkobiznes xavfini o’zaro birgalikda bartaraf etish bo’yicha qator tashabbuslarni ilgari surib, ularni ro’yobga chiqarib kelmoqda. Jumladan, 2000 yil 21 aprelda Toshkentda O’zbekiston, Qozog’iston, Tojikiston va Qirg’iziston terrorizm, siyosiy va diniy ekstremizm, uyushgan jinoyatchilik hamda tomonlarning barqarorligiga xavf tug’diradigan boshqa tahdidlarga qarshi kurashda hamkorlikda harakat qilish haqida shartnoma imzolagani ham buning isboti bo’la oladi. O’zbekiston Tashqi ishlar vazirligining tashabbusi bilan 1997 yil 14-15 sentyabr kunlari tashkil etilgan “Markaziy Osiyo - yadro qurolidan xoli hudud” mavzusidagi Xalqaro konferensiyasi ishida jahondagi 56 davlat va 16 xalqaro tashkilotning vakolatli vakillari qatnashdi 2 . Bular orasida BMT, yeXHT, NATO, Atom energiyasi bo’yicha xalqaro agentlik, “Islom konferensiyasi” Tashkiloti, Lotin Amerikasida yadro qurolini ta’qiklash bo’yicha agentlik va boshqa xalqaro tuzilmalardir. Ushbu anjuman ishida BMT Xavfsizlik Kengashining doimiy a’zolari - yadro davlatlari hisoblanmish besh davlat vakillari faol qatnashdilar. O’zbekiston tashabbusi bilan BMT homiyligida 1995 yilda Toshkentda Markaziy Osiyoda mintaqaviy xavfsizlik muammolari bo’yicha xalqaro seminar 1 Karimov I. A. Bizning bosh maksadimiz – j amiyatni demokralashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va islo h etishdir ... – B- 59 2 YEXHT O’zbekistondagi vakolatxonasi JA. yejegodn ы y doklad za 2002 god o deyatelnosti OBSE. – S. 5. 37 muvaffaqiyatli o’tdi. Unda 20 ta xalqaro tashkilot vakillari, shuningdek dunyoning 30 dan ortiq mamlakatidan, jumladan AQSH, GFR, Fransiya, Rossiya, Buyuk Britaniya, YAponiya, Xitoy, Hindiston, Pokiston, Eron va boshqa davlatlardan kelgan diplomatlar va hukumat vakillari qatnashdi 1 . Turkmaniston o’zining betaraf pozitsiyasini ro’kach kilib, mintaqa atrofida kechayotgan asosiy geosiyosiy jarayonlardan chetda turishni afzal ko’rdi. Qirg’iziston va Tojikiston ham bir necha yillardan buyon mintaqa atrofida kechayotgan geosiyosiy jarayonlar sinovidan o’tib kelmoqda. Tabiiyki, mintaqadagi ayrim davlatlarning iqtisodiy imkoniyatlari va siyosiy holatlari yetakchi davlatlarning doimiy kuzatuvi va diqqat markazidan o’rin olib kelmokda. Ammo O’zbekiston o’z tashqi siyosiy faoliyatni mamlakat milliy manfaatlarini inobatga olgan holda qat’iyat bilan mustaqil ravishda amalga oshirib kelmoqda. Tojikiston 1992 yil 2 martda barcha Markaziy Osiyo davlatlari qatori BMTga teng huquqli a’zo davlat sifatida qabul qilindi. SHu davrdan BMT va Tojikiston o’rtasida qizg’in aloqalar boshlandi. BMT Bosh kotibi Kofi Annan bu haqida 2002 yil 21 oktyabrida Tojikiston parlamentiga qilgan murojaatida quyidagilarni ta’kidlagan edi: “Tojikiston va Birlashgan Millatlar Tashkiloti ikki tomon ham g’ururlansa arziydigan mustahkam va sermahsul hamkorlik aloqalar tajribasiga ega” 2 . SHuni alohida ta’kid lash lozimki, mazkur aloqalar asosan BMTning 1992- 1997 yillarda ichki harbiy-siyosiy nizolar girdobida qolgan Tojikistonga yordami, milliy birlik va tinchlikni tiklashga ko’maklashishdan iborat bo’ldi 3 . O’zbekistonning Afg’onistonga qurol-yarog’lar yetkazib berishni qattiq ta’qiqlab qo’yish haqidagi taklifi BMTning Xavfsizlik Kengashida ko’rib chiqildi. Bu esa O’zbekiston afg’on muammosini hal qilishda asosiy tinchlik o’rnatuvchilardan biri sifatida yuksak xalqaro obro’-e’tiborga egaligidan dalolat beradi. Markaziy Osiyo hududida geosiyosiy o’ringa ega bo’lgan O’zbekiston Respublikasi doimiy ravishda Afg’onistonda tinchlik o’rnatilishini va qarama 1 Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning ma’naviy ma’rifiy asoslari. O’quv qo’l. / Mas’ul muharrir A. Ochildiyev, - Toshkent: Toshkent islom universiteti, 2008. – B. 200. 2 Sotirov V. OON i Tadjikistan: Plodotvornoye vzaimodeystviye i sotrudnichestvo.// Tadjikistan i sovremennыy mir. Vestnik, Dushanbe, 2004, № 1, S.13 3 O’sha joyda. 38 qarshilik to’xtatilishini amalda istayotganligini isbot qilib kel moqda. Jumladan, Afg’onistonga qurol-yarog’ yetkazib berishni ta’qiqlash ha qi dagi O’zbekiston taklifi BMT Xavfsizlik Kengashining 1996 yildagi rezolyutsiyasi bilan qo’llab- quvvatlandi. Afg’onistondagi vaziyat BMT Xavf sizlik Kengashida 1996 yilda ikki marta - 15 fevral va 22 oktyabrda muho kama qilindi. 1996 yil 22 oktyabrda qabul qilingan BMT rezolyutsiyasida, xususan, “Afg’onistonning ichki ishlariga aralashmaslik hamda Afg’onis ton dagi mojaroda qatnashayot gan hamma tomonlarga qurol-yarog’lar va o’q-dorilar yetkazib berishning oldini olish muhimligi” ta’kidlanadi 1 . Evropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkilotining faoliyati yevropada xavfsizlik va tinchlikni ta’minlashga qaratilgan. yeXHT nafaqat yevropa balki umumjahon miqyosida inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilish, mintaqaviy va yalpi xavfsizlik, iqtisod, fan-texnika, atrof-muhit muhofazasi, chegaralar daxlsizligini, kuch ishlatmaslik va tahdid solmas lik, mojarolarni tinch yo’l bilan hal etish masalalari bilan shug’ullanuvchi yirik va nufuzli xalqaro tuzilmadir. Aytish joizki, Afg’onistonda beqarorlikning saqla nib qolishi nafaqat mintaqa, balki yevropa xavfsizligiga ham tahdid solmoqda. 1992 yil 30 yanvarida yevropada Xavf siz lik va Hamkor lik Kengashi (hozirgi yeXHK) tashqi ishlar vazirlarining Pragada bo’lib o’tgan majlisida O’zbekiston ushbu xalqaro tashkilotga qabul qilindi 2 . 1992 yil 26 fevralda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov Finlyandiyaga qilgan rasmiy safari chog’ida yevropada Xavf siz lik va Hamkorlik Kengashining Xelsinki (1975 y.) yakuniy aktiga imzo chekdi 3 . O’zbe kis ton Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan olib borilayotgan tashqi siyosiy faoliyat, xalqaro doiradagi munosabatlar yevropada Xavfsiz lik va Hamkorlik T ashkilotining (EXHT) maqsad hamda qarash la ri ga ham mos keladi. SHu asosda O’zbekiston Respublikasining yeXHT bilan muno sa bat lari samarali rivojlanib bormoqda. Tadqiqotning ushbu bobida ye vropada Xavfsizlik va 1 Gafarli M. S., Kasayev A. CH. Rivojlanishning o’zbek modeli: tinchlik va barqarorlik – taraqqiyot asosi. – Toshkent: O’zbekiston,2001. – B. 77. 2 YEXHT ning O’zbekistondagi vakolatxonasi JA. yejegodnыy doklad za 1992 o deyatelnosti OBSE. – S. 7. 3 YEXHTning O’zbekistondagi vakolatxonasi JA. yejegodnыy doklad za 1992 o deyatelnosti OBSE. – S. 7. 