logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Xalqaro tashkilotlarning xalqaro munosabatlardagi o'rni

Xalqaro tashkilotlarning xalqaro munosabatlardagi o'rni

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

860.8583984375 KB
Ko'chirib olish
1 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI 1 - KURS MAGISTRATURA TALABASI NAZAROV O’ROLNING “Yangi va eng yangi zamon davri halqaro munosabatlar tarixi ” FANIDAN YOZGAN KURS ISHI MAVZU; “ Xalqaro tashkilotlarning xalqaro munosabatlardagi o’rni ” Qabul qildi: Hamraqulova Sh_________ SAMARQAND - 2022 2 MUNDARIJA I. KIRISH II. ASOSIY QISM; 1) Xalqaro tashkilotlar tarixi 2) Eng yirik xalqaro tashkilotlar 3) Xalqaro tashkilotlarning xalqaro munosabatlardagi tutgan o’rni III. Xulosa IV. Foydalinilgan adabiyotlar ro’yxati 3 KIRISH Mamlakatimizda olib borilayotgan barcha ijtimoiy islohotlarning nеgizida asosiy bosh g‟oya qilib yurt tinchligi va xalq farovonligi maqsad qilib olingan ekan, shubhasiz xalqaro maydondagi tajribalarni o‟rganish va t еgishli xulosalar chiqarish orqali bu maqsadlarga osonroq va jadallik bila n erishish mumkin. Xalqaro huquqning umume'tirof etilgan qoidalarining ustuvorligini tan olgan hamda unga og‟ishmay amal qilayotgan d еmokratik davlatlarning xalqaro huquqini o‟rganish orqali birinchidan milliy huquqni yanada rivojlantirish imkoniga ega bo‟ lsak, ikkinchidan ushbu davlatlarning mavjud ijtimoiy tuzumi haqidagi tasavvurlarimiz xalqaro va millatlararo do‟stlik rishtalarining mustahkamlanishiga asos soladi. Davlat va jamiyat hayotini erkinlashtirish, inson va fuqarolar huquq va erkinliklarining kafolatlari m еxanizmini yaratish borasida jahondagi еtakchi davlatlardan andoza olishimiz bilan birga ming yillardan b еri shakllangan milliy urf -odat va an'analar, ajdodlarimizning boy m еrosini o‟zlashtirgan holda jamiyatimizni yanada d еmokratlashtirish im koniga ega bo‟lamiz. Shuning uchun ham ushbu kurs ishi r еspublikamiz xalqaro huquqini o‟zlashtirishga imkon b еribgina qolmay, shu huquq sohasini yanada rivojlanishiga o‟z hissasini qo‟sha oladi. Xalqaro huquqning asosiy prinsiplarini o‟rganish avvalo musta qil O‟zbekistonimizning xalqaro hamjamiyatda tutgan o‟rnini belgilab beradi. Bugungi tahlikali bir zamonda Xalqaro tashkilotlar va ularning jahon hamjamiyatiga tasiri beqiyosdir . Xalqaro tashkilotlar va ularning asosiy turlari. Siyosiy va nosiyosiy, davlat va nodavlat xalqaro tashkilotlar va ularning xalqaro siyosatdagi o’rni va roli, shumimgdek jahonda ro’y berayotgan voqealar, nizolar, urushlar va iqt isodiy inqirozlarda xalqaro tash kilotlarning rolini chuqur tah lil qilish hozirgi zamon diplomatiyasining d olzarb masalalaridan biri desak mubolag’a bo’lmaydi 4 Xalqaro tashkilotlar tarixi XIX asrning yarmidan boshlab dunyo xaritasida birinchi nosiyosiy xalqaro tashkilotlar tuzilgan. Masalan, 1865 yili Xalqaro telegraf ittifoqi, 1874 yili Xalqaro pochta ittifoqi, 1865 yili Yer o’lchash xalqaro ittifoqi, 1890 yili Bojxona tariflarini nashr qilish xalqaro ittifoqi tuzilgan. Birinchi universal siyosiy xalqaro tashkilot - Millatlar Ligasi - 1919 yilda tuzilgan. Uning Statuti Parij tinchlik konf erensiyasida qabul qilingan bo’lib, Versal shartnomasining tarkibiy qismi bo’lgan. Millatlar Ligasi o„z faoliyatini amalda 1940 yilda, rasman 1946 yilda tugatgan. 1939 yilda dunyoda 48 ta hukumatlararo xalqaro tashkilot bo’lgan. Xalqaro tashkilotlar tarraq iyotining tarixida burilish nuqtasi 1945 yili Birlashgan Millatlar Tashkilotining tuzilishi hisoblanadi. XX asrning ikkinchi yarmida xalqaro tashkilotlarning soni juda tez o’sgan va yangidan -yangi xalqaro tashkilotlar paydo bo’lgan. 1 Xalqaro tashkilotlar — mustaqil davlatlarning birlashmalari bo‗lib, ular xalqaro shartnomalar va nizomlar asosida ma‘lum maqsadlarda barpo etiladi hamda doimiy harakatlanuvchi organlarga ega bo‗ladi, shuningdek, xalqaro huquq asosida ta‘sis etilgan bo‗lib, xalqaro huquqiy sub‘ ektlarga ega bo‗ladi. Xalqaro tashkilotlarning turkumlari quyidagi xususiyatlarga ko‗ra o‗tkazilishi mumkin: ularning faoliyat ko‗rsatish doirasi va faoliyatlar mavzusi bo‗yicha. Xalqaro tashkiltolarning quyidagi turlarini ajratish mumkin: 1. Davlatlararo hammabop tashkilotlar bo‗lib. Ularning maqsad va faoliyat mavzusi dunyoning barcha davlatlarida qiziqish uyg‗otadi. BMT (asosiy organlar: Bosh Assambleya, Xavfsizlik kengashi, Iqtisodiy va ijtimoiy Kengash (EKOSOS), Xalqaro sud va kotibiyat) quyidagi asosi y maqsadlarni ko‗zlaydi: xalqaro tinchlik va xavfsizlikni qo‗llab -quvvatlash va ushbu maqsadlarda jamoatchilik tomonidan tinchlikka xavf soluvchi tajovuzlarni samarali bartaraf etish hamda tajovuzkorlikka qarshi choralar ko‗rish, adolat va xalqaro xuquq t amoyili asosida xalqaro kelishmovchilikka olib keluvchi vaziyatlarni bartaraf etish, tinchitish, ularning tinchlikka xavf solishini oldini olish; teng xuquqli va xalqlarning o‗z taqdirlarini o‗zlari hal etish tamoyillarini hurmat qilgan holda millatlar o‗ rtasidagi do‗stona munosabatlarni rivojlantirish; ushbu umumiy maqsadlarga erishish yuzasidan harakatlarning kelishilgan markaziga aylanish; b) BMT ning ixtisoslashgan muassasalari — mustaqil xalqaro tashkilotlardir. Xalqaro valyuta -kredit munosabatlariga bevosita va bilvosita quyidagilar kiradilar: Xalqaro valyuta fondi, Xalqaro tiklanish va rivojlanish banki, Xalqaro moliyaviy uyushma (XMU) va Xalqaro rivojlanish uyushmasi. 2. Mintaqaviy davlatlararo tashkilotlar. Bunday tashkilotlar jug‗rofiy mintaqadag i davlatlar tomonidan barcha masalalar yuzasidan barpo etiladi. 