logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. 7-SINF O‘QUVCHILARIDA AMIR TEMUR SHAXSI VA UNING DAVLAT BOSHQARUVINI RIVOJLANTIRISHDAGI XIZMATLARINI YORITISHDA TARIXIY METODLARNI O‘RNI

7-SINF O‘QUVCHILARIDA AMIR TEMUR SHAXSI VA UNING DAVLAT BOSHQARUVINI RIVOJLANTIRISHDAGI XIZMATLARINI YORITISHDA TARIXIY METODLARNI O‘RNI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

231.2666015625 KB
Ko'chirib olish
7-SINF O‘QUVCHILARIDA AMIR TEMUR SHAXSI VA UNING DAVLAT BOSHQARUVINI RIVOJLANTIRISHDAGI XIZMATLARINI YORITISHDA TARIXIY METODLARNI O‘RNI I BOB. MUSTAQILLIK YILLARIDA AMIR TEMUR FAOLIYATIGA DOIR TARIXIY BILIMLARNING RIVOJLANISHI I.1. Mustaqillik davri tadqiqotlarida Amir Temur hayoti va faoliyati tahlili 1.2. Barkamol shaxsni shakllantirishda Amir Temur jasoratining ahamiyati II BOB. AMIR TEMUR SHAXSI VA FAOLIYATI II.1. Amir Temur hayot yo‘lini tushuntirishda “Individual dars” shakli va Amir Temur va temuriylar davri tarixi mavzularini yoritishda “taxt” metodidan foydalanish II.2. Markazlashgan davlat sari yo‘l va ulkan hududlarni egalanishi metodologik tahlili II BOB. AMIR TEMUR SALTANATIDA BOSHQARUV TIZIMI VA DAVLAT RIVOJI UCHUN QILGAN XIZMATLARI. III BOB. TARIX DARSLARIDA AMIR TEMUR MAVZUSINING O‘QITILISHI III.1. Mustaqillik davri tarix darslarida Amir Temur siymosi III.2. Darsning tashkiliy va didaktik tamoyillari XULOSA. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1 KIRISH Ta’lim-tarbiya ishi bugungi kunda ta’lim oluvchilarning har tomonlama rivojlantirishini ta’minlovchi majmuaviy jarayon sifatida namoyon bo‘lmog‘i kerak. Shuning uchun ham mazkur jarayon turli yoshdagi ta’lim oluvchilarning aqliy rivolanishi, o‘quv-biluv jarayonida faoliyati, tahsil olishi va rivojlanishining o‘zaro aloqadorligini ta’minlashga yordam bermog‘i lozim. Xuddi shu borada ta’limtarbiyada Amir Temur o‘gitlari orqali o‘quvchilarni bilim sifatini a’lo darajada ko‘tarish hayotga tatbiq etish, amalga oshirib borish ko‘zda tutiladi. Vatanini, millatini yangi jahonshumul ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy-madaniy, ma’naviy ufqlarga olib chiqish omillarini ishga soladilar. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev 2018 yil 28 dekabrda parlamentga yo‘llagan Murojaatnomasida «Buyuk alloma va adiblarimiz, aziz avliyolarimizning bebaho merosi, yengilmas sarkarda va arboblarimizning jasoratini yoshlar ongiga singdirish, ularda milliy g‘urur va iftixor tuyg‘ularini kuchaytishga alohida e’tibor qaratishimiz kerak» deb ta’kidlagandi. Yaya’ni, xalqimiz, ayniqsa millatning kelajagi bo‘lgan yoshlar buyuk ajdodlar tarixini qanchalar ko‘p o‘rgansa, ularning hayoti va faoliyatidan ibrat va saboq olib yashasa, qalbida milliy g‘urur va iftixor tuyg‘ulari jo‘sh urib, elu yurtga bo‘lgan muhabbati yanada ortadi. Bu ezgu ishlarni amalga oshirishda esa, xalqimiz tarixida o‘tgan ko‘plab buyuk siymolar qatorida, Sohibqiron Amir Temur qadriyatini o‘rganish ham muhim ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy ahamiyatga ega. Ma’lumki, Amir Temurning qanday shaxs va davlat arbobi bo‘lganligi, hamda uning ijtimoiy- siyosiy qarashlari, saltanat taraqqiyoti yo‘lida amalga oshirgan islohotlari borasida uning zamondoshlari ham, keyingi davr olimlari va siyosatchilari ham o‘z fikrlarini bayon etganlar. Endi ana shu fikrlar tahlili bilan yaqindan tanishishni lozim deb topdik. Amir Temurning zamondoshi muarrih Hofizi Abru yozishicha: “...hazrat 2 Sohibqiron Amir Temurning humoyun va saodatli ayyomida Movarounnahr yer yuzi mamlakatlarining poytaxtiga aylandi. Jahonning turli joylaridan olimu fuzalolar, muhandislar va hunarmandlar bu yerga oqib kelib, yashab ijod eta boshladi». Aytib o‘tish joizki, azaldan olim u fuzalolar va hunarmand odamlar (ijodkor va bunyodkorlar) ijod qilish uchun qaerda qulay sharoit bo‘lsa, shu tomonga talpinib yashagan. Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev Qashqadaryoning Ko‘kdala tumaniga tashrifida o‘tkazilgan faollari bilan uchrashuvda Amir Temur mudofaa merosi haqida gapir ib “ Ozroq vaqtim bo‘lsa kitob o‘qiyman. Sohibqiron Amir Temurning To‘xtamishxonning jangi haqida o‘qib chiqdim. Amir Temur bu jangda yettita usulni qo‘llagan ekan. Jasorati, o‘z askarlarini mardonavor tarbiyalashi bilan birga, janglarni ham o‘zi boshqargan. O‘zim uchun ham bu yangilik bo‘ldi. Keyin kimdir shu jang usulini o‘rgangani bilan qiziqib ko‘rdim. Hech kim o‘rganmagan ekan. Eng avvalo bobolarimizning usullarini o‘rganishimiz kerak», — dedi prezident va sohibqironning jangovar merosini chuqur o‘rganish bo‘yicha topshiriq berganini aytdi ” 1 . Yangilanayotgan O‘zbekistonda boy madaniy merosni asrab avaylash, madaniyatimizni jahon hamjamiyatiga targ‘ib qilish va ta’limda zamonaviy tadqiqot usullarini tarixiy izlanishlarga keng joriy etish borasida ko‘plab ishlar amalga oshirilmoqda. «Xalqimizning ulug‘vor qudrati jo‘sh urgan hozirgi zamonda O‘zbekistonda yangi bir uyg‘onish – Uchinchi Renessans davriga poydevor yaratilmoqda» 2 . Bugungi kunda O‘zbekistonda Uchinchi Renessans davriga poydevor qurish uchun ta’lim tizimining tarixiy asoslarini, Amir Temur va Temuriylar ning ta’lim sohasida olib borgan davlat siyosati va uning mohiyatini 1 https://daryo.uz/k/2022/04/21/ozim-uchun-ham-bu-yangilik-boldi-shavkat-mirziyoyev-amir-temur-mudofaa- merosi-haqida-gapirdi 2 Президент Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси мустақиллигининг йигирма тўққиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи. Халқ сўзи, 2020 йил, 186(7688)-сон. 3 chuqur o‘rganish, izchillik bilan manbalar asosida yoritib berish ilmiy ahamiyatga ega hisoblanadi. Amir Temur davlatida yosh avlod tarbiyasi masalasida so‘z yuritganda uning chinakam vorislari sifatida bobomiz pand nasihatlariga amal qilishimiz ham farz, ham qarz chunki bu ugitlar bebaho xazinadir. Vatanparvar, insonparvar, erksevar va milliy g‘urur tuyg‘usi kuchli odam bo‘lgani bois Turkistonni mug‘ullar asoratidan ozod qildi. Bu yerda markazlashgan davlat tuzib, uni boy va buyuk bir o‘lkaga aylantirdi. Temuriylar davlatida ilm-fan va madaniyat sohasida o‘ziga xos o‘rin tutgan Movarounnahr va Xuroson ta’lim tizimini tadqiq etish tanlangan muammoning xususiy jihatlarini aniqlash va tizimli o‘rganishga imkon beradi. Bu esa dissertatsiyaning tarix fani sohasidagi zaruratini ko‘rsatadi . Tadqiqot obyekti va predmeti. Maktab darsliklarida berilgan Amir Temur mavzusining mazmun mohiyatini ochib berish orqali o‘quvchilarda buyuk sarkarda faoliyati bilan bog‘liqq ma’lumotlaarni shakllantirish va targ‘ib etish, o‘qish va o‘rganish tadqiqotning obyektini, buyuk sardardaning davlatchilik qarashlari orrqaali uning tarixiy siymosini o‘rganish esa bitiruv malakaviy ishining predmeti hisoblanadi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Belgilangan asosiy maqsad Markaziy Osiyoning o‘rta asrlar davri ijtimoiy-madaniy hayotida Amir Temur va Temuriylar davri ijtimoiy siyosiy taarixiy xusuusiyaatlarini ochib berishdan iborat. Ana shu maqsaddan kelib chiqqan holda mavzuni yaxlit o‘rganish uchun quyidagi vazifalarni amalga oshirish rejalashtirildi: Amir Temur taarixiy siymosi va faoliyatiga yozma manbalar, tarixiy tadqiqotlarda bildirilgan fikrlar va qarashlarni ta’riflab berish; Amir Temur faoliyatining o‘quvchilarda vatanparvarlik tamoyillarini shakllantirish ; 4 XIV-XV asrlarda Markaziy Osiyo markazlashgan davlat tuzilishida Amir Temurning tutgan o‘rnini ko‘rsatib berish: Amir Temurning g‘oliblik sifatlarini tarixiy ma’lumotlar asosida asoslab berish; Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati XIV-XV asrlarda Movarounnahr va Xuroson ta’lim muassasalari faoliyatiga doir ma’lumotlar Temuriy hukmdorlar olib borgan siyosatning tub mohiyatini aniqlashga xizmat qiluvchi nazariy metodologik yondoshuvlarni mukammallashtirish foydalanish mumkinligini ko‘rsatadi. Mavzu bo‘yicha qisqacha adabiyotlar tahlili. Bu davrda tadqiqot mavzusiga yaqin doirasida yaratilgan ilmiy ishlar va adabiyotlar salmoqli bo‘lsada, tadqiqotlarda Temuriylar davri ta’lim tizimiga alohida e’tibor qaratilmagan. Rossiya sharqshunoslaridan V.V.Bartold, B.Vaymern, A.Yu.Yakubovskiy, A.N.Boldirev, A.M.Beleniskiy, N.N.Tumanovich kabi olimlar Samarqand, Buxoro va Hirotdagi ba’zi madrasalarni eslatib o‘tganlar va Temuriylar davri Hirotdagi madrasalar o‘z faoliyatini XVI-XVIII asrlarda ham davom ettirganliklari haqida ma’lumotlar beradilar. Mazkur davr tarixshunosligida A.Yu. Yakubovskiy Amir Temur va Temuriylar davri tarixiga oid ilmiy asarlari bilan ajralib turadi. U o‘zining 3 Alisher Navoiy hayotidagi ijtimoiy va madaniy chizgilarga bag‘ishlangan maqolasida Hirotning Alisher Navoiy faoliyati bilan bog‘liq va uning mablag‘i hisobiga qurilgan ba’zi madrasalar xaqida ma’lumot beradi 4 . Mustaqillik yillarida Amir Temur va Temuriylar davrini tarix fanida yangicha nazariy-metodologik yondashuvlar asosida o‘rganish mezonlari va tarixshunoslik 3 Якубовский А.Ю. Самарканд при Тимуре и темуридах, Ленинград, 1933; Ўша муаллиф. Черты общественной и культурной жизни эпохи Алишера Навои. Сборник статей. Москва-Ленинград, 1946, С.5-30. 4 Якубовский А.Ю. Черты общественной и культурной жизни эпохи Алишера Навои. С.5-30. 5 tadqiqotlari yaratildi 5 . Bu davrda yaratilgan fundamental tadqiqotlar temurshunoslikning taraqqiy etishiga asos bo‘ldi va bir qator olimlar tomondan Amir Temur va Temuriylar davri tarixiga oid salmoqli asarlar yaratildi 6 . Ular orasida O.Bo‘rievning «Temuriylar davri yozma manbalarida Markaziy Osiyo» va “Temuriylar davri yozma manbalarida Markaziy Osiyo tarixiy geografiyasi” asarlari Temuriylar davri ijtimoiy iqtisodiy va madaniy hayotiga doir ma’lumotlar qayd etilganligi bilan muhimdir 7 . Asarda mavzuga doir muammolar kam yoritilgan bo‘lsada, ushbu davrni yorituvchi manbalar tahlilga tortilgani bilan ajralib turadi. D.Yusupova tomonidan nashr qilingan tadqiqot ishlarida Temuriylar davri ta’lim tizimiga doir ma’lumotlar berilgan 8 . «Xondamirning hayoti va tadqiqotlari» («Jizn i trudы Xondamira») nomli monografiyasida Amir Temur va Temuriylar davrida faoliyat ko‘rsatib turgan madrasalar va xonaqohlar, ularda dars berib turgan mudarrislar haqida ma’lumotlar keltir il gan 9 . Uning ilmiy maqolalarida qomusiy olim Sa’diddin at-Taftazoniyning ijodiy faol i yati masalasiga doir ma’lumotlar hamda Movarounnahr va Xurosondagi madrasalar, k u tubxonalar to‘g‘risida dalillar keltirilgan. 10 5 Темур ва Улуғбек даври тарихи. - Т, Қомуслар Бош Таҳририяти, 1996, Б.264 ; Амир Темур жаҳон тарихида. Ҳ.Кароматов таҳрири остида, Т, «Шарқ»-2001.Б.301. 6 Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар, Т.-1994.Б.318; Ахмедов .А. Улуғбек Муҳаммад Тарағай (1394-1449).- Тошкент, Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 1994, Б.40; Ўша муаллиф. Наука в жизни Улугбека // Амир Темур ва Темурийлар даврида илм-фан ва маданият. Республика илмий-амалий конференцияси материаллари. Тошкент, Академнашр, 2013. ‒ 7 Бўриев О. Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий Осиё ( Тарихий – географик лавҳалар )- Т.Ўзбекистон, 1997, Б.186 ; Ўша муаллиф . Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий Осиё тарихий географияси. -Т. Ўзбекистон, 1997, Б.352 8 Юсупова Д. Ғиёсиддин ал-Коший: Фасиҳ Хавофий: Хондамир.//Маънавият юлдузлари. Қайта нашр. ‒ Тошкент, 2001, Б.190-193-, 249-252-, 264-268; Юсупова Д.Ю. Творческое наследие Хондамира как источник по истории культуры Центральной Азии XV - XVI вв., Автореф. дисс... д-ра ист. наук. Ташкент, 2001. С. 68. 9 Ўша муаллиф. Жизнь и труды Хондамира . Ташкент, Фан, 2006, С.325. ‒ 10 Ўша муаллиф. Расцвет науки в эпоху Амира Темура и темуридов . Sharq mash ’ ali . №2/2014. Ташкент, ‒ С.32-38; Ўша муаллиф. К вопросу о творческой деятельности ученого-энциклопедиста Саъд ад-Дина ат- Тафтазани . Sharqshunoslik. №13/2008. ‒ Ташкент , С .69-76. 6 Shuningdek, mavzuning ayrim qismlari Ingliz tarixchilarining asarlarida 11 madrasalar ta’minotining bunday tashkil etilishi, uning birlashtirilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatgan degan fikr ilgari suriladi. Ularning qayd etishicha, natijada madrasalar standart o‘quv dasturlariga ega bo‘lmagan, har bir madrasani tashkil qilgan kishi tomonidan aniq ko‘rsatma berilib, ham diniy, ham tabiiy fanlar o‘qitilgan degan ma’lumotlar keltiriladi. Tadqiqotda qo‘llanilgan uslublarning qisqacha tavsifi. Tadqiqotda tarixiylik, xolislik, davriy izchillik, qiyosiy, xronologik tahlil kabi usullaridan va bir qancha metodlardan foydalanildi. Tadqiqotning manbalari. Tadqiqotning asosiy manbalari bo‘lib tarixiy adabiyotlar, vaqtli nashrlar materiallari, turli davrlarda mavzu doirasida yaratilgan monografiyalar, adabiyotlar va ilmiy maqolalar to‘plamlari xizmat qildi. Tadqiqotning nazariy va uslubiy asoslari. Tadqiqotning metodologik va nazariy asosini O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari, O‘zbekiston Respublikasida “ O‘zbekistonda 2021-2030 yillarda tarix fanini rivojlantirish konsepsiyasi ”, Amir Temur va temuriylar davri bilan bog‘liq manbalar, sarkarda faoliyati tahlil etilgan asarlari tashkil etadi. Keltirib o‘tilgan yirik dalillarga asoslangan ma’lumotlar shuni ko‘rsatib turubdiki, Amir Temurning siyosiy va harbiy faoliyati tarixini qiyosiy-tarixiy usullardan foydalangan holda olingan nazariy xulosalar, uning jahon harbiy tarixida tutgan o‘rnini xolisona yoritishda yanada turtki bergan. 11 Benjamin C. Fortna. Imperial classroom: Islam, the state, and education in the late Ottoman Empire. Oxford University Press, 2002. P. 280. 7 I BOB. MUSTAQILLIK YILLARIDA AMIR TEMUR FAOLIYATIGA DOIR TARIXIY BILIMLARNING RIVOJLANISHI I.1. Mustaqillik davri tadqiqotlarida Amir Temur hayoti va faoliyati tahlili Amir Temur hayoti va faoliyati har bir davrda dunyo olimlarining diqqat markazida bo‘lib keldi. G‘arb tarixshunosligida Amir Temur shaxsiga e’tibor XVIII asrdanoq boshlangan va kelgusi davrlarda uning hayoti, faoliyatiga qiziqish doimo ortib borgan edi. Jahon tarixshunosligida Amir Temur to‘g‘risida ko‘plab monografiya va maqolalar yozilib nashr etildi. Ularda Sohibqironning davlat, ijtimoiy-siyosiy qurilishi, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, ma’muriy tizim, harbiy yurishlar, diplomatiya, din, fan, madaniyat, san’at sohalaridagi ko‘p qirrali faoliyati yoritilgan. XX asr jahon sharqshunosligida mustaqil ilmiy yo‘nalish – “Temurshunoslik” shakllandi va ular orasida R.Grosse, L.Keren, Ye.Rose, X.Xukxem, F. Mans, G. Golombek, A. Derg, K. Yenoki, Ye. Manu, M. Rossati va boshqalarning asarlarini qayd etish o‘rinli. Bugungi kunga kelib Amir Temur haqidagi o‘rta asrlarga oid ko‘plab yozma manbalar Yevropa tillarida bosilib chiqqan. 