39 Hamkorlik T ashkiloti Markaziy Osiyodagi barcha mamlakatlar bilan ham keng qamrovli hamkorlik aloqalarini olib borishligi aniq dalillar asosida ta’kidlab o’til gan 1 . Markaziy Osiyo mamlakatlarining mintaqa xavfsizligini ta’minlashdagi tashabbuslariga e’tibor bergan holda bevosita ularning boshqa xalqa ro tashkilotlar bilan birgalikda amalga oshirgan ishlari ham ko’rsatish lozim . Ma’lumki, mintaqa va dunyo xavfsizlik tizimini ta’minlashda SHan xay hamkorlik tashkiloti (SHHT) faol ish olib bormoqda. Uning bosh vazi falaridan biri mintaqa davlatlari bilan hamkorlikda xavfsizlikni ta’ minlashdir. Bu borada O’zbekiston poytaxti Toshkent shahrida joylashgan SHHTning mintaqaviy aksilterror tuzilmasi tomonidan amaliy ishlar bajarildi. Jumladan, 2005 yilning 5 iyulidan 2006 yilning 15 iyunigacha SHHT hududida 450 ta terrorchilik harakatining oldi olindi. Tashkilot maxsus xizmat xodimlari tomonidan terrorchilik tashkilotlarining 15 nafar rahbari ushlandi yoki yo’q qilingan. 400 nafar jinoyatchi ustida qidiruv ishlari olib borilmoqda 2 . Markaziy Osiyo davlatlaridan biri Tojikistondagi vaziyatga ham alohida e’tibor qarati sh zarur . Ma’lumki, 90 yillar boshida ushbu mamlakatda ichki vaziyatning keskinlashuvi natijasida, 1992 yil noyabr oyidagi Tojikiston Oliy Kengashining murojaatiga binoan MDH davlatlari unga insonparvarlik yordamini ko’rsata boshladi lar. Natijada, MDHga a’zo davlatlar rahbarlarining birgalikda qabul qilgan qaroriga binoan tojik-afg’on chegarasi hududiga Rossiyaning 201- diviziyasi chegarachilari kiritildi. SHu bilan birga Tojikistonda tinch lik ni saqlash maqsadida ushbu respublika hududiga qo’shimcha O’zbekiston, Qozog’iston va Qirg’iziston harbiy bo’linmalari kiritildi 3 . MDH ga a’zo davlatlar xavfsizlik va barqarorlikni saqlash borasida bir qator bitimlarni imzolaganlar. Jumladan, MDH davlatlari ichki ishlar vazirliklarining Jinoyatchilikka qarshi kurash doirasidagi o’zaro harakati haqida bitim (1992 yil), Giyohvand vositalar va psixotrop moddalarining noqonuniy aylanmasi bilan kurashda hamkorlik haqidagi bitim (1992), Uyushgan jinoyatchilik bilan kurash doirasidagi o’zaro harakat haqidagi bitim ( 1 9 9 4 ) , Transportdagi jinoyatchilik 1 YEXHTning insoniylik mezonlari bo’yicha hujjatlari. Ikkinchi nashri. Ma’sul muharrir yu.f.d. A. Saidov. – Toshkent, 2005. – B. 159. 2 Po’latov A . O’zbekiston raisligi samarali bo’ldi .// Milliy tiklanish, 2011. 3 YEXHT O’zbekistondagi vakolatxonasi JA. yejegodnыy doklad za 1992 god o deyatelnosti OBSE. – S. 10. 40 bilan kurashdagi hamkorlik haqidagi bitim va boshqalar, idoralararo bitimlar toifasiga kiradi. Bu turdagi shartnomalar, odatda, tilga olingan jinoyatlarni sodir etgan shaxslar haqida ma’lumotlarni ayirboshlash, tayyorlanayotgan va sodir etilgan jinoyatlar, shuningdek, ularni sodir etish usullari haqidagi ma’lumotlarni ayirboshlash, tegishli mutaxassislar va texnologiyalarni ayirboshlash va hokazolar bo’yicha hamkorlikni nazarda tutadi 1 . SHunday qilib, Markaziy Osiyoda xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlash yo’lida O’zbekiston Respublikasining mintaqadagi geo siyo siy o’rni va mavjud muammolarni bartaraf etishdagi yetakchilik roli alohida ko’rsatib o’ti sh lozim . SHu bilan birga Markaziy Osiyo davlatlarining nufuzli xalqaro tashkilotlar – BMT, yeXHT, MDH va SHHT bilan birga lik da mintaqada xavfsizlik, tinchlik va barqarorlikni qaror toptirishdagi tashab buslari muhim ahamiyat kasb etganligi ta’kidlab o’ti sh zarur . 1 YEXHT O’zbekistondagi vakolatxonasi JA. yejegodnыy doklad za 1995 god o deyatelnosti OBSE. – S.8. 41 4. O’zbekiston va xalqaro tashkilotlarning mintaqada demokratik va ijtimoiy islohotlarni amalga oshirish soxasidagi hamkorligi Hozirgi kunda munosabatlarni demokratik asosda qayta qurish xalqaro siyosiy munosabatlarni barqarorlashtirishning eng muhim yo’li sifatida e’tirof etilmoqda. Albatta, ushbu jarayonni bir yoki bir necha davlatning ishtiroki bilan hal qilib bo’lmaydi. Buning uchun ko’pchilik davlatlarning birgalikdagi harakati zarur bo’ladi. Ayni paytda bu borada mavjud ziddiyatning kelib chiqish sabablarini ham e’tiborga olish muhimdir. Odatda davlatlararo ziddiyatlar, bir tomondan, hozirgi tarixiy bosqichning qarama-qarshiliklar bilan bevosita bog’liq holda kelib chiqsa, boshqa tomondan ular o’zaro siyosiy munosabatlarning xususiyatlariga ham bog’liq. Markaziy Osiyo davlatlarining BMT, yeXHT va boshqa shu kabi nufuzli xalqaro tashkilotlarga a’zo bo’lishi ularda demokratik tamoyil larni qaror topishida, inson huquqlari va erkinliklarini kafolatlashda muhim ahamiyat kasb etganligiga ham asosiy urg’u berilgan. Jumladan, O’zbekiston BMTning inson huquqlari bo’yicha Fuqarolik va siyosiy xuquqlar to’g’risidagi pakt, Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to’g’ risidagi pakt, Qiynoq hamda jazolashning qattiq shafqatsiz, in so niy likka zid yoki qadr-qimmatni kamsituvchi turlarga qarshi konvensiya 1 va boshqa bir qator shart no mala riga qo’shilganligi ko’rsatib o’tilgan. Aytish joizki, xalqaro tajribalardan kelib chiqib va BMTning qo’llab- quvvatlashi asosida O’zbekistonda mustaqillik yillari inson huquqlarini himoya qilish bo’yicha bir nechta institutlar tashkil qilindi. Ular qatorida Oliy Majlisning inson huquqlari bo’yicha Vakili (Ombudsman, 1995 yil), Oliy Majlis huzuridagi amaldagi qonunchilik monitoringi instituti (1996 yil), Inson huquqlari bo’yicha 1 BMT ning O’zbekistondagi vakolatxonasi joriy arxivi. Vestnik OON. 2001 god. 42 Respublika Milliy markazi (1996 yil) va Jamoatchilik fikrini o’rganish markazi (1997 yil) faoliyat ko’rsatib kelmoqdalar 1 . SHuningdek, O’zbekiston hukumati BMT bilan birgalikda 2005-2009 yil larda O’zbekiston Respublikasining rivojlanishiga ko’maklashish maqsadi ga yo’naltirilgan dasturni qabul qilgan. Ushbu dasturga ko’ra iqtisodiy rivoj lanish va kam ta’minlanganlik sohasida boshqaruv, tabiat va energoresurslardan oqilona foydalanish, demokratlashtirish jarayonlarini ri voj lantirish sohasidagi boshqaruv va boshqa shu kabi ustuvor masalalarga yordam ko’rsatishni maqsad qilib olgan. SHuni ham alohida ta’kidlash joizki, mustaqillik yillari O’zbekiston Respublikasida BMTning ko’magida jami 64 ta turli sohalarni qamrab oluvchi loyihalarni amalga oshirish rejalashtirilgan. Bugungi kunda 48 ta loyiha ustida ish olib borilmoqda, 15 ta loyiha esa nihoyasiga yetgan 2 . Insoniylikning mezon va andozalari har qanday davlat taraqqiyotining iqtisodiy hamda demokratik islohotlarini qamrab oluvchi kompleks tushuncha hisoblanadi. yeXHT tomonidan aynan shu jihatlarga, unga amal qilish jarayonlariga barqarorlik va xavfsizlikning kafolati sifatida alohida e’tibor qaratiladi. Bunda eng birinchi o’rinda inson huquqlarini himoyalash, ijtimoiy portlashlar, fuqaroviy va millatlararo nizolarga yo’l qo’ymaydigan choralar ko’radigan fuqarolik jamiyatini barpo etish mexanizmlari masalasi turadi. SHuni alohida qayd etish lozimki, Markaziy Osiyo davlatlari tomonidan inson huquqlariga doir BMT va yeXHT standartlariga sodiqlik masalalari ularning Konstitutsiyalari va qabul qilgan qonunlarida o’z aksini topgan. SHu bilan birga ularning barchasi mintaqada, demo kratlashuv jarayonini yanada tezlashtirish, inson huquqla rini himoya qilish, milliy ozchilik manfaatlarini himoyalash masalalariga alohida e’tibor berib kelmoqdalar. EXHTga a’zo mamlakatlarda demokratlashuv jarayonlarida uning Demo kra - tik institutlar va inson huquqlari bo’yicha byurosi (DIIHB) alohida o’rin tutadi. 