3. Xalqaro 1 http:www.hro.org 5 hukumatlardan tashqari tashkilotlar. Bu tashkilotlar xalqaro hukumatlarning sub‘ektlari hisoblanmaydi, biroq bunday tashkilotlar o‗z faoliyatini milliy, mintaqaviy va xalqaro tizimd agi davlatlararo miqyosda yuritadi va yuridik shaxs nufuziga ega bo‗ladi. Hozirgi kunda jahon siyosatida xalqaro tashkilotlarning rolini bir vaqtlardagidek kuchsiz deb baholab bo‗lmaydi. Bugunda ular jahon siyosat maydonida mustaqil sub‘ektlar sifatida nam oyon bo‗lmoqdalar. Shubhasiz, xalqaro tashkilotlar geosiyosiy va mintaqaviy jarayonlarda yanada katta o‗ringa ega bo‗lib bormoqdalar. Ular haqli ravishda xalqaro munosabatlarning teng huquqli ishtirokchisi hisoblanadi. Birinchi xalqaro tashkilotlar XIX asr ning boshlari va o‗rtalarida paydo bo‗ldi: Reynda kemachilik bo‗yicha Markaziy komissiya (1815 y.), Xalqaro telegraf ittifoqi (1865 y.) va Umumiy pochta ittifoqi (1874). Birinchi xalqaro tashkilotlar iqtisodiyot, transport, madaniyat, davlatlarning ijtimoi y manfaatlari sohasida tuzilgan bo‗lib, ular o‗z maqsadlariga ko‗ra siyosatdan tashqari sohada birgalikdagi transchegaraviy hamkorlikka yo‗naltirilgan edi. O‗sha paytlarda xalqaro tashkilotlar faqatgina yuqorida sanalgan hamkorlik turlari uchun asos bo‗lib xizmat qilgan. XX asrning boshlariga kelib, bu chog‗da xalqaro hamkorlik jarayonlarining jadallashishi sabab bunday tashkilotlar soni o‗sdi. Bu hol, o‗z navbatida, bunday tashkilotlarning yana ham tez rivojlanishi uchun zamin hozirladi. Hukumatlararo biti m (kelishuv)lar asosida tasdiqlanmagan har qanday xalqaro tashkilot xalqaro nohukumat tashkilot hisoblanadi. Bunday tashkilotlar eng kamida bitta davlat tomonidan e‘tirof qilingan bo‗lishi, ammo kamida ikki davlatda o‗z faoliyatini amalga oshirishi lozim. Bu kabi tashkilotlar ta‘sis hujjatlari asosida tashkil qilinmoqda va hozirgi paytda dunyoda ularning soni 8000 ming atrofidadir. Birinchi jahon urushidan keyin siyosiy tusdagi Millatlar ligasi, Xalqaro mehnat tashkiloti singari tuzilmalar tashkil etila boshlagan bo‗lsa, Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda mamlakatlarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy sohalardagi hamkorli gi va yalpi xavfsizlikni ta‘minlash maqsadida ta‘sis etilgan Birlashgan Millatlar Tashkiloti kabi siyosiy tashkilot paydo bo‗ldi. Ushbu tashkilot tarkibiga kiruvchi ixtisoslashtirilgan organ va institutlar rivojlanishi barobarida turli sohalarda davlatlara ro hamkorlikni kengaytirishga yo‗naltirilgan mintaqalararo va mintaqaviy hukumatlararo tashkilotlar tuzila boshladi. Dunyoning 24 ta rivojlangan mamlakatini birlashtirgan Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (1960), Evropa Kengashi (1949), Evropa k o‗mir va po‗lat birlashmasi (1951), Evropa iqtisodiy hamjamiyati (Umumiy bozor, 1957), atom energiyasi bo‗yicha Evropa hamjamiyati (Evratom, 1957), Evropa erkin savdo assotsiatsiyasi (EAST, 1960), Arab davlatlari ligasi (1945), Amerika davlatlari tashkilot i (1948), Afrika birligi tashkiloti (1963) va boshqalar shular jumlasidandir. 1945 yildan e‘tiboran bunday tashkilotlar soni ikki baravarga oshdi. Masalan, 1970 yillar boshiga kelib ularning soni 220 ta bo‗lsa 1970 yillar o‗rtalarida 260 taga etdi, hozirgi vaqtda esa ular 400 dan ortiqdir. 6 Xalqaro tashkilotlar bir qancha turlarga bo‗linadi. Ulardan birortasi ham mukammal emasligi olimlar tomonidan tan olingan bo‗lsa -da, ana shu bo‗linish nisbatan yangi bo‗lmish ushbu xalqaro aktor haqidagi bilimlarni bir ti zimga 23 solishga yordam beradi. Bular, asosan, "geosiyosiy" mezon, faoliyat yo‗nalishi va sohalariga ko‗ra tasnif etiladi. Birinchi holatda ular universal (masalan, BMT yoki Millatlar ligasi); mintaqalararo (masalan, Islom konferensiyasi tashkiloti); mint aqaviy (masalan, Lotin Amerikasi iqtisodiy tizimi); submintaqaviy (masalan, Benilyuks) kabi turlarga ajratib ko‗rsatiladi. Ikkinchi mezonga ko‗ra, umum sayyoraviy (BMT); iqtisodiy (EAST); harbiy -siyosiy (NATO); moliyaviy (XVJ, Jahon banki); ilmiy ("Evrika" ), texnikaviy (Xalqaro telekommunikatsiyalar ittifoqi) yoki yanada tor doirada ixtisoslashtirilgan xalqaro tashkilotlar farqlanadi . 7 Eng yirik xalqaro tashkilotlar NATO . 1945 yil 26 iyunda fashistlar Germaniyasi to'ntarishidan ko'p o'tmay Yaponiyaning taslim bo'lishidan bir necha hafta oldin ellikta davlat vakillari imzo chekdilar . San -Frantsiskoda Birlashgan Millatlar Tashkilotining Nizomi. Butun dunyodagi odamlar jur'at qilishdi tarixdagi eng halokatli urushlardan keyin tinchlik davri keldi, deb umid qilish nihoyat tong otdi. To'g'ri, ular Millatlar Ligasi jamoaviy xavfsizlik tizimini yaratishga harakat qilganini va muvaffaqiyatsizlikka uchraganini esladilar. Ammo bu safar narsalar boshqacha edi. Xartiya ikki farazga asos solin gan. Birinchidan, Xavfsizlik Kengashida doimiy o'rinlarga ega bo'lgan beshta davlat - Xitoy, Frantsiya, Buyuk Britaniya, AQSh va Sovet Ittifoqi uzoq muddatli kelishuvga erisha oladi. asosiy masalalar bo'yicha kelishuv. Ikkinchidan, bu Rossiyaning ma'lum da'volaridan tashqari Yaponiyaga nisbatan bu davlatlarning hech biri hududni kengaytirishga intilmagan. Afsuski, bu taxminlarning hech biri o'zini oqlamadi. Orqaga qaraganimizda so'nggi to'qqiz yil voqealari, biz Gitler imperiyasi erta emasligini ko'rish imiz mumkin G'arb mamlakatlariga qaraganda qulab tushdi - ularning ba'zilari dushmandan zo'rg'a ozod qilindi ishg'ol - bu safar kommunistdan kelgan yana bir xavfga duch keldi Rossiya. Ikki buyuk harbiy va sanoat mamlakati Germaniyaning mag'lubiyati va Yap oniya g'arbiy va sharqda katta kuch bo'shlig'ini qoldirdi Sovet Ittifoqi. Urushdan keyingi davrning tarixi, asosan, qanday qilib Kreml, o'ta qulay sharoitlar yordamida Qizil Armiya va jahon kommunizmining birgalikdagi kuchidan kengayish siyosatini oldinga olib borish va dunyoning qolgan qismi qanday munosabatda bo'lganini ko'rish uchun foydalandi. 1949 -yil 4 - aprelda NATO tuzildi. 2 2 ‘’ NATO THE FIRST FIVE YEARS 1949 -1954 ’’ - by Lord Ismay Secretary General of the North Atlantic Treaty Organization . ittifoqiga qoʻshilgan mamlakatlar 1949 - yilda oldilaridagi Shimoliy Atlantika doirasidagi davlatlar orasida tinch aholini 2010 -yilda NATO „Zamonaviy mudofaaning ilgʻor ishtiroki“ ijtimoiy harakati uchta muhim vazifalarni taqdim etdi, bular: jamoaviy Albania Belgium Bulgaria Canada Xorvatiya Czech Republic Denmark Estonia France Germany Greece Hungary 3. Iceland Italy Latvia Lithu ania Lyuksemburg Montenegro Netherlands Shimoliy Makedoniya Norway Poland Portugal o omania Slovakia Slovenia Spain Turkey United Kingdom United States 11 tiklashda katta rol o‘ynadi, shuningdek, qator boshqa mamlakatlardagi kelishmovchiliklarni bartaraf etdi va hal qildi. Qurol -yarog‘lar tarqalishiga chek qo‘yish, shuningdek, yalpi qirg‘in quroll arining qisqartirilishi, pirovardida, ularning barcha zahiralari yo‘qotilishiga erishish eng muhim vazifalardan biridir. Birlashgan Millatlar Tashkiloti qurolsizlanish bo‘yicha muzokaralar o‘tkazish, shu sohada tavsiyalar ishlab chiqish va tadqiqotlar tash abbuskori bo‘lish uchun doimiy forum vazifasini o‘taydi. U qurolsizlanish bo‘yicha Konferensiya va boshqa xalqaro tashkilotlar doirasida olib boriladigan ko‘pqirrali muzokaralarni qo‘llab -quvvatlaydi. Bu muzokaralar natijasida Yadro qurolini tarqatmaslik h aqidagi keng qamrovli shartnoma (1996 yil) va yadro qurolidan xoli zona to‘g‘risidagi shartnoma kabi xalqaro kelishuvlar ro‘yobga chiqdi. Shuningdek, bundan boshqa kimyoviy (1992 yil) va bakteriologik (1972) qurollarning zahiralarini tayyorlash, ishlab chi qish va to‘plashni ta’qiqlovchi, dengiz va okeanlar tubiga (1971 yil) va kosmik fazoga (1967 yil) yadro qurolini joylashtirishni ta’qiqlovchi shartnomalar, shu singari yana boshqa turdagi qurollarni ta’qiqlovchi yoki chegaralovchi shartnomalar tuzilgan edi . 