1996 yil boshlarida chet el tadqiqotchilarining Parijda e’lon qilingan Amir Temur va Temuriylar haqidagi tadqiqotlari bibliografiyasi ro‘yxatiga 450 dan ortiq asar kiritilgan edi 12 . 1990 yillar boshlarida B.V. Lunin, A. Ahmedov, B. Ahmedov kabi olimlar Amir Temur tarixini qayta, xolis o‘rganish masalasini ko‘tarib chiqib, uning shaxsiga yuqori baho berdilar. 2000 yillarga kelib o‘tgan vaqt mobaynida yana 50 dan ziyod tadqiqot mavjudligi aniqlandi. O‘zbekistonda Amir Temur hayoti va faoliyatiga oid ilmiy bilimlarning rivojiga, yangicha yondoshuvlarning shakllanishiga asos bo‘lib xizmat qildi. Turli yozma manbalar o‘zbek, fors, arab tilida bitilgan manbalardan olingan faktik 12 Ртвеладзе Э . В , Саидов А . Х . Амир Темур в зеркале мировой истории . Библиография . – Париж , 1996. − 28 с 8 ma’lumotlar asosida O‘zbekiston davlatchiligi tarixiga borib taqaluvchi o‘zbek davlatchiligi tarixi, ayniqsa, yirik davlat arbobi Amir Temur davridagi rivojini yoritgan ko‘pgina tadqiqotlar yaratildi. Ayniqsa, Parijda o‘tkazilgan “Temuriylar davrida ilm-fan, madaniyat va maorifning gullab yashnashi” mavzudagi konferensiyada o‘zbek olimlarining mavzuni asosiy manbalar yordamida yoritib berishi muhim ahamiyat kasb etdi. Bu o‘rinda “Amir Temur jahon tarixida” 13 nomli asarni alohida ko‘rsatib o‘tish lozim. Unda juda jonli, asosli tarzda Amir Temur davlati tarixi, Sohibqironning mamlakatni chet el bosqinchilari hukmronligidan ozod qiluvchi xalqlarning kurashi, Amir Temur davlatining iqtisodiy o‘sishi va savdo aloqalari, xalqaro aloqalar va diplomatiya, ilm-fan va madaniyati har tomonlama ochib berilgan. Ushbu kitobga bo‘lgan qiziqish bu asarni 2001 yilda qayta nashr etishga olib keldi. Eng avvalo Amir Temur bibliografiyasi tuzish ishlariga katta e’tibor qaratildi. 1995 yil R. Alimov tomonidan “Sohibqiron Amir Temur” metodik tavsiyanomasi, 1999 yil akademik E.V. Rtveladze va professor A.X. Saidovlar tomonidan “Amir Temur dunyo fani ko‘zgusida” bibliografiyasi nashr etildi. 2003 yilda “Amir Temur bibliografiyasi” nashr etilib, unda qo‘lyozmalar, yozishmalar; MDH davlatlari xalqlari; Yevropa va Sharq tillaridagi kitoblar keltirilgan. Ammo bibliografiyaning adabiyotlar ro‘yxatida ayrim xatoliklar, qaytarishlar borligi, shoshma-shosharlikda chop etilganligi va ilmiy tahrirga muhtojligi ko‘zga tashlanadi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, O‘zbekistonda mavzuga doir tadqiqotlarning kengayishida Amir Temur va Temuriylar davriga oid o‘tkazilgan ilmiy-amaliy anjumanlarning ahamiyati beqiyos bo‘ldi. Tabiiyki, har bir konferensiya yakunida uning materiallari tezislar, maqolalar shaklida nashr etildi. Aytish joiz, ushbu anjumanlarda yirik temurshunos olimlar bilan bir qatorda shu 13 Амир Темур жаҳон тарихида. Муҳaррирлaр: Ҳ. Нурмуҳaмедoв вa бoшқ. 2001. – Б. 213 9 sohaning yosh tadqiqotchilari ham ishtirok etdilar va ilmiy bahs – munozaralarda faol qatnashdilar. Nashr etilgan konferensiya to‘plamlarida Amir Temur davlatchiligi, boshqaruv, huquq tizimi, xalqaro munosabatlar, xo‘jalik rivoji, hunarmandchilik, arxitektura, amaliy san’at o‘sha davr manbalari ma’lumotlari tahlil etildi. Shu o‘rinda G.A. Pugachenkova, R.G. Mukminova, E.V. Rtveladze, B.V.Lunin, A. O‘rinboyev, D. Yusupova, O. Bo‘riyev kabi olimlarning mustaqillikkacha bo‘lgan davrda ham temurshunoslikning rivojiga tamal toshini qo‘yganliklarini yana bir bor ta’kidlash zarur. Zero, aynan ularning mustaqillik yillarida chop etilgan yirik nashrlarda Amir Temur hayoti va faoliyati tarixini mukammal yoritishdagi xizmatlarini e’tirof etish zarur. Amir Temur davri tarixshunosligiga katta hissa qo‘shgan olimlardan biri B.Ahmedovdir. B. Ahmedovning maxsus tadqiqotlarida XIV asr o‘rtalarida Chig‘atoy ulusidagi ijtimoiy-siyosiy ahvol; amirlar o‘rtasidagi nizoning chuqurlashuvi; davlatning tashkil topishi; qonun ustuvorligi; harbiy yurishlar va uning sabablari; Amir Temur ilm-fan va madaniyat homiysi kabi mavzularga e’tibor qaratilgan 14 . Aytish joizki, Amir Temurning shaxsi, hayoti, madaniy hayot masalalariga mavjud adabiyotlarda ko‘p hollarda umumiy axborot shaklida qisqa to‘xtalib o‘tilgan edi. B. Ahmedov Amir Temurning harbiy yurishlarining sabab va oqibatlari masalasini, ya’ni Sohibqironning sarkardalik mahoratini yoritib beruvchi, uning jahon tarixidagi o‘rnini belgilashga xizmat qiladigan, temurshunoslikning bahsli muammolariga o‘z munosabatini bildirgan. Olimning Temuriylar davri tarixini o‘rganishda yo‘l qo‘yilayotgan xato va kamchiliklar xususida bildirgan tahliliy, hamda tanqidiy mulohazalari, Amir Temur shaxsi va faoliyatining noto‘g‘ri yoritilishi, bu mavzuning bahsli, yaxshi o‘rganilmagan sahifalari haqidagi fikrlari o‘rinlidir. 14 Аҳмедов Б. Соҳибқирон Темур (ҳае?ти ва ижтимоий-си е?сий фаолияти). – Т.: Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашри е?ти, 1996. – 136 б. Ахмедов Б., Мукминова Р., Пугаченкова Г. Амир Темур – 263 б 10 Binobarin, mustaqillikkacha mavjud qarashlarga tanqidiy munosabat ham aks etgan edi 15 . A. Ahmedov mustaqillikning dastlabki yillarida Amir Temur shaxsi va saltanati tarixini qayta, xolis o‘rganib baho berish masalasini ko‘tarib chiqib, Sohibqiron haqidagi tuhmat va xato fikrlarning asossizligini ko‘rsatdi 16 H. Bobobekov Amir Temur davri tarixining ayrim munozarali masalalariga o‘zining munosabatini bildirib, XIX asrda yaratilgan “Qissai Temur”ni “Temur tuzuklari”ning to‘la varianti degan fikrni bildirdi 17 . T. Fayziyev Temuriylar shajarasini yozma manbalarga tayanib o‘rgangan, 300 dan ortiq malika va 192 ta shahzodalar taqdirini aniqlagan olimdir 18 . H. Boboyev tomonidan Sohibqiron va uning avlodlari davridagi siyosiy, huquqiy ta’limotlar tadqiq etilib, unda davlatni idora qilish tadbirlari, kengashlar, vazirlar va amirlarni qo‘yish masalalariga e’tibor qaratilsa, Z. Muqimov ilmiy ishida O‘zbekiston tarixining VIII-XIX asrlariga oid tarixiy-huquqiy manbalari qatorida “Temur tuzuklari” ham tahlil etilib, huquqshunoslik nuqtai-nazaridan baholandi. Mustaqillik yillarida yaratilgan ilmiy tadqiqotlarda saltanat boshqaruvida qonun ustuvorligi, raiyat manfaati va davlat ravnaqi ko‘zda tutilgan masalalarining tafsilotlari manbalar asosida yoritildi. Davlatda qonun barchaga – vazirlar, amirlar, hokimlar, raiyat, hatto shahzoda uchun ham barobar bo‘lgani, davlat mansabini suiste’mol qilganlik uchun jazolar berilgani ta’kidlandi. Mustaqillik yillaridagi tadqiqotlarda Amir Temur saltanatida me’morchilikning o‘ziga xos xususiyatlari tahlil qilindi va turli fikrlar mavjudligi 15 Аҳмедов Б. Амир Темурни е?д этиб. – Т.: Ўзбекистон, 1996. − Б. 226. 16 Аҳмедов А. Амир Темур: уйдирма ва ҳақиқат // Фан ва турмуш. – Т.: 1990. – № 8. – Б. 15-16; – № 9. – Б. 8- 9; – № 10. – Б. 20-22; Ўша муаллиф. Сомон йўли. – Т.: Камалак, 1992. − Б. 24-43. 17 Қиссаи Темур. Малфузоти Темурий / Сўз боши, табдил ва изоҳлар Ҳ. Бобоев, Ҳ. Бобобеков, А.Қуронбековники. – Т.: Махпират номидаги Ўрта Оси е? халқлари институти, 2000.− Б. 6. 18 Файзиев Т. Темурий маликалар. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адаби е?т ва санъат нашри е?ти, 1994. − 40 б.; Ўша муаллиф. Темурийлар шажараси масаласига доир // Амир Темур ва унинг жаҳон тарихидаги ўрни. Халқаро конференция тезислари…. − Б. 22-24. 11 aniqlandi. Xususan, Amir Temur me’morchiligiga oid tadqiqotlar ichida P. Zohidovning izlanishlarini alohida ta’kidlash darkor. Uning “Temur davrining me’moriy qahkashoni” nomli asarida Amir Temur davri me’morchiligining yetuk yodgorliklarini tarixiy manbalar asosida tahlil qilingan. P. Zohidov imoratlarni qurgan ustalar to‘g‘risida ma’lumotlarini tarixiy manbalardagi dalillar bilan asoslaydi. Masalan, Samarqand shahridagi Bibixonim masjidining qurilish sanasi, ustalar, imoratning qurilishiga daxldor tarix, binoning tavsifi va keyingi taqdiri to‘g‘risida ma’lumotlar qayd etgan 19 . Me’morchilik san’ati rivojida mahalliy va chetdan keltirilgan ustalarning hamkorligi keng ko‘lamda inshootlar barpo etilishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatgani masalalari U.Uvatov, A. Muhammadjonov, A. O‘rolov, M.Hojixonov tadqiqotlarida o‘z aksini topgan. Jumladan, A. Muhammadjonov Hindistondan olib kelingan yuzlarcha mohir g‘isht teruvchi binokorlar bilan bir qatorda Xorazm, Isfahon, Sheroz, Halab va Sharqning boshqa ko‘pgina shaharlarining mashhur usta hunarmandlari mamlakatda go‘zal imoratu inshootlar bino qilganini e’tirof etadi. S. Asqarxo‘jayev “Temuriylar davri me’morchiligining ma’naviy mohiyati xususida” nomli maqolasida Amir Temurning Shahrisabzda qurdirgan binosi peshtoqiga: “Agar bizning qudratimizni bilmoqchi bo‘lsangiz, biz qurgan binolarimizga boqing” deb yozdirgan so‘zlariga urg‘u berib, Temuriylar bu qaydlarga amal qilganlarini tahlil qilib beradi. A.Arapovning “Amir Temur me’moriy obidalari tarixiy bilimlar manbai sifatida” nomli maqolasida esa muallif Sohibqironning buyrug‘i bilan qurilgan me’moriy obidalar haqida jumladan, Kesh (Shahrisabz)dagi shayx Shamsiddin Kulol, Samarqanddagi shayx Nuriddin Basir, shayx Burxoniddin Sagarji, Toshkentdagi shayx Zayniddin Quyi Orifoniy, shayx 19 Зоҳидов П. Темур даврининг меъморий қаҳкашони. – Т.: Шарқ, 1996. − Б. 16, 47−48. 12 Zangi ota va uning ayoli Ambar bibi, Turkistondagi Ahmad Yassaviy maqbarasining go‘zal xususiyatlari xususida fikr yuritadi. 1.2. Barkamol shaxsni shakllantirishda Amir Temur jasoratining ahamiyati Amir Temur - xalqimiz dahosining timsoli, ma’naviy qadriyatimiz ramzi, milliy qadriyatimiz hisoblanadi. Istiqlol yillarida ul ulug‘ zotga bag‘ishlab yuzlab kitoblar yozildi. Amir Temur tavalludining 670 yilligiga bag‘ishlab respublika miqyosida o‘tkazilgan Ilmiy konferensiya materiallari - “Amir Temurning milliy davlatchilik siyosati: tarix va hozirgi zamon” nomli to‘plam ham Sohibqironning Vatan mustaqilligi, obodligi, siyosiy boshqaruv tizimi uning iqtisodiy, madaniy taraqqiyoti, xalqaro nufuzi milliy davlatchilik siyosati kabi o‘ta dolzarb masalalarga bag‘ishlangan. Zero, Amir Temur o‘z davrining katta ma’naviy salohiyatli vatanparvari, millatparvari, atoqli davlat arbobi va sarkardasi bo‘lgan 20 . Yangi O‘zbekiston jamiyati taraqqiyotida xalqimizning milliy qadriyatlari yuksalish sari qadam qo‘ygan holda jamiyatda Uchinchi Renessans uchun mustahkam poyedvor yaratilmoqda. Bugungi kunda yosh avlod ongiga milliy istiqlol g‘oyalarini singdirish, shu ona zaminga bo‘lgan e’tiqodni shakllantirish va mustahkamlash zarur. Ona zaminga bo‘lgan e’tiqod vatanparvarlik tuyg‘usi bilan bog‘liqdir. Vatanparvarlik-milliy iftixorimizdir. Buning mohiyati-vatanparvarlik insondagi barcha ezgu xislatlarning Vatan, millat, davlat manfaatlari bilan bog‘liq ekanligini namoyon etadi. Inson ma’naviyatida g‘oyaviy bo‘shliqni vujudga kelishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun harakat qilish lozim. Inson ma’naviyatiga istiqlol g‘oyasi ajdodlar o‘giti, ular qoldirgan madaniy meros namunasi bilan singdiriladi. Insonning fazilatlari uning ma’naviy negizlari aynan tarixiy merosimiz orqali 20 Бўриев О. Темурийлар даври ёзма манбаларида Маркизий Осиё: тарихий- географик лавҳалар. – Тошкент: Ўзбекистон, 1997. – 168 б. 13 shakllanadi. Shu sabab o‘zbek xalqining tarixiga qayta-qayta murojaat qilinishi, buyuk siymolar obrazini yaratilishi bejiz emas 21 . Sohibqironning bu ugitlari yosh avlodni milliy gurur, milliy e’tiqod, milliy madaniyat va milliy ma’naviyatga e’tibor berish yo‘lida tarbiyalaydi. Amir Temur shunday yozadi: “ Hayotim mobaynida besh narsaga qat’iy amal qildim. Ular quyidagilar: 1. Aql–ul narsaga qodir kuch, sidqidildan ishlatsang maqsadingga yetkazadi. 2. Tafakkur – fikrlash va mushohada qilish qobiliyati, quvvai xofizasi kuchli inson har qanday mushkulu mushkulotlarini oson qilish yo‘lini topa oladi. 3. Qilich – ul yigitning yo‘ldoshi – el-yurt osoyishtaligining posboni. 4. Iymon ul insonni barcha jonlilardan farqlantirib turguvchi xususiyatdir. 5. Iymonli odam xiyonat qilmaydi, qarindosh-uruglari, elu xalqning ornomusini himoya qiladi, xalollik va poqlikni fazilat biladi 22 . Buyuk davlat arbobi Amir Temur ana shunday buyuk siymolardan biridir. Amir Temur haqida ma’lumotlar ko‘p, hozirgi kunda ham dunyoning turli burchaklaridan topilmoqda. Sohibqiron Amir Temur shaxsi to‘g‘risida tarixiy manbalar asosida akademik Ibrohim Mo‘minov, Bo‘riboy Ahmedov, Turg‘un Fayziev, Poyon Ravshanov kabi olimlar, shuningdek, ko‘plab tarixchilar, adabiyotshunoslar, yozuvchilar asar yozdilar, bu boradagi tatqiqot ishlari davom etmoqda. Ushbu tatqiqotda san’atkor yozuvchilar tomonidan Amir Temur siymosi qanday yoritilganligi haqida fikr yuritishni lozim topdik. Amir Temur - ulug‘ shaxs. U bizning ildizimiz - bugunimiz, ertamiz. Bu siymodan avlodlar 21 Aмир Темур сaбoқлaри: 2. Aмир Темур илм-фaн вa мaдaният ҳoмийси. Xaлқaрo илмий кoнференсия мaтериaллaри. Тoшкент, 1998. – Т.: Ғaфур Ғулoм нoмидaги Адабие?т вa сaнъaт нашри е?ти, 1999. – В. 47. 22 “Amir Temur – buyuk sarkarda va davlat arbobi” mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. – Buxoro, 2022. – B. 79. 