1996 yildan boshlab Markaziy Osiyoda va jumladan O’zbekistonda DIIHB tomonidan keng qamrovli ishlar amalga oshirib kelinmoqda. Jumladan, ushbu 1 BMT ning O’zbekistondagi vakolatxonasi joriy arxivi. Vestnik OON. 2008 god. 2 BMT ning O’zbekistondagi vakolatxonasi joriy arxivi. Birlashgan Millatlar tashkiloti. Asosiy omillar. 43 byuro va O’zbekiston hukumati tashabbuslari bilan 1996 yil 11 - 13 sentyabr kunlari Toshkent shahrida “Inson huquqlari bo’yicha milliy muassasalar” mavzuida xalqaro kengash seminari o’tka zil di. Bu kengash Markaziy Osiyo, yevropa va Amerikaning 21 mamlakatidan, shuning dek 29 ta xalqaro va hukumatga qarashli bo’lmagan tashkilotlardan kelgan ekspertlar ishtirokida keng doirada muloqot o’tkazish imkonini berdi 1 . Ushbu seminar-kengashda so’zga chiqqan yeXHTning DIIHB direktori masla hatchisi YA. Polishevskiy haqli ravishda ta’kidlaganidek, “Har qanday xalq minglab yillik taraqqiyoti davomida to’plangan tajribaga, milliy an’ana lar ga ega. SHu sababdan ham yevropa tajribasini bu yerda to’la-to’kis, butun ligicha qo’llab bo’lmaydi. Har qanday davlat demokratik davlat barpo etish jarayonida, eng avvalo, o’z tajribasi, nuqtai nazariga asoslanadi” 2 . O’zbe kis ton Respublikasi Prezidentining 1996 yil 31 oktyabr dagi Farmo ni ga asosan Inson huquqlari bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Milliy markazi 3 tashkil etilganligi hamda ushbu markazning xalqaro tash ki lotlar bilan yaqindan faol hamkorlik ishlarini olib borganliklari yori tib o’tilgan. Jumladan, ushbu markaz yeXHTning DIIHB, yeXHTning Tosh kent dagi Loyihalar koordinatori, BMT va uning ixtisoslashtirilgan muas sa salari (BMTTD, BMT Inson huquqlari bo’yicha Oliy komissari boshqar masi, YUNISEF), “Konrad Adenauer” va “Fridrix Ebert” nomidagi jamg’ar ma lar, Fransiya, Germaniya, YAponiya va boshqa davlatlar elchixonalari bilan samarali hamkorlik qilib kelmoqda. Masalan, 2006 yil 20-21 aprel kun la ri Inson huquqlari bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Milliy markazi BMTTD bilan hamkorlikda Inson huquqlari bo’yicha xalqaro shartnoma lar ni bajarish yuzasidan Milliy ma’ru zalar tayyorlashga doir trening o’tkaz dilar 4 . SHunindek mazkur bobda, Markaziy Osiyo davlatlari saylovlarni oshkora va saylov qonunchi ligiga rioya etilishini ta’minlash borasida xalqaro tashkilotlar bilan 1 YEXHTning O’zbekistondagi vakolatxonasi JA. Informatsionnыy byulleten o ob sh estvenn o-politicheskoy si tuatsii v s entralno-aziatsk om region e .OSCE, 1997 . – S. 2. 2 YEXHTning O’zbekistondagi vakolatxonasi JA. Informatsionnыy byulleten o ob sh estvenn o-politicheskoy si tuatsii v s entralno-aziatsk om region e .OSCE, 1997 . – S.5. 3 YEXHTning O’zbekistondagi vakolatxonasi JA. Informatsionnыy byulleten o ob sh estvenn o-politicheskoy si tuatsii v s entralno-aziatsk om region e .OSCE, 1997 . – S. 7. 4 YEXHTning O’zbekistondagi vakolatxonasi JA. Informatsionnыy byulleten o ob sh estvenn o-politicheskoy si tuatsii v s entralno-aziatsk om region e .OSCE, 2006 . – S. 4. 44 faol hamkorlik jarayonlari o’z aksini topgan. Jumladan, O’zbekiston Respublikasida ikki palatali parla mentga ilk bor o’tkazilgan 2004 yil dekabrda va O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasiga 2009 yil 27 dekabrda bo’lib o’tgan saylov jarayonlarida yeXHT, yevroparlament, MDH, SHanxay Hamkorlik tashkiloti kuza tuv chilari missiyalari qatnashdi 1 . Saylovda ishtirok etgan kuzatuvchilar saylov monito ringini o’tkazdi. Ular saylov kompaniyasining barcha bosqichlari O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi va umume’tirof etilgan tamo yil larga muvofiq o’tganligini ta’kidladilar 2 . Inson xuquqlarini himoyalash va demokratik tamoyillarga rioya qilish masalalari Markaziy Osiyo mintaqasining barcha davlatlarida ham amalga oshirilish jarayonlari kuzatib o’tilgan. Ushbu jarayon Tojikiston Respublikasi misolida ko’rilganida, mintaqaning boshqa davlatlari singari Tojikiston ham mamlakatda demo kratik tamoyillarni o’rnatish yo’lidan borilayotganligi, o’z maqsadlarini amalga oshirishga ko’maklashuvchi xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik qilinayotganligi ko’rsatib o’tilgan. Masalan, Tojikiston ham Markaziy Osiyoning boshqa davlatlari singari inson huquqlari bo’yicha asosiy shartnomalarga qo’shilgan. Ular tarkibiga “Fuqa rolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi xalqaro pakt”, “Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to’g’risidagi xalqaro pakt”, “Irqiy kamsitish larning barcha shakllariga barham berish to’g’risidagi konvensiya”, “Ayol larga nisbatan kamsitishning barcha shakllariga barham berish to’g’risidagi konvensiya”, “Bola huquqlari to’g’risidagi konvensiya”, “Qiynoq hamda muo ma la va jazolashning shafqatsiz, insoniylikka zid yoki qadr-qimmatni kamsituvchi turlariga qarshi konvensiya” va boshqalar kiradi 3 . Markaziy Osiyo hududi mavjud bo’lgan muammolarni bartaraf etish yo’lida xalqaro tashkilotlar tomonidan ko’rsatilgan gumanitar yordamlariga ham alohida e’tibor qaratish lozim. Bunday muammolar orasida mintaqa uchun muhim bo’lgan 1 YEXHTning O’zbekistondagi vakolatxonasi JA. Informatsionnыy byulleten o ob sh estvenn o-politicheskoy si tuatsii v s entralno-aziatsk om region e .OSCE, 2010 . – S. 8. 2 Abdusalomov M. Erkin saylovlar – demokratiyaning muhim mezoni.//Demokratlashtirish va inson huquqlari. 