1977 yilda yer usti minalaridan foydalanishni ta’qiqlovchi konvensiyaga 100 dan ortiq davlat imzo chekdi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti mana shu konvensiyaga va vayron qiluvchi turdagi qurollardan foydalanishni ta’qiqlovchi boshqa xalqaro shartnomalarg a barcha davlatlarni qo‘shilishga chaqirdi. BMT shuningdek, o‘q otar va yengil qurollar ustidan nazoratni kuchaytirishning ham tarafdoridir. Bosh Assambleya qaroriga binoan xalqaro konferensiya o‘q otish qurollari bilan noqonuniy savdo qilish bo‘yicha masa lani 2001 yilda ko‘rib chiqadi. 4 Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlik o‘rnatish bo‘yicha faoliyati Afrikada Uzoq yillar mobaynida Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlikni barqaror etish borasidagi say -harakatlari, uch o‘nyillikka cho‘zilgan Janubiy Afrikadagi aparteidga qarshi kurash kompaniyasini, Namibiyaning mustaqillikni qo‘lga kiritish jarayonini faol qo‘llab -quvvatlanishini, tinchlikni o‘rnatish bo‘yicha amalga oshirilgan 18 operatsiya va saylovlar o‘tkazishni qo‘llab -quvvatlash bo‘yic ha qator missiyalarni shu jumlaga qo‘shganda g‘oyat xilma -xil shakllarda amalga oshirildi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Mozambikdagi qochoqlarning o‘z uylariga qaytishlariga yordam berdi, Somali va Sudanda insonparvarlik yordami ko‘rsatdi va Buyuk ko‘ll ar rayonida tinchlikni o‘rnatish bo‘yicha diplomatik say - harakatlar olib bordi. U Janubiy Saxara kelajagi to‘g‘risidagi masala bo‘yicha referendum tayyorlashga yordam bermoqda. Yaqinda Xavfsizlik Kengashi iltimosiga binoan Bosh kotib Afrika mamlakatlaridag i mojarolarning har tomonlama tahlilini mustahkam tinchlik o‘rnatishga malum darajada yordam beradigan tavsiyalar bilan tayyorladi. 1999 yilda Xavsizlik Kengashi tinchlikni 4 https://uz.wikipedia.org/wiki/Birlashgan_millatlar_tashkiloti#Afrikada%E2%80%A6 12 baqaror etish bo‘yicha Serra -Leon va Kongo Demokratik Respublikasida ikkita yangi o peratsiya tashkil etdi. Osiyoda Birlashgan Millatlar Tashkilotining Kambodja mamlakatida 1992 -1993 - yillardagi keng ko‘lamli operatsiyasi tugallanganidan keyin Birlashgan Millatlar Tashkiloti tizimi muassasa va tashkilotlari fuqarolik jami yati, inson huquqlari va demokratiyani mustahkamlash borasidagi say -harakatlarini davom ettirmoqdalar. Afg‘onistonda Birlashgan Millatlar Tashkilotining maxsus missiyasi 1993 - yildan buyon faoliyat ko‘rsatmoqda. Uning vazifasi milliy yarashish va uzoq davo m etgan fuqarolar urushi natijasida izdan chiqqan xo‘jalikni tiklashga yordam berishdan iboratdir. Biroq, Bosh kotib va uning maxsus vakillarining qat’iy diplomatik say - harakatlariga qaramasdan mamlakatda juda katta insonparvarlik xarajatlarini talab qilay otgan harbiy harakatlar davom etmoqda, bu - Birlashgan Millatlar Tashkilotining afg‘on xalqiga yordam ko‘rsatish tizimi faoliyatiga jiddiy ta’sir ko‘rsatyapti. Sharqiy Timorda BMT yordamida Indoneziya va Portugaliya o‘rtasida o‘tkazilgan, mazkur xududning maqomi borasida butunjaxon referendumi uchun yo‘l ochgan muzoqaralar 1999 -yili may oyida yakunlanadi. Shu muzokaralarga binoan BMT missiyasi ovoz beruvchilarni ro‘yxatga olish ishini kuzatib bordi va 1999 -yilning avgustidagi bu referendumda Sharqiy Timor aholisining 78 foizi Indoneziyadan mustaqil bo‘lish uchun ovoz berdi. Referendum yakunlari e’lon qilinganda mustaqillikka qarshi turgan militsiya Sharqiy Timorning 200 ming aholisini o‘z uylarini tashlab ketish uchun majburlashga harakat qildi. 1999 -yilning sentabr oyida Xavfsizlik kengashi tartib o‘rnatishga yordam bergan xalqaro xavfsizlik kuchlarini jo‘natish uchun qaror qabul qildi. BMTning muvaqqat ma’muriyati xalqaro kuchlarni almashtirdi va ayni paytda Sharqiy Timorda mustaqillikni amalga oshirish jar oyonini kuzatib bormoqda . Yevropada Birlashgan Millatlar Tashkiloti qariyb 4 million kishiga favqulodda insonparvarlik yordami ko‘rsatib sobiq Yugoslaviyadagi mojarolarni bartaraf etishga astoydil harakat qilmoqda. 1991 yili Birla shgan Millatlar Tashkiloti qurolyarog‘ yetkazib berishga chek qo‘ydi; ayni paytda Bosh kotib va uning vakili qon to‘kishni to‘xtatish uchun yo‘naltirilgan diplomatik say -harakatlar bilan yordam qila boshladi. 1992 yildan 1995 yilga qadar Birlashgan Millatl ar Tashkilotining tinchlikni barqaror etuvchi kuchlari Xorvatiyada tinchlik va xavfsizlikni tiklashga harakat qildilar, Bosniya va Gersegoviniya fuqaro aholisining xavfsizligini ta’minlashga yordam berdilar, shuningdek, sobiq Yugoslaviyaning Makedoniya res publikasi urush girdobiga tortib ketilmasligiga ko‘maklashdilar. 1995 yildagi Deyton (Parij) tinchlik bitimi tuzilganidan keyin Birlashgan Millatlar Tashkilotining to‘rtta missiyasi bu hududda tinchlik va xavfsizlikni ta’minlashga ko‘maklashdilar. Ularning birmuncha yirigi hisoblangan - Birlashgan Millatlar 13 Tashkilotining Sharqiy Slovoniya uchun muvaqqat ma’muriyati Xorvatiya tarkibidagi bu hududning reintegratsiya jarayonini kuzatib turdi. Kosovoda (Yugoslaviya Federal Respublikasi) NATOning bombardimonlar ini to‘xtatilganidan va Yugoslaviya qurolli kuchlari chiqarilganidan so‘ng, 1999 yili bu yerda BMT muvaqqat xalqaro ma’muriyat tashkil etdi. Xavfsizlik kengashi BMTning bu ma’muriyatiga Kosovo xududi va xalqiga nisbatan barcha qonuniy, ijroiy va huquqiy va kolatlarga qadar bo‘lgan favqulodda vakolatlar yaratib bermoqda. Yevropa ittifoqi, Yevropa xavfsizligi va hamkorligi tashkiloti, BMTning qochoqlar ishi bo‘yicha Oliy komissari va Birlashagan Millatlar Tashkiloti demokratik jamiyat hamda barqaror avtonomiya tashkil etishda Kosovo xalqi bilan ish olib bormoqda. Amerika qit’asida Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlikni barqaror etish borasidagi faoliyati va uning tinchlikni o‘rnatish bo‘yicha say -harakatlari Markaziy Amerikada paydo bo‘lgan to‘qnashuv ni bartaraf etishda katta rol o‘ynadi. 