14 ma’naviyati oziq oladi. Gohida bilib, bilmay ana shu ildiz kesib qo‘yilgan vaqtlar ham bo‘lgan 23 . Tarixiy voqealarni haqqoniy yoritish o‘rniga, bugungi kun qolipi bilan o‘lchanadigan, sig‘maganini esa qirqib tashlangan davrlar ham bo‘lgan. Bashariyatning buyuk siymosini bugungi avlodga yetkazish ancha murakkab vazifa. U san’atkordan katta iste’dodni talab etadi. Kashfiyotchi tarixiy muhitni tafakkuridan o‘tkazib, qayta tiklab, uni kitobxonga yetkazishdek mashaqqatli jarayonni boshqarishi kerak. Yozuvchi Odil Yoqubov Temuriylar sulolasining ma’lum bir davrini qalamga olib, bu orqali Temuriylar saltanatining inqirozi sabablaridan bo‘lgan yana bir mudhish bosqichni ko‘z o‘ngimizda gavdalantirib bergan. Odil Yoqubovning “Ulug‘bek xazinasi” romanigacha ham badiiy adabiyotda Temuriylar saltanatining davomchilari haqida hikoya qiluvchi bir qator realistik asarlar yaratilgan edi. G. Golubevning “Ulug‘bek” tarixiy-biografik qissasi, Ye. Parnovning “Tumandagi yulduz” kitobi, M. Shayxzodaning “Mirzo Ulug‘bek” tragediyasi, Abdulla Oripovning “Sohibqiron” asari shular jumlasidan. Bu asarlarda Amir Temur va uning vorislari haqida so‘z yuritiladi. Asarlarda tilga olingan tarixiy shaxslar Amir Temur obrazining ma’lum bir qirrasini yoritishga xizmat qiladi. Uning jahongirligi, shijoati donishmandligi, mutafakkirligi va juda ko‘p xarakterli xislatlari ochib berilgan. Odil Yoqubov ham “Ulug‘bek xazinasi” romanida Mirzo Ulug‘bek xarakterini yaratar ekan, sharoit taqozosi bilan Amir Temur siymosi gavdalanadi. Yozuvchi aniq faktlarning mohiyatini chuqurroq ochish uchun xayolga erk beradi. Mirzo Ulug‘bekning xayoli orqali Amir Temur obrazi yaratiladi. Yozuvchining fantaziyasi natijasida Mirzo Ulug‘bekning bolalik davrlari tasvirlangan. Lavhalar bir tomondan Amir Temur xarakterining mohiyatini 23 Ўлжaевa Ш. Aмир Темур вa темурийлaр дaвридa ижтимoий мунoсaбaтлaр ҳaмдa диплoмaтик aлoқaлaр тaриxидaн // Ўзбекистoндa миллaтлaрaрo мунoсaбaтлaр: тaриx вa ҳoзирги зaмoн. Илмий-нaзaрий кoнференсийa мaтериaллaри. − Т.: 2003. 15 ochsa, ikkinchi tomondan Mirzo Ulug‘bek obrazini uning yoshlikdan boshlab jahongirlikdan ko‘ra ilmga chanqoqligini ko‘rsatadi. Asarda tasvirlangan lavhada jahongir Amir Temurning qiyofasi, shijoati ancha yorqin ko‘rsatilgan. Amir Temur ot yuzli, qiyg‘ir burun, siyrakkina cho‘qqi soqol odam edi. Undan hamma hayiqar, u siyrak qoshlarini chimirib, o‘tkir ko‘zlari bilan qadalib tikilsa, hech kim tob berolmas, hamma ko‘zini olib qochar, u kelayotganda har kim turgan joyida qo‘l qovushtirganicha qotib qolar edi. Lekin, ajabo, kichkina Muhammad Tarag‘ayni ko‘rganda bobosining qovog‘i ochilib, chehrasidagi shunday bo‘lakcha bir muloyimlik bilan almashar, o‘tkir nigohida sho‘x uchqunday o‘ynar edi 24 . Ulug‘ ma’naviyatli insonlar har doim shaxsiy ehtiyojlarini chetlab o‘tib, umumxalq manfaatlarini ko‘zlab yirik davlat, jamiyat ahamiyatiga molik tadbirlarni amalga oshirishga qodir bo‘ladilar. Sohibqiron Amir Temur ana shunday sharkona, islomiy aql-zakovatli inson bo‘lgan. Amir Temur ma’naviyatining ummoniyligi, tiniqligiyu dunyoviy, islomiy qadriyatlar qorishmasida mujassamlashganligidir. Amir Temurning ma’naviy kamolotiga yoshlik va o‘smirlik yillaridayoq asos qo‘yilgan edi. Ul zotning ma’naviyati tobora qudratli ijtimoiy omilga aylanib borganligining asoslaridan biri - hokimiyatga kelgunga qadar o‘n yildan ko‘proq vaqt davomida hech ikkilanmasdan Turkistonni xorijiy istilochilardan, g‘ayridinlardan tozalash va barcha mayda mulklarni yagona markazga birlashtirishdek ulug‘ maqsad sari dadil borganligidir. Amir Temur bu yillarda bir qancha murakkab harbiy, siyosiy vaziyatga duch keldi, istirob chekdi. Biroq, hech qachon chekinmadi, maqsaddan qaytmadi. Amir Temur ma’naviy salohiyati mustaqil Turkistonni idora qilish, uning ichki va tashqi siyosatini belgilash, Movarounnahrning qadimiy iqtisodiy, madaniy shuhratini qayta tiklash ishlarida yanada kamol topdi va ijtimoiy hayotda 24 Aмир Темур сaбoқлaри: 1. Aмир Темур вa инсoн мaнфaaтлaри. Xaлқaрo илмий кoнференсия мaтериaллaри. Т.: 1997. –Т.: Шaрқ, 1998. 16 to‘laligicha namoyon bo‘ldi. Ana shuning uchun ham mamlakat ijtimoiy hayotining barcha tomonlari: davlat idora tizimi, iqtisodiy, moliyaviy, dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo, madaniyat, fan, me’morchilik, harbiy, xalqaro aloqalar, islom dini, shariat arkonlari maqsadga muvofiq mutanosib rivojlandi. Amir Temur davlatni boshqarishda, uning ichki va tashqi siyosatini faollashtirishda xalq ommasi, mansabdor shaxslar, olimu fuzalolar, islom rahnamolariga, ollohga, iymonga, tafakkurga, kitobga va eng so‘ngi choralarda qilichga asoslanib ish yuritdilar, hukm chiqardilar. Mustaqil, qudratli Turkiston davlatining asoschisi va rahbari Amir Temur ma’naviy salohiyatining kuchi-uning iqtisodiy, moliyaviy, xo‘jalik, siyosiy, harbiy, huquqiy, davlatlararo munosabatlar faoliyatida, fanga, madaniyatga, adabiyotga, san’atga, me’morchilikka munosabatida rang-barang mazmun va ko‘rinishlarda yaqqol namoyon bo‘ldi. Amir Temur ulug‘ ma’naviy salohiyat sohibi bo‘lganligi-uning nihoyatda kamtar, hazil-mutoyibali bo‘lganligida, askiyachiligida, kamsuxan va o‘tkir so‘zligida, muslimalar, malikalarga munosabatda o‘ta iltifotliligida, katta-kichik muxoliflariga nisbattan kechirimliligida, bilib bilmay yo‘l qo‘ygan xatolarini ko‘pchilik oldida oshkora e’tirof etganligida, har bir toifa, mansabdagi insonlarga alohida hurmat-ehtirom bildirilganligida, hatto shohona qahrg‘azabi ham adolatga, haqiqatga asoslanganligida, harbiy mahorati kabi o‘nlab xislatlarida amalda namoyon bo‘lgan. Sohibqiron o‘z hayotlari davomida ko‘plab shaharlar, masjidu madrasalar, maqbaralar, xonaqolar, qal’a-qasrlar, bog‘-rog‘lar, sug‘orish inshoatlari, ravon yo‘llar, ko‘priklar barpo ettirdi. Ularning ba’zilarini o‘g‘il- nabiralari, saroy malikalari, islom rahnamolari nomi bilan atashga da’vat etdi. Biroq, barpo etilgan inshoatlarning birontasiga ham Amir Temur nomi berilmadi. Bunga Sohibqironning o‘zlari xohish bildirmadilar 25 . 25 Aмир Темур сaбoқлaри: 1. Aмир Темур вa инсoн мaнфaaтлaри. Xaлқaрo илмий кoнференсия мaтериaллaри. Т.: 1997. –Т.: Шaрқ, 1998. 17 Amir Temur Movarounnahr va Xurosonda yashab ijod qilgan tasavvuf ilmining yirik peshqadamlari xo‘ja Abduxoliq G‘ijduvoniy, Ahmad Yassaviy, Ali Hakim at-Termiziylarni o‘zining majoziy pirlari hisoblab, ular ruhiga hurmat bajo keltirdi. Shahrisabz, Termiz, Yassa shaharlarida xo‘ja Ali Hakim at-Termiziy, Sayyid Amir Kulol, xo‘ja Ahmad Yassaviy qabrlari ustiga maqbaralar qurdirdi. Amir Temurning islom ma’naviyatiga e’tiqodini, sodiqligini va undan qudratli kuch olganligini bildiruvchi bunday misollarni yana ko‘plab keltirish mumkin. Agar xo‘ja Bahouddin Naqshband islom ta’limotini har qanday xurofiy illatlardan tozalab, isloh qilgan bo‘lsa, Amir Temur u ni himoya va targ‘ib qildi, diniy mazhablarga bo‘linib, hududiy parchalanishlarga, o‘zaro to‘qnashuvlarga chek qo‘ydi. Amir Temur ma’naviyati va siyosatida islomiy ilmlarni dunyoviy fanlardan chegaralash, ularning birini-ikkinchisidan baland-past qo‘yish hollari zinhor bo‘lmagan. Chunki, Sohibqironning o‘zlari taqvodor, xudojo‘y bo‘lish bilan birga tafsir, tavhid, hadis, fiqh, tarix, falsafa, falakiyot, tabobat kabi ilohiy va dunyoviy ilmlarni yaxshi bilganlar. Bu xususda XV asrning mashhur olimlari Abdurazzoq Samarqandiy, Hofizi Abru, Ibn Arabshoh, Alisher Navoiylar aniq ma’lumotlar yozib qoldirganlar. Shuning uchun ham Amir Temur Movarounnahrda fan, madaniyat, adabiyot, san’at, me’morchilikning rivojlanishiga alohida homiylik va rahnamolik qildi. Barcha olimu «fuzalolarga unumli ijod qilishlari uchun qulay sharoitlar yaratib berdi. Ular bilan majlislar, muloqotlar, munozaralar uyushtirib turdilar. 18 II BOB. AMIR TEMUR SHAXSI VA FAOLIYATI II.1. Amir Temur hayot yo‘lini tushuntirishda “Individual dars” shakli va Amir Temur va temuriylar davri tarixi mavzularini yoritishda “taxt” metodidan foydalanish Amir Temur Vatanimiz tarixida, o‘zbek davlatchiligi taraqqiyotida beqiyos xizmat ko‘rsatgan shaxs sifatida gavdalanadi. Amir Temur jahon xalqlari tarixida buyuk davlat arbobi, mashhur sarkarda sifatida e’tirof topgan yorqin siymodir. Afsuski Amir Temur nomi sobiq mustamlakachilik va mustabid tuzum davrida qoralanib avlodlar nazaridan chetga surilib kelindi. Biroq o‘zbek davlatchiligini qayta tiklagan ,buyuk davlat darajasiga ko‘targan, jahonga shuhrat taratgan Amir Temurning tarixiy xizmatini jahon afkor ommasi nazaridan yashirish, uni Qatag‘on zanjirida ushlab turish vaqti o‘tdi. Milliy istiqlol tufayli o‘z ona tariximizni xolisona yoritish,tarixiy haqiqatni qaror topdirish barobarida Amir Temur bobomizning nomini, nuroniy qiyofasini tiklash baxtiga muyassar bo‘ldik. 1996-yilning Amir Temur yili deb elon qilinish va shu yili buyuk bobokalonimiz tavalludining 660-yilligining mamlakatimizda hamda UNESCO tashabbusi bilan butun dunyomiqiyosida keng nishonlanishi–bu hozirgi minnatdor avlodlarning, qolaversa jahon ahlining bu buyuk zotga, uning ulug‘vor ishlariga bildirgan cheksiz hurmati va e’zozi ramzidir. G‘arb tarixshunosligida Amir Temur shaxsiga e’tibor XVIII asrdanoq boshlangan va kelgusi davrlarda uning hayoti, faoliyatiga qiziqish doimo ortib borgan edi. Jahon tarixshunosligida Amir Temur to‘g‘risida ko‘plab monografiya va maqolalar yozilib nashr etildi. O‘zbekiston tarixi darslarini olib boorish jarayonida o‘quvchilarning sinfi va yoshidan kelib chiqqan holda tarixiy hukmdorlar va tarixiy shaxslarning hayoti va faoliyati yoritib beriladi. Tarixdan ma’lumki, har bir zamonaning o‘z qahramonlari bahodirlari bor. Ul zotlar shaxsiy manfaat, shon-shuhrat kabi unsurlarni keyingii 19 o‘rinlarga surib qo‘yib, millatning dardiga darmon bo‘lib yashaydilar. Ulardan biri Sohib-ul-qiron Amir Temurdir. Sohib-ul-qiron o‘z qalbini va donoligini Samarqand shahriga baxshida etgan. Markaziy Osiyo davlatlarining birinchi markazlaridan bo‘lgan Maroqand (Samarqand) shahrida ming yillar davomida juda ko‘p tarixiy voqyealar yuz berdiki, ular umuman sivilizatsiyaning shakllanish va rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatdilar. Bu yerda mashhur sulolalar inqirozga yuz tutib, ularning o‘rnida yangi davlatlar barpo bo‘ldi, bu yerdan shunday karvonlar o‘gdiki, ular faqat mol tashish bilangina shug‘ullanmay, balki boshqa mamlakatlar hayoti haqidagi bebaho bilimlarni tarqatdilar. Lekin Samarqandning haqiqiy buyukligi va uning dunyoviy ahamiyati avvalo Amir Temur nomi bilan bog‘liqdir va biz uni faxr va hurmat tuyg‘usi bilan tilga olamiz. Aynan Temur va temuriylar davri deb nom olgan davrda Samarqand ulkan imperiyaning poytaxti bo‘ldi. Ko‘hna Turon va Buyuk Ipak Yo‘li shuhratini tiklash, Movarounnahr xalqlarini eng badavlat va gullab-yashnagan xalqlarga aylantirish, Samarqdning dong‘ini olamga yoyish Sohib-ul- qironning yuksak orzusi edi. Amir Temur: “Biz kim amiri Turkiston, mulki Turonmiz, eng ko‘hna va buyuk millat – turklarning bosh bo‘g‘inimiz”, degan mashhur so‘zlarni aytganda u butunlay haq bo‘lgan 26 . Yon-atrofda joylashgan aholi manzillariga dunyodagi buyuk davlatlar poygaxtlarining nomlari berilganligi ham bejiz emasdir. Ma’lumki, Sohib ul-qiron tarixga mamlakat mustaqilligi uchun kurashni yaratuvchilik ishlari bilan muvaffaqiyatli uyg‘unlashgira olgan ulug‘ arbob, Sharq va G‘arb mamlakatlarida yuksak obro‘ga ega bo‘lgan buyuk siyosatchi va diplomat sifatida kirgan. Amir Temur o‘z saltanatida jinoyatchilik va daydilikni bugunlay quritdi. U davlat tepasida turgan davrda xalq ijodiy va yaratuvchilik ishlariga to‘liq jalb qilingan edi. Sohib ulqiron o‘z xalqi uchun doimo otalarcha qayg‘urar va uni lashkarlar juda 26 Темур Тузуклари. – Тошкент, 1991. – В. 6. 20 e’zozlar edilar, bu haqsa uning zamondoshlari bir necha bor yozib qoldirganlar. U faqat savdo, tadbirkorlikka g‘amxo‘r bo‘lib qolmay, balki maorif, adabiyot va san’at sohasida ham homiylik qilib, xalqning ma’naviyati va madaniyatini rivojlantirishga ham katta ahamiyat bergan. Hozirda O‘zbekiston o‘zining rivojlanishida tub burilish davrida bo‘lib, iqtisodiyoti jadal sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Mazkur jarayonlarda yangiliklarga yo‘g‘rilgan kuchli ta’lim texnologiyalarini izlab topib, amaliyotda qo‘llash hamda tegishli natijalarga erishish – ta’lim tizimi oldida turgan ustuvor dolzarb vazifalardan biridir. Mazkur vazifalarning asosini quyidagilar tashkil etadi: - kelajak avlodni bozor iqtisodiyoti sharoitida yashashga hamda jadal rivojlanayotgan jamiyatda faoliyat yuritishga tayyorlash; - o‘quvchilarga ta’lim berishda asosiy e’tiborni katta hajmdagi ma’lumotlarga asoslangan nazariy bilimlarga emas, balki olgan bilimlarni mustaqil, tanqidiy fikrlash asosida mavjud muammolarni yechishga yo‘naltirish; - o‘zgarishlarga doimo tayyor turishga, «yuqori informatsion xuruj»lar sharoitida to‘g‘ri xulosalar qilib, harakat qilishga o‘rgatish. O‘z o‘rnida ta'lim va tarbiya, shaxs rivojlanishi yo‘lida yangidan-yangi pedagogik texnologiyalarni izlab topishni, har bir masalaga ijodiy yondashishni talab etadi. Ta’lim va tarbiya, shaxs rivojlanishi yo‘lida albatta o‘quvchining intellectual faollik darajasini aniq bilgan holda darslar tashkil etilsa albatta yaxshi natija beradi. D.B. Bogoyavlenskayaning nazariyasiga binoan, intellektual faollikning 3 ta darajasi mavjuddir. 1. Reproduktiv. Yuqori chegarasi – qiziqish, quyi chegarasi sinalayotgan odamning vazifasiga nisbatan sustligi. 2. Evristik. Faoliyatni takomillashtirishga intilish paydo bo‘ladi, yechimning yangi usullarini topishga nisbatan intilish vujudga keladi. 21 3. Kreativlik. Bu intellektual faollikningyuqori darajasi bo‘lib, uning yordamida vazifani yo‘lga qo‘yishdagi tashabbus, nazariy umumiy xulosalar, o‘zaro bog‘likliklar, sabab-oqibatlar aniqlanadi. Hozirgi tavsiyamizni reproduktiv va evristik intellektual faolligini kreativ darajaga yetishiga poydevor bo‘ladi degan umiddamiz. “Individual dars” shakli (individual ishlash uchun) Mustaqil bilim olishga asoslanadi – O‘quvchiga mavzu oldindan beriladi. Yakka tartibdagi ta’lim – O‘quvchi bilan individual ishlanadi. O‘quvchilar guruhda o‘zini qiziqtirgan, tushunmagan narsalarini so‘rashi mumkin. “Individual dars” strukturasi bo‘yicha quyidagicha ma’lumotlar joylashtiriladi: Ta’sir doirasi (yangi mavzudagi atamalar talqini) uy, muhit va maktab – O‘quvchining qaysi qatlam vakili ekanligidan kelib chiqib yondashiladi chunki unga yaqin u tushunadigan atamalar orqali tushuntirilsa yaxshi samara beradi. Yangicha yondashuv (Mavzu yuzasidan atamalarni tushuntiriladi) – O‘quvchining orzu va kelajakdagi tasavvurlarini bilib olgach o‘quvchi yo‘naltiriladi. Amaliyotga asoslangan – Dars mobaynida berilgan ma’lumot (videorolik, animasion rolik, brashura va boshqa telegram manziliga oldindan yuklanadi)larga asoslangan holda o‘quvchi o‘zining g‘oyasi ustida mustaqil ishlab uni amaliyotga joriy etishiga yo‘naltiriladi. Hamkorlik (hamkor tashkilotlarining telegram kanallari manzili yuboriladi) –jarayonda ta’sir ko‘rsatuvchi tashkilotlarni inobatga olish. Individual yondashuv (Har bir o‘quvchi dunyoqarashi va imkoniyatlaridan kelib chiqib topshiriqlar ketma-ketligi beriladi) – Shaxs – ijtimoiy hayotda shaxslararo o‘zaro munosabat mahsuli va ongli faoliyat sub’ektidir. Individuallik – kishining xarakteri, temperamenti, psixik kechinmalarining o‘ziga xos xususiyatlari, hissiyoti va faoliyatining motivlarida ko‘rinadi. Ana shunga ko‘ra kishilar bir-biridan farq 22 qiladilar. O‘quvchi o‘z yo‘nalishini tanlab oladi. Shu yo‘nalish haqidagi bilimlari o‘qituvchi tomonidan aniqlanadi va to‘ldiriladi. “Individual dars” bosqichlari: 1-bosqich yangi mavzu oldindan o‘qib kelingan takrorlanadi. Qisqacha ma’lumot beriladi. Axborot – Mavzu yuzasidan eng muhim ma’lumotlar beriladi. 