2006 №6, B.11 3 BMT ning O’zbekistondagi vakolatxonasi joriy arxivi. Vestnik OON. 2008 god. 45 muammolardan biri sifatida albatta xavfsizlik masalasi turar edi. Bu esa o’z navbatida Afg’oniston mojarosi bilan to’g’ridan to’g’ri bog’lik bo’ldi. Ma’lumki, 1992-1993 yillarda Tojikistonda sodir bo’lgan qurolli to’qnashuvlar tufayli ushbu respublikaning 50 mingdan ortiq fuqarosi Afg’onistonning shimoliy viloyatlariga qochib o’tishga majbur bo’lgan edi. O’zbekiston Respublikasi hukumati esa BMTning qochoqlar masalalariga doir Oliy komissari bilan hamkorlikda boshpanasiz qolgan fuqarolarga o’zining yordam qo’lini cho’zdi. Garchi Afg’onistondagi ichki harbiy-siyosiy vaziyat jiddiy bo’lsa ham, O’zbekiston o’z hududlari orqali qochoqlarning Tojikistonga o’tib borishi uchun shart-sharoitlar yaratib berdi 1 . SHuni ham ta’kidlash joizki, Markaziy Osiyo davlatlari mintaqa xavfsiz ligi va barqarorligiga tahdid solayotgan Afg’onistondagi notinchlik larga barham berish va bu yerda tinch hayotni izga solish maqsadida xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda mazkur davlatga gumanitar yordamni ko’rsat moqdalar. Masalan, O’zbekiston mutaxassislari vayron bo’lgan o’ndan ortiq ko’priklarni ta’mirlab, yo’llarni ekspluatatsiya qilishga loyiq holatga keltirdilar. Afg’onistonning shimoliy viloyat lari ga elektr energiyasini yetkazib berish ishlarini amalga oshirmoqda. O’zbekis ton avtomobillari, quri lish materiallari va boshqa tovarlari Afg’oniston bozoridan mustah kam o’rin egallamoqda. Ko’plab afg’on yoshlari O’zbekistonning turli oliy o’quv yurt larida o’qimoqdalar 2 . Markaziy Osiyodagi Orol muammosi ekologik va ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari jihatidan XX asrning eng katta falokatlardan biri ekanligi asoslab o’tilgan. SHu sababli ushbu muammo nafaqat mintaqa mamlakatlari balki jahon hamjamiyati va jumladan turli xalqaro tashkilotlarning diqqat markazidan o’rin egalladi. Buning natijasida 1991 yilda BMTning atrof-muhit bo’yicha dasturi (YUNEP) Orol dengizi fojia sining qamrovi va jiddiyligi borasida dastlabki baholash ishlarini amalga oshirdi 3 . 1 Rahimov M.O’zbekiston respublikasining Birlashgan Millatlar tashkiloti bilan ko’p tomonlama hamkorligi.//Mustaqil O’zbekiston tarixining dastlabki sahifalari. Davriy to’plam №3– Toshkent: SHarq, 2000. – B. 190. 2 Jalilov A., Tulenova G. G eosiyosat asoslari (O’ q uv qo’llanma ). – T oshkent: 2007. - B.3. 3 BMT ning O’zbekistondagi vakolatxonasi joriy arxivi. Vestnik OON. 1992 god .46 1992 yili yangi mustaqil davlatlar iltimosiga ko’ra, Jahon banki (JB) missiyasi Orol dengizi havzasi va Orolbo’yi hududidagi hayotga ekologik, institutsional va ijtimoiy-iqtisodiy baho berish bo’yicha ish boshladi. Natijada Jahon banki missiyasi Orol dengizi tangligi oqibatlarini yengil lashtirish bo’yicha uch bosqichli dasturni ishlab chiqdi. 1994 yilning iyuni da dastur Birlashgan Millatlar Tashkiloti taraqqiyot dasturi (BMTTD), Jahon banki (JB) va BMTning atrof-muhit bo’yicha Dasturi (YUNEP) ko’magida Parijda donorlarga taqdim etildi. Mazkur uchrashuvda donorlar Jahon Banki tomonidan suralgan 41 mln. AQSH dollaridan 31 mln. dollarini dasturning tayyorlov jarayoniga ajratish majbu riyatini zimmasiga oldi 1 . Markaziy Osiyo hududida va jumladan Orol dengizi basseynida vujud ga kelgan ekologik halokat oqibatlarini yengib o’tishda yevropada Xavf sizlik va Hamkorlik Tashkilotining ham ulkan hissasi kuzatib o’tilgan. Jumladan, yeXHT rahnamoligida O’zbekistonning Toshkent va Urganch shaharlarida 1995 yilning oktyabrida atrof-muhitni tiklash bo’yicha xalqaro seminar bo’lib o’tdi 2 . Ammo keyingi yillarda ham Orol muammosi xalqaro tashkilotlarning e’tiboridan chetda qolmadi. 2010 yil 4-5 aprel kunlari BMT Bosh kotibi Pan Gi Mun O’zbekistonga tashrif buyurib, dastlab Nukus shahrida Orol bo’yidagi ekologik vaziyatni yaxshilash borasida amalga oshirilgan ishlarga bag’ishlangan taqdimot marosimida ishtirok etdi. Tashrif davomida u Orol bo’yidagi ekologik vaziyat bilan yaqindan tanishdi. BMT Bosh kotibi O’zbekiston Prezident I.A.Kari mov bilan uchrash - ganda, “O’zbekiston va BMT o’rtasidagi umumiy masalalarni hal etish doira sida O’zbekistonlik hamkorlarimiz bilan birgalikda ishlashdan mamnunman. Orol dengizini qurib, bu falokatning butun min ta qa ekotizimiga yetkazgan salbiy ta’siri nechog’li katta ekanligiga ishonch hosil qildim. Murakkab ekologik sharoitda yashayotgan odamlar bilan uchrash dim. Qariyb butun mintaqa aholisi boshdan kechirayotgan ofatni tasavvur qilishning o’zi og’ir”, deb ta’kidladi 3 . SHu bilan 1 BMTning O’zbekistondagi vakolatxonasi joriy arxivi. Vestnik OON. 1994 god . 2 Saidov A. Uzbekistan i OBSE: grani sotrudnichestva. – Tashkent: 1998. – S. 20. 3 BMTning O’zbekistondagi vakolatxonasi joriy arxivi. BMT va O’zbekiston: rivojlanish yo’lida hamkorlik. 47 birga, Pan Gi Mun O’zbekiston rahbarining bu boradagi tashabbuslari naqadar asosli va muhim ekanligini alohida e’tirof etdi. SHuningdek bobda, BMT Bosh kotibi Pan Gi Munning Markaziy Osiyoga kelgan paytida 2010 yil 6 aprelda Qirg’iziston Respub li kasiga ham qilgan rasmiy tashrifi ko’zdan kechirilgan. Bu borada, mazkur mamlakatning hukumat rahbarlari bilan uchrashuv jarayonlarida Markaziy Osiyoda vujudga kelayotgan suv muammolari bo’yicha olib borilgan muzokara va fikr-mulohazalar yoritib o’tilgan 1 . 2010 yil yozida Qirg’iziston Respublikasining janubida vujudga kelgan vaziyat uning oqibatlari va bartaraf etish masalalariga alohida e’tibor qaratilgan. Sodir etilgan fojeali voqealar oqibatida 100 mingga yaqin Qirg’iziston fuqarosi O’zbekistonning Andijon, Namangan va Farg’ona viloyatlarida vaqtinchalik qabul qilinib, joylashtirilgan edi. Bunday vaziyatda O’zbekiston hukumati tomonidan Qirg’izistondan vaqtincha ko’chib kel gan larga insonparvarlik yordamini tegishli manzillarga aniq va tezkorlik bilan yetkazib berish uchun barcha chora-tadbirlar ko’rildi. Qirg’izistondan vaqtincha O’zbekistonga ko’chib o’tgan larga xorijdan jami qiymati 3926,6 ming AQSH dollariga teng insonparvarlik yuki yetkazildi. Ularning yarmi dan ko’pi xalqaro tashkilotlar tomonidan taqdim etildi. Jumladan, BMT 1 337,9 ming, Qizil xoch va Qizil yarim oy jamiyati 636 ming, YUNISEF 67 ming, Xalqaro shifokorlar ligasi 64,4 ming, CHegara bilmas shifokorlar 41,8 ming dollarlik yordam ko’rsatdi 2 . O’zbekiston Respublikasi tomonidan qo’shni davlatdan ko’chib kelganlarga bepul tibbiy yordam ko’rsatildi va barcha zarur narsalar - palatkalar, ko’rpa- to’shak, kiyim-kechak, oziq-ovqat va maishiy buyumlar bilan ta’minlandi 3 . 