1989 yili Nikaraguada tinchlik o‘rnatish borasidagi say -harakatlar tufayli qarshilik ko‘rsatish kuchlari ixtiyoriy tarzda tarqatib yuborildi va uning qatnashchilari o‘z qurollarini Birlashgan Millatlar Tashkilotiga to pshirdi. 1990 yili Birlashgan Millatlar Tashkiloti missiyasi Nikaraguadagi saylovlarni kuzatdi - bu, mustaqil mamlakatda Birlashgan Millatlar Tashkiloti kuzatuvida o‘tgan birinchi saylov edi. Salvadordagi Bosh kotib vositachiligida o‘tgan tinch muzokaralar 12 yil davom etgan harbiy harakatlarga chek qo‘ydi va Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlikni barqaror etish bo‘yicha missiyasi barcha kelishuvlarning amalga oshirilishini kuzatib turishni ta’minladi. Gvatemalada Birlashgan Millatlar Tashkiloti yor damida tashkil etilgan muzokaralar tufayli 35 yillik fuqarolar urushi to‘xtatildi. Bugun Birlashgan Millatlar Tashkilotining Gvatemaladagi Nazorat komissiyasi keng ko‘lamdagi tinchlik bitimlari to‘la -to‘kis amalga oshirilishini ta’minlash uchun da’vat etil gan. Gaitida demokratik yo‘l bilan saylangan mamlakat hukumatini qayta tiklash bo‘yicha xalqaro chora -tadbirlar amalga oshirilganidan keyin Birlashgan Millatlar Tashkiloti o‘z ishini milliy politsiyaga ta’lim berish bilan davom ettirmoqda. 5 Yaqin Sharqda Birlashgan Millatlar Tashkiloti beshta o‘nyillik mobaynida (bu muddat davomida besh marta keng ko‘lamdagi urush olovi alanga olgan) Arab - Isroil mojarosiga katta diqqat -e’tibor bilan qarab keladi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti haqqoniy va mustaqkam tinc hlik o‘rnatish tamoyillarini muammoni hal etishning mustahkam asosi bo‘lib qoladigan Xavfsizlik Kengashining 242 (1967) va 338 (1973) sonli ikkita tayanch rezolyutsiyalarida ishlab chiqdi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti siyosiy muammolar asosida kelib chi qqan mojarolarni bartaraf etishga yo‘naltirilgan boshqa tashabbuslarni ham qo‘llabquvvatladi va bu mintaqaga qator tinchlik o‘rnatuvchi missiyalar jo‘natdi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining 1948 5 https://uz.wikipedia.o rg/wiki/Birlashgan_millatlar_tashkiloti#Afrikada%E2%80%A6 14 yilda tashkil etilgan birinchi harbiy kuzatuvchilari guruh i mintaqada bugungi kunda ham faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. 1956 yildagi Sues krizisi davrida Birlashgan Millatlar Tashkiloti tinchlik o‘rnatish bo‘yicha o‘zining birinchi kuchlarini tashkil etdi. Hozirgi paytda mintaqada tinchlikni barqaror etuvchi ikkita missiya faoliyat ko‘rsatmoqda. Ularning 1974 yilda tashkil etilgan bittasi Golan tepaliklarida Isroil va Suriya qurolli kuchlarini ajratib turadigan mintaqani nazorat etadi; 1978 yilda tuzilgan ikkinchisi barqarorlikni ta’minlashga va Livanning janubiy qis mida yashayotgan aholi himoya qilinishini ta’minlashga yordam beradi. Yaqin Sharqning boshqa rayonlari haqida shuni aytish kerakki, 1991 yili Quvayt mustaqilligi tiklanganidan keyin Birlashgan Millatlar Tashkilotining kuzatuvchilar missiyasi Iroq va Quvayt o‘rtasidagi qurolsizlantirilgan mintaqaning nazorat qilinishini ta’minlamoqda. 1999 yilning so‘ngida Bosh kotib BMTga a’zo davlatlar va xalqaro fuqaro xizmatchilarni xalqaro hamjamiyatning 1994 yil Ruandadagi genotsidning va 1995 yili Srebrenitsa qulashi ning oldini olish borasidagi urinishlari besamar ketganligini e’tirof etishga chaqirdi. Bundan keyingi tinchlik o‘rnatish operatsiyalarini o‘tkazish bo‘yicha amaliy va amalga oshirilishi mumkin takliflarni ishlab chiqish uchun maxsus tanlab olingan ekspert lar kengashi chaqirildi va 2000 yil avgustida, Ming yillik sammiti arafasida BMTga a’zo davlatlarga mazkur kengash raisi Laxdara Braximi nomi bilan atalgan "Braximi Ma’ruzasi" jo‘natildi. Kengash xalqaro hamjamiyat tomonidan ba’zi tinchlikni ta’minlash ope ratsiyalari, shunchaki, "mendan ketguncha, egasiga yetguncha" qabilida, hatto, adolatli ishni amalga oshirishga irodasi bo‘lmaganda ham yoki qanday tadbirlar amalga oshirilishi zarurligi haqida kelishib olinmasdan turib, amalga oshirilgan, degan fikrga kel di. To‘g‘risini aytganda, Braximi Ma’ruzasi chala -yarim choralardan voz kechib, istakni haqiqat o‘rnida ko‘rishdan aniq va keng miqyosda qo‘llabquvvatlanadigan amaliy rejalarga o‘tishga chorladi. Kengash, muvaffaqiyatli harakatlarga zamin yo‘q bo‘lsa, yaxs hisi, umuman hech qanday operatsiya o‘tkazmaslik lozimligini; harakatlar amalga oshiriladigan bo‘lsa, operatsiyalar yaxshi ta’minlangan va kuchli madadga ega bo‘lishi kerak, degan fikrni bildirdi. Ma’ruzada ishonchli harbiy ishtirokka zarurat tug‘ilsa, ko‘ p sonli, yaxshi qurollangan va yaxshi o‘rgatilgan qo‘shin qo‘llash lozimligi tavsiya etilgan. Kengash tinchlik o‘rnatish missiyalarini qo‘llab -quvvatlash uchun mas’ul bosh qarorgohlardagi xodimlar sonini ko‘paytirish va BMTga a’zo davlatlar, ayniqsa, Havfs izlik Kengashi a’zolari tomonidan siyosiy, moliyaviy va moddiy jaihatdan yanada kuchliroq qo‘llab -quvvatlanishi lozimligini isbotlab berdi. Shu bilan birga, Kengash tinchlik o‘rnatuvchilarning joylardagi va bosh qarorgohlarlardagi harakatlarini baholashnin g yanada qat’iyroq andazalarini belgilab berdi. Bosh Assambleya Tinchlikni saqlash bo‘yicha operatsiyalar departamenti xodimlari sonini 50 foizga oshirish va BMTning Brindizidagi (Italiya) Moddiytexnik ta’minot bazasini ta’minlashga qariyb 150 million AQSh dollari ajratishni ma’qullab, ma’ruzaga o‘zining iliq munosabatini bildirdi. Kotibiyat ma’muriy va ta’minot masalalarida yanada tezkorlikni ta’minlash uchun joylarga yanada kengroq vakolatlar berdi. 