2-bosqich Tadqiqot – Mavzu yuzasidan o‘quvchining o‘zi erkin va mustaqil tadqiqot o‘tkazadi. 3-bosqich Motivatsiya – darsning boshlang‘ich bosqichi, o‘quvchilar diqqatini o‘rganiladigan materialga qaratish, ularni qiziqish, o‘rganiladigan mavzuning foydali tomonlarini ko‘rsata olish zarur. O‘quvchini o‘quv materialini o‘zlashtirish natijasi motivatsiyaga bog‘liq. “Buyuklar fikri”ga asoslangan holda o‘quvchilar qiziqishini orttirish, muhim tomonlari ajrata olish yo‘naltirish, shaxsiy fikrlarini izohlashga o‘rgatish. 4-bosqich Shaxsiy fikr – O‘quvchi o‘z dunyo qarashidan kelib chiqib o‘z fikrlarini izohlaydi. 5-bosqich Asosiy fikrlarni ajratib olish – O‘z fikrlari ichidan eng muhimlarini belgilab oladi. 6-bosqich Mustahkamlash – darsning zarur bosqichi bo‘lib, nafaqat o‘quv materialini o‘zlashtirish natijasini ko‘tarish, balki o‘quvchilarni qiziqtirish, ular ongida mantiqiy bilim va ko‘nikmalarni shakllantirishdir. Birinchi qadamdan oxirgi qadamgacha bo‘lgan bosqichlardagi eng muhim aspektlarni belgilab olish. 23 7-bosqich IQ-Baholash IQ- bu psixologiya fanining turli boshqotirma sifat masalalar, testlar orqali kishining intellektual salohiyati (qobiliyati), uning aqliy taraqqiyoti, bilimlari darajasi, tevarak-atrofdagi voqyea-hodisalarni qabul qila olishi, ya’ni tahlil eta olish darajasini ko‘rsatuvchi o‘lchov birligi hisoblanadi. Hozirgi dunyoning rivojlangan davlatlarida kishining IQ darajasi psixologlar tomonidan ishlab chiqilgan qator uslubiy amaliyotlar orqali aniqlab, o‘qishga, ishga qabul qilishga muhim (zaruriy) imtihon vazifasini o‘tamoqda. Baholash – darsning asosiy turtki beruvchi qismi. Baholash adolatli, ko‘rgazmali, egiluvchan bo‘lishi va nisbiy bo‘lmasligi kerak. Baholash o‘quvchilarning qiziqishlarini oshirishi zarur. Baholash jarayonida o‘quvchilarning umumiy fiziologik-psixologik xususiyatlarini, shu bilan birga, har bir o‘quvchining tabiatiga xos jihatlarini inobatga olish kerak. Jamoaviy, o‘z-o‘zini, guruh bo‘lib baholash turlaridan foydalanish mumkin. Xulosalar Mavzu davomida olingan ma’lumotlariga, o‘quvchining mustaqil izlanishi asosida shakllangan fikrlariga muvofiq asosli xulosalanadi. O‘tmish – Tarixga nazar orqali tahlil qilish mumkin bo‘lgan ma’lumotlarni o‘rganiladi. Hozir – Hozirgi kun ahvoli. Mavjud resurs – Imkoniyatlar o‘rganiladi. Kelajak – O‘tmishga asoslanib, hozirgi sharoitdan keilb chiqib, imkoniyatlar asosida kelajakdagi rejalar belgilab olinadi. Mustaqil bilim olish uchun aspektlar (1 haftaga mo‘ljallangan bo‘ladi). 24 Markaziy Osiyo mintaqasining o‘ziga xos o‘tmishi, uning hududida ko‘plab davlat birlashmalarining, xususan, buyuk Amir Temur saltanatining tashkil topishi va taraqqiy etganligi, bu yerda sodir bo‘lgan jarayonlarning jahon tarixidagi ahamiyati turli mamlakat tarixchilarining katta qiziqishiga sabab bo‘lmoqda. Bugungi kunda tarixiy meros, tarixiy xotiraning qayta tiklanishi nafaqat O‘zbekiston Respublikasi rahbariyati va tarixchilarining, shu bilan birga keng jamoatchilikning diqqat e’tiborida bo‘lib kelmoqda. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston olimlarining samarali tadqiqotlari natijasida milliy tariximizning ilgari noma’lum bo‘lgan sahifalari ochildi, tarixiy o‘tmishimizning ko‘p jihatlari kashf etildi. Tarixiy haqiqatni tiklash jarayonida zamonaviy yondashuvni talab qiladigan dolzarb muammolar mavjud bo‘lib, ular qatoriga, davlatchiligimiz tarixida chuqur iz qoldirgan tarixiy shaxslarning hayoti va faoliyatini tadqiq etish muhim ahamiyatga egadir. Shunday shaxslardan biri Sohibqiron Amir Temur bo‘lib, “tengsiz azmu shijoat, mardlik va donishmandlik ramzi bo‘lgan bu mumtoz siymo buyuk saltanat barpo etib, davlatchilik borasida o‘zidan ham amaliy, ham nazariy meros qoldirdi, ilmu fan, madaniyat bunyodkorlik, din va ma’naviyat rivojiga keng yo‘l ochdi” 27 . Amir Temur shaxsi, davlati, shuningdek temuriylar davri tarixi haqida o‘quvchilarga ma’lumot berish bilan bir qatorda o‘sha davr tasavvurini o‘quvchi ongida gavdalantirish ham juda muhim hisoblanadi. Bunda bugungi kun talabidan kelib chiqib dars jarayonida noodatiy fikrlashga undovchi, o‘ziga xos uslublardan foydalanish ancha samarali natija beradi. “Taxt” metodi. Metodni qo‘llash juda qulay, uni istalgan bilim berishga qaratilgan mavzularda va takrorlash, mustahkamlash darslarida hatto nazorat turi shaklida 27 “Amir Temur – buyuk sarkarda va davlat arbobi” mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. – Buxoro, 2022. – B. 141. 25 ham qo‘llash mumkin. “Taxt” metodida sinf o‘quvchilari to‘rtta kata guruhga bo‘linadi. Guruh a’zolari kelishib guruh sardorini tayinlaydilar.  Har bir guruh o‘tilgan mavzu (yoki bob mavzulari masalan: Amir Temur va temuriylar davri tarixi) yuzasidan o‘zlariga ma’qul biror hukmdor, qirol, davlat arbobi yoki biror tarixiy shaxs nomini yozib qutichaga soladi.  xohlagan ishtirokchi yozilgan hukmdor solingan qutichalardan birini tanlab oladi.  Qaysi guruh yozgan quticha tanlansa o‘sha guruhning bir a’zosi o‘zi tanlagan hukmdor (tarixiy shaxs: Amir Temur) roliga o‘tib “taxt”ga o‘tiradi. Endi qolgan 3 ta guruh o‘quvchilari uchburchak, to‘rtburchak, aylana shakllari orasidan xohlaganini tanlab oladi. (Bunda o‘qituvchi turli ranglardagi shakllardan ham foydalanishi mumkin bu orqali o‘quvchi psixologiyasi bilan bog‘liq jihatlar namoyon bo‘ladi). Ushbu shakllarda hukmdor faoliyati bilan bog‘liq savollar bo‘ladi. Masalan: uchburchakni tanlagan guruh o‘quvchilari Amir Temurning faoliyati haqida to‘liq ma’lumot berishlari lozim (yashab o‘tgan davri, amalga oshirgan ishlari). Bunda:  darslikdagi ma’lumotlar aytilsa, 3 ball beriladi;  darslik ma’lumotiga qo‘shimcha boshqa manbalardan foydalanib ma’lumot aytilsa, 4 ball beriladi;  o‘zi tanlagan shaxsni “taxt”ga o‘tirgan shaxsdan ustun jihatlarini (kuchli tomonini) aytib bera olsa, 5 ball. to‘rtburchakni tanlagan guruh Amir Temurni fazilati haqida (shaxs sifatida xarakteri, shu bilan bog‘liq voqea, rivoyatlar)  darslikdagi ma’lumotlar aytilsa, 3 ball beriladi; 26  darslik ma’lumotiga qo‘shimcha boshqa manbalardan foydalanib ma’lumot aytilsa, 4 ball beriladi;  o‘zi tanlagan shaxsni “taxt”ga o‘tirgan shaxsdan ustun jihatlarini (kuchlitomonini) aytib bera olsa, 5 ball. aylanani tanlagan guruh Amir Temurni jamiyat hayoti uchun muhim islohotlari haqida (tarixiy shaxsni islohotlari yoki kashfiyotlari, asarlari haqida)  darslikdagi ma’lumotlar aytilsa, 3 ball beriladi;  darslik ma’lumotiga qo‘shimcha boshqa manbalardan foydalanib ma’lumot aytilsa, 4 ball beriladi;  o‘zi tanlagan shaxsni “taxt”ga o‘tirgan shaxsdan ustun jihatlarini (kuchli tomonini) aytib bera olsa, 5 ball. Amir Temur (tarixiy shaxs) o‘rnidagi ishtirokchi yoki guruh shu hukmdor o‘rnida bo‘lsa qaysi ishlarini takrorlamasdi va yana qanday ishlarni amalga oshirgan bo‘lar edi.  Bunda har qanday yangi g‘oya muallifiga 3 ball;  Ijobiy g‘oya va qarash muallifiga 4 ball;  “taxt”ga da’vogar boshqa hukmdorlar (tarixiy shaxslar)ning zaif tomonlarini sanab bersa 5 ball. Yuqorida berilgan topshiriqlar guruh sardori tomonidan a’zolarga taqsimlanib beriladi. Ya’ni bunda sardor o‘quvchi guruhidagi sinfdoshlari kuchiga qarab vazifa taqsimlaydi. Shu tariqa guruh ichida yana kichik guruhchalar shakllanib o‘zi uchun belgilangan vazifani bajaradi. Mana shu kichik guruhda o‘quvchi o‘zini individual fikrini ochiq ayta olish va himoya qilishni o‘rganadi. Topshiriqni bajarish uchun guruhlarga 2 daqiqa vaqt ajratiladi. Izoh: bu qisqa vaqtda o‘quvchi miyasiga kelgan birinchi fikrni yozadi, ko‘pincha bunday fikrlar muvaffaqiyatli bo‘lib chiqadi. Guruhlar taqdimoti ham 3 daqiqadan oshmasligi 27 lozim. Jami: 15-16-daqiqa vaqt sarflanadi. Metod jarayonida o‘qituvchi boshqaruvchi, kuzatuvchi, ma’lumotlarni tahlil qiluvchi va bildirilayotgan g‘oya va fikrlarni ijobiy tomonga yo‘naltiruvchi bo‘lishi lozim. Ushbu metod o‘quvchida bir nechta tayanch va fanga oid kompetensiyalar jumladan:  O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi;  Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi;  Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi;  tarixiy voqelikni tushunish va uni mantiqiy izchillikda tushuntira olish kompetensiyasi;  tarixiy manba va adabiyotlar bilan ishlash kompetensiyasi shakllantiriladi. Eng muhim tomoni shundagi o‘quvchi tasavvurini ishga soladi. Hukmdor yoki tarixiy shaxs faoliyati yuzasidan o‘sha zamon ruhiyatidan kelib chiqib fikr yuritadi. Unda tanqidiy tahlil qilish shakllanadi va o‘z navbatida tasavvuriy o‘sha shaxs o‘rnida qanday ishlarni amalga oshirishi haqida fikr yuritadi. Eng asosiysi, o‘qituvchi tomonidan to‘g‘ri yo‘naltirilgan bu g‘oyalar ichidan eng ajoyiblari, kreativlari ularning shaxsiy hayotida ham muhim o‘rin tutishi mumkin. 28 1.2. Amir Temur yoshlik chog‘lari va jahon siyosatiga kirib kelishi. 29 II.2. Markazlashgan davlat sari yo‘l va ulkan hududlarni egalanishi metodologik tahlili Amir Tеmurning mamlakatni birlashtirish va markazlashgan kuchli davlat tuzishdagi tarixiy xizmati. Amir Temurning Movarounnahrdagi birlashtirish siyosati boshlangan edi. U Amudaryo va Sirdaryo oralig‘ida turgan yerlarni o‘ziga bo‘ysundirib, o‘ziga itoat ettirdi. Farg‘ona, Shosh viloyatlarini o‘z tasarrufiga kiritish unga qiyin bo‘lmadi. Sirdaryoning quyi oqimidagi Oltin O‘rdaga qarashli yerlarni egallashda u bu yerlardagi ichki sulolaviy urushlardan foydalandi. Amir Temur mo‘g‘ullarga qarshi kurashda Balx hokimi Amir Husayn (asli chingiziylardan) bilan do‘stlashadi va u bilan birga yurt birligi va ozodligini tiklashga kirishadi. 1365-yilning bahorida Chinoz bilan Toshkent o‘rtasida, Chirchiq daryosi bo‘yida Amir Temur va Amir Husayn qo‘shinlari mo‘g‘ul xoni Ilyosxo‘jaga qarshi jang qiladi. Jangda Ilyosxo‘ja g‘olib chiqadi. Bu jang tarixga “Loy jangi” nomi bilan kirgan. Amir Temur “Loy jangi” mag‘lubiyatidan keyin Samarqandga keladi, undan so‘ng Keshga boradi, so‘ngra Amudaryo orqali Balxga o‘tadi. Samarqand kirishadi. Shahar aholisiga bir guruh madrasalar tolibi ilmlari boshchilik qiladi. Xalq ommasining mo‘g‘ul talonchilariga, mahalliy yer egalarining haddan ortiq jabr-zulmlariga qarshi kuchli noroziligi bu yerda Sarbadorlar harakati deb atalgan qudratli ozodlik harakatining boshlanishiga olib keladi. Asli bu harakat 1337-yilda Xurosonda boshlanib, ular mo‘g‘ullarga bo‘ysunib yashagandan ko‘ra dorga osilib o‘lishni afzal ko‘rgan edilar. Harakat nomi (sar-ba-dor) ham forsiy tilda “Boshini dorga tikkanlar” ma’nosini berar edi. Samarqanddagi harakat rahbarlari tolibi ilm vakili Mavlonozoda, jun tituvchilar oqsoqoli Abu Bakr Kalaviy va mohir mergan Xo‘rdaki Buxoriylar edi. Ularning da’vati bilan madrasa talabalari, yoshlar, hunarmandlar, dehqonlar va o‘rta yer egalari ham Samarqand himoyasida ishtirok 30 etadi. Samarqand himoyachilari mo‘g‘ullardan ustun kelib, dushman shahardan tashqariga chekinadi. Ular endi Samarqandni qamal qiladi. Ammo ularning lashkarlari safida “Ot o‘lati” yuqumli kasalligi tarqaladi. Shundan so‘ng Ilyosxo‘ja dastlab Samarqandni, so‘ngra butun Movarounnahrni tashlab, yurtiga qaytib ketishga majbur bo‘ladi.Samarqandda sarbadorlar g‘alaba qilgan paytda Amir Temur Keshda, Husayn esa Amudaryo bo‘ylarida edi. Amir Temur sarbadorlar g‘alabasi haqida Husaynga xabar bergach, ular yana birlashib, 1366-yil bahorida Samarqand yaqinidagi Konigilda sarbadorlar rahbarlari bilan uchrashadi. O‘rtada kelishmovchilik bo‘lib, sarbadorlar rahbarlari qatl qilinadi. Amir Temur iltimosi bilan sarbadorlar rahbarlaridan biri Mavlonozoda omon qoladi. Movarounnahrda hukmronlik amir Husayn qo‘liga o‘tadi. XIV asr 60-yillarining oxirida Temur va Husayn o‘rtasidagi munosabatlar keskinlashgach, Husayn o‘ziga qarashli Balx shahrini mustahkamlaydi, istehkomlar qurishga kirishib, shahar devorini tiklab, qurol-yarog‘ni ko‘paytira boshlaydi. Temur bu harakatlarning o‘ziga qarshi qaratilganini yaxshi anglab, Husaynni bu yo‘ldan qaytarishga qancha harakat qilmasin, foydasi bo‘lmaydi. Amir Temur 1370-yilning bahorida Husayn o‘rnashib olgan Balxga qo‘shin tortib boradi va uni mahv etadi. U Chingizxon avlodidan bo‘lgan Qozonxonning qizi, Amir Husaynning bevasi Saroymulkxonim (Bibixonim)ni o‘z nikohiga olib, “Ko‘ragon” (xon kuyovi) nomini oladi. 1370-yilda Amir Теmur hokimiyatni qo‘lga kiritgach, o‘sha davr qoidalariga ko‘ra Chingizxon avlodiga mansub Suyurg‘atmishni Movarounnahming xoni qilib qo‘ydi va o‘zi Movarounnahrning yakka hukmdori sifatidagi faoliyatini boshladi. Shuningdek, qo‘shin sarkardalarining qumltoyi ham Amir Temurni Movarounnahrning yagona hukmdori, deb e’lon qiladi. Amir Temur dastlabki kunlardanoq mamlakatdagi qabila va guruhlarning manfaatlarini to‘laligicha inobatga oldi. 31 1370-yilda Amir Temur Husaynni mag‘lub etib, uning haramidagi Saroymulkxonimni (sobiq mo‘g‘ul xonlaridan biri Qozonxonning qizi) o‘z nikohiga oladi va shu davrdan boshlab uning nomiga “ko‘ragon” (Xonning kuyovi) so‘zi qo‘shib aytila boshlaydi. Amir Temur nikohida bir necha xotinlar bo‘lsada, uning hayoti va faoliyatida Saroymulkxonim muhim rol o‘ynagan. Uning xizmatlari va saroydagi hurmatlari evaziga uni Bibi (katta) xonim deb ataganlar va saroydagi hurmatlari evaziga uni Bibi (katta) xonim deb ataganlar. Amir Temur o‘z hukmronligining dastlabki kunlaridanoq, har bir qabila manfaatini chetda qoldirmadi va bu udumlarni mansablarni tayinlashda ham qo‘lladi. hokimiyat tepasiga chiqqach, Samarqand shahrini poytaxt qilib tanladi, uni mustahkam devorlar bilan o‘rab, shahriston va saroylar qurdira boshladi. Uning oldida Movarounnahr hududlarini birlashtirish va yagona markazlashgan qudratli davlat tuzish vazifasi turar edi. Amir Temur uchun Amudaryo va Sirdaryo oralig‘i yerlarini, Farg‘ona va Shosh (Toshkent) viloyatlarini o‘ziga qaratish va birlashtirish uncha qiyinchilik talab qilmadi. Buyuk Amir Xorazmni Movarounnahrning tarkibiy qismi deb hisoblardi. Ammo bu hududni Oq O‘rda, Oltin O‘rda qo‘llab-quvvatlayotganligi ishni ancha murakkablashtirayotgan edi. Temur markazlashgan davlat tuzish maqsadida Xorazmni ham birlashtirish harakatini boshladi. Shimoliy Xorazm hokimiyati tepasida Qo‘ng‘irot so‘filari turar, janubiy qismi esa Chig‘atoy ulusiga bo‘ysundirilgan edi, ammo Qo‘ng‘irot so‘filari janubiy qismni ham egallaydi. Amir Temur o‘z tasarrufiga olish uchun bir necha marta Xorazmga yurish qildi. 