1 Kыrgыz Tuusu 2010 yil 6 aprel, №23, – B.8. 2 BMTning O’zbekistondagi vakolatxonasi joriy arxivi. BMT va O’zbekiston: rivojlanish yo’lida hamkorlik. 3 Ishonch, 2010 yil,1 iyul, №78 48 Xulosa Markaziy Osiyo mintaqasida xavfsizlik va barqarorlikni taminlashda xalqaro tashkilotlarning rolini kuzatishga, aniqlashga va tahlil etish ga bag’ishlab olib borilgan quyidagi xulosalarga kelingan: 1. Tadqiqot natijalari shuni ko’rsatdiki, Markaziy Osiyoga va ushbu mintaqada vujudga kelgan yosh mustaqil davlatlarning tinch osoyishta yo’l bilan barqarorlikka erishishlari uchun to’siq bo’lishi mumkin bo’lgan bir qator omillar 49 mavjud ekanligi aniqlandi. Bunday omillar qatoriga xalqaro terrorizm, diniy ekstremizm va fundamentalizm, separatizm hamda mintaqa genofondiga salbiy ta’sir etuvchi ekologik muammolar kiradi. 2. Markaziy Osiyo mamlakatlari mustaqillikning dastlabki kunlardanoq o’zlarining tashqi siyosiy faoliyatini belgilovchi strategiya, tamoyil lar va ustivor yo’nalishlarini ishlab chiqdilar. Tashqi siyosiy faoliyat olib borish yo’lida eng dolzarb va ustivor yo’nalishlardan biri sifatida esa mamlakat ichida hamda mintaqa miqyosida xavfsizlikni va barqarorlikni ta’minlash masalasi belgilandi. 3. Markaziy Osiyo xavfsizligi va barqarorligiga tahdid soluvchi omillarga qarshi kurashish yo’lida ushbu mintaqada o’zining yetakchilik mavqei bilan ajralib turuvchi O’zbekiston Respublikasining o’rni alohida ahamiyat kasb etmoqda. 4. Tadqiqot natijalari shuni ko’rsatadiki, Markaziy Osiyo mintaqasiga nisbatan mavjud bo’lgan tahdidlar asosan janubda joylashgan qo’shni davlat Afgonistondan esmoqda. XIX asr bo’sag’asida ushbu davlatning xalqa ro terrorizm markaziga aylanishi nafaqat Markaziy Osiyo mamlakatlari ga, balki jahon hamjamiyatiga ham tahdid solayotganligiga butun dunyo ahli guvoh bo’lmoqda. Markaziy Osiyo davlatlari va jumladan O’zbekiston Respublikasi o’zining bor imkoniyatlaridan foyda lan gan hamda xalqaro tashkilotlarni jalb etgan holda Afgonistonda tinch yo’li bilan muammolar yechimini topish uchun o’z hissalarini qo’shmoqdalar. 5. Markaziy Osiy mintaqasida mavjud bo’lgan dolzarb muammolardan biri sifatida bu hududda yadro va yalpi qirg’in qurollarini saqlamaslik, sinovdan o’tkazmaslik bilan bog’liq masalalar hisoblanadi. Qo’shni davlatlarda bu sohadagi yutuq va kashfiyotlarni sinab ko’rish davom etayotganligi mintaqa davlatlari mustaqilligi va barqarorligiga xavf solmoqda. SHu sababga ko’ra O’zbekis ton Respublikasi BMT bilan hamkorlikda, yadro qurolini batamom yo’qo tish ni, yadro qurolini tarqatmaslik to’g’risidagi shartnoma samarali amal qilishini va muddatsiz uzaytirilishini yoqlab chiqmoqda. 6. Tadqiqot jarayoni shuni ko’rsatdiki, Markaziy Osiyo mintaqasining ijtimoiy-iqtisodiy holatiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi omillardan biri sifatida 50 ekologik muammo ham muhim o’rin tutadi. Orol dengizining qurib borishi mintaqada ko’plab ijtimoiy va iqtisodiy muammolarni keltirib chiqarayotganini kuzatish mumkin. SHu bois ham bu jarayonda yuzaga kelgan muammolarni bartaraf etish yo’lida Marka ziy Osiyo davlatlari va jumladan O’zbekiston Respublikasi BMT, yeXHT, MDX va SHHTlarining mavjud imkoniyatlaridan unumli foydalangan holda vaziyatni yumshatishga harakat qilib kelayotganini ko’rishimiz mumkin. 7. Markaziy Osiyo respublikalari mustaqillikka erishgach o’z oldiga rivojlangan mamlakatlar tajribasiga tayanib dunyoviy demokratik dav lat qurish yo’lini tanlashdi. SHu sababga ko’ra bugungi kunda ushbu mintaqa davlatlarida bir vaqt ning o’zida demokratik o’zgarishlar amalga oshirib kelinmoqda. Demo kratiya prinsiplariga rioya qilish va inson huquq lari himoyasini ta’minlash masalalarida, Markaziy Osiyo mamlakatlariga asosan Birlashgan Millatlar Tashkiloti hamda yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkilo ti ning faol ishtiroki yaqqol ko’zga tashlanadi. 8. Tarixdan ma’lumki, Markaziy Osiyo mintaqasida joylashgan xalqlarning tarixiy ildizi, dini, madaniyati, urf- odatlari va qadriyatlari bir- biriga yaqin dir. Ammo shunga qaramasdan tashqi omillar ta’siri ostida min taqa xalqlari o’rtasidagi nizolarni chiqarib, Markaziy Osiyo davlatlari o’rtasida siyosiy va millatlararo to’qnashuvlarni keltirib chiqarishga qaratil gan harakatlar yuz berdi. Bunday holatni Qirg’iziston Respublikasining O’sh viloyatida sodir bo’lgan voqealarda ko’rishimiz mumkin. Bunday holat ni oldini olish, mintaqadagi barqarorlikni ta’minlashda xalqaro tashki lot lar tomonidan beg’araz gumanitar yordam qo’li uzatilganligi ko’plab misollarda o’z tasdig’ini topdi. SHunday qilib, Markaziy Osiyoda xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlashda xalqaro tashkilotlar va O’zbekistonning o’rni beqiyos ekanligini guvohi bo’l dik. Bunday tashkilotlar qatorida eng avvalo BMT, yeXHT, MDH va SHHTlari alohida o’rin tutadi va ularning har biri bilan mintaqadagi barcha mam la katlar yaqin aloqalarni amalga oshirib kelmoqdalar va kelgusida bunday aloqalarni yanada rivojlantirish siyosatini olib bormoqdalar. 51 SHu bilan birga yuqorida keltirilgan xulosalarga asoslangan holda Markaziy Osiyo davlatlari va xalqaro tashkilotlar o’rtasidagi hamkorlik aloqalarini yanada jadallashtirish maqsadida quyidagi taklif va tavsiyalar berilgan : - mintaqa xavfsizligi va barqarorligiga tahdidlar va chaqiriqlar mintaqaning har bir davlati uchun bir xilda ta’luqli ekanligini hisobga olgan holda xalqaro tashkilotlarni mintaqadagi iqtisodiy, ijtimoiy, milliy, demografik muammolarga ayrim mamlakatlar manfaatlari nuqtai nazaridan emas, balki butun mintaqa manfaatlari nuqtai nazaridan yondoshishga chaqirish zarur; - narkotrafik va narkobiznesga qarshi mintaqa davlatlarining barchasi bor imkoniyatlari darajasida kurashishlarini ta’minlashda SHHT salohiyatidan yanada samarali foydalanish maqsadga muvofiq bo’lar edi; - mintaqaga qo’shni mamlakatlar yadro quroliga ega bo’lganligi va shunga harakat qilayotganliklarini inobatga olib, yadro qurolini tarqatilishi ustidan xalqaro nazoratni yanada kuchaytirish masalasida xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik aloqalarini kengaytirish zarur deb hisoblanadi; - Markaziy Osiyoda suv resurslari va transchegaraviy daryolarning taqsimoti masalasi mintaqadagi vaziyatni keskinlashtirishi ehtimolidan kelib chiqib, bu muammoga ikki qutbli qarashlarni bartaraf etish, jahon hamjamiyatda ushbu muammoga nisbatan xolis fikrlarni shakllantirish maqsadga muvofiq. - Markaziy Osiyo mamlakatlarida demokratik va tarixiy o’zgarishlarni amalga oshirish hamda ekologik muammolarni bartaraf etish jarayonlarida yevropa da Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkilotining amaliy yordamlarini maxsus dasturlar asosida amalga oshirilsa aniq maqsadlarga erishish imkonini yaratadi; 52 Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati I.Raxbariy adabiyotlar. 1. Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. –Toshkent: O’zbekiston, 2011. – 440 bet. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning BMT Mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag’ishlangan sammiti yalpi majlisidagi nutqi // Xalq so’zi, 2010 yil 22 sentyabr, 1-2-b. 3. Hamkorlik, taraqqiyot va xavfsizlikni ta’minlash yo’lidan // Xalq so’zi, 2010 yil 21 sentyabr, 1-b. 53 4. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. T.: “O’zbekiston”, 2010. – 80 b. 5. Karimov I.A. Vatanimizning bosqichma-bosqich va barqaror rivojlanishini ta’minlash – bizning oliy maqsadimiz. 17-jild – T.: “O’zbekiston”, 2009. – 280 b. 6. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbekiston, 2009. 7. Karimov I.A. Mamlakatni modernizatsiya qilish va iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish yo’lida. 16-jild – T.: “O’zbekiston”, 2008. – 368 b. 8. Karimov I.A. Jamiyatimizni erkinlashtirish, islohotlarni chuqurlashtirish, ma’naviyatimizni yuksaltirish va xalqimizning hayot darajasini oshirish – barcha ishlarimizning mezoni va maqsadidir. 15–jild – T.: “O’zbekiston”, 2007. – 320 b. 9. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. -T.: O’zbekiston, 2005. 10. Karimov I.A. Imperiya davrida bizni ikkinchi darajali odamlar, deb hisoblashar edi. –T.: «O’zbekiston», 2005. 11. Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. – T.: “O’zbekiston”, 1999.–686 b. 12. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. -T.: “O’zbekiston”, 1999. 13. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari // Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida. 6–jild. – T., 1998. II.Asosiy adabiyotlar. 14. Abulqosimov H. O’zbekistonda iqtisodiy islohotlar. –T.: Akadimiya, 2008. 15. Alimov R. sentralnaya Aziya: obshnost interesov. –Tashkent: SHarq, 2005. – S. 158. 16. Arifxanov SH.Sentralnaya Aziya: nastoyasheye i budusheye. –Tashkent, 2010. – 218 s. 17. Asrlarga teng yillar. Mustaqillik darsi (ma’ruza matni). “O’AJBNT” markazi – Toshkent – 2001. 54 18. Bu muqaddas Vatanda azizdir inson. O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi; nashr uchun mas’ul A Bekmurodov (va boshq.). – T.: G’afur G’ulom nomidagi nashriyot–matbaa ijodiy uyi, 2010. – 148 b. 19. Jo’rayev T. Mintaqaviy mojarolar va siyosiy yechimlar. Politologiya. – Toshkent: 2002; 20. Zakurlayev A. G’oyalar kurashi. –Toshkent: 2000. 54 b. 21. “Mingyillik rivojlanish maqsadlarini ko’zlab harakat qilamiz!” nomli elektron-taqdimot ko’rinishidagi o’quv qo’llanma. – Toshkent, 2006. / www.un.uz. 22. “Mingyillik deklaratsiyasida 2010 yil uchun belgilangan rivojlanish maqsadlarini amalga oshirish to’g’risidagi ma’ruza” (Nyu-York, 2010 yil, iyun). 23. Murtazayeva R.H. O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va bag’rikenglik.// O’quv qo’llanma. –Toshkent: Universitet, 2007. –B.184 . 24. Otamurotov S. Siyosat va millatlararo munosabatlar. Poli to lo giya. Mualliflar jamoasi. –Toshkent, 2002. – B. 100 . 25. Nuriddinov E.Z. Mejdunarodnoye sotrudnichestvo Respubliki Uzbekistan so stranami yevrop ы . –Toshkent: CHulpon, 2002. –216 s. 26. Rajabova M.A. Diniy ekstremizm va terrorchilik. –Toshkent: YAngi asr avlodi, –2000. 155 b. 27. Saidov A. Uzbekistan i OBSE: grani sotrudnichestva. –Tashkent, 1998 –S. 20. 28. Safarova N. Terrorizm (tarixiy-falsafiy tahlil). –Toshkent: Noshir, 2009. –B. 216. 29. Tolipov F. O’zbekistonning Markaziy Osiyodagi geosiyosiy va mafkuraviy o’zgarishlar bilan bog’liq katta strategiyasi. –Tashkent: Fan, 2005. –154 b. 30. Usmonov Q. O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvi. – Toshkent: Moliya, 2003. –84 b. 31. O’zbekiston: insonparvarlikning yuksak namunasi. T.: TURON IQBOL. 2010. 32. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning «Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir» hamda «Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz 55 farovonligini yanada yuksaltirishdir» nomli ma’ruzalarini o’rganish bo’yicha o’quv-uslubiy majmua. – Toshkent: Iqtisodiyot. - 2010. – 340 b. 33. Q Qirg’izboyev A.K. O’zbekiston Respublikasining Osiyo mamlakatlari bilan xalqaro hamkorligi. –Toshkent: Fan, 2004. –280 b. 34. G’afarov YA., Xolliyev A. O’zbekiston va jahon hamjamiyati. –Toshkent: Universitet, 2003. – 156 b. 35. G’oyibnazarov SH. Xalqaro terrorizm: ildiz, omillari va manbai. –Toshkent: Ozbekiston, 2009. –B. 235. IV.Ilmiy maqolalar. 36. Abdullayev O. O’zbekiston – yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti. // Ilm sarchashmalari. 2004. –№1. B. 36–40.; 37. Abdisattorov A. Xalqaro terrorizmga qarshi kurashda strategik hamkorlikning huquqiy asoslari.// Demokratlashtirish va inson huquqlari, № 3, 2006, 47-bet.; 38. YOdgorov SH. Mintaqaviy barqarorlik omillari. // Qonun hi moya sida. –2003. –№1. –B. 35.; 39. Ibrohimov A. Markaziy Osiyo xavfsizligi yo’lida. // Muloqot. –2002, –№3; 40. Kamarov A. O’zbekistonnning BMT bilan xalqaro terrorizmga qarshi kurash sohasidagi xamkorligi // O’zbekiston va BMT: tajriba va hamkorlik istiqbollari. Konferensiya materallari. 2007 y 16 mart. –Toshkent: 2007. – B. 177. 41. Muitov., D, Ikromov E. Terrorizm xuruji va yalpi xavfsizlik. // Jamiyat va boshqaruv. –2001. – №3.; 42. N uriddinov E.Z., Axmedov SH.YA. Stanovleniya i prioritetn ы e napravleniya vneshney politiki Respubliki Uzbekistan. // Ozbekiston tarixi //. 2002, №4. S. 3- 11;. 43. Nuriddinov. E. Geopoliticheskoye mesto Respubliki Uzbekistan v sentralnoy Azii // Xalqaro muno sa bat lar yangi tizimining shakllanishi va unda O’zbekiston Respublikasining ishtiroki. Respublika ilmiy-nazariy kon fe rensiya to’plami. – Toshkent, 2009. –B.21.; 56 44. Raximov M. Etapы transformatsii SHOS v usloviyax geopoliticheskix izmeneniy v sentral’noy Azii. // Ijtimoiy fikr – inson Huquqlari №4. 2004 . 45. Raximov M., Perimkulova K. Uzbekistan v mejdunarodn ы x i regionaln ы x organizatsiyax // Ozbekiston tarixi, 2004, №3, s. 46-52. 46. Safoyev S. Markaziy Osiyoda kechayotgan geosiyosiy jarayonlar va mintaqaning hozirgi dunyo xalqaro munosabatlar tizimida tutgan o’rni // Xalqaro munosabatlar. –2005. № 3. B. 5-15.; 47. Tolipov F. Terrorizmning milliy va mintaqaviy xavfsizlikka solayotgan tahdidi // Ijtimoiy fikr. Inson huquqlari. –2001. –№3; 57

