logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Amir Temur va Temuriylar davrida Samarqand me’morchiligi va shaharsozligi

Amir Temur va Temuriylar davrida Samarqand me’morchiligi va shaharsozligi

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

166.1904296875 KB
Ko'chirib olish
MAVZU: Amir Temur va Temuriylar davrida Samarqand me’morchiligi va shaharsozligi KIRISH I BOB. Amir Temur va Temuriylar davrida Samarqand me’morchiligining o‘ziga xos xususiyatlari 1.1. Samarqand tarixchilar va sayyohlar nigohida 1.2. Amir Temur va temuriylar davri me morchiligining manbalarda aks etishiʼ II BOB. Amir Temur davrida qurilish ishlarining kengayishi hududlar misolida 2.1. Amir Temurning Shahrisabzda amalga oshirgan qurilish ishlari tarixi 2.2. Amir Temurning ulug’ zotlarga ehtiromi me’morchilik ishlari misolida III BOB. Temuriylar davrida binokorlik va shaharsozlik ishlari tarixi 3.1. Mirzo Ulug’bek davrida amalga oshirilgan bunyodkorlik ishlari 3.2. Samarqand — Yangi O‘zbekistonning turizm darvozasi” konsepsiyasining ahamiyati XULOSA Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi. Must aqillik yillarida Samarqand o‘zgacha tarovat va mahobat kasb etdi. Amir Temur tavalludining 660 yilligi, Mirzo Ulug‘bek tavalludining 600 yilligi munosabati bilan Samarqandda ulkan bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi. Shahar markazida Sohibqiron bobomizning salobatli haykali qad rostladi. Mirzo Ulug‘bek rasadxonasi va madrasasi qayta ta mirlandi. ʼ Birinchi Prezidentimiz farmoniga muvofiq 1996 yil 18 oktabr kuni Samarqand shahri “Amir Temur” ordeni bilan mukofotlandi. Shundan buyon bu kun yurtimizda Samarqand shahri kuni sifatida nishonlab kelinmoqda. Davlatimiz rahbari tashabbusi bilan Samarqandning asl tarixiy qiyofasini tiklash, iqtisodiy salohiyatini yuksaltirish borasida beqiyos ishlar amalga oshirildi. 2007 yilda Samarqand shahrining 2750 yilligi keng nishonlandi. Samarqand shahri o‘zining qadimiyligi va betakrorligi bilan ajralib turadi. U o‘zining salkam uch ming yillik tarixini o‘zida mujassamlashtirgan. O‘z tarixining turli yillarida bunyod etilgan muhtasham binolar shahar ko‘rinishiga zeb bag‘ishlaydi. Ana shunday muhtasham inshootlardan biri Ulug‘bek madrasasidir. U o‘zining mahobatliligi, noyob me moriy xususiyati, boy qurilishi ʼ va ta mirlash tarixi bilan ajralib turadi. Prezidentimiz SH.M. Mirziyoevning ʼ qadim va navqiron Samarqand shahrining boy madaniy merosini saqlash bo‘yicha: “Samarqanddagi tarixiy obidalar, muqaddas qadamjolarni ta mirlash va ʼ obodonlashtirish ishlari izchil davom ettiriladi ” – deya bejizga aytmagan edilar. Shu ma noda Amir Temur va Temuriylar davrida Amir Temur va Temuriylar ʼ davrida Samarqand me`morchiligi va shaharsozligi mavzusining tadqiq etilishi dolzarb hisoblanadi. Mavzuning o‘rganilish darajasi. Dissertatsiyada ko‘tarilgan Amir Temur va Temuriylar davrida Samarqand me’morchiligi va shaharsozligi mavzusi ilmiy adabiyotlarda u yoki bu darajada o‘rganilgan bo‘lsa-da, alohida dissertatsiya ko‘rinishidagi tadqiqot sifatida shu choqqacha ilmiy jihatdan keng qamrovli o‘rganilmagan. Biz o‘rganayotgan sohaga taaluqli ilmiy ishlar T.F.Qodirova, A.S.Uralov, K.D.Raximov, M.K.Axmedov, D.A.Nozilov, E.M.Masson, R.I.Rempel, V.A.Nilsen, K.S.Kryukov, E.N.Negmatov, L.A.Adilova kabi olimlarning ishlarida uchraydi. Dissertatsiyaning maqsadi. Amir Temur va Temuriylar davrida Samarqandda amalga oshirilgan shahrsozlik va me’morchilik ishlarini tarixiy manbalar va adabiyotlarga tayangan holda o’rganib