1388-yilda bo‘lgan so‘nggi yurish natijasida Xorazmda Sulaymon So‘fiy hukmronligi ag‘darilib, o‘lka Amir Temur davlati tarkibiga uzil-kesil qo‘shib olindi. Shu tariqa, Amir Temurning O‘rta Osiyoda markazlashgan davlat tuzish maqsadi amalga oshdi. 32 Amir Temur hokimiyat tepasiga kelgach, deyarli bir asrlik bosh boshdoqlik hukm surgan mamlakatga qonunlar joriy etib, tartib o‘rnatish oson emas edi. Uni faqatgina kuchli siyosat yurgizib, mamlakat qudratini mustahkamlab amalga oshirish mumkin edi. Temur o‘ziga mustahkam tayanch barpo etish maqsadida dastlab barlos qabilasidan maxsus gvardiya tashkil qiladi. Chunki bunday ishonchli gvardiya ayniqsa uning siyosiy va harbiy kurashlari uchun zarur edi. Shuningdek, Amir Temur davlat boshqaruvini o‘z qo‘liga olgan bo‘lsada, ammo mavjud shart- sharoitda amaliy qadamlar qo‘yib borish nihoyatda og‘ir edi. Zero, mamlakat yo biron-bir viloyat, yoki ijtimoiy tabaqa doirasida kattagina mavqega ega bo‘lgan amirlar avval boshda uning hukmronligini tan olgan bo‘lsalar-da, ular bilan Amir Temur o‘rtasidagi munosabat bundan buyon ularga va ularning namoyandasi bo‘lmish ijtimoiy muhitga nisbatan yurgiziladigan siyosat bilan ko‘p jihatdan bog‘liq edi. Aynan shuning uchun ham 1370-yilning o‘rtalarida Samarqandda o‘tkazilgan qurultoyda Amir Temur barcha viloyatlardan nufuzli amirlar, lashkarboshilarni yig‘ib, ularga har birining mavqei va martabasiga qarab biron-bir mansab va mulk (viloyat, tuman, shahar) taqsimlab beradi, katta-katta sovg‘alar ulashadi. 1388-yildan so‘ng Xorazm Amir Temur davlati tarkibiga kirgan. Amir Temurning harbiy yurishlari 1386 yildan boshlab “uch yillik”, 1392 yildan “besh yillik”, 1399 yildan “yetti yillik” urushlar nomini olagn. XIV asrning 80-yillari o‘rtalariga kelib butun Xuroson Sohibqiron ixtiyoriga o‘tadi. Amir Temurning XIV asr 70-yillari o‘rtalaridagi Oq O ‘rda xoni O‘rusxon va uning o‘g‘li Temurmalik, keyinchalik To‘xtamish bilan bo‘lgan janglari, Oltin O‘rdaning tor-mor etilishi davlatning markazlashgan holda mustahkamlanishiga imkon yaratdi. Amir Temur mohir sarkarda sifatida qattiq intizomga bo‘ysungan qo‘shin tuzdi va unga katta 33 e’tibor berib, ular nizomni qat’iy bajarishi, jangda ayovsiz va dovyurak bo‘lishi, dushmanga adolatli bo‘lishi lozim deb hisobladi. Ibn Arabshohning yozishicha, Temur askarlari orasida taqvodor, sahovatli, xudojo‘y kishilar ko‘p bo‘lgan. Ular bechoralarga xayr-u ehson ko‘rsatish, boshiga og‘ir tashvish tushganda yordam qo‘lini cho‘zish, asirlarga yumshoq muomalada boiishga odatlangan. Qo‘shinda Amir Xo‘ja Sayfiddin, Amir Sulaymon Xash, Amir Oqbug‘a, Amir Soribug‘a, Amir Birandiq, Shayx Ali Bahodir, Temur Tosh, Baratxo‘ja, Amir Dovud Barlos, Amir Muayyad, Arlot kabi qo‘mondonlar xizmat qilgan. Ayrim yurishlarda Sohibqironning o‘g‘illari va nabiralari ham qo‘shinga qo‘mondonlik qilgan. 1380-1382-yillarda Amir Temur Xuroson yerlarini bo‘ysundirib, Hirot, Astrobod, Domg‘on, Semnon va Mozandaronlarni qo‘lga kiritdi. U birinchi yirik harbiy yurishlarini Eron, Armaniston, Gurjiston va Iroqqa qaratdi. Eronning janubi - Isfahonda hukmronlik qilib turgan Muzaffariylar sulolasi, Iroq va Ozarbayjonda hukmronlik qilayotgan Elxoniylar taslim bo‘lib, Armaniston va Gurjiston ham egallandi.1398-yilning mayida Afg‘onistonga, so‘ng Hindistonga yurish boshlandi. Avgust oyida Qobul shahri, 15-dekabrda esa Dehli egallandi. 1381-yilda Amir Temur Hirotga yurish qilganida kurdlar sulolasi vakili hukmdor G‘iyosiddin Pir Ali Temurga qattiq qarshilik ko‘rsatmagan. 1383-yilda Hirotda qo‘zg‘olon ko‘tarilib, Pir Ali sulolasi tugatilib, sarbadorlar vakili Ali Muayyad hokimiyatni egallagan. Lekin u ham hududlami Amir Temurga ixtiyoriy ravishda topshirgan. Sohibqiron o‘z saltanati hududlarida tinchlik va osoyishtalik o‘rnatish, bu hududlarni kengaytirish va mustahkamlash maqsadida urushlar olib bordi. Uning Oltin O‘rda xoni To‘xtamishga qarshi bir necha marta (1389, 1391, 1394-1395-yillarda) olib borgan jung-u jadallari ham eng avvalo, yurt osoyishtaligi, uning hududiy yaxlitligini ta’minlash maqsadiga yo‘naltirilgan edi. 34 1395-yilda Terek daryosi sohilida To‘xtamishning mag‘lubiyati va Temurning g‘alabasi Oltin O‘rdaga berilgan so‘nggi zarba edi. Garchi Temur Markaziy Osiyo manfaatlarini ko‘zlagan hamda Moskva knyazlari bilan aloqa bog‘lamagan holda Oltin O‘rdaga qarshi kurash olib borgan bo‘lsa-da, bu kurash natijasida u O‘rta Osiyoni asrabgina qolmay, balki xolisona ravishda Rossiyani mo‘g‘ullardan ozod qilib, rus xalqi uchun ham juda katta xizmat qildi. Amir Temur Misr va Suriya sultoni Barsuqning vafoti haqidagi xabarni eshitgach, 1399- yilning oktabrida Misr sari yo‘l oldi. Barsuq taxtiga o‘tirgan yosh sulton Faraj Sohibqiron qo‘shinlariga bas kelolmadi. 1400-yilda Suriya va Misr ham egallandi. Bu paytda Turkiya sultoni Boyazid butun Yevropaga xavf solayotgan, hatto 1396-yilda Yevropaning birlashgan 60 ming kishilik armiyasi ustidan g‘alaba ham qozongan edi. Yevropa davlat boshliqlari turklarga bas kela oladigan qudratli kuch deb, faqat Amir Temumi tanlagan edi. Shu bois bu davlatlar Amir Temur davlati bilan harbiy, siyosiy va savdo munosabatlarini o‘rnatishga intilib, muntazam ravishda o‘z elchilarini yuborib turdi. Ular bu borada katta va’dalar ham berdilar. Amir Temur bu va’dalarga e’tibor bermagan holda Boyazidga do‘stona maktub yo‘llab, o‘zining raqibi Qora Yusufni qaytarib yuborishni so‘raganda, Boyaziddan haqoratomuz javob oladi. Bu haqoratlar ikki o‘rtada urush boshlanishiga sabab bo‘ladi. 1402-yilning mayida Anqara yaqinidagi jangda Amir Temur 200000 kishilik qo‘shini bilan Boyazid qo‘shini ustidan g‘alaba qozonib, Boyazidni esa asir oladi. Amir Temurning beg‘araz va odil jahongir ekanligini yana shu joyda ham ko‘rish mumkinki, u to‘liq g‘alabaga erishgan bo‘lsada, Boyazid o‘rniga uning o‘glini sulton qilib qo‘yadi. U Boyazidni yengish bilan Yevropani vayronlik va zulmdan saqlab qoladi. Bu g‘alaba Sohibqironni yana bir buyuk, uluglangan “Yevropa xaloskori” nom bilan atalishiga sabab bo‘ldi. Amir Temur 1404-yilda 35 muhim mavqega ega bo‘lgan Xitoyga 200 ming jangovar qo‘shin bilan yurish boshladi. Ammo u 1405-yilning 18-fevralida aynan shu jangovar yurish chogida O‘tror shahri saroyida kasallanib vafot etadi. Amir Temur o‘zining uch yillik (1386 -1388), besh yillik (1392-1396), yetti yillik (1398 -1404) yurishlari davomida Ozarbayjonda jaloyirlar, Sabzavorda sarbadorlar, Hirotda kurdlar davlatini tugatib, Eron va Xurosonni, Hindiston, Suriya va Misr yerlarini egallaydi.U o‘z faoliyati davomida ko‘p janglar qildi va bu janglar natijasida Qora, Egey va O‘rta Yer dengizlaridan to Hindistonning g‘arbi, Mo‘g‘uliston, Xitoygacha, Ural tog‘lari, Moskva ostonalari va Dnepr bo‘ylarigacha bo‘lgan hududni zabt eta oldi. O‘z harbiy yurishlari natijasida 27 mamlakatni o‘ziga bo‘ysundirdi. Fosih Xavofiy o‘zining “Mujmal-i-osixiy” kitobida: “1370- yildan to 1404-yilga qadar qariyb 30 marta qo‘shin tortgan Amir Temuming hamma vaqt qo‘li baland keldi”, — deb yozdi. Shu tariqa Amir Temur buyuk saltanatga asos solib, feodal tarqoqlikka, tinimsiz davom etayotgan urush- janjallarga barham berdi va nihoyat shu saltanatda osoyishtalik o‘rnatdi. Uning mustaqil markazlashgan davlat harbiy doktorinasining ishlab chiqqanligi buyuk sarkardaligidan dalolatdir. Amir Temur va temuriylar zamoni davlatchilik siyosati, boshqaruv tizimini ko‘rib chiqmoqchi ekanmiz, davlat, davlatchilik mohiyatida muayyan bir makon va jamiyatda mavjud turli imkoniyatlarni shu yerlik xalq manfaati yo‘lida yuzaga chiqaruvchi tashkilotchilik yotganini eslatib o‘tish g‘oyatda muhimdir. Zero, davlat asoslari, davlatchilik har bir jamiyat va xalq “boshiga bir marta bitilgan bo‘ladi”. Shu ma’noda o‘zbek davlatchiligi miloddan avvalgi 1-mingyillikning birinchi yarmidan o‘z tarixini boshlab to Amir Temur davlatimiz tepasiga kelgunga kadar deyarli 2100 yillik taraqqiyot yo‘lini boshqaruviga turli sulolar (bugungi tilda aytganda siyosiy partiyalar) kelib ketdi. Ularning faoliyati turli zamonlarda, turli 36 obyektiv-subyektiv shart-sharoitlarda turlicha kechdi. Biz mazkur masalaga urg‘u berayotganimizning bir necha sababi bor. Birinchidan, biz Amir Temur davlati, Temuriylar davlati kabi keng tarqalgan tushunchalarga qarashimiz. Zero, davlatchilik asoslari yagona bo‘ladi. Demak, Amir Temur davlati emas, o‘zbek davlatchiligining Amir Temur boshqargan bosqichi deyilsa, har taraflama haqiqatga mos tushadi. Ikkinchidan, Amir Temur davlati tushunchasi davlatchiligimizning ham ungacha bo‘lgan, ham undan bo‘lgan, ham undan keyingii taraqqiyot yo‘lini uzib qo‘yadi (bu fikr boshqa sulolaviy davlatlarga ham tegishli, albatta). Bu o‘z o‘rnida, bir tomondan, tarixni soxtalashtirsa, ikkinchi tomondan, davlatchiligimiz tarixidagi bosqichiy jarayonlar, masalan yana o‘sha Amir Temur davri mohiyatini anglashni qiyinlashtiradi. Zero, hatto sof ilmiy nuqtai nazardan olganda ham mushohada jarayonida kuzatilganidagina to‘lqinlanadi, xulosa uchun imkon yaraladi. Uchinchidan, biz o‘zbek davlatchiligi mohiyati va imkoniyatlari haqida qanchalik so‘zlamaylik, agar uning amaliy ifodasining guvohi (bugungi kun nuqtai nazaridan esa quruvchisi) bo‘lmas ekanmiz, gap-gapligicha qolaveradi. Shu ma’noda Amir Temur davri davlatchiligimizning mohiyati va imkoniyatlari ko‘lamini amalda yuzaga chiqarib berganligi bilan ham g‘oyatda muhimdir (albatta, o‘z davri sharoitida). Shunday qilib, Amir Temur davriga qadar o‘zbek davlatchiligi 2100 yillik taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tgan ekan, shunga ko‘ra biz birinchi xulosani qilishimiz mumkin. Amir Temur davri davlatchilik, tizimi muayyan bir o‘tmishga, an’analar, tajribalar, saboqlar qonuniyatlarga asoslangan holda tashkil kilingan. Shu yerda haqli savol tug‘uladi: bu o‘tmish yo‘l qonuniyatlari, tajribalari, ya’ni davlatchilik asoslari nimalarda o‘z aksini topgandi va Amir Temur davlatimizga rahbarlik qilgan yillari ularga qanday munosabatda bo‘lindi? Savolni shu tariqa qo‘yish nihoyatda muhim. Zero, bizning 37 tushunchamizda davlat arbobi, siyosatchi salohiyati (va bundan kelib chiqadigan buyukligi), eng avvalo, uning davlatchilik asoslarini nechog‘lik teran anglab olishi va amalda unga rioya eta bilishi bilan belgilanadi. Bu g‘oyatda og‘ir vazifadir. Amir Temurning davlat boshqaruvi, davlatchilik va harbiy siyosat borasidagi haqiqatlarini lo‘nda tarzda yoritishga urinib ko‘ramiz. Chingiziylarning o‘lkadagi hukmronligi barcha sohalar taraqqiyotida salbiy asorat qoldirgani haqida so‘z aytdik. Davlat boshqaruvi sohasi ham bundan mustasno emas. Umuman boshqa, ko‘chmanchi shart-sharoitda shakllangan siyosiy dunyoqarash va tarbiya chingiziy namoyandalar uchun mahalliy boshqaruv an’analarini qabul etishga yo‘l bermasdi. Shu sababdan ham avvalgi davrlarda kechgan davlatchilik boshqaruvidagi ko‘p asrlik tajriba va an’analar chingiziylar hukmronligi zamonida amalda o‘z davomiyligini topa olmadi. Agar bu davr bir yarim asr kechgani nazarda tutilsa, shu sohadagi ahvol nechog‘lik og‘irlashib qolgani ma’lum bo‘ladi. Amir Temurning o‘zbek davlatchiligi oldida qilgan xizmatlaridan biri shundaki, u 150 yil uzoq bir davr o‘tib, shuning orasida odatlar, an’analarda kattadan-katta o‘zgarishlar sodir bo‘lganiga qaramay, qadimdan mavjud bo‘lib kelgan. O‘zbek davlatchiligi boshqaruv tizimining (biz hatto ilmining degan bo‘lardik) klassik namunalarini qaytadan tiklay bildi. Nihoyatda mushkul bo‘lgan bu vazifani u donolik bilan hal eta oldi. Demak, Amir Temur davrida boshqaruv ikki idora: dargoh va devonlarga (vazirliklarga) bo‘lingan. Dargoh – eng oliy idorasi. Uning boshlig‘i ham tabiiy ravishda davlatning oliy hukmdori. Amir Temur davlat tepasiga kelgandan so‘ng chingiziylardan bo‘lmish Suyurg‘atmishni xon, ya’ni oliy hukmdor deb e’lon qilgani ma’lum. Shu bilan birga Suyurg‘atmish “soxta xon” mavqeida bo‘lib, amaldagi hokimiyat Sohibqiron ixtiyorida bo‘lganini ham bilamiz. Nima uchun shunday 38 qarama-qarshilik yuzaga kelgandi, savoli tug‘iladi. Chingiziylarning 150 yillik hukmronligi mamlakat hayotida katta ta’sirga ega bo‘lganini ta’kidlagan edik. Siyosiy munosabatlar, qarashlar, odatlar jamiyatning eng qaynoq sohalaridan biri sifatda yangilik va o‘zgarishlarga boy bo‘ladi. Masalan, ulug‘ bobomizning biyobondan qarorgoh qurishini olaylik. Mamlakatimizda asrlar davomida davlat boshlig‘ining qarorgohi shaharlarda qanchalik tabiiy bo‘lib kelgan bo‘lsa, chingiziylar davrida, aksincha, xon biyobondagi qarorgohda turishi kerak, qabilidagi aqida siyosiy muhitga qattiq singib ketgandi. Shunga o‘xshash o‘zgarishlardan bir qanchasi mazkur bu yarim asrlik jarayonida o‘z o‘rnini topib olgandi. Gap ularning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligida emas. Muhimi, Amir Temur davlat tepasiga kelgan paytda ular jamiyat hayotidagi voqelikni tashkil etardi. Sohibqiron bularni nazarda tutmasdan iloji yo‘q edi. Ikkinchi tomondan, 1370-yili mamlakatda Amir Temurdan boshqa ham yana bir qancha qudratli amirlar, ularni qo‘llab-quvvatlovchi ijtimoiy-siyosiy kuchlar bor edi. Ular ham zimdan yo ochiqchasiga mustaqil siyosat yurgizish, hatto oliy taxtni egallash niyatida bo‘lganlar. Bunday sharoitda Amir Temur o‘zini rasman xon deb e’lon qilolmasdi. Chunki bu raqiblarga bahona bo‘lib, norozilik va xurujlarga turtki bo‘lishi turgan gap edi. Zero, xuddi shu yillar taomiliga ko‘ra siyosiy hokimiyat chingiziylar xonadoni ixtiyorida bo‘lishi kerak edi. 39 III BOB. TARIX DARSLARIDA AMIR TEMUR MAVZUSINING O‘QITILISHI III.1. Mustaqillik davri tarix darslarida Amir Temur siymosi Amir Temur shaxsi xususida keltirgan tarixiy faktlar, endilikda Sohibqironni Markaziy Osiyo xalqlari, qolaversa