Mavzu: Mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlashda O’zbekistonning xalqaro tashkilotlar bilan hamkorligi Bitiruv malaviy ishning tushuntirish qismi..... ...................................... ..... 3-7 1. Markaziy Osiyo mintaqasida xavfsizlik muammolarining ijtimoiy-siyosiy xususiyatlari...........................................................................................................8-17 2. Mintaqaviy barqarorlikni ta’minlashda O’zbekistonning BMT bilan hamkorligi.......................................................................................... ............ 1 8 -3 3 3. O’zbekistonning Markaziy Osiyo mintaqa xavfsizligini ta’minlashdagi xalqaro tashkilotlar doirasidagi o’rni va roli... .......................................... 3 4 -4 3 4. O’zbekiston va xalqaro tashkilotlarning mintaqada demokratik va ijtimoiy islohotlarni amalga oshirish soxasidagi hamkorligi.......................................... 4 4 -54 Xulosa..............................................................................................................5 2 -5 5 Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati...............................................................5 6 - 591

Bitiruv malaviy ishning tushuntirish qismi Mavzuning dolzarbligi. XXI asr arafasida insoniyat tarixida siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan butun dunyoni qamrab olgan global miqiyosdagi tub o’zgarishlar yuz berdi va bermoqda. Mustaqil davlatlarning vujudga kelishi Markaziy Osiyo mintaqasida yashayotgan xalqlarning taraqqiy etishi uchun katta imkoniyatlar yaratdi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, “O’zbekiston Mustaqillik tufayli dunyoga, jahonga chiqdik. Qariyb yuz yildan beri yopib qo’yilgan chegaralar ochildi... jahon jamoasi O’zbekistonni, bizning Vatanimizni quchoq ochib qabul qildi… Sobiq Ittifoq doirasidagi mustaqil respublikalar bilan yaxshi munosabatlar o’rnatdik… O’rta Osiyo respublikalari va Qozog’iston – qondosh-qarindosh qo’shnilarimiz bilan yanada yaqinroq bo’ldik. Bugun shuni komil ishonch bilan aytishim mumkinki, mustaqil davlatlar davrasida O’zbekiston o’zining o’rnini egalladi. O’zbekiston tenglararo teng bo’ldi” 1 . Darhaqiqat, O’zbekiston Respublikasi jahon hamjamiyatining mustaqil sub’ektiga aylanib, mintaqa va jahon miqyosidagi muammolarni hal qilishda faol ishtirok etmoqda. Bugungi kunda Markaziy Osiyo mintaqasi tobora o’ziga xos kurash maydoniga aylanib bormoqda. Bu, avvalambor, mintaqaning geostrategik mavqei va tabiiy resurslarga boyligi bilan bog’liq. O’zbekistonda barqarorlik, tinchlik, osoyishta lik, mil lat lararo totuvlikni saqlab qolishda mintaqada mavjud bo’lgan yoki tu g’i lishi mumkin bo’lgan turli xil tahdidlarning mohiyatini, ularning tarixiy ildizlarini chuqur anglab yetish, ularni keltirib chiqarayotgan omillarni o’z vaqtida hal etish muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda soxa mutaxassislari oldida turgan dolzarb vazifalardan biri respublika tashqi siyosatining shakllanishi, asosiy tamoyillari, jahon hamjamiyati bilan ikki tomonlama va ko’p tomonlama hamkorlik aloqalari tarixini va tadrijini o’rganish muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, xalqaro tashki lot larning BMT, yeXHT , SHHT va MDH misolida Markaziy Osiyo mintaqasida xavfsizlik va barqarorlikni 1 Karimov I.A. O’zbekiston dunyo xaritasidan o’ziga munosib joy oldi. // O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. –Toshkent: O’zbekiston, 2011. –B. 416-417. 2

saqlashga oid faoliya tini ilmiy jihatdan chuqur o’rganish muhim ahamiyat kasb etadi . Muammoning o’ rganilganlik darajasi. Markaziy Osiyo minta qasida xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlash hamda bu jarayonda xalqaro tashkilotlarning tutgan o’rniga oid masalalar mamlakatimizdagi faylasuf, siyosatshunos va tarixchi olimlar tomonidan o’rganilgan. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asarlarida ilgari surilgan konseptual g’oyalar, mamlakatning tashqi siyosati, xalqaro munosabatlari hamda mintaqa xavfsizligi va barqarorligiga oid masalalar musta qillikning dastlabki kunlaridan boshlab respublika olimlari tomonidan keng o’rganila boshlandi hamda bir qator ilmiy asarlar yaratildi. Jumladan, SHuni ham ta’kidlash joizki, m azkur masalaning siyosiy jihatlari, Markaziy Osiyo mintaqasi xavfsizligi va barqarorligiga tahdid solayotgan omillar va bevosita, terrorizm xavfi bilan bog’liq masalalar mamlakatimizning siyosatshunos va huquqshunos olimlari tomonidan o’rganib kelin moq da. Jumladan, ushbu masalalar N .Jo’rayev, A.Qirg’izboyev, A.Zakurlayev, M.A.Rajabova, D.Muitov, E.Ikromov, F.Tolipov, T.A.Jo’rayev, S.O.Otamurotov, R.Alimov, S.Safoyev, N.Safa rova, SH.G’oy ib nazarov, SH.Arifxanov va boshqalarning tadqiqotlarida o’z aksini top gan 1 . Ularda O’ zbekiston taraqqiyotiga sal biy ta’sir o’tkazishi mumkin bo’lgan xavf-xatarlar, minta q aviy muammolar ning mohiyati, Markaziy Osiyoga xavf solayotgan tahdidlar, O’ zbekiston da olib bo rilayotgan milliy siyosat va millatlararo munosabatlar ning bar q aror ri voj lanishda tutgan o’rni, terrorizm, diniy fun damen - talizm, eks tre mizm ning mohiyati, uning butun mintaqaning barqaror tara q q iyo tiga 1 Jo’rayev.N. Terrorizm-insoniyat hayotiga tahdid. // Jamiyat va boshqaruv. –1999. –№1. –B. 4–7; Qirg’izboyev A.K. O’zbekiston Respublikasining Osiyo mamlakatlari bilan xalqaro hamkorligi. –Toshkent: Fan, 2004. –280 b.; Zakurlayev A. G’oyalar kurashi. –Toshkent: 2000. –B. 54; Rajabova M.A. Diniy ekstremizm va terrorchilik. – Toshkent: YAngi asr avlodi, –2000. –B.155.; Muitov., D, Ikromov E. Terrorizm xuruji va yalpi xavfsizlik. // Jamiyat va boshqaruv. –2001. – №3.; Tolipov F. Terrorizmning milliy va mintaqaviy xavfsizlikka solayotgan tahdidi // Ijtimoiy fikr. Inson huquqlari. –2001. –№3; Tolipov F. O’zbekistonning Markaziy Osiyodagi geosiyosiy va mafkuraviy o’zgarishlar bilan bog’liq katta strategiyasi. –Tashkent: Fan, 2005. –154 b.; Jo’rayev T. Mintaqaviy mojarolar va siyosiy yechimlar. Politologiya. –Toshkent: 2002; Otamurotov S. Siyosat va millatlararo munosabatlar. Poli to lo giya. Mualliflar jamoasi. –Toshkent, 2002. – B. 100; Alimov R. sentralnaya Aziya: obshnost interesov. – Tashkent: SHarq, 2005. –S. 158.; S.Safoyev. Markaziy Osiyoda kechayotgan geosiyosiy jarayonlar va mintaqaning hozirgi dunyo xalqaro munosabatlar tizimida tutgan o’rni // Xalqaro munosabatlar. –2005. № 3. B. 5-15.; Safarova N. Terrorizm (tarixiy-falsafiy tahlil). –Toshkent: Noshir, 2009. –B. 216; G’oyibnazarov SH. Xalqaro terrorizm: ildiz, omillari va manbai. –Toshkent: Ozbekiston, 2009. –B. 235.; Arifxanov SH.Sentralnaya Aziya: nastoyasheye i budusheye. –Tashkent, 2010. – 218 s. 3