2001 yil 11 sentyabr voqealari yuz berib, Afg‘onistonda https://uz.wikipedia.org/wiki/Birlashgan_millatlar_tashkiloti#Afrikada%E2%80%A6 16 SHHT. Shanxay Hamkorlik Tashkilotiga a‘zo davlatlar o‘rtasidagi aloqalarning tarixi uzoq ildizlarga borib taqaladi. Agarda o‘tmishda Xitoy va O‘rta Osiyo aloqalariga e‘tibor qaratadigan bo‘lsak, bir necha ming yillik aloqalar har qanday sharoitda ham k o‘plab to‘siqlarga qaramasdan davr sinovlariga bardosh berib, rivojlanishda davom etavergan. Buyuk ipak yo‘li doirasida savdo va madaniy aloqalar natijasida xalqlarimiz bir -biriga har jihatdan yaqinlashib borgan. Fikrlarimizning isboti uchun misollar hatto keragidan ham ortiqroq deyishimiz mumkin. ShHT ham boshqa tashkilotlar kabi o‘zining tarixi va shakllanish jarayonlariga ega. «Shanxay beshligi» sifatida dastlab o‘z faoliyatini boshlagan tashkilot a‘zoligiga O‘zbekistonning qo‘shilishi bilan Shanxay Hamk orlik Tashkiloti nomini oldi. Aslida ShHTning tarixiy ildizlari XX asrning 60 -yillariga borib taqaladi. Chunki, sobiq ittifoq XXR o‘rtasidagi hududiy muammolarni hal etish o‘sha davrdayoq pishib yetilgandiki, unga barham berish esa ma‘lum bir muddatni taqo zo etardi.15 «Shanxay beshligi» Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston va Xitoy Xalq Respublikalari o‘rtasidagi chegara hududlarida qurolli kuchlar sonini qisqartirish va bir -biriga ishonish natijasida kelishuvga erishish jarayonida shakllandi. 7 Birinchi bosqich – 1989 -yil noyabr oyidan 1991 -yil dekabr oyiga qadar sobiq Sovet Ittifoqi parchalanib ketishigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi.16 «Sovuq urush» sharoitida sobiq sovet ittifoqining Xitoy bilan munosabatlari bir xil rivojlanmaydi. Ulardag i siyosiy tizim yagona kommunistik qarashlarga asoslangan .. Sovet -Xitoy munosabatlari goh iliq, goh siyosiy tarang holatda bo‘lib keladi. Qolaversa sovuq urush davridan yoki to XX asrning 90 -yillariga qadar Xitoy ikkinchi darajali davlat sifatida baholanib kelindi. Garchi Birlashgan Millatlar Tashkiloti «Xavfsizlik Kengashi» doimiy a‘zosi bo‘lib, hududiy va aholi soni jihatidan yirik davlatlar sirasiga kirsa -da, bari -bir Xitoy dunyo siyosati va iqtisodida u qadar kuchli ta‘sirga ega emasdi. Lekin o‘tgan asr ning 80 -yillarida boshlanib ketgan iqtisodiy islohotlar natijasida Xitoy juda tez taraqqiy eta boshladi. Natijada bir necha yil ichida, ayniqsa, o‘tgan asrning 90 -yillaridan boshlab Xitoy dunyodagi eng yirik mahsulot ishlab chiqaruvchi davlatlardan biriga aylanib bordi. Bugunga kelib, u dunyoda mahsulot ishlab chiqarishining umumiy ko‘rsatgichlari bo‘yicha dunyoda AQShdan keyingi o‘ringa ko‘tarildi. Hatto ba‘zi sohalarda birinchilikni egallashga erishdi. Sovuq urush natijasida sobiq SSSR bosimi ostida belgi langan ittifoqning, to‘g‘rirog‘i ittifoqdoshlarning Xitoy bilan chegarasi masalasi, undan tashqari o‘rtadagi chegaralarda to‘plangan katta harbiy kuchlar jamlanmasi Xitoyning keyingi taraqqiyoti uchun to‘sqinlik qilishi mumkin bo‘lgan asosiy faktor sifatid a qaraldi. Shu maqsadda xitoy hukumati Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikiston respublikalari bilan chegara masalasini hal qilishga kirishdi va ko‘p tomonlama muzokaralar boshlanib ketadi. Undan tashqari Xitoy shu mamlakatlar bilan chegara hududla rdagi harbiy kuchlar miqdorini qisqartirish masalasida ham muzokaralar boshlanadi. Shanxay Hamkorlik tashkiloti tarixida 7 Бекмуротов И. Шанхай Ҳамкорлик Ташкилоти // Жамият ва бошқарув . №2, 2004. 64 -бет. 17 mana shu voqealar tashkilot tarixining boshlanishi hisoblanadi. Aslida sobiq ittifoq hamda Xitoy chegarasida qurolli kuchlarni qisqarti rish borasidagi muzokaralar ancha avval boshlangan. Muzokaralarning osonroq yechim topishida ikki davlatning bir siyosiy tizimdaligi yordam berdi. Chegara masalasida o‘tgan asrning 60 -yillarida boshlangan muzokaralar 1989 -yil noyabr oyida XitoySovet muzoka ralari bilan davom etdi, unda asosiy e‘tibor chegara hududlarida qurolli kuchlarni qisqartirish va harbiy sohada bir -birini tushunishga qaratildi. Muzokaralar davom etib, nihoyat, 1990 -yil 24 -aprelida Xitoy va Sobiq sovet 12 hukumatlari o‘rtasida ikki tomo nlama shartnoma imzolandi. Unga binoan SovetXitoy chegaralarida belgilangan miqdorga qadar qurolli kuchlar qisqartirilib, harbiy sohada bir -birini anglashga qaratilgan memorandum imzolanadi. Har ikki tomon Sovet -Xitoy chegaralarida harbiy kuchlarni faqat m udofaa va qo‘riqlash maqsadidagina saqlashni, bir -biriga hujum qilish va bosqinchilik operatsiyalaridan voz kechishni, chegara hududlarda qurolli kuchlar miqdorini qisqartirish bilan birga ikki tomon bir -birini anglash, boshqa sohalardagi aloqalarni yaxshi lash, harbiy qismlarni va obyektlarni bosqichma -bosqich ravishda qisqartirib borishga kelishib olishdi.17 Sobiq ittifoq davrida aynan shu muzokaralar sabab SSSR davlat rahbari M.S.Gorbachyov 1989 -yil may oyida Xitoyga rasmiy safar uyushtiradi. Bunga javoba n Xitoy rahbari Szyan Szemin 1991 -yil may oyida Moskvada bo‘ladi. 8 Xitoy va Qirg‘iziston o‘rtasidagi chegara masalasidagi kelishuv 1996 -yil iyul oyida Xitoy rahbari Szyan Szeminning Bishkekka amalga oshirgan safari paytida imzolandi. Ammo bu shartnoma Xit oy, Qirg‘iziston chegaralari muammosini to‘la bartaraf etmadi. Keyinroq, chegara masalasidagi yana bir hujjat 1999 -yil avgust oyida Xitoy va Qirg‘iziston hukumatlari o‘rtasida «Shanxay beshligi» tashkilotining davlat rahbarlari o‘rtasidagi Bishkek uchrashu vi chog‘ida Szyan Szemin va Askar Akayev o‘rtasida imzolandi. Ushbu «Qirg‘iziston va Xitoy o‘rtasidagi davlat chegaralari to‘g‘risidagi qo‘shimcha kelishuv» deb nomlanuvchi shartnoma Xitoy va Qirg‘iziston o‘rtasidagi 1000 km.dan ortiqroq chegara hududlarin i huquqiy jihatdan tartibga soldi . 2000 -yil iyul oyida Dushanbe shahrida «Shanxay beshligi»ning bo‘lib o‘tgan navbatdagi sammitida Xitoy, Qirg‘iziston va Tojikiston o‘rtasida uch tomonlama kelishuv imzolanib, unda davlatlar o‘rtasidagi chegara masalasiga o id munozarali holatlar tahlil qilindi. Aynan mana shu ikki kelishuv Xitoy va Tojikiston o‘rtasidagi chegara masalalarini hal etishdagi dastlabki qadam bo‘ldi, deyish mumkin.21 Qozog‘iston va Xitoy o‘rtasidagi chegara masalalari bo‘yicha muzokaralar olib bo rish uchun 1994 -yil aprel oyida Xitoy Xalq Respublikasi Davlat kengashi kotibi Li Pen Qozog‘istonga rasmiy tashrif bilan keladi. Shu uchrashuv paytida Qozog‘iston va Xitoy o‘rtasidagi chegaralarga oid kelishuv imzolandi. 