jahon xalqlari tarixida tutgan o‘rniga real baho berishga imkon beradi, deb o‘ylaymiz, endigi gap shundaki, Respublikamizning temurshunos olimlari O‘rta va oliy maktablarning tajribali o‘qituvchilari bilan amaliy hamkorlikka Temur va temuriylar tarixiga oid davri amaliyotda eksperimental darslar asosida sinab ko‘rilgan ilmiy-metodik va didaktik jihozda asoslangan eng samarali dars variantlarini ishlab chiqishlari va keng o‘quvchilar hamda o‘qituvchilar e’tiboriga havola qilishlaridan iborat bo‘lmog‘i lozim. Amir Temur darslarini o‘tkazish jarayonida o‘quvchi yoshlarimizga milliy g‘urur va qadriyatlarimizni faollashtirib borishda katta vosita bo‘lib xizmat qilishi mumkin bo‘lgan yana bir imkoniyat — o‘quvchilarni Sohibqiron qadamjolari, ularning nomlari, uning faoliyati bilan bevosita aloqador bo‘lgan tarixiy joylar, ularning mazmuni va mohiyatlari bilan tizimli ravishda tanishtirib borish ham katta amaliy ahamiyat kasb etadi. «Temurning Oltin O‘rda xoni To‘xtamish bilan jangi» asarida o‘z nayzasini dushmaniga qarab aniq mo‘ljalga olib harakat qilayotgan Sohibqiron siymosi g‘oyat samarali aks ettirilgan. Uning qomati nihoyatda kelishgan, oltin va qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan qurol-yaroqlari, u mingan oqtulpor dushmanga qarab bordi-yu, biroq uning sohibi tomonidan boshqarilayotgan jilovi uning tezligini namoyish etib borib boshini yon tomongacha burishga majbur etgan. Amir Temur qarshisida boshida ulkan salla o‘ragan To‘xtamish va uning ikki safdoshlari egarlangan otlarga minib olishga ulgurmasdan kamondan o‘q 40 otmoqdalar. Jangdan oldingi rejadagi guruh; odamlari odatdan tashqari dinamikada ifodalangan bo‘lib, u yerda hayot-mamot jangi borayotganligini aks ettirgan. Mazkur o‘rinda shoshilinch holatda paydo bo‘lgan otliq To‘xtamish lashkarlaridan birining kallasini olgan. Raqibning kallasi otdan tushayotgan o‘rdadan ancha nariga dumalab tushgan. Sharafiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma» asarida qayd etishicha, Sohibqiron bu gal Samarqandning g‘arbiy tarafida joylashgan, malika Tumon og‘o sharafiga qurilgan Bog‘i Bixishtda dam oladi. «Zafarnoma»da yozilishicha, bog‘dagi saroy atrofini suv bilan to‘ldirishgan chuqur xandak o‘ragan bo‘lib, bir necha ko‘prik saroy bilan o‘zaro bog‘lab turgan ko‘rkam saroy ataylab ko‘tarilgan sun’iy tepalik ustida Tabrizdan keltirilgan oq marmardan tiklangan. Amir Temur tavalludining 660 yilligi munosabati bilan ham ayrim metodik tavsiyalar e’lon qilindi. Amir Temur 1372-yilda Xusayn Sufiga elchi yuborib bosib olgan yerlaridan Temur hisobiga voz kechishini talab etdi. Tabiiyki, Xusayn Sufi Temurning bunday taklifini rad etdi. Natijada har ikki tomon o‘rtasida urush, harakatlari boshlanib ketdi. Urganchga borish Kot (Qiyot) orqali o‘tar edi. Amir Temur Qiyotni deyarli qattiq qarshiliksiz egalladi. Temur armiyasining yashin tezligida harakat qilayotganini ko‘rgan Xorazm hukmdori Xusayn Sufi Amir Temur shartlarini bajarishga ko‘nayotgan bir paytda, Temurning harbiy qo‘mondonlaridan biri, Sohibqiron mulki va obrusini kun sayin kuchayib borayotganligini ko‘ra olmagan, Xuttalon hukmdori Kayxisrav Xusayn Sufini buysunmasligini, o‘z mustaqilligi uchun urush harakatlarini davom ettirishini, Xuttalon harbiy qismlari esa unga yordam berishini va’da qildi. Va’daga ishongan Xusayn Sufi Temurga qarshi urush harakatlarini davom ettirmoq bo‘ldi. 41 Amir Temurning Yusuf Sufi oldiga qo‘ygan shartlaridan biri Xusaynning qizi, O‘zbekxoning nabirasi, Xonzodaning amirzoda Jahongirga xotinlikka berish edi. Biroq, Yusuf Sufi Amir Temurga bergan va’dalarini bajarmadi, aksincha, o‘sha paytda O‘risxon bilan kurashayotgan Temurning yo‘qligidan foydalanib, Kat va Xivani qaytadan qo‘lga kiritdi. Temur O‘trordan Xorazmga yuborgan elchi va choparni Yusuf Sufining buyrug‘i bilan hibsga olishadi. Tuybuga boshliq Xorazm askarlari Buxoro atrofini talon-taroj qildilar va o‘sha yerda ko‘chib yurgan turkmanlarni taladilar. Temur 1376-1377 yillari Qamariddin (1362-1388 yillari hukmronlik qilgan Mug‘uliston xoni)ga qarshi yurishdan oldin Yusuf Sufidan Xorazm qo‘shinini yordamga yuborishini so‘raganida, u qudratli Temur talabini bajarmadigina emas, balki Buxoro va Samarqand atroflarida bosqinchilik harakatlarini kuchaytirdi. Temur faqat, 1379-1380-yillardagina Yusuf Sufiga qarshi yurish qilishga imkoniyat topdi va uch oylik qamaldan keyingina Urganchni egallashga muvaffaq bo‘ldi. Mustaqillik yillarida nashr etilgan darsliklarda shuningdek, Amir Temur davlatining boshqaruv tizimi va soliq siyosati haqida ham ma’lumotlar keltirib o‘tiladi. Amir Temur mavzusini mustahkamlashda o‘quvchiga mustaqil ta’lim mavzusi sifatida “Amir Temur va uning jahon tarixida tutgan o‘rni” masalasi belgilandi. Talaba qiladigan dastlabki ishlardan biri Amir Temur shaxsi va saltanatiga oid adabiyotlarni o‘rganishga, tizimga solib ma'lum bir tarzda soilishtirishga kirishishdan iborat bo‘ladi. Shundan keyin referat rejasini tuzish kerak bo‘ladi. Xususan, referat rejasida Amir Temur shaxsi va uning shakllanish jarayoni, saltanat sohibi, sarkarda ekanligi, uning davridagi xalqaro siyosiy, iqtisodiy, madaniy munosabatlar o‘rin oladi. Ushbu mavzu bo‘yicha referat rejasi quyidagi shaklda bo‘lishi mumkin 28 . 28 Rasulov A. Isoqboyev A. Tarix fanining ilmiy tadqiqot asoslari va uslubiyoti. – Namangan. 2012. – B . 25. 42 Uning kirish qismida Amir Temuming jahon tarixida tutgan o‘rniga sobiq sovet davridagi hamda xorijdagi munosabat qisqa va asosli bayon etiladi. Xulosa qismida esa, Amir Temuming jahon tarixida tutgan o‘rni va ahamiyatiga e’tibor qaratiladi. Mustaqil ish mavzusiga oid adabiyotlar tanlangandan keyin talaba oldida ularni o‘rganish, tizimga solish, tahiil qilish vazifalari turadi. Mustaqil ish mavzusi ustida ishlashning eng maqbul variantlaridan biri, tanlangan adabiyotlarni har tomonlama tahlil qilish, kerakli joylaridan iqtibosda foydalanish uchun belgilabolish kerak bo‘ladi. Albatta, talaba tarixiy adabiyotlarda keltirilgan dalillarni tanqidiy o‘rganishi va bir tomonlama talqindan voz kechgan holda, xolisona, mumkin qadar asosli ravishda o‘z munosabatini bildirishi kerak. Mavzuni yoritishda uchraydigan bahsli masalalar keltirilishi, mumkin qadar, “so‘zma-so‘z” bo‘lishi va bunga tadqiqotchi-talabaning yondashuvi, munosabati o‘z aksini topish lozim. Referat mavzusiga oid adabiyotlarni o‘rganishni talaba qo‘lida qalam bilan olib borishi kerak. Chunki adabiyotlarni o‘rganish jarayonida talabada ma'lum: bir fikr-mulohaza, savol tug‘iladi va uni darrov yozib qo‘yish maqsadga muvofiq. Agar shunday qilinmasa, unda o‘qish jarayonida tug‘ilgan yangi fikrmulohazalar, savollar keyinchalik esdan chiqib ketishi ham mumkin. Holbuki, yozib qo‘yilgan fikr-mulohazalar, savollar va unga javoblar mustaqil ish mazmunini yoritishda, xulosa qismida albatta asqotadi. Talaba mavzudan kelib chiqib, dolzarb muammo, tarixiy voqea-hodisalar va shaxslarga munosabatni eng yangi ma'lumotlar, ya'ni ommaviy axborot vositalari, internet ma'lumotlari asosida ham to‘ldirishi mumkin. Yig‘ilgan material, odatda, bir necha referat yozishga etishi mumkin. Ammo talaba mavzu bo‘yicha atigi bitta referat yozishi kerak... Nima qilmoq kerak? Dastlab yig‘ilgan materiallarni yana qaytadan, sinchkovlik bilan 43 o‘rganib chiqish darkor. Natijada, referatda foydalanish zarur bo‘lgan birlamchi materiallar va ikkinchi darajali, ya'ni referatda foydalansa ham va foydalanmasa ham bo‘laveradigan materiallar ko‘zga tashlanadi. Ayni paytda bu mustaqil ish rejasini yana qaytadan ко'rib chiqishga asos bo‘la oladi. O‘z navbatida bu jarayon to‘plangan materiallardan unumli foydalanish imkonini yaratadi. Xususan, referat rejasi mantiqan bir—birini to‘ldirishi, uzviy bog‘liqligi bilan ham ahamiyatga ega. Ayni paytda mustaqil ish rejasidan o‘rin olgan har bir qism-paragraf mavzuning ma'lum bir tomonini yoritishi va oxir oqibatda hamma paragraflar birgalikda mavzuni qamrab olmog‘i darkor. Bo‘limda qo‘yilgan masalalarni yoritishda qaytarishlar bo‘lmasligi kerak. Mavzuni yoritish jarayonida kirish qismi muhim ahamiyatga ega bo‘lib, unda masalaning dolzarbligi, qo‘yilgan muammolar va qisqacha tarzda tadqiqotchi o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlar yoritiladi. Referatning xulosa qismida muammo bo‘yicha qisqa xulosalar beriladi. Umuman olganda, referat ishlarini bajarganda taiaba mustaqil ish bajaradi va bu quyidagi holatlarda ko‘zga tashlanadi: - dastlabki ilmiy tadqiqot shaklida bo‘ladi; - olingan nazariy natijalardan o‘quv jarayonini takomillashtirishda foydalanish mumkin; - mustaqil ish yozgan talabalar tomonidan qiziqarli, mustaqil xulosalar beriladi. Shunday qilib, oliy ta'lim tizimidagi tarixiy tadqiqotlarda mustaqil ish – talaba tomonidan amalga oshiriladigan mustaqil ish hisoblanadi. Referatda mavzu bo‘yicha chop etilgan adabiyotlar o‘rganilgani, shu masala bo‘yicha muammo o‘z aksini topishi lozim. Mavjud muammoga nazariy bilimlar asosida talabaning nuqtai nazari, tegishli xulosalar beriladi. FIKR, SABAB, MISOL, UMUMLASHTIRISH (F.S.M.U.) METODI 44 F.S.M.U. metodining tavsifi: Bu metod mashg‘ulotda o‘rganilayotgan mavzuning muhokamasi jarayonida unga doir masalalar bo‘yicha talabalar o‘z fikrlarini bayon qilishlari, shu fikrlarni asoslovchi sabablarni ko‘rsatishlari, ularni tasdiklovchi misolllarni keltirishlari va pirovardida umumlashtiruvchi xulosalar chiqarishlarini o‘rgatish va mashq qildirish metodidir. Bu metod talabalarni erkin fikrlashga, o‘z fikrini himoya qilishga va boshqalarga o‘z fikrini o‘tkazishga, ochiq holda bahslashishga, bahs-munozara madaniyatiga, shu bilan bir qatorda, talabalar tomonidan o‘quv jarayonida egallangan bilimlarni tahlil etishga va o‘zlashtirish darajasini aniqlashga, baholashga o‘rgatadi. FSMU metodining umumiy sxemasi: F – fikringizni bayon eting; S – fikringizni asoslovchi sabab ko‘rsating; M – ko‘rsatgan sababingizni tasdiqlovchi misol keltiring; U – fikringizni umumlashtiring. FSMU metodini amalda qo‘llash namunasi: O‘qituvchi quyidagiga o‘xshagan vazifalar yozilgan tarqatma materiallarni oldindan tayyorlab, mashg‘ulot vaqtida kichik guruhlarga yoki alohida talabalarga tarqatadi. 2-vazifa. “Amir Temur davlatchiligimiz asoschisi” mavzusi yuzasidan fikrlaringizni FSMU metodi bo‘yicha bayon eting. F-_________________________________________________ S-_________________________________________________ 45 M-________________________________________________ U-_________________________________________________ 2-vazifa. “Amir Temur va vatanparvarlik tuyg‘usi” mavzusi yuzasidan fikrlaringizni FSMU metodi bo‘yicha bayon eting. F-_________________________________________________ S-_________________________________________________ M-________________________________________________ U-_________________________________________________ O‘qituvchi vazifani bajarish uchun vaqtni belgilab e’lon qiladi. Vazifalarni bajarish vaqtida umumiy rahbarlikni amalga oshiradi. Talabalar o‘zlariga berilgan vazifani bajarib bo‘lgandan so‘ng, ularning umumiy muhokamasini tashkil qiladi. Vazifani eng yaxshi bajarganlar rag‘batlantiriladi. III.2. Darsning tashkiliy va didaktik tamoyillari Ma’lumki, mustaqillik yillarida O‘zbekiston da tarix fanini o‘qitish uni bugungi kun talablari asosida yosh avlodga yetkazib berishga qaratilgan tadbirlar va tarixni xolisona o‘rganish boshlandi. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston tarixining turli davr va bosqichlarini o‘qitishga alohida e’tibor berildi. Prezidentimiz fikrining avvalida buyuk sarkarda bobomiz Amir Temurning To‘xtamishxon bilan bo‘lgan tarixiy jangdagi ulkan g‘alabasi haqida o‘qiganini va bu jang haqidagi ma’lumotlarga avval duch kelmaganini, u kishi yangilik bo‘lganini aytgan. Fikrining so‘ngida esa “Biz nega shu kabi buyuk ajdodlarimiz tarixini yaxshi o‘rganmaymiz? Uzoq yillar ura-ura bilan umuman boshqalar 46 tarixini, boshqalar g‘alabasini miyamizga singdirishgandi. Mutasaddilarga topshiriq berdim — biz birinchi navbatda o‘zimizning bobolarimiz tarixini o‘rganishimiz kerak”, degan. Ushbu fikrlarni mutaxassis, tarixchi, pedagog sifatida vijdonan tahlil qilib ko‘rsak, juda o‘rinli ekaniga takror-takror iqror bo‘lamiz. Chunki maktablarimiz, kollej, texnikumlarimiz va oliy ta’lim muassasalarimizda farzandlarimiz va yoshlarimizga o‘qitilayotgan milliy tariximizga oid mavzular va ma’lumotlar asosan shunchaki axborot beruvchi va tarixiy ma’lumotlar jamlanmasidangina iborat bo‘lib qolganini ko‘ramiz. 2017-yildan keyingi davrda butun mamlakat miqyosida amalga oshirilayotgan Yangi O‘zbekiston rivojlanishining turli sohalarda taraqqiyoti doirasida mamlakatni rivojlantirishning eng asosiy va ustuvor vazifasi sifatida ta’lim tizimiga katta e’tibor berilmoqda. O‘zbekiston Prezidenti ta’kidlaganidek “ Taraqqiyotning tamal toshi ham, mamlakatni qudratli, millatni buyuk qiladigan kuch ham ilm-fan, ta’lim va tarbiyadir”. Bugungi kunga kelib ta’lim tizimini yanada rivojlantirish borasida hukumat tomonidan bir qator qaror va farmonlar qabul qilindi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 23-sentabrda «Ta’lim to‘g‘risida» gi qaror va farmon lari shular jumlasidandir . O‘zbekiston tarixini o‘rganishda tarixiylik uslubi ham alohida o‘rin egallaydi. Bu uslub tarix jarayonida sodir bo‘lgan voqea-hodisalarni o‘rganishda ketma-ketlikni talab qiladi. Bir voqea-hodisa bilan boshqasini sabab-oqibatli bog‘lanishi ham ko‘rsatiladi. Tarixiylik voqea-hodisalarni qay tarzda sodir bo‘lganligini, jamiyat rivojlanishida ayrim shaxslar va ularning roli to‘g‘risida to‘g‘ri, haqqoniy fikr yuritishga o‘rgatadi 29 . 29 Азамат Зиё. Янги Ўзбекистонда миллий тарих ва миллий руҳ https :// xs . uz / uzkr / post / yangi - ozbekistonda - millij - tarikh - va - millij - ruh . 