chiqilib, bu boradagi ishlarning tarixiy ahamiyatini istiqboldagi ilg‘or yo‘nalishlarini aniqlash va ularni rivojlantirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish. Bizga ma’lumki, Samarqand shahridagi asosiy tarixiy qulrilish ishlari va shaharsozlik Amir Temur va Temuriylar davrida amalga oshirilgan. Bu esa Amir Temur va Temuriylarning qudratini namoyon etib turadi. Hozirgi kundagi bu bunyodkorlik va shahrsozlik ishlarining tarixiy ahamiyati sifatida Samarqandga ko’plab mahalliy va xorijiy sayyohlarni jalb etayotganligini ta’kidlash kerak. Tadqiqotning vazifalari. Dissertatsiya maqsadidan kelib chiqqan holda quyidagilardan iborat bo‘ldi: - O’rta asrlarda Amir Temur davrida Samarqand me’morchiligining shakllanish jarayonini o’rganish; - Amir Temur davrida qurilish ishlarining kengayishi hududlar misolida olingan holatda yoritib berish; - Temuriylar davrida binokorlik va shaharsozlik ishlari tarixini yoritish ; Tadqiqot ob ekti. ʼ Amir Temur va Temuriylar davrida Samarqandda qurilgan tarixiy binolar: madrasalar, masjidlar, maqbaralar, xonaqohlar, kupriklar, karvonsaroylar. Tadqiqot predmeti. Amir Temur va Temuriylar davrida Samarqanddagi shaharsozlik va me’morchilik ishlari yoritilgan manbalar. Tadqiqotning yangiligi. Mazkur ishda Amir Temur va Temuriylar davrida Samarqanddagi shaharsozlik va me’morchilik ishlari yuzasidan tarixiy manbalardan ma’lumot olinib Samarqand shaharsozlik va me’morchiligining istiqbolli tarixiy yo‘nalishlari aniqlangan va ularni rivojlantirish bo‘yicha ilmiy takliflar ishlab chiqilgan. Tadqiqot uslubi. Amir Temur va Temuriylar davrida Samarqand shaharsozlik va me’morchiligi tarixini ilg‘or an ana va yo‘nalishlarini kompleks o‘rganish vaʼ umumlashtirish. Tadqiqotning ahamiyati. Amir Temur va Temuriylar davridagi Samarqand shaharsozligi va me’morchiligining tarixiy ahamiyati hamda ularning kelajak avlodni buyuk kelajagimizga bo’lgan hurmat va e’tiborlarini yanada yuksaltirish maqsadiga qaratilgan. Amir Temur va Temuriylar davrida amalga oshirilgan shaharsozlik va qurilish ishlari tarixshunosligini yuqori darajaga ko’tarish maqsadi quyilgan. Mazkur dissertatsiya yutuqlari, shuningdek, bo‘lajak tarixchilar va yosh tadqiqotchilarni tayyorlash ta lim tizimida ham foydadan holi bo‘lmaydi. ʼ Shuningdek, bu sohadagi darslik, o‘quv qo‘llanmalar va ilmiy tadqiqotlar, monografiyalar tayyorlashda katta ahamiyatga egadir. Tadqiqotning sinov(aprobatsiya)dan o‘tish va amaliyotga joriy etilish holatlari. Ilmiy tadqiqot natijalari Sharof Rashidov nomidagi Smarqand davlat universitetining 2022-2023-yillarda bo‘lib o‘tgan yosh olimlar, iqtidorli talabalar, magistrlar va tadqiqotchilar ilmiy konferensiyalari va arxitektura fakultetining ilmiy-uslubiy seminarlarida ilmiy doklad (ma ruza) tarzida hamda FARS ʼ International Joarnal of Education, Social Science G Humanities (FIJESh) jurnalida chop etilgan ilmiy maqolalar tarzida e lon qilingan va muhokamadan ʼ o‘tgan. Dissertatsiyaning tarkibi kirish, 3 ta bob, yakuniy xulosalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Amir Temur davrida Samarqand me’morchiligining o‘ziga xos xususiyatlari 1.1. Samarqand tarixchilar va sayyohlar nigohida Yer yuzining sayqali deb atalgan muazzam va mo‘ tabar Samarqand jahonʼ fani va madaniyati taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan buyuk siymolarni o‘z bag‘rida tarbiyalab kamolotga yetkazdi. Bugungi kunda biz VIII asrdayoq Samarqanda tug‘ilib, zamonasining falsafiy mafkurasini ko‘rsatib beruvchi asarlarning mualliflari, mashhur