1997 yil sentabrda Xitoy vaziri Li Pen yana bir bor Qozog‘istonga rasmiy tashrif bilan keldi. Muzokaralar yakunida «Qozog‘iston va Xitoy o‘rtasidagi davlat chegaralari to‘g‘risidagi qo‘shimcha 8 Становление и развитие ШОС. С.5// http:www.SCO.ru 18 kelishuv» shartnomasi imzolandi.22 Mazkur shartnoma Xitoy -Qozog‘iston chegaralarini huquqiy jihatd an amalda tan olinganligini anglatdi .9 1998 -yil 3 -4 iyul kunlari Alma -ota shahrida «Shanxay beshligi» forumi doirasidagi uchinchi uchrashuv bo‘lib o‘tadi. Beshala ishtirokchi davlat rahbarlari mazkur uchrashuv doirasida «Alma -ota bayonoti» qabul qilinadi. Unga ko‘ra, barcha tomonlar 1997 -yil 24 aprelda imzolangan chegara hududlarida qurolli kuchlarni qisqartirishga doir shartnoma shartlarini bajarish majburiyatini o‘z zimmalariga olishdi. Shu majburiyatlarni bajarish bilan birga barcha respublikalar ikki to monlama va ko‘p tomonlama munosabatlarni yanada rivojlantirish uchun barcha imkoniyatlarni ishga solishga, mintaqaviy muammolarni hal etishda doimiy 25 http:www.impravo.ru 17 ravishda muzokaralar va kelishuvlar asosida davlatlararo qiziqishlar hisobga olin gan holda amalga oshirishi zarur edi. Tomonlar har qanday separatizm, etnik ziddiyatlar, diniy ekstremizm, diniy fundamentalizm terrorchilikka qarshi chiqishga, ularni oldini olish, bartaraf etishga kelishib olishdi.26 Forum ishtirokchilari asosiy e‘tiborn i global darajaga ko‘tarib ulgurilgan xalqaro terrorizm, narkotik moddalarning noqonuniy aylanishi, jinoyatchilikning tashkiliy, uyushgan shakllariga qarshi kurashishga qaratishdi. «Shanxay beshligi» forumiga a‘zo davlatlar rahbarlarining doimiy uchrashuvi ning yo‘lga qo‘yilishi natijasida hamkorlik doirasi ham doimiy ravishda kengayib bora boshladi. 2000 -yil 9-iyulda Dushanbe shahrida «Shanxay beshligi»ning navbatdagi sammiti bo‘lib o‘tdi. Sammitda ishtirokchi davlatlar tomonidan «Dushanbe Deklaratsiyasi» q abul qilindi. Deklaratsiyaga muvofiq, tomonlar kelajakda birbiriga ishonch, do‘stona hamkorlikni besh davlat o‘rtasida saqlab qolish, munosabatlarni yanada rivojlantirish, davlatlar o‘rtasidagi harbiy aloqalarni yanada chuqurlashtirish maqsadida mudofaa va zirlari doirasidagi doimiy munosabatlarni yo‘lga qo‘yish, bir -biri bilan maslahatlashish, ma‘lumot almashishga kelishib olishdi. Shu tariqa «Shanxay beshligi» davlatlarining mudofaa strukturasi ishlab chiqildi. Sobiq SSSRning parchalanishi natijasida shu t ashkilotga a‘zo bo‘lgan Rossiya Federatsiyasi, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikiston respublikalaridagi ma‘lum iqtisodiy hamda siyosiy ziddiyatlarni bartaraf etish asosiy muammo bo‘lib qola boshlaydi. Iqtisodiy muammolarning ko‘payib borishi, ularning ba rtaraf etilishida Xitoy tomonidan yordam berilishi, qo‘llab -quvvatlanishi hozirgi dunyodagi zamonaviy ilm -fan, texnika yangiliklari asosida milliy ishlab chiqarishlarni oyoqqa qo‘yishga kelishib olindi . 10 2000 -yil iyulida Tojikiston Respublikasi poytaxti D ushanbe shahrida ―Shanxay beshligi‖ tashkilotiga a‘zo davlatlar rahbarlarining beshinchi uchrashuvi tashkilot tarixida muhim o‘rin tutadi. Sammitning bosh mavzusi diniy ekstremizim va xalqaro terrorizimga qarshi kurashda yagona dastur ishlab chiqish birgal ikda harakat qilish haqida bo‗ldi. Birinchi marta maskur sammitda O‗zbekiston Respublikasi rasman kuzatuvchi sifatda ishtirok etdi 2001 -yil iyunda Rossiya, 9 Становление и развитие ШОС. С.5.// http:www.SCO.ru 10 Совместное Заявление участников Алма -атинской встречи – Республики Казахстан, КНР, Кыргызской Республики, РФ и Республики Таджикистан// http:www.impravo.ru 20 Xalqaro tashkilotlarning xalqaro munosabatlardagi tutgan o’rni Vaqt oʻtishi bilan bloklar qarshiligidagi tanglik oʻzgarib borar edi. Uning eng keskin nuqtasi Koreya urushi yillariga toʻgʻri keladi, uning oqibatida 1956 yili Polsha, Vengriyadagi voqealar va Suets inqirozi kelib chiqadi; Xruschev "iliqligi" kelishi bila n tanglik ozgina yengillashadi, bu ayniqsa 1950 -yillarning ohiriga xos; … Yevropa hududida bir -biriga qarshilik koʻrsatayotgan harbiy -siyosiy bloklar. Amerika samolyot -aygʻoqchisi U -2 (1960) bilan bogʻliq janjal yangi tanglikka olib keladi, uning choʻqqisi boʻlib Karib inqirozi (1962) boʻldi; bu inqiroz taasurotida yana yengillashish keladi, ammo u "Praga bahori" bilan buziladi. 1962 — 1979 Brejnev Xruschevdan farqli ravishda qaltis avantyuralarga kirishmas, hech qanday "tinch" tadbirlarni oʻtkazmas edi; 1970 -yillar "xalqaro tanglikni yengillashtirish" deb ataluvchi belgi osida oʻtdi, Yevropadagi xavfsizlik va hamkorlik masalalari boʻyicha majlis (Helsinki) va koinotga sovet -amerika birgalikdagi … uchish ("Soyuz -Apollon" dasturi) buning mahsullaridir; oʻsha pa ytda strategik qurollanishni cheklash toʻgʻrisidagi kelishuvlar imzolanadi. Koʻp tarafdan bu iqtisodiy sabablar bilan tushuntirildi, chunki SSSR oʻsha paytdayoq isteʼmolchilik mahsulotlarini sotib olishda ehtiyojni sezdi (bunga esa valyuta kreditlari kerak edi), Gʻarb oʻz navbatida Arab -Isroil ziddiyati keltirib chiqargan neft inqirozi yillarida sovet nefti bilan juda qiziqqan edi. 1979 — 1985 Yangi keskinlashuv 1979 -yili, sovet qoʻshinlarining Afgʻonistonga kirishidan … soʻng vujudga keldi, sovetlarning bu h arakatini Gʻarbda geosiyosiy muvozanatning buzilishi va SSSRning ekspansiya siyosatiga oʻtdi deb qabul qilishdi. Keskinlashuv 1983 - yilning kuzida, sovet kuchlari ichida 300 ga yaqin odam bo'lgan Janubiy Koreyaning fuqarolar avialaynerini urib tushirganida oʻz choʻqqisiga yetdi. Aynan oʻsha paytda AQSh prezidenti Ronald Reagan SSSRga nisbatan "yovuzlik imperiyasi" frazeologizmini qoʻlladi. AQSh bu davr mobaynida oʻz yadroviy raketalarini Gʻarbiy Yevropada joylashtirdi va kosmik raketalarga qarshi himoya dast uri ustida ishlashni boshladi; bu ikkala keng koʻlamli dasturlar sovet hukumati tinchini buzdi, SSSRning koinotda qarshilik koʻrsatish uchun mablagʻi yoʻq edi. 1985 — 1991 "Ijtimoiy plyuralizm" va "umuminsoniy qadriyatlarning sinfiylari ustidan muhimroqligin i" eʼlon qilgan Mixail Gorbachyovning hukumat tepasiga kelishi bilan gʻoyaviy qarshilik tezda oʻz keskinligini yoʻqotdi. Harbiy -siyosiy masalada Gorbachyov avvaliga 1970 - yillarning "yengillashtirish" xilidagi siyosatini oʻtkazishga harakat qildi, qurollar da cheklashni taklif qildi, ammo kelishuv shartlari ustida qattiq savdolashdi (Reykyavikdagi uchrashuv). … Ammo sovetlar siyosiy tizimining oʻsayotgan inqirozi va neft narhining keskin tushib ketishi tufayli SSSR iqtisodiyotining gʻarbiy tehnologiyalar va kreditlariga qarab qolganligi Gorbachyovning tashqi siyosiy sferada pand berishiga sabab boʻldi. 1988 -yilda sovet qoʻshinlarining Afgʻonistondan olib chiqilishi boshlandi. 