47 Tarixiylik uslubi xalqning o‘tmishiga, hozirgi zamoni va kelajagiga yagona tarixiy jarayon sifatida o‘tmish hozirgi zamonni tayyorlaydi, hozirgi zamon kelajakni yaratadi, degan taraqqiyot qonuni asosida qarashni talab qiladi. Bo‘lib o‘tgan tari-xiy-madaniy jarayonlarni, ajdodlarimiz qoldirgan ulkan merosni qanchalik chuqur va har tomonlama o‘rgansak, anglab yetsak hamda keng targ‘ib etsak, hozirgi zamonni shunchalik mukammal tushunib, kelajakni yorqin tasavvur etamiz. Tarix predmetini o‘qitishda kurslararo aloqalarning shakllanishi va uni amalga oshirish bilan bog‘liq uzviylikni ta’minlashning o‘ziga xos xususiyati fan asoslari, o‘quv predmetining tuzilishi va mazmuni, uning DTS, dastur, o‘quv rejasidagi maqsadi va o‘rni bilan belgilanadi. Har bir o‘quv fani, shu jumladan, tarix alohida bilimlar tizimi-fakt, tushuncha, g‘oyalarning o‘ziga xos mantiqiy bog‘liqligidan iboratdir. O‘quvchilar ularni assotsiatsiyalarning (obyektiv voqelikni aks ettirishning hamma shakllari o‘rtasidagi bog‘lanishlari) ichki tizimini hosil qilish yo‘li orqali o‘zlashtiradilar. Bunday assotsiatsiyalarni yaratishda yuqoridagi aloqalar muhim rol o‘ynashi uzluksiz ta’limda alohida dolzarblik kasb etmoqda. Chunki, o‘quvchilarning yilma-yil olgan bilimlari bir-biri bilan Shunga ko‘ra tadqiq qilinayotgan ilmiy ish umumiy o‘rta ta’lim maktablarining jahon tarixi va O‘zbekiston tarixi misolida kurslararo bog‘lab o‘rganish orqali ta’lim samaradorligini oshirish muammosini ilmiy jihatdan asoslashga qaratildi. Ilmiy muammoga doir ilmiy-metodik adabiyotlarni tahlil qilish, pedagogik amaliyotni kuzatish, kurslararo bog‘lanishning quyidagi shakllarini ko‘rsatish mumkin 30 . 1. Xronologik (retrospektiv) aloqalar – yangi mavzuni tushuntirishda har ikkala tarix kursidan ilgari ma’lum bo‘lgan o‘quv materialiga tayanib o‘quvchilarga murojaat qilinishi (masalan, “Arab xalifaligining vujudga kelishi va 30 Маҳкамов С.Т. Тарих таълимида курслараро узвийликни таъминлашнинг дидактик асослари (7-синф тарих курслари мисолида). Педагогика фан ном. диссер. – Тошкент, 2005. – B. 73. 48 taraqqiyoti” “Xalifalik mamlakatlari madaniyati”). 2. Perspektiv aloqalar – kelgusida sistemali o‘rganish ko‘zda tutilgan materiallarga oldindan murojaat qilish. (chunonchi, insoniyat tarixi-g‘oyalar tarixidan iborat ekanligi. Bunyodkor va vayronakor g‘oyalarning tarixiy jarayonlarga ta’siri, «Kuch-bilim va tafakkurda» g‘oyasining mohiyati, «Buyuk ipak yo‘li»ni tiklash g‘oyasi va h.k.). 3. Sinxron aloqalar – tarix kurslarida mazmunan yaqin bo‘lgan ikki mavzuni o‘rganishning bir vaqtga to‘g‘ri (mos) kelishi yoki bir vaqtda sodir bo‘lgan voqealardir. (masalan, o‘rta asrlarning uchinchi davrida «Yevropa xalqlari madaniyati» va «Temuriylar davrida ilm-fan va madaniy hayot», Temuriylar davri madaniyatining jahonshumul ahamiyat kasb etishi) 31 . 4. Axborot beruvchi aloqalarga nazariya, tarixiy fakt va tushunchalar darajasidagi aloqalar kiradi: a) Nazariy jihatdan a) Nazariy jihatdan – tarix sinflar kurashidan iborat emas, balki u insoniyat jamiyatining taraqqiyoti haqidagi fan ekanligi. Inson tarixni yaratuvchisi, ishtirokchisi ekanligi, insoniyat doim oldinga intilganligi, bu esa tarixiy taraqqiyotning asosi bo‘lganligi, butun borliq muvozanatdan, ya’ni o‘zaro bog‘liqlikdan iborat ekanligi va h.k.; b) Tarixiy faktlar – bilimlarning eng oddiy turlaridan hamda tahlil qilish va umumiy xulosa chiqarish uchun manba material hisoblanib, murakkabroq bilimlar tarkibi birliklari – tarixiy tushuncha, g‘oya, nazariya, qonuniyatlarni o‘zlashtirishda asos bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, 1402 yilda Amir Temurning tarixiy Anqara jangida Boyazidni tor-mor etishi 32 . v) Tarixiy tushunchalar – inson tafakkuri shakllaridan, predmet va hodisalarning umumlashtirish usullaridan biri bo‘lib, uning yordamida narsalarning umumiy, muhim belgilari, ob’ektiv voqelik hodisalari bilib olinadi. Insonning 31 Раҳимов Ж. Ўқувчиларни ватанпарварлик руҳида тарбиялашда тарихий ўлкашунослик манбаларидан фойдаланишнинг педагогик асослари: Пед.фан.номз. ... дис. – Тошкент: 1996. – B. 84. 32 Norqulov N., Jo‘rayev U. 8-sinf O‘zbekiston tarixi. – Toshkent: Sharq, 2000. – B. 32. 49 tarixiy hodisa, jarayonlar mohiyatini teran anglashi tarixiy tushunchalarda o‘z ifodasini topadi. Chunonchi, davlat, feudal tarqoqlik, markazlashgan davlat, mutloq monarxiya, dehqonlar qo‘zg‘oloni, natural xo‘jalik va h.k. 5. Metodologik xarakterdagi aloqalar. Bu aloqalar o‘quvchilarning umumjahon va Vatan tarixi bo‘yicha tarixiy faktlarni o‘rganishi natijasida olamni anglash, jamiyat taraqqiyotining yaxlit mohiyatini tafakkur orqali idrok etishi bilan shakllangan, umumlashgan aniq tasavvurlari, keng tushunchalarida hamda dunyoqarashga oid tamoyillar va g‘oyalarda aks etadi (masalan, tarix ta’limidagi yetakchi g‘oyalar, «O‘zbek xalqi va davlatchiligi tarixi» konsepsiyasining yetakchi g‘oyalari va h.k.) 33 . 6. Faoliyat yo‘sinidagi aloqalar. Bu aloqalar ko‘nikma va malakalar sistemasida amalga oshiriladi. (masalan, ijodiy fikrlash, o‘quv-kommunikativ, tashkiliy, bibliografik va hokazo ko‘nikma va malakalar). Mazkur rivojlantiruvchi ta’limning markazida shaxsni ta’lim-tarbiya vositasida maqsadga erishishga yo‘naltirilgan umumiy va integrativ qobiliyat va tafakkurini shakllantirish yotadi. Shuningdek, œquvchilarning kurslararo tarixiy bilimlarni œzlashtirishlarida bir qator ushbu predmetga xos bœlgan kœnikmalar: tarixiy materialni zamon va makonda tahlil etish, taqqoslash kabilarni rivoshlantirish nazarda tutiladi. Tadqiqotning uchinchi bosqichida asosiy e’tibor ilmiy muammo bo‘yicha dars samaradorligini oshirishning turli shakl va usullarini amaliyotga tatbiq etishga qaratildi. O‘quvchilarni qisqa vaqt ichida kurslararo bog‘lanish yordamida faol ravishda bilimlarini jalb qilib, materialni idrok etishlari uchun pedagog oddiy metodik usullarni qo‘llashdan murakkabga qarab borishi lozim bo‘ladi. Bular jumlasiga quyidagilar kiritildi: eslatish (misollar, dalillar keltirish va h.k.), topshiriq va savollar (mantiqiy, muamoli va h.k.) berish, taqqoslash, tarixiy 33 Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. – Toshkent: Sharq, 2000. 50 ekskursiya (tarixga nazar tashlash, o‘tmishga sayohat), turli xil jadvallar tuzish, ikkala kurs mavzusini birlashtirib integratsion dars o‘tish, yangi o‘rganilayotgan materialni boshqa kursdan ma’lum bo‘lgan material ( tarixiy tushunchalar) bilan bog‘lash orqali tahlil qilib umumlashtirish, yangi pedagogik texnologiya asosida dars o‘tish, qo‘shimcha manbalardan foydalanib dars o‘tish, umumlashtiruvchi – takrorlash darslarida kurslararo aloqalardan foydalanish. Tubanda ushbu qo‘llanilgan metodik usullarning har birini didaktik jihatdan sharhlab o‘tamiz : tarix kursidan o‘quvchilarga ilgari ma’lum bo‘lgan o‘quv materiallariga murojaat qilib eslatish asosan umumlashtiruvchi – takrorlash darslarida qo‘llaniladi. Uni qo‘llanilishi o‘quvchilarning yangi o‘zlashtirishga zamin tayyorlash mumkin. Masalan, 7-sinf O‘zbeksiton tarixi maktab darsligidan quyidagilarni keltirish o‘rinli: Arab xalifaligi madaniyatini uning tarkibida bo‘lgan barcha xalqlar yaratgan. Uni yaratishda qaysi mintaqa eng ko‘p hissa qo‘shgan deb hisoblaysiz? Turli topshiriqlar va savollar yordamida o‘zaro bog‘lanishlardan foydalanishda o‘quv qo‘llanmadagi savol va topshiriqlarni keltirish maqsadga muvofiqdir. Chunonchi, o‘quvchilarning bog‘lanishlarga oid tarixiy materialni tahlil qilib, xulosalarini asoslash ko‘nikmasini rivojlantirishga qaratilgan «O‘ylab ko‘rib xulosa chiqaring!» rukni ostida berilgan quyidagi savol va topshiriqlarga e’tibor qaratiladi: Anqara jangini g‘alaba bilan yakunlagan Amir Temurdan Yevropa hukmdorlari minnatdor bo‘lishining boisi nimada deb o‘ylaysiz? Boburiylar davrida o‘zbek madaniyatining Hindistonga ko‘rsatgan ta’siri nimalarda ko‘rinadi? O‘rta asrlarda Sharqda mashhur bo‘lgan quyidagi iborani sharhlab bering: «Samarqand sayqali ro‘yi zamindur, Buxoro qudrati islomi dindur» 34 . 34 Muhammadjonov A. 7-sinf O‘zbekiston tarixi. – Toshkent: O‘qituvchi. 2000. 51 Taqqoslash usuli o‘quvchilarning zamon va makon tasavvurlarini hosil qilishda, ularni tarixiy voqealar, hodisalar va jarayonlarning mohiyati, sabablari hamda natijalarini tushunishga olib kelishida muhim o‘rin tutadi. “Rus pedagogi K.D.Ushinskiy 35 , o‘rganilayotgan hodisalarni taqqoslash 1) bir vaqtga yoki turli tarixiy davrlarga taaluqli bir turdagi obyektlar (moddiy-ma’naviy madaniyat yodgorliklari, tarixiy-geografik obyektlar); 2) turli vaqtda turli mamlakatlarda bo‘lib o‘tgan bir turdagi voqea va hodisalar, ularning sabablari va natijalari; 3) bir mamlakatda yoki bir necha mamlakatda ayni bir vaqtda bo‘lib o‘tgan, bir-biriga o‘xshash hamda bir-biridan farq qiladigan voqealar va hodisalar; 4) turli mamlakatlardagi ijtimoiy taraqqiyotning bir-biriga o‘xshab ketadigan yoki aynan o‘xshaydigan jarayonlari. Tajriba olib borilayotgan sinflarga o‘rta asrlarning birinchi davrida jamiyat rivojining asosiy yakunlariga bag‘ishlangan jadvalni 7- sinf tarix darsligidan umumlashtiruvchi – takrorlash darsida taqqoslab tahlil qilish tavsiya qilindi. 35 Ушинский К.Д. Сочинение. – М.: Издательство АПН РСФСР, 1949. том 6. – С. 275 . 52 XULOSA Amir Temur saltanati tarixiy zarurat edi. Ijtimoiy hayot, xalqlarning hayoti tarzi shunday buyuk bir shaxsning dunyoga kelishini kutar edi. Turon, binobarin, Mavorounnahr, Eron, Ozarbayjon, Xuroson mo‘g‘ullar oyog‘i ostida ingrar, najot istar edi. Shunday najot farishtasi Temur bo‘ldi. U tarix sahnasiga chiqib, Turon zaminini mo‘g‘ullardan tozaladi. Amir Temur davrida madaniyat, san'at, ilm fan gurkirab o‘sdi va rivojlandi. Jahongir qaerga bormasin o‘sha yerdan eng qo‘li gul ustalarni, hunarmand va san'atkorlarni, shoiru olimlarni ozor yetkazmay olib keldi, ularni tarbiyalab voyaga yetkazdi. Uning davrida Samarqand yer yuzining sayqaliga, Buxoro islom dinining quvvatiga aylandi. Turon yurti o‘z madaniy taraqqiyoti bilan jahonning ko‘zini qamashtirdi. Temuriylar davridagi madaniyat va ta’lim tizimiga oid jara yonlar hamda o‘zgarishlar muhim tarixiy manbalarning mavjudligiga qaramasdan, ilmiy jamoatchilik tomonidan mustaqil ilmiy tadqiqot ob’ekti sifatida bizgacha maxsus o‘rganilmagan. Ushbu mavzuga oid asarlar tahlili kam o‘rganilgan muammolarni aniqlab, ularni yoritishda yangicha yondashuv ishlab chiqishda ahamiyat kasb etadi. Bu yondashuv Temuriylar davlatidagi ta’lim tizimini tahlil etish orqali o‘rta asrlarda O‘rta Osiyodagi madaniyat soxasidagi umumiylikni ko‘rsatib, ularning davlatchilikda tutgan o‘rnini aniq tadqiq etishga imkon beradi. I lm- ma’rifat hamma zamonlarda yuksak qadrlangan, ilmli kishilar esa ma’naviyat darg‘alari hisoblangan. Shuning uchun ham bilim olishga bo‘lgan talab doimo yuqori bo‘lgan. Temuriylar davrida ko‘pgina shaharlarda har yili yuzlab va minglab talabalar o‘qish niyatida yig‘ilgan. Samarqand va Hirot shaharlar i da nafaqat, hukmdorlar, balki, o‘zlariga to‘q, moddiy jihatdan yaxshi ta’minlangan kishilar ham turli o‘quv maskanlari- madrasalar, masjid, xonaqoh va maktablar bunyod etishgan, ularni o‘z nomlari bilan atashgan. Mirzo Ulug‘bek, 53 Saroymulkxonim ( Bibixonim ), Alouddin Aleka Ko‘k aldosh , Xoja Ahror, Mir Ahmad Hojibek, Amir Shoxmalik, Qutbiddin Sadr , Mir Burunduq va boshqa madrasalarni aytib o‘tishimiz mumkin. Temuriylar davrida Hirotda faoliyat ko‘rsatgan shifoxonalar xalq salomatligi yo‘lida xayrli ishlar amalga oshirishgan va shu bilan birga shifoxonalar o‘quv muassasa sifatida xizmat qilib, mashhur tabiblar yetishtirib chiqqanki, ular tib ilmini rivojlantirishiga katta hissa qo‘shganlar. Kutubxonalar serqirra faoliyat olib borgan va keyinchalik Movarounnahr hamda Xurosonda kitobat, xattotlik, sahhoflik, rassomlik va boshqa sohalarda yuksak rivojlanish uchun asos bo‘lgan. Hukmdor davlat qudratining ramzi bo‘lganligi sabab uning ozgina salbiy hatti harakati ham ommaga tez ta’sir etadi. Uning har qanday masalada adolatli, rahmdil va mehribon bo‘lishi hamda qonunlarning ijrosini ta’minlay bilishi yutuqlariga kafolat bo‘lib xizmat qiladi. Tarixiy saboqlar shaxsan Amir Temurning o‘zi va oilasi qonunlar ijrosini ta’minlashda xalqqa o‘rnak bo‘lganligini ko‘rsatadi. Amir Temur boshidanoq boshqaruv jilovini o‘z qo‘lida mustahkam ushlagan bo‘lsa ham hokimiyatni o‘z hodimlariga bo‘lib berish, ammo ularning ustidan nazorat o‘rnatish yo‘lidan borgan. Bundan Amir Temurning mamlakat ichkarisidagi muxolif kuchlarga nisbatan qo‘llagan taktikasini anglab yetish mumkin.Uning fikriga ko‘ra, “saltanat ishlarini ishonchli va mo‘tabar bir necha kishiga bo‘lib berish lozim. Shunda har biri o‘z ishiga bog‘lanib, saltanat taxtiga ko‘z olaytira olmaydi.”Bundan Amir Temur o‘sha davrdayoq hokimiyatning bo‘linish tamoyili boshqarishni tashkillashtirishning maqbul usullaridan ekanini anglab yetgani, uning davlatchiligida ana shunday kurtaklar mavjud ekanini anglash mumkin.Umuman olinganda, Amir Temur davlatchiligi yuksak nazariy qoidalarga asoslangan holda boshqarilgan bo‘lib,undagi mezonlar amaliyotdan olingan. Buyuk 54 Sohibqironning xizmatlari va buyukligi haqida ko‘pgina davlat arboblari, yozuvchi, olim-u fuzalolar ham o‘z fikrlarini bayon etganlar. Mustaqillik yillarida Amir Temur shaxsiga nisbatan adolatning qaror topishini tarixni haqqoniy o‘rganishdagi yutuq sifatida aytishimiz mumkin. Amir Temur hayoti va faoliyatining tarixchi olimlar tomonidan o‘rganilishi va amalga oshirilgan tadqiqotlar yangi, avvalgiga nisbatan yuqori bosqichga ko‘tarilganini ko‘rsatadi. Ularda harbiy yurishlardan ko‘zlangan asosiy maqsad sovet tarixshunosligida qayd etilganidek, “talonchilik” va “bosqinchilik” emas, balki ezgu niyat, ya’ni Buyuk ipak yo‘lini, kommunikatsiyani tiklash, bu orqali esa savdo−sotiq, ilm−fan taraqqiyotini rivojlantirish uchun sa’y−harakatlar qilgani, bunyodkorlik ishlarini keng masshtabda olib borgani isbotlab berildi. Mustaqillik davri tarixshunosligining yutuqli jihatlaridan yana biri, tadqiqotlarda Amir Temur saltanatining xalqaro munosabatlari tarixi va diplomatiya munosabatlari tarixining eng yorqin sahifasi bo‘lgani, bunda diplomatiya etiketlariga qat’iy amal qilingani, Sohibqironning mazkur sohadagi mahorati yuqori baholanganligidir. Tadqiqotlarda Amir Temurning jahon tarixidagi xizmatlaridan biri sifatida dunyo xaritasiga siyosiy, geografik o‘zgarishlar kiritib, yagona siyosiy va iqtisodiy hudud yuzaga keltirgani va diplomatik munosabatlarni rivojlantirishga katta ahamiyat bergani alohida ta’kidlangan. Xususan, Xorazm, Mug‘uliston, Oltin O‘rda Misr, Turkiya, Xitoy, Yevropa davlatlari bilan olib borilgan diplomatik munosabatlardan ko‘zlangan asosiy maqsad savdo−sotiqni rivojlantirish ekanligi e‘tirof etilgan. Bu yillarda amalga oshirilgan ishlarning yana bir muhim jihati bu madaniyat va san’at taraqqiyotida Amir Temurning o‘ni va homiyligiga alohida e’tibor berilganligidir. Ularda sovet davrida Amir Temurga berilgan bir yoqlama, salbiy fikrlar asossiz ekanligi, aksincha Sohibqironning o‘ga yurtlardagi obodonchilikka bo‘lgan 55 e’tibori, uning bunyodkorlik, ilm-fan va madaniyat homiysi sifatidagi faoliyatiga yuqori va ilmiy asosli baho berildi. 