muhaddis, hofiz va boshqa donishmand kishilar haqida ma lumotga egamiz. ʼ IX asrning ikkinchi yarmida esa Movarounnahrning madaniy hayotida yangi davr boshlanadi. Xalifalik hukmronligi tugab, mustaqil Somoniylar davlatining qaror topishi bilan madaniy hayotning jonlanishi uchun keng yo‘l ochiladi. Bu davlatning eng yirik shaharlari, jumladan, Samarqand ilmiy va madaniy markaz sifatida tez sur atlar bilan taraqqiy qilgan. ʼ Somoniylar davlatining tashkil topishi va Xorazmning yuksalishi siyosiy barqarorlik va iqtisodiy ko‘tarilish, madaniy hayotning ravnaqiga imkon berdi. Bu davrda Samarqandda ilm ahlining hammasi ham qozi, imom bo‘lavermay, ular orasida dunyoviy ilmlar - tabobat, handasa, matematika, kimyo, falakiyot, falsafa, mantiq, tarix va boshqa sohalar bo‘yicha mukammal bilim orttirgan olimlar ham yetishib chiqqan. Samarqand milliy davlatchiligimiz poydevori yaratilgan, qadimiy poytaxt maqomiga ega bo‘lgan yirik tarixiy va madaniy markazlarimizdan biri. Bu ko‘hna va betakror shahar O‘zbekiston tarixida, bugungi ijtimoiy-iqtisodiy hayotimizda alohida o‘rin tutadi. Jahon ilm-fanida “G‘arbda – Rim, Sharqda – Samarqand” degan ibora bejiz paydo bo‘lmagan. Ayniqsa, buyuk Sohibqiron Amir Temur bobomiz davrida Samarqandning shuhrati butun dunyoga taraldi. Samarqand zaminida o‘nlab, yuzlab buyuk ajdodlarimiz – mashhur sarkarda va davlat arboblari, alloma va mutafakkir zotlarning qadamjolari mavjud 1 . Markaziy Osiyoni arablar istilo qilganining dastlabki yillarida bu yerga tashrif buyurgan tarixchilar va sayyohlar Movarounnahr shaharlarining uch qismdan, ya ni ark yoki ko‘handiz, ʼ shahriston yoki madina va savdo-hunarmandchilik qismi-rabotdan tashkil topganligiga e tiborni qaratishadi. Ba zi holatlarda ʼ ʼ 1 https://uza.uz/uz/posts/shavkat-mirziyoev-samarqandning-buyuk-farzandlarini-yodga-oldi_304771 shahriston ikkiga – ichki shahar va tashqi shaharga bo‘lingan. Arklar ilk o‘rta asrlarda shahristondan tashqarida joylashgan bo‘lsa (Buxoro, Panjikent), keyinchalik ko‘p holatlarda ular o‘zaro birikib, arklar hatto shahriston hududiga kirib ketgan. Bunga misol tariqasida o‘rta asrlardagi Buxoro va Samarqandni ko‘rsatib o‘tish mumkin. XIII asrga kelib, Samarqandni mo‘g‘ullar istilo etgan chog‘ida uning arki hozirgi Afrosiyob deb ataladigan ichki shahriston qal asiʼ mudofaa devorlari ichida bo‘lgan. Bu ichki shahar to‘rt qator, yarim halqasimon mudofaa devorlaridan tashkil topgan. Har bir halqa sirtida chuqur mudofaa handaqlari bo‘lgan. Afrosiyobning janubida esa hozirgi Siyob bozoridan boshlab Ruhobod mavzeigacha, shaharning janubiy darvozasidan tashqarisidagi savdo- hunarmandchilik hududi-raboti mavjud bo‘lgan. Rabotning o‘zi ham ikki qismdan – ichki va tashqi rabotlardan tashkil topgan va ichki rabot tashqi shahar deb atalgan. Bunga misol tariqasida o‘rta asr manbalarida, jumladan, “Samariya”da Abdi Darun xonaqohini shahar devoridan 1300 qadam ichkarida va Abdi Birun xonaqohini qal a devoridan 500 odim tashqarida hamda Sherdori ʼ berun deb nomlangan Nodir devonbegi madrasasini ham shahar (ya ni rabot) tashqarisida joylashgan deb yozilgan. ʼ Tarixiy manbalarda Samarqand shahar xarobalarining Afrosiyob atamasi XVIII- XIX asrdan boshlab qo‘llanilganligini ko‘ramiz. Taniqli so‘g‘dshunos olim V.A. Livshits “Afrosiyob” so‘zi so‘g‘dcha “Parshvab-Parsiab” so‘zlaridan kelib chiqqan bo‘lib Siyob ustida, Siyob yuqorisida degan ma noni anglatadi degan ʼ fikrda. Keyinchalik bu atama turk shohi Al Ertunga yoki Alp Artunga nomiga muqoyasi qilinib, Afrosiyob