1989 -yil revolyutsiyalari natijasida Sharqiy Yevropada kommunistik tizimining qulash i 21 sovet blokining likvidatsiyasiga, va shuning bilan birga — "sovuq urush"ning toʻxtatilishiga olib keldi. Bu vaqtni oʻzida Sovet Ittifoqi halokat yoqasida edi. Dunyo sotsialistik tizimining parchalanuvi neft narhlarining tushishi iqtisodiyot va sanoatning kolossal inqiroziga olib keldi. Mamlakatning chetlarida millatlararo nizolar kelib chiqa boshladi. Moskva ittifoqdosh respublikalar ustidan nazoratni yoʻqota boshladi. 1990 -yil martidan 1991 -yil dekabrigacha oʻn besh respublika ichidan oʻn uchtasi Ittifoq tarkibidan chiqdi. 1991 -yil 26 dekabrda mustaqil Rossiyaning yangi hukumati Ittifoq shartnomasini denonsatsiya qilib, "sovuq urush" tarixida soʻnggi nuqtani qoʻydi. Tarix oʻzi haqida eslatmoqda 2007 -yilning boshida AQSh kongressining ikkala palatasiga sov uq urushda qatnashganlik uchun (Cold War Service Medal) yangi harbiy mukofotni tadqiq etish toʻgʻrisida qonun taklif etildi, bu qonun Hillary Clinton boshchiligidagi demokratik partiyalik bir guruh senator va kongressmenlar tomonidan qoʻllab quvvatlandi. M edal bilan 1945 -yil 2 sentabridan 1991 -yil 26 dekabrigacha AQShning harbiy kuchlarida yoki davlat uyushmalarida ishlagan barchani taqdirlash koʻzlandi. 12 12 Coldwar.ru — Sovuq urush tarixi ( 22 XULOSA -Bugungi kunda dunyoda tinchlik va xavfsizlikni taminlash eng dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi , shu borada avvalo xalqaro tashkilotlarning o‟rni va ahamiyati kattadir. Mamlakatimizda olib borilayotgan barcha ijtimoiy islohotlarning n еgizida asosiy bo sh g‟oya qilib yurt tinchligi va xalq farovonligi maqsad qilib olingan ekan, shubhasiz xalqaro maydondagi tajribalarni o‟rganish va t еgishli xulosalar chiqarish orqali bu maqsadlarga osonroq va jadallik bilan erishish mumkin. - Xalqaro tashkilotlarni davlatlar muayyan umumiy maqsadga erishish uchun tuzadi va u ana shu umumiy manfaatni ro„yobga chiqarishda ishtirokchi davlatlarning qo„shma organi bo„lib xizmat qiladi. Shu bois, xalqaro tashkilotning vazifasi har bir a'zo davlat manfaatlarining o„zaro uyQun jihatlarini aniqlash, shu asosda tegishli vazifalarni, shuningdek ularni hal etishning uslub va vositalarini belgilab olishda umumiy pozitsiyani, umumiy xohish -irodani ishlab chiqishdan iborat bo„ladi. Bunda o„ziga xoslik xalqa ro tashkilot a'zolarining suveren davlatlar ekani bilan belgilanadi. Xalqaro tashkilotning tegishli vazifalari va ularni amalga oshirish mexanizmining o„ziga xosligi ham shundan kelib chiqadi. Xalqaro tashkilot faoliyatining asosiy bosqichlari muhokama eti sh, qarorlar qabul qilish va ular ijrosining nazorati bilan shuQullanishdan iboratdir. Shundan kelib chiqib, xalqaro tashkilotlar funksiyalarini quyidagi uchta muhim turga ajratish mumkin: 1) tartibga solish; 2) nazorat etish; 3) operativ. Xalqaro tash kilotning tartibga so lish funksiyasi bugungi kunda o’ ta muhim ahamiyatga egadir. U a'zo davlatlarning maqsadlari, prinsiplari, o„zini tutish tartib qoidalarini belgilovchi qarorlar qabul qilishni ko„zda tutadi. Qarorlar xalqaro tashkilotning ichki huquqiga muvofiq ravishda qabul qilinadi. 23 Foydalinilgan adabiyotlar ro’yxati 1. ’ NATO THE FIRST FIVE YEARS 1949 -1954’’ - by Lord Ismay Secretary General of the North Atlantic Treaty Organization. 2. Бекмуротов И. Шанхай Ҳамкорлик Ташкилоти // Жамият ва бошқарув . №2, 2004. 64 -бет. 3. Становление и развитие ШОС. С.5.// http:www.SCO.ru 4. 1Совместное Заявление участников Алма -атинской встречи – Республики Казахстан, КНР, Кыргызской Республики, РФ и Республики Таджикистан// http:www.impravo.ru 5. Центральная Азия и Кавказ. 200 8. №6 (60), С.43 -44 6. Coldwar.ru — Sovuq urush tarixi ( 7. 1 http:www.hro.org 8. www.nato.int 9. https :// uz .wikipedia .org /wiki /Birlashgan _millatlar _tashkiloti #Afrikada % E2%80% A6

1 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI 1 - KURS MAGISTRATURA TALABASI NAZAROV O’ROLNING “Yangi va eng yangi zamon davri halqaro munosabatlar tarixi ” FANIDAN YOZGAN KURS ISHI MAVZU; “ Xalqaro tashkilotlarning xalqaro munosabatlardagi o’rni ” Qabul qildi: Hamraqulova Sh_________ SAMARQAND - 2022

2 MUNDARIJA I. KIRISH II. ASOSIY QISM; 1) Xalqaro tashkilotlar tarixi 2) Eng yirik xalqaro tashkilotlar 3) Xalqaro tashkilotlarning xalqaro munosabatlardagi tutgan o’rni III. Xulosa IV. Foydalinilgan adabiyotlar ro’yxati

3 KIRISH Mamlakatimizda olib borilayotgan barcha ijtimoiy islohotlarning nеgizida asosiy bosh g‟oya qilib yurt tinchligi va xalq farovonligi maqsad qilib olingan ekan, shubhasiz xalqaro maydondagi tajribalarni o‟rganish va t еgishli xulosalar chiqarish orqali bu maqsadlarga osonroq va jadallik bila n erishish mumkin. Xalqaro huquqning umume'tirof etilgan qoidalarining ustuvorligini tan olgan hamda unga og‟ishmay amal qilayotgan d еmokratik davlatlarning xalqaro huquqini o‟rganish orqali birinchidan milliy huquqni yanada rivojlantirish imkoniga ega bo‟ lsak, ikkinchidan ushbu davlatlarning mavjud ijtimoiy tuzumi haqidagi tasavvurlarimiz xalqaro va millatlararo do‟stlik rishtalarining mustahkamlanishiga asos soladi. Davlat va jamiyat hayotini erkinlashtirish, inson va fuqarolar huquq va erkinliklarining kafolatlari m еxanizmini yaratish borasida jahondagi еtakchi davlatlardan andoza olishimiz bilan birga ming yillardan b еri shakllangan milliy urf -odat va an'analar, ajdodlarimizning boy m еrosini o‟zlashtirgan holda jamiyatimizni yanada d еmokratlashtirish im koniga ega bo‟lamiz. Shuning uchun ham ushbu kurs ishi r еspublikamiz xalqaro huquqini o‟zlashtirishga imkon b еribgina qolmay, shu huquq sohasini yanada rivojlanishiga o‟z hissasini qo‟sha oladi. Xalqaro huquqning asosiy prinsiplarini o‟rganish avvalo musta qil O‟zbekistonimizning xalqaro hamjamiyatda tutgan o‟rnini belgilab beradi. Bugungi tahlikali bir zamonda Xalqaro tashkilotlar va ularning jahon hamjamiyatiga tasiri beqiyosdir . Xalqaro tashkilotlar va ularning asosiy turlari. Siyosiy va nosiyosiy, davlat va nodavlat xalqaro tashkilotlar va ularning xalqaro siyosatdagi o’rni va roli, shumimgdek jahonda ro’y berayotgan voqealar, nizolar, urushlar va iqt isodiy inqirozlarda xalqaro tash kilotlarning rolini chuqur tah lil qilish hozirgi zamon diplomatiyasining d olzarb masalalaridan biri desak mubolag’a bo’lmaydi