56 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Президент Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси мустақиллигининг йигирма тўққиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи. Халқ сўзи, 2020 йил, 186(7688)-сон. 2. https://daryo.uz/k/2022/04/21/ozim-uchun-ham-bu-yangilik-boldi-shavkat- mirziyoyev-amir-temur-mudofaa-merosi-haqida-gapirdi. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. – Toshkent: Sharq, 2000. Aмир Темур сaбoқлaри: 1. Aмир Темур вa инсoн мaнфaaтлaри. Xaлқaрo илмий кoнференсия мaтериaллaри. Т.: 1997. –Т.: Шaрқ, 1998. Aмир Темур сaбoқлaри: 1. Aмир Темур вa инсoн мaнфaaтлaри. Xaлқaрo илмий кoнференсия мaтериaллaри. Т.: 1997. –Т.: Шaрқ, 1998. Aмир Темур сaбoқлaри: 2. Aмир Темур илм-фaн вa мaдaният ҳoмийси. Xaлқaрo илмий кoнференсия мaтериaллaри. Тoшкент, 1998. – Т.: Ғaфур Ғулoм нoмидaги Адабие?т вa сaнъaт нашри е?ти, 1999. – В. 47. Benjamin C. Fortna. Imperial classroom: Islam, the state, and education in the late Ottoman Empire. Oxford University Press, 2002. P. 280. Muhammadjonov A. 7-sinf O‘zbekiston tarixi. – Toshkent: O‘qituvchi. 2000. Rasulov A. Isoqboyev A. Tarix fanining ilmiy tadqiqot asoslari va uslubiyoti. – Namangan. 2012. – B. 25. Sagdullayev A. Mavlonov O‘. O‘zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi. – Toshkent Akademiya. 2006. Азамат Зиё. Янги Ўзбекистонда миллий тарих ва миллий руҳ https://xs.uz/uzkr/post/yangi-ozbekistonda-millij-tarikh-va-millij-ruh . Амир Темур жаҳон тарихида. Муҳ a ррирл a р: Ҳ. Нурмуҳ a мед o в в a б o шқ. 2001. – Б. 213 57 Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар, Т.-1994.Б.318; Ахмедов .А. Улуғбек Муҳаммад Тарағай (1394-1449).-Тошкент, Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 1994, Б.40; Ўша муаллиф. Наука в жизни Улугбека // Амир Темур ва Темурийлар даврида илм-фан ва маданият. Республика илмий- амалий конференцияси материаллари. Тошкент, Академнашр, 2013. ‒ Аҳмедов А. Амир Темур: уйдирма ва ҳақиқат // Фан ва турмуш. – Т.: 1990. – № 8. – Б. 15-16; – № 9. – Б. 8-9; – № 10. – Б. 20-22; Ўша муаллиф. Сомон йўли. – Т.: Камалак, 1992. − Б. 24-43. Аҳмедов Б. Амир Темурни е?д этиб. – Т.: Ўзбекистон, 1996. − Б. 226. Аҳмедов Б. Соҳибқирон Темур (ҳа е?ти ва ижтимоий-си е?сий фаолияти). – Т.: Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашри е?ти, 1996. – 136 б. Ахмедов Б., Мукминова Р., Пугаченкова Г. Амир Темур – 263 б Бўриев О. Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий Осиё ( Тарихий – географик лавҳалар )- Т.Ўзбекистон, 1997, Б.186 ; Ўша муаллиф . Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий Осиё тарихий географияси. -Т. Ўзбекистон, 1997, Б.352 Бўриев О. Темурийлар даври ёзма манбаларида Маркизий Осиё: тарихий- географик лавҳалар. – Тошкент: Ўзбекистон, 1997. – 168 б. Зоҳидов П. Темур даврининг меъморий қаҳкашони. – Т.: Шарқ, 1996. − Б. 16, 47−48. Қиссаи Темур. Малфузоти Темурий / Сўз боши, табдил ва изоҳлар Ҳ. Бобоев, Ҳ. Бобобеков, А.Қуронбековники. – Т.: Махпират номидаги Ўрта Оси е? халқлари институти, 2000.− Б. 6. Маҳкамов С.Т. Тарих таълимида курслараро узвийликни таъминлашнинг дидактик асослари (7-синф тарих курслари мисолида). Педагогика фан ном. диссер. – Тошкент, 2005. – B. 73. 58 Раҳимов Ж. Ўқувчиларни ватанпарварлик руҳида тарбиялашда тарихий ўлкашунослик манбаларидан фойдаланишнинг педагогик асослари: Пед.фан.номз. ... дис. – Тошкент: 1996. – B. 84. Ртвеладзе Э.В, Саидов А.Х. Амир Темур в зеркале мировой истории. Библиография. – Париж, 1996. − 28 с Темур ва Улуғбек даври тарихи.- Т, Қомуслар Бош Таҳририяти, 1996, Б.264 ; Амир Темур жаҳон тарихида. Ҳ.Кароматов таҳрири остида, Т, «Шарқ»- 2001.Б.301. Ўлжaйевa Ш. Aмир Темур вa темурийлaр дaвридa ижтимoий мунoсaбaтлaр ҳaмдa диплoмaтик aлoқaлaр тaриxидaн // Ўзбекистoндa миллaтлaрaрo мунoсaбaтлaр: тaриx вa ҳoзирги зaмoн. Илмий-нaзaрий кoнференсийa мaтериaллaри. − Т.: 2003. Файзиев Т. Темурий маликалар. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабие?т ва санъат нашри е?ти, 1994. − 40 б.; Ўша муаллиф. Темурийлар шажараси масаласига доир // Амир Темур ва унинг жаҳон тарихидаги ўрни. Халқаро конференция тезислари…. − Б. 22-24. Юсупова Д. Ғиёсиддин ал-Коший: Фасиҳ Хавофий: Хондамир.//Маънавият юлдузлари. Қайта нашр. Тошкент, 2001, Б.190-193-, 249-252-, 264-268; ‒ Юсупова Д.Ю. Творческое наследие Хондамира как источник по истории культуры Центральной Азии XV - XVI вв., Автореф. дисс... д-ра ист. наук. Ташкент, 2001. С. 68. Якубовский А.Ю. Самарканд при Тимуре и темуридах, Ленинград, 1933; Ўша муаллиф. Черты общественной и культурной жизни эпохи Алишера Навои. Сборник статей. Москва-Ленинград, 1946, С.5-30. Якубовский А.Ю. Черты общественной и культурной жизни эпохи Алишера Навои. С.5-30. 59 Ушинский К.Д. Сочинение. – М.: Издательство АПН РСФСР, 1949. том 6. – С. 275 . 60

7-SINF O‘QUVCHILARIDA AMIR TEMUR SHAXSI VA UNING DAVLAT BOSHQARUVINI RIVOJLANTIRISHDAGI XIZMATLARINI YORITISHDA TARIXIY METODLARNI O‘RNI I BOB. MUSTAQILLIK YILLARIDA AMIR TEMUR FAOLIYATIGA DOIR TARIXIY BILIMLARNING RIVOJLANISHI I.1. Mustaqillik davri tadqiqotlarida Amir Temur hayoti va faoliyati tahlili 1.2. Barkamol shaxsni shakllantirishda Amir Temur jasoratining ahamiyati II BOB. AMIR TEMUR SHAXSI VA FAOLIYATI II.1. Amir Temur hayot yo‘lini tushuntirishda “Individual dars” shakli va Amir Temur va temuriylar davri tarixi mavzularini yoritishda “taxt” metodidan foydalanish II.2. Markazlashgan davlat sari yo‘l va ulkan hududlarni egalanishi metodologik tahlili II BOB. AMIR TEMUR SALTANATIDA BOSHQARUV TIZIMI VA DAVLAT RIVOJI UCHUN QILGAN XIZMATLARI. III BOB. TARIX DARSLARIDA AMIR TEMUR MAVZUSINING O‘QITILISHI III.1. Mustaqillik davri tarix darslarida Amir Temur siymosi III.2. Darsning tashkiliy va didaktik tamoyillari XULOSA. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1

KIRISH Ta’lim-tarbiya ishi bugungi kunda ta’lim oluvchilarning har tomonlama rivojlantirishini ta’minlovchi majmuaviy jarayon sifatida namoyon bo‘lmog‘i kerak. Shuning uchun ham mazkur jarayon turli yoshdagi ta’lim oluvchilarning aqliy rivolanishi, o‘quv-biluv jarayonida faoliyati, tahsil olishi va rivojlanishining o‘zaro aloqadorligini ta’minlashga yordam bermog‘i lozim. Xuddi shu borada ta’limtarbiyada Amir Temur o‘gitlari orqali o‘quvchilarni bilim sifatini a’lo darajada ko‘tarish hayotga tatbiq etish, amalga oshirib borish ko‘zda tutiladi. Vatanini, millatini yangi jahonshumul ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy-madaniy, ma’naviy ufqlarga olib chiqish omillarini ishga soladilar. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev 2018 yil 28 dekabrda parlamentga yo‘llagan Murojaatnomasida «Buyuk alloma va adiblarimiz, aziz avliyolarimizning bebaho merosi, yengilmas sarkarda va arboblarimizning jasoratini yoshlar ongiga singdirish, ularda milliy g‘urur va iftixor tuyg‘ularini kuchaytishga alohida e’tibor qaratishimiz kerak» deb ta’kidlagandi. Yaya’ni, xalqimiz, ayniqsa millatning kelajagi bo‘lgan yoshlar buyuk ajdodlar tarixini qanchalar ko‘p o‘rgansa, ularning hayoti va faoliyatidan ibrat va saboq olib yashasa, qalbida milliy g‘urur va iftixor tuyg‘ulari jo‘sh urib, elu yurtga bo‘lgan muhabbati yanada ortadi. Bu ezgu ishlarni amalga oshirishda esa, xalqimiz tarixida o‘tgan ko‘plab buyuk siymolar qatorida, Sohibqiron Amir Temur qadriyatini o‘rganish ham muhim ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy ahamiyatga ega. Ma’lumki, Amir Temurning qanday shaxs va davlat arbobi bo‘lganligi, hamda uning ijtimoiy- siyosiy qarashlari, saltanat taraqqiyoti yo‘lida amalga oshirgan islohotlari borasida uning zamondoshlari ham, keyingi davr olimlari va siyosatchilari ham o‘z fikrlarini bayon etganlar. Endi ana shu fikrlar tahlili bilan yaqindan tanishishni lozim deb topdik. Amir Temurning zamondoshi muarrih Hofizi Abru yozishicha: “...hazrat 2

Sohibqiron Amir Temurning humoyun va saodatli ayyomida Movarounnahr yer yuzi mamlakatlarining poytaxtiga aylandi. Jahonning turli joylaridan olimu fuzalolar, muhandislar va hunarmandlar bu yerga oqib kelib, yashab ijod eta boshladi». Aytib o‘tish joizki, azaldan olim u fuzalolar va hunarmand odamlar (ijodkor va bunyodkorlar) ijod qilish uchun qaerda qulay sharoit bo‘lsa, shu tomonga talpinib yashagan. Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev Qashqadaryoning Ko‘kdala tumaniga tashrifida o‘tkazilgan faollari bilan uchrashuvda Amir Temur mudofaa merosi haqida gapir ib “ Ozroq vaqtim bo‘lsa kitob o‘qiyman. Sohibqiron Amir Temurning To‘xtamishxonning jangi haqida o‘qib chiqdim. Amir Temur bu jangda yettita usulni qo‘llagan ekan. Jasorati, o‘z askarlarini mardonavor tarbiyalashi bilan birga, janglarni ham o‘zi boshqargan. O‘zim uchun ham bu yangilik bo‘ldi. Keyin kimdir shu jang usulini o‘rgangani bilan qiziqib ko‘rdim. Hech kim o‘rganmagan ekan. Eng avvalo bobolarimizning usullarini o‘rganishimiz kerak», — dedi prezident va sohibqironning jangovar merosini chuqur o‘rganish bo‘yicha topshiriq berganini aytdi ” 1 . Yangilanayotgan O‘zbekistonda boy madaniy merosni asrab avaylash, madaniyatimizni jahon hamjamiyatiga targ‘ib qilish va ta’limda zamonaviy tadqiqot usullarini tarixiy izlanishlarga keng joriy etish borasida ko‘plab ishlar amalga oshirilmoqda. «Xalqimizning ulug‘vor qudrati jo‘sh urgan hozirgi zamonda O‘zbekistonda yangi bir uyg‘onish – Uchinchi Renessans davriga poydevor yaratilmoqda» 2 . Bugungi kunda O‘zbekistonda Uchinchi Renessans davriga poydevor qurish uchun ta’lim tizimining tarixiy asoslarini, Amir Temur va Temuriylar ning ta’lim sohasida olib borgan davlat siyosati va uning mohiyatini 1 https://daryo.uz/k/2022/04/21/ozim-uchun-ham-bu-yangilik-boldi-shavkat-mirziyoyev-amir-temur-mudofaa- merosi-haqida-gapirdi 2 Президент Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси мустақиллигининг йигирма тўққиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи. Халқ сўзи, 2020 йил, 186(7688)-сон. 3

chuqur o‘rganish, izchillik bilan manbalar asosida yoritib berish ilmiy ahamiyatga ega hisoblanadi. Amir Temur davlatida yosh avlod tarbiyasi masalasida so‘z yuritganda uning chinakam vorislari sifatida bobomiz pand nasihatlariga amal qilishimiz ham farz, ham qarz chunki bu ugitlar bebaho xazinadir. Vatanparvar, insonparvar, erksevar va milliy g‘urur tuyg‘usi kuchli odam bo‘lgani bois Turkistonni mug‘ullar asoratidan ozod qildi. Bu yerda markazlashgan davlat tuzib, uni boy va buyuk bir o‘lkaga aylantirdi. Temuriylar davlatida ilm-fan va madaniyat sohasida o‘ziga xos o‘rin tutgan Movarounnahr va Xuroson ta’lim tizimini tadqiq etish tanlangan muammoning xususiy jihatlarini aniqlash va tizimli o‘rganishga imkon beradi. Bu esa dissertatsiyaning tarix fani sohasidagi zaruratini ko‘rsatadi . Tadqiqot obyekti va predmeti. Maktab darsliklarida berilgan Amir Temur mavzusining mazmun mohiyatini ochib berish orqali o‘quvchilarda buyuk sarkarda faoliyati bilan bog‘liqq ma’lumotlaarni shakllantirish va targ‘ib etish, o‘qish va o‘rganish tadqiqotning obyektini, buyuk sardardaning davlatchilik qarashlari orrqaali uning tarixiy siymosini o‘rganish esa bitiruv malakaviy ishining predmeti hisoblanadi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Belgilangan asosiy maqsad Markaziy Osiyoning o‘rta asrlar davri ijtimoiy-madaniy hayotida Amir Temur va Temuriylar davri ijtimoiy siyosiy taarixiy xusuusiyaatlarini ochib berishdan iborat. Ana shu maqsaddan kelib chiqqan holda mavzuni yaxlit o‘rganish uchun quyidagi vazifalarni amalga oshirish rejalashtirildi: Amir Temur taarixiy siymosi va faoliyatiga yozma manbalar, tarixiy tadqiqotlarda bildirilgan fikrlar va qarashlarni ta’riflab berish; Amir Temur faoliyatining o‘quvchilarda vatanparvarlik tamoyillarini shakllantirish ; 4

XIV-XV asrlarda Markaziy Osiyo markazlashgan davlat tuzilishida Amir Temurning tutgan o‘rnini ko‘rsatib berish: Amir Temurning g‘oliblik sifatlarini tarixiy ma’lumotlar asosida asoslab berish; Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati XIV-XV asrlarda Movarounnahr va Xuroson ta’lim muassasalari faoliyatiga doir ma’lumotlar Temuriy hukmdorlar olib borgan siyosatning tub mohiyatini aniqlashga xizmat qiluvchi nazariy metodologik yondoshuvlarni mukammallashtirish foydalanish mumkinligini ko‘rsatadi. Mavzu bo‘yicha qisqacha adabiyotlar tahlili. Bu davrda tadqiqot mavzusiga yaqin doirasida yaratilgan ilmiy ishlar va adabiyotlar salmoqli bo‘lsada, tadqiqotlarda Temuriylar davri ta’lim tizimiga alohida e’tibor qaratilmagan. Rossiya sharqshunoslaridan V.V.Bartold, B.Vaymern, A.Yu.Yakubovskiy, A.N.Boldirev, A.M.Beleniskiy, N.N.Tumanovich kabi olimlar Samarqand, Buxoro va Hirotdagi ba’zi madrasalarni eslatib o‘tganlar va Temuriylar davri Hirotdagi madrasalar o‘z faoliyatini XVI-XVIII asrlarda ham davom ettirganliklari haqida ma’lumotlar beradilar. Mazkur davr tarixshunosligida A.Yu. Yakubovskiy Amir Temur va Temuriylar davri tarixiga oid ilmiy asarlari bilan ajralib turadi. U o‘zining 3 Alisher Navoiy hayotidagi ijtimoiy va madaniy chizgilarga bag‘ishlangan maqolasida Hirotning Alisher Navoiy faoliyati bilan bog‘liq va uning mablag‘i hisobiga qurilgan ba’zi madrasalar xaqida ma’lumot beradi 4 . Mustaqillik yillarida Amir Temur va Temuriylar davrini tarix fanida yangicha nazariy-metodologik yondashuvlar asosida o‘rganish mezonlari va tarixshunoslik 3 Якубовский А.Ю. Самарканд при Тимуре и темуридах, Ленинград, 1933; Ўша муаллиф. Черты общественной и культурной жизни эпохи Алишера Навои. Сборник статей. Москва-Ленинград, 1946, С.5-30. 4 Якубовский А.Ю. Черты общественной и культурной жизни эпохи Алишера Навои. С.5-30. 5

O'xshashlar

AMIR TEMUR DAVLATIDAGI MA’MURIY VA HARBIY DAVLAT BOSHQARUVINI O’ZIGA XOS HUSUSIYATLARI
Amir Temur va Temuriylar davrida Samarqand me’morchiligi va shaharsozligi
Amir Temur davlatining xalqaro munosabatlar tarixidagi o’rni
NEMIS TARIXSHUNOSLIGIDA TEMURIYLAR DAVRI TARIXI O’RGANILISHI
KUTUBXONA BOSHQARUVINI AVTOMATLASHTIRISH