o’t ka za yot gan salbiy ta’siri va bosh qa bir q ator dolzarb masalalarning u yoki bu qir - ra la ri ochib berilgan. A.K.Qirg’izboyev o’zi ning monografiyasida O’zbekistonning Buyuk Ipak yo’lini tiklash borasida Osiyo mamlakatlari bilan hamkorligi, zamonaviy integratsion jarayonlarning asosiy xususiyatlari, Osiyo mamlakatlari bilan hamkorligining huquqiy asoslari, O’zbekistonning Osiyodagi xalqaro tashkilotlar, Markaziy Osiyo mintaqasi mamlakatlari, Osiyodagi yetakchi davlatlar bilan aloqalari tahlil ostiga olingan. A.X.Saidov, SH.YOdgorov, A.Ibrohi mov, O.Abdullayev, A.Abdisattorov, A.Kamarov va boshqa tadqiqotchilarning asarla rida aso san mintaqa davlatlarining xavfsizlik va barqarorlikni saqlashda xalqaro tashkilotlar bilan o’zaro hamkorlik aloqalari hamda uning huquqiy asoslariga oid masalalar yoritilgan 1 . R.H.Murtazayeva, E.Z.Nuriddinov, Q.Usmonov, YA.G’affarov, A.Xol liyev, M.Raximov, K. Perimkulova kabi tarixchi olimlarning asarlari da esa masalaning tarixiy jixatlariga asosiy e’tibor qaratiladi 2 . Masalan, R.H.Murtazayeva o’zining kitobida O’zbekiston hududida bag’rikenglik tamoyillarining tarixiy jihatlarini, uning eng qadimgi davrdan to hozirgi kunga qadar namoyon bo’lganligini ilk bor aniq ma’lumotlar asosida yoritib bergan. SHuningdek, mintaqa xavfsizligi va barqarorligiga tahdid tug’diruvchi omillardan biri bo’lgan milliy nizolarni oldini olish borasida O’zbekistonda olib borilayotgan milliy siyosat, aholining milliy tarkibi, 1 Saidov A. Uzbekistan i OBSE: grani sotrudnichestva. –Tashkent, 1998 –S. 20.; YOdgorov SH. Mintaqaviy barqarorlik omillari. // Qonun hi moya sida. –2003. –№1. –B. 35.; Ibrohimov A. Markaziy Osiyo xavfsizligi yo’lida. // Muloqot. –2002, –№3; Abdullayev O. O’zbekiston – yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashki-loti. // Ilm sarchashmalari. 2004. –№1. B. 36–40.; Abdisattorov A. Xalqaro terrorizmga qarshi kurashda strategik hamkorlikning huquqiy asoslari.// Demokratlashtirish va inson huquqlari, № 3, 2006, 47-bet.; Kamarov A. O’zbekistonnning BMT bilan xalqaro terrorizmga qarshi kurash sohasidagi xamkorligi // O’zbekiston va BMT: tajriba va hamkorlik istiqbollari. Konferensiya materallari. 2007 y 16 mart. –Toshkent: 2007. – B. 177. 2 Murtazayeva R.H. O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va bag’rikenglik.// O’quv qo’llanma. –Toshkent: Universitet, 2007. –B.184; Nuriddinov E.Z. Mejdunarodnoye sotrudnichestvo Respubliki Uzbekistan so stranami yevropы. –Toshkent: CHulpon, 2002. –216 s.; Nuriddinov E.Z., Axmedov SH.YA. Stanovleniya i prioritetnыe napravleniya vneshney politiki Respubliki Uzbekistan. // Ozbekiston tarixi //. 2002, №4. S. 3-11;. Nuriddinov. E. Geopoliticheskoye mesto Respubliki Uzbekistan v sentralnoy Azii // Xalqaro muno sa bat lar yangi tizimining shakllanishi va unda O’zbekiston Respublikasining ishtiroki. Respublika ilmiy-nazariy kon fe rensiya to’plami. – Toshkent, 2009. –B.21.; Usmonov Q. O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvi. –Toshkent: Moliya, 2003. –84 b.; G’afarov YA., Xolliyev A. O’zbekiston va jahon hamjamiyati. –Toshkent: Universitet, 2003. – 156 b.; Raximov M. Etap ы transformatsii SHOS v usloviyax geopoliticheskix izmeneniy v sentral’noy Azii. // Ijtimoiy fikr – inson Huquqlari №4. 2004; Raximov M., Perimkulova K. Uzbekistan v mejdunarodn ы x i regionaln ы x organizatsiyax // Ozbekiston tarixi, 2004, №3, s. 46-52. 4

bag’rikenglik tamoyillari atroflicha tadqiq etilgan. SHuni ham ta’kidlash joizki, mustaqillik yillari O’zbekistonning tashqi aloqalari, mamlakat hamda mintaqaviy xavfsizlik va barqarorlik masalalarining tarixiy va siyosiy jihatlariga bag’ishlangan bir qator doktorlik va nomzodlik dissertatsiyalari h imoya q ilindi. Ularda O’ zbekiston Respublikasi va Markaziy Osiy mintaqasi xavf siz ligini ta’minlashning dolzarb masalalari tadqiq qilingan. Hozirda Markaziy Osiyoda xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlashda xalqaro tashkilotlarning roli masalasiga bag’ishlangan mustaqil tadqiqot lar amalga oshirilgan. Masalaning turli jixatlari mavjud bo’lganligi uchun uni tadqiq etish dolzarb bo’lib qolaveradi. SHu sababli bitiruv malakavish ishida ana shu muammoni yoritish vazifasi qo’yilgan. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Markaziy Osiyoda xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlashda xalqaro tashkilotlar, jumladan Birlashgan Milatlar Tashkiloti (BMT), yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti (EXHT), Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi (MDH) va SHanxay Hamkorlik Tashkiloti (SHHT) hamda O’zbekiston Respublikasining rolini ilmiy jihat dan o’rganish va tahlil qilish tadqiqot ishidan ko’zlangan asosiy maqsad hisoblanadi. Qo’yilgan maqsadga erishish yo’lida quyidagi vazifalar belgilab olindi: - minta q aviy muammolar tizimi, ularning o’zaro nisbati va munosabati ni tahlil etish; - Markaziy Osiyoda mintaqa xavfsizligi va barqarorligiga tahdid soluv chi omillarning vujudga kelish sabablari, tarixiy ildizlarini va zamonaviy ko’rinishlarini ani q lash; - mintaqa davlatlarining tashqi siyosatida xavfsizlik va barqarorlik masa lalarini tahlil qilish; - Markaziy Osiyoda xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlashda O’zbekis tonning yetakchilik o’rnini ko’rsatish; - tinchlik va xavfsizlik masalalarida mintaqa davlatlarining xalqaro tashkilotlar bilan hamkorligining asosiy jihatlarini belgilash; - Markaziy Osiyo mamlakatlarida demokratik va tarixiy jarayonlarda xalqaro 5

O'xshashlar

O’zbekiston tashqi siyosatining asosiy tamoyillari, ustuvor yo’nalishlari va istiqbollari.
O’ZBEKISTONDA MILLATLARARO TOTUVLIK VA BAG’RIKENGLIKNI MUSTAHKAMLASHDA XALQARO TASHKILOTLARNING O’RNI. ( TARIXIY TAHLIL)
QOZOG’ISTON RESPUBLIKASI TASHQI SIYOSATI SHAKLLANISHI, RIVOJLANISHI VA ISTIQBOLI (1991-2022 yy.)
O’zbekistonning Osiyo va Tinch okeani havzasi mamlakatlari bilan hamkorlik aloqalari
Xalqaro tashkilotlarning xalqaro munosabatlardagi o'rni