deb atalib ketilgan bo‘lsa kerak. O‘rta asrlarda yashab o‘tgan arab tarixchi, jug‘rofiyachi olimlari Maqdisiy, Yoqut, Ibn Havqal, Ibn Battuta va boshqalar Samarqandning nihoyatda go‘zal hamda Movarounnahrning eng yirik shaharlaridan ekanligini e tirof etishgan. ʼ O‘sha davrda Samarqand shahri nafaqat Afrosiyob qal asi va uning ʼ Ruhobodgacha yoyilgan raboti hududinigina egallab qolmasdan, balki bizga tarixiy asarlardan ma lum bo‘lgan Devori Qiyomat nomli mashhur devor halqasi ʼ ichida joylashgan bo‘lgan. V.V.Bartold va Sadriddin Ayniylar fikriga qaraganda mana shu mavzeda XIX asrgacha o‘sha devorning bir qismi saqlanib qolgan va u Devori Ko‘ndalang deb atalgan. Shunday qilib, IX-XII asrlardagi Samarqand shahri haqida gap borganida uning nafaqat Afrosiyob qo‘rg‘oni, balki Devori Qiyomat ichidagi ko‘plab rabot, mahallot, hayyot, kichik qo‘rg‘on (diz)larni ham o‘z ichiga olganligini e tirof etish kerak. Samarqandga 1333 yili tashrif buyurganʼ Ibn Battuta bunday yozadi: “Samarqand dunyoning yirik va go‘zal shaharlaridan biri hisoblanadi. Mazkur shahar kir yuvuvchilar arig‘i sohilida joylashgan. Bu kanaldan bog‘lar va ekinlarni sug‘orish uchun charxpalaklar bilan suv chiqariladi. Kechki namozdan keyin shahar xalqi mana shu ariq bo‘yiga dam olish va sayr qilish uchun chiqishadi. U yerda o‘tirish uchun o‘rindiqlar va meva hamda boshqa xo‘rokvorlar sotish uchun do‘konlar o‘rnatilgan. Shaharda ko‘plab saroylar, samarqandliklarning mahoratini ko‘rsatuvchi yirik imoratlar borki, ularning katta qismi shaharning o‘zidek vayrona ahvolda yotibdi. Shaharda na devor va na darvozalar mavjud” 2 . Ilk arabzabon manbalardan hisoblanadigan Ibn al-Faqihning “Kitob al- buldon” asarida Samarqand shahri haqida quyidagicha ma lumot keltirilgan: ʼ “Samarqand shahri tashqi devorining uzunligi o‘n ikki farsahdir. Uning o‘n ikkita darvozasi bo‘lib, har bir darvozadan boshqasining oralig‘idagi masofa bir farsahga teng. Devor tepalarida tirgohlar va jangchilar uchun minoralar qilingan. O‘n ikkita darvozaning barchasi yog‘ochdan, ikki tabaqali qilib ishlangan. Darvozaxonaning oxirida, kiradigan darvoza qarshisida yana shunday darvoza bor va ularning oralig‘ida qorovulxona joylashgan. Ekinzor dalalardan o‘tib, siz rabotda to‘xtalasiz, u yerda imoratlar mavjud. Rabot va uning ichidagi sug‘oriladigan yerlar olti ming jaribga teng va uning ichidagi qishloq, bog‘ va bog‘chalar devor bilan o‘rab olingan, yuqoridagi o‘n ikki darvoza mana shu devorda o‘rnashgan. Shundan so‘ng siz besh ming jarib yerni egallagan shaharga kirasiz. Bu yerning to‘rtta darvozasi bor... Keyin siz ichkari shaharga kirasiz, uning maydoni ikki ming besh yuz jarib. Bu (ichki) shaharda jome masjidi, ko‘handiz va hokim qarorgohi joylashgan. Shahardan oqar suv o‘tadi. Katta devor 2 Ибн Баттута. Саёҳатнома “Туҳфат ан-нуззор фи ғаройиб ал-амсор ва ажоиб ал-афсор” / масъул муҳаррир ва муқаддима муаллифи Н.Иброҳимов. – Т.: “Шарқ”, 2012. – 377-378 бетлар. ichida esa soylar va kanallar bor. Ko‘handizning boshi va oxirida temir darvoza o‘rnatilgan.” 3 Ibn al-Faqihning ma lumotlarini arxeologik va tarixiy ma lumotlar bilanʼ ʼ to‘ldirib, ilmiy mushohada o‘tkazib, ancha aniqlik bilan Samarqandning X-XII asrlarga oid planirovkasini taxminan tiklash mumkin. Ibn al-Faqih ta riflagan ʼ shaharning tashqi devori asoslari biz yuqorida aytib o‘tganimizdek ba zi yerlarda ʼ saqlanib qolgan. Ichki rabot yoki tashqi shahar deb nomlanuvchi shaharning ikkinchi qismi asosan Temuriylar davridagi Samarqand hududini egallagan. O‘sha paytlarda uning 4 ta darvozasi bo‘lgan ekan. Muallif zikr etgan shaharning uchinchi qismi esa Afrosiyob qal asiga mos keladi. Uningham to‘rttadarvozasi ʼ bo‘lgan. Al-Istaxriy ichki shahar darvozalarining nomlarini ham keltirgan: sharqdagisi Xitoy darvozasi, g‘arbdagisi Navbahor (Navbegar), shimoldagisi Buxoro va janubda Kesh darvozalari. Al-Istaxriy va Al-Umariylar Jo‘yi Arzis nomli ko‘rg‘oshindan qilingan osma quvur yoki tarnov (nov)li suv o‘tkazgich haqida ma lumot berishib, bu joy nomini Ras at-Toq, ya ni Toq (arka) ning boshlanish ʼ ʼ joyi deb nomlashadi. U ichki shaharning Bob ul-Kis (Kesh yoki Qarshi darvozasi)ga tutash bo‘lganligi va mana shu joyda katta bozor tashkil qilinishini ma lum qilishadi. darvozasi bo‘lgan. Al-Istaxriy ichki shahar darvozalarining ʼ nomlarini ham keltirgan: sharqdagisi Xitoy darvozasi, g‘arbdagisi Navbahor (Navbegar), shimoldagisi Buxoro va janubda Kesh darvozalari. Al-Istaxriy va Al- Umariylar Jo‘yi Arzis nomli ko‘rg‘oshindan qilingan osma quvur yoki tarnov (nov)li suv o‘tkazgich haqida ma lumot ʼ berishib, bu joy nomini Ras at-Toq, ya ni Toq (arka) ning boshlanish joyi deb ʼ nomlashadi. U ichki shaharning Bob ul-Kis (Kesh yoki Qarshi darvozasi)ga tutash bo‘lganligi va mana shu joyda katta bozor tashkil qilinishini ma lum ʼ qilishadi. Ibn al-Faqih Samarqand ichkari shahrini 2,5 ming jaribga teng deb yozadi. Bir jaribni 900 m2 deb olsak, ichkari shahar, hozirgi Afrosiyob 3 Самарқанд шаҳрининг умумбашарий маданий тараққиёт тарихида тутган ўрни. Самарқанд шаҳрининг 2750 йилик юбилейига бағишланган халқаро илмий симпозиум материалари. Самарқанд – 2007. qal asining hududi 2,5 ming tanob x 900 m2 = 2250000 m2 bo‘ladi. Bir gektarʼ 10000 m2 ekanligini hisobga olib 2250 ming kv.m. ni unga taqsimlasak 225 ga (gektar) chiqadi. Bu hozirgi ma lumotlar (219 ga) ga juda ham yaqin. Shundan ʼ kelib chiqib, Samarqand shahrining X-XII acrlardagi tashqi shahristoni 5 ming jarib yoki 450 gektar va uning raboti 6 ming jarib yoki 540 gektar, rabot devorining uzunligi 12 farsax yoki 84 km atrofida bo‘lganligini aniqlash mumkin. Ibn Battuta Samarqandga 1333 yil, ya ni Amir Temur shahar qal asini ʼ ʼ ta mirlashidan sal kam 40 yil oldin kelgan. Bu ko‘p katta sana emas. Demak, ʼ uning ma lumotlaridan foydalanib, Amir Temur dastlab Samarqand atrofini devor ʼ oldirib, (1370-1371 yillarda) qurgan qal asi qanaqa bo‘lganligini aniqlash ʼ mumkin. Hozirgacha fanda keng foydalanib kelinayotgan M.E.Masson taxmin qilgan temuriy shahar asosan XIV acr oxiri va XV acr boshlarida shakllangan deb hisoblanadi. Samarqandning tabiiy ko‘rinishi, tarixi, me moriy obidlari haqida xabar ʼ beruvchi Abu Tohirxojaning “Samariya” asari ham muhim manba hisoblanadi. Asar fors tilida (1844-1848 yy.) yozilgan va 11 bobdan iborat bo‘lib, Samarqand shahrining vujudga kelishi va Amir Temur va Temuriylar davri me morchilik ʼ tarixini o‘rganishda ahamiyatli asar hisoblanadi. Qo‘lyozma nusxasi O‘zbekiston FA Beruniy nomidagi sharqshunoslik in-tida saqlanmoqda. (inv. №600). Asarda muallif shaharning “Samarqand” deb atalishi haqida bir sabablarni ko‘rsatib o‘tadi. Muallif bu o‘rinda “Burhoni qote ”, “Masolik ul-mamolik”, ʼ “Tarixiy Tabariy” , “Haft iqlim” kabi kitoblarga murojaat qilib, shahar “Samarqand”, “Samar qazdi”, “Samar” degan shaxs tomonidan shaharga asos solinganligi haqida qimmatli ma lumotlarni keltirib o‘tadi. ʼ Yana bir muhim ma lumot muallif “Osor ul-bilod” asariga ishora qilib, ʼ Samarqand shaharning qo‘rg‘oniga Kaykubod o‘g‘li Kaykovus tomonidan asos solinganlini keltirib o‘tadi 4 . 