4 Xalqaro tashkilotlar tarixi XIX asrning yarmidan boshlab dunyo xaritasida birinchi nosiyosiy xalqaro tashkilotlar tuzilgan. Masalan, 1865 yili Xalqaro telegraf ittifoqi, 1874 yili Xalqaro pochta ittifoqi, 1865 yili Yer o’lchash xalqaro ittifoqi, 1890 yili Bojxona tariflarini nashr qilish xalqaro ittifoqi tuzilgan. Birinchi universal siyosiy xalqaro tashkilot - Millatlar Ligasi - 1919 yilda tuzilgan. Uning Statuti Parij tinchlik konf erensiyasida qabul qilingan bo’lib, Versal shartnomasining tarkibiy qismi bo’lgan. Millatlar Ligasi o„z faoliyatini amalda 1940 yilda, rasman 1946 yilda tugatgan. 1939 yilda dunyoda 48 ta hukumatlararo xalqaro tashkilot bo’lgan. Xalqaro tashkilotlar tarraq iyotining tarixida burilish nuqtasi 1945 yili Birlashgan Millatlar Tashkilotining tuzilishi hisoblanadi. XX asrning ikkinchi yarmida xalqaro tashkilotlarning soni juda tez o’sgan va yangidan -yangi xalqaro tashkilotlar paydo bo’lgan. 1 Xalqaro tashkilotlar — mustaqil davlatlarning birlashmalari bo‗lib, ular xalqaro shartnomalar va nizomlar asosida ma‘lum maqsadlarda barpo etiladi hamda doimiy harakatlanuvchi organlarga ega bo‗ladi, shuningdek, xalqaro huquq asosida ta‘sis etilgan bo‗lib, xalqaro huquqiy sub‘ ektlarga ega bo‗ladi. Xalqaro tashkilotlarning turkumlari quyidagi xususiyatlarga ko‗ra o‗tkazilishi mumkin: ularning faoliyat ko‗rsatish doirasi va faoliyatlar mavzusi bo‗yicha. Xalqaro tashkiltolarning quyidagi turlarini ajratish mumkin: 1. Davlatlararo hammabop tashkilotlar bo‗lib. Ularning maqsad va faoliyat mavzusi dunyoning barcha davlatlarida qiziqish uyg‗otadi. BMT (asosiy organlar: Bosh Assambleya, Xavfsizlik kengashi, Iqtisodiy va ijtimoiy Kengash (EKOSOS), Xalqaro sud va kotibiyat) quyidagi asosi y maqsadlarni ko‗zlaydi: xalqaro tinchlik va xavfsizlikni qo‗llab -quvvatlash va ushbu maqsadlarda jamoatchilik tomonidan tinchlikka xavf soluvchi tajovuzlarni samarali bartaraf etish hamda tajovuzkorlikka qarshi choralar ko‗rish, adolat va xalqaro xuquq t amoyili asosida xalqaro kelishmovchilikka olib keluvchi vaziyatlarni bartaraf etish, tinchitish, ularning tinchlikka xavf solishini oldini olish; teng xuquqli va xalqlarning o‗z taqdirlarini o‗zlari hal etish tamoyillarini hurmat qilgan holda millatlar o‗ rtasidagi do‗stona munosabatlarni rivojlantirish; ushbu umumiy maqsadlarga erishish yuzasidan harakatlarning kelishilgan markaziga aylanish; b) BMT ning ixtisoslashgan muassasalari — mustaqil xalqaro tashkilotlardir. Xalqaro valyuta -kredit munosabatlariga bevosita va bilvosita quyidagilar kiradilar: Xalqaro valyuta fondi, Xalqaro tiklanish va rivojlanish banki, Xalqaro moliyaviy uyushma (XMU) va Xalqaro rivojlanish uyushmasi. 2. Mintaqaviy davlatlararo tashkilotlar. Bunday tashkilotlar jug‗rofiy mintaqadag i davlatlar tomonidan barcha masalalar yuzasidan barpo etiladi. 3. Xalqaro 1 http:www.hro.org

5 hukumatlardan tashqari tashkilotlar. Bu tashkilotlar xalqaro hukumatlarning sub‘ektlari hisoblanmaydi, biroq bunday tashkilotlar o‗z faoliyatini milliy, mintaqaviy va xalqaro tizimd agi davlatlararo miqyosda yuritadi va yuridik shaxs nufuziga ega bo‗ladi. Hozirgi kunda jahon siyosatida xalqaro tashkilotlarning rolini bir vaqtlardagidek kuchsiz deb baholab bo‗lmaydi. Bugunda ular jahon siyosat maydonida mustaqil sub‘ektlar sifatida nam oyon bo‗lmoqdalar. Shubhasiz, xalqaro tashkilotlar geosiyosiy va mintaqaviy jarayonlarda yanada katta o‗ringa ega bo‗lib bormoqdalar. Ular haqli ravishda xalqaro munosabatlarning teng huquqli ishtirokchisi hisoblanadi. Birinchi xalqaro tashkilotlar XIX asr ning boshlari va o‗rtalarida paydo bo‗ldi: Reynda kemachilik bo‗yicha Markaziy komissiya (1815 y.), Xalqaro telegraf ittifoqi (1865 y.) va Umumiy pochta ittifoqi (1874). Birinchi xalqaro tashkilotlar iqtisodiyot, transport, madaniyat, davlatlarning ijtimoi y manfaatlari sohasida tuzilgan bo‗lib, ular o‗z maqsadlariga ko‗ra siyosatdan tashqari sohada birgalikdagi transchegaraviy hamkorlikka yo‗naltirilgan edi. O‗sha paytlarda xalqaro tashkilotlar faqatgina yuqorida sanalgan hamkorlik turlari uchun asos bo‗lib xizmat qilgan. XX asrning boshlariga kelib, bu chog‗da xalqaro hamkorlik jarayonlarining jadallashishi sabab bunday tashkilotlar soni o‗sdi. Bu hol, o‗z navbatida, bunday tashkilotlarning yana ham tez rivojlanishi uchun zamin hozirladi. Hukumatlararo biti m (kelishuv)lar asosida tasdiqlanmagan har qanday xalqaro tashkilot xalqaro nohukumat tashkilot hisoblanadi. Bunday tashkilotlar eng kamida bitta davlat tomonidan e‘tirof qilingan bo‗lishi, ammo kamida ikki davlatda o‗z faoliyatini amalga oshirishi lozim. Bu kabi tashkilotlar ta‘sis hujjatlari asosida tashkil qilinmoqda va hozirgi paytda dunyoda ularning soni 8000 ming atrofidadir. Birinchi jahon urushidan keyin siyosiy tusdagi Millatlar ligasi, Xalqaro mehnat tashkiloti singari tuzilmalar tashkil etila boshlagan bo‗lsa, Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda mamlakatlarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy sohalardagi hamkorli gi va yalpi xavfsizlikni ta‘minlash maqsadida ta‘sis etilgan Birlashgan Millatlar Tashkiloti kabi siyosiy tashkilot paydo bo‗ldi. Ushbu tashkilot tarkibiga kiruvchi ixtisoslashtirilgan organ va institutlar rivojlanishi barobarida turli sohalarda davlatlara ro hamkorlikni kengaytirishga yo‗naltirilgan mintaqalararo va mintaqaviy hukumatlararo tashkilotlar tuzila boshladi. Dunyoning 24 ta rivojlangan mamlakatini birlashtirgan Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (1960), Evropa Kengashi (1949), Evropa k o‗mir va po‗lat birlashmasi (1951), Evropa iqtisodiy hamjamiyati (Umumiy bozor, 1957), atom energiyasi bo‗yicha Evropa hamjamiyati (Evratom, 1957), Evropa erkin savdo assotsiatsiyasi (EAST, 1960), Arab davlatlari ligasi (1945), Amerika davlatlari tashkilot i (1948), Afrika birligi tashkiloti (1963) va boshqalar shular jumlasidandir. 1945 yildan e‘tiboran bunday tashkilotlar soni ikki baravarga oshdi. Masalan, 1970 yillar boshiga kelib ularning soni 220 ta bo‗lsa 1970 yillar o‗rtalarida 260 taga etdi, hozirgi vaqtda esa ular 400 dan ortiqdir.

O'xshashlar

O’ZBEKISTONDA MILLATLARARO TOTUVLIK VA BAG’RIKENGLIKNI MUSTAHKAMLASHDA XALQARO TASHKILOTLARNING O’RNI. ( TARIXIY TAHLIL)
OʻZBEKISTONDA BAGʻRIKENGLIK TAMOYILLARINI TATBIQ ETISHDA XALQARO TASHKILOTLARNING OʻRNI (1995-2020 yy. YUNESKO misolida)
Sovuq urush davrida xalqaro munosabatlar
Amir Temur davlatining xalqaro munosabatlar tarixidagi o’rni
Mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlashda O’zbekistonning xalqaro tashkilotlar bilan hamkorligi