4 Абу Тоҳирхожа. Самария. 2 бет. Samarqand qo‘rg‘onining ikkinchi imorati, Malik Tubba Yaman tomonidanʼ qurilgan. Uchinchi imorat Malik Iskandar bo‘lib, shahar tevaragida ayri bir devor qurdirdi. Bu devor hozirda “Devori qiyomat” deyiladi. To‘rtinchi imorat, Amir Temur Ko‘ragon tomonidan bunyod etilgan 5 . Tadqiqotimiz doirasida, Amir Temur va temuriylar davri haqida “Samariya” asarida muhim xabarlar keltirilgan bo‘lib, kerakli o‘rinlarda iqtiboslar keltiriladi. Mustaqillik yillaridagi keng qamrovli islohotlarni amalga oshirish jarayonida milliy tiklanish, ma naviy yangilanish, milliy o‘zlik va o‘ziga xoslikni yaxlit ʼ tarzda anglab yetgan, erkin demokratik tafakkurga ega bo‘lgan va mustahkam milliy g‘oya kuchi bilan birlashgan jamiyat a zolarini tarbiyalash vazifalarini hal ʼ etishda tarix fanining roli jiddiy ravishda ortmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta kidlab o‘tganidek, “Milliy o‘zlikni, milliy ʼ iftixorni tiklash va rivojlantirish jarayonida tarixiy xotira, xalqning, jonajon o‘lkaning ob ektiv tarixini, davlat hududini tiklash nihoyatda muhim ahamiyatga ʼ egadir”1. Qadriyatlarni belgilovchi mezon - bu o‘tmish yodgorliklari bo‘lib, ularga san at, madaniy-tarixiy yodgorliklar kabi ma naviy va moddiy boyliklar ʼ ʼ kiradi. Amir Temur va temuriylar davri tarixi O‘zbekiston tarixi sahifalarida alohida, o‘ziga xos o‘rin egallaydi. Movarounnahrni mo‘g‘ul bosqini iskanjasidan ozod etib, mustaqil va yagona davlat tuzgan Amir Temur ayni paytda madaniyat, obodonchilik homiysi va tashkilotchisi sifatida ulkan xizmatlar qildi. Bu davrning ma naviy va moddiy meroslari - dunyo madaniyatining yorqin sahifalaridan ʼ biriga aylandi. Ilm-fan, me morchilik, tasviriy va amaliy san at, adabiyot, ʼ ʼ she riyat, musiqa san ati o‘zi bilan dunyo miqyosidagi ajoyib favqulodda holatni ʼ ʼ namoyon etdiki, bu o‘z navbatida shu davrning “temuriylar Uyg‘onish davri” deb shuhrat qozonishi bejiz emasligining shubhasiz dalilidir. Lekin, afsuski, milliy- madaniy boyliklarning talon-taroj qilinishi turli bosqinchilik, istilochilik yurishlari davrida avjga chiqdi. Biroq, turli savdo-sotiq jarayonlari, madaniy aloqalar davrida ham ko‘plab madaniy boyliklar begona yurtlarda qolib ketdi. Mustaqillik yillariga kelib, o‘zbek xalqi o‘zining boy tarixidan, milliy 5 Ўша асар. 3 бет. qadriyatlaridan ogoh bo‘la boshladi. Ajdodlari qoldirgan bebaho merosdan bahra ola boshladi. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov qayd qilganidek, “ Har qaysi xalq yoki millatning ma naviyatini uning tarixi, o‘zigaʼ xos urf-odat va an analari, hayotiy qadriyatlaridan ayri holda tasavvur etib ʼ bo‘lmaydi. Bu borada, tabiiyki, ma naviy meros, madaniy boyliklar, ko‘hna ʼ tarixiy yodgorliklar eng muhim omillardan biri bo‘lib xizmat qiladi” 6 . Amir Temur nomini insoniyat tarixida qoldirgan omillardan biri u kishining bunyodqor shaxs sifatida, mamlakat obodonchiligi va el-yurt farovonligi yo‘lida ko‘rsatgan faoliyatidir. Amir Temur mo‘g‘ullar bosqini davrida vayronaga aylangan Samarqand, Buxoro, Termiz, Marv kabi qadimiy shaharlarni, bir qancha katta- kichik qal a va istehkomlarni qayta tikladi. Shaharlar tevarak-atroflarida ʼ ma muriy binolar, suv inshootlari qurilib, bog‘u bo‘stonlar barpo etiladi, minglab ʼ gektar qo‘riq va bo‘z yerlar o‘zlashtirilib, sug‘orma dehqonchilik maydoni kengaytiriladi. Amir Temur hukmronligi davrida Kesh (Shahrisabz) shahrining obodonligiga katta e tibor berildi, uning maqsadi ona shahrini Markaziy ʼ Osiyoning ma naviy qalbiga aylantirish edi. Dunyoga dong‘i ketgan Oqsaroy ʼ o‘z davrida juda mahobatli, go‘zal bino bo‘lib, balandligi 74 metr va mingdan ortiq xonasi bo‘lgan, har bir xonalarining bezaklari birbiridan farq qilib, ajralib turgan. Bu bino hozirgi davrdagi yigirma qavatli binoga tenglashadi. San atshunoslik fanlari doktorlari L.I. Rempel va G.A. Pugachenkovalarning ʼ fikricha, xuddi shu holat, ya ni arxitekturaning yangi tasviriy vositalarini qidirish ʼ o‘sha davrda butun Sharqda tenggi bo‘lmagan hashamat, dabdabaga erishgan 7 . Darhaqiqat, Samarqand saltanat poytaxtiga aylantirilgandan qeyin qo‘plab saroylar, masjidlar, madrasalar, maqbara va xonaqoxlar qurildi. Amir Temur o‘gitlarida ta qidlanishicha, «Har bir shaharda masjidlar, madrasalar, xonaqoxlar ʼ qurishni, musofir, yo‘lovchilar uchun yo‘l ustiga rabotlar bino qilishni, daryolar ustiga ko‘priklar qurishni буюрдим» 8 - deb ta kidlanadi. Amir Temur yuqoridagi ʼ fikrini davom ettirib, shunday deydi: «Xarob bo‘lib yotgan yerlar egasiz bo‘lsa, 6 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч.-Т.: Маънавият, 2008.- Б. 30. 7 История искусств Узбекистана с древнейших времен до сер. XIX в., 1965. С. 309. 8 Амир Темур ўгитлари, 1992. 19-бет. xolisa tarafidan obod qilinsin. Agar egasi bo‘lsa-yu, (lekin) obod qilishga qurbi yetmasa, unda turli asboblar va kerakli narsalar bersinlar, toki o‘z yerini obod qilib olsin» 9 - deb izohlaydi. Shahar tashqarisida bog‘-rog‘lar barpo etildi. 1403- 1404 yillarda Samarqandda bo‘lgan Ispaniya elchisi Rui Gonsales de Klavixo Temurning olib borayotgan bunyodkorlik ishlaridan hayratda qolgan edi. Xuddi shu davrda Shohizinda me moriy yodgorliqlari guruhining Shodimulk og‘a, Amirʼ Husayn, Shirinbeka og‘a, kabi qator ajoyib maqbaralari, jome masjidi, Go‘ri Amir dahmasi va boshqalar bunyod qilindi. Shuni alohida ta kidlash kerakki, ʼ mo‘g‘ullar bosqini davrida butunlay vayron etilgan va aholisi tomonidan tashlab chiqilgan Samarqand shahri Temur hukmronligi davrida o‘zining qadimgi o‘rnidan birmuncha janubroqda yangidan qayta quriladi. Qurilishga Amir Temurning eng yaqin sarkardalaridan biri Oq Bug‘a boshchilik qiladi. Shahar atrofida Ohanin, Shayxzoda, Chorsu, Qorizgoh, So‘zangaron va Feruza kabi nomlar bilan yuritiluvchi oltita darvozali mustahkam qal a devori bilan o‘rab ʼ chiqiladi. O‘sha davrda yangidan qad ko‘targan Samarqand shahrining g‘arbiy qismida davlat mahkamasi uchun Arki Oliy quriladi. Bu yangi arkda Temurning qarorgohi Ko‘ksaroy va Bo‘stonsaroy bunyod qilinadi. Manbalardan ma lum ʼ bo‘lishicha, Ko‘k saroy to‘rt qavatli bo‘lib, gumbazlari va devorlari zangori koshinlar, naqshinkor va guldor parchinlar bilan qoplangani uchun shu nom bilan atalgan. O‘sha davrlarda amalga oshirilayotgan bunyodkorlik ishlarining borishi haqida Sharafuddin Ali Yazdiy shunday deydi: «801 yil ramazon oyining 4-kuni yakshanbada mohir me morlar va so‘z san atida benazir ustalar baxtli soatda va ʼ ʼ yulduzlar uchun qulay paytda shahar jome masjidiga asos solindi. ...Ozarbayjon, ʼ Eron, Hindistondan 500 toshtarosh masjidning o‘zida ishlar, boshqalari esa tog‘da tosh yo‘nib, shaharga jo‘natish bilan band edi. Butun yer yuzidan poytaxtga... turfa san at mutaxassislarining uyushmalari va musavvirlar to‘planishdi. Qurilish ʼ ishlarini nazorat qilishni Temur shahzodalar va amirlarga topshirdilar... Qurilishga shaxsan o‘zi keldi va o‘sha kezlari vaqtining ko‘p qismini shu yaqin 9 Амир Темур ўгитлари, 1992. 19-бет. atrofda - Xonim madrasasi va Tuman Og‘a maqbarasida o‘tkazdi... Bino balandligi binokorlarning mahorati yanglig‘ ko‘k gumbaziga yetishguncha va hovli ozodaligi... jannat bog‘larining chiroyini unuttirar darajada bo‘lmaguncha davom etdi... Osmon gumbazi bo‘lmaganda bu gumbaz yagona bo‘lardi, Somon yo‘li bo‘lmaganda peshtoq yagona bo‘lardi. Devorlar tutashgan to‘rtta burchakning har birida minora qad ko‘tardi. Muazzinlar dunyoning to‘rt tomoniga qarab azon aytishadi. Masjidning yetti xil ma dandan qo‘yilgan buyukʼ darvozalarining ovozi yetti iqlimdagi mo‘minlarni tangri uyiga chorlaydi. Devorlari ichki-tashqi tarafidan va ravoq atrofi toshga o‘yilgan bitiklar bilan bezatilgan... Minbar bag‘oyat go‘zal qilib bezatildi, mehrob temirdan yasaldi» 10 . Amir Temur o‘z davrida mamlakatni obod qilishda ilm-fan vakillari g‘oyalariga tayangan va ularga tez-tez murojaat qilib turgan. Bu haqda Amir Temur o‘z o‘gitlarida: «Ilm va dinning mashhur kishilari o‘z maslahatlari bilan podshohlarga yordam berib kelganlar. Sizlar esa menga nisbatan bunday qilmayapsizlar. Mening maqsadim - mamlakatda adolat o‘rnatish, tartib va tinchlikni mustahkamlash, fuqaroning turmushini yaxshilash, yurtimizda qurilishni kuchaytirish, davlatimizni rivojlantirishdir. Sizlar bu ishlarni amalga oshirishda menga o‘z maslahatlaringiz bilan ko‘maklashishingiz kerak» - deb uqtiradi. Amir Temur shaharlardagi qurilishlardan tashqari, Samarqand atrofida o‘zining xeshu aqrobalariga atab ko‘pgina ko‘rkam ko‘shklar, go‘zal bog‘lar qurdirdi. Mohir me mor, tajribali soxibkorlarning aql-zakovati, mehnatiyu mahorati bilan barpo ʼ etilgan Bog‘i Dilkusho, Bog‘i Chinor, Bog‘i Baland, Bog‘i Nav, Davlatobod, Bog‘i Shamol kabi chorbog‘lar va ulardagi go‘zal ko‘shklar o‘sha davr bog‘dorchilik san atining namunalaridandir. Manbalarda ta rif etilishicha, shahar ʼ ʼ atrofi o‘sha vaqtlarda Samarqandning eng go‘zal va eng hashamatli qismi hisoblangan. Temur boshlab bergan bunyodkorlik an anaga aylanib, bunday ʼ ishlar vorislari tomonidan davom ettirildi. Temuriy shahzodalardan tortib nufuzli amirlaru vazirlar, viloyat va ulus hokimlari o‘z shaxsiy mulk va mablag‘larining kattagina qismini markaziy shahar va ularning tevarak-atrofida shohona ko‘shku 10 Шарафуддин Али Яздий, Зафарнома. Тошкент, 1996. 276-277-бетлар. saroylar qurishdan tashqari, xayriya ishlariga - masjidu madrasalar, xonaqoxu shifoxonalar, hammomu bozor rastalari, rabotu karvonsaroylar, suv inshootlariyu bog‘-rog‘lar va bo‘stonlar barpo etishga sarf qilganlar. Ayniqsa ular e tiqod, ilmʼ va ma rifat maskanlari - masjidlar va madrasalar, shifoxona va xonaqoxlarning ʼ sarfu xarajati uchun katta-katta ekin yerlari, tegirmon, objuvoz, moyjuvoz va do‘konlar kabi qo‘zg‘almas mulklarni vaqf qilib, mudarris olimlaru tolibi ilmlar, zohidlar va mashoyixlarga maoshlar belgilaydilar. Kishilik jamiyati tarixida bunyodkorlik g‘oyalari yurtni obod, xalq hayotini farovon qilishdeq olijanob maqsadlar bilan ajralib turadi. Ular insoniyat sivilizatsiyaga erishgan davrlardan buyon jamiyat hayotining eng ezgu g‘oyalari sifatida yashab qelmoqda. Birinchi Prezident Islom Karimovning «O‘zbek tom ma noda bunyodkordir”, degan ʼ so‘zlarida ham ana shu boqiy g‘oyalar o‘z ifodasini topgan. Bunyodkorlik xalqimizga ota-bobolarimizdan merosdir. O’rta Osiyo zaminida temuriylar davri ilm-fan, adabiyot, san’at sohlarida kamolot bosqichiga ko’tarildi. Temuriylar davlatining qudrati ayniqsa me’morchilikda namoyon bo’ldi. Oqsaroy peshtoqida bitilgan «Qudratimizni ko’rmoq istasang- binolarimizga boq!» degan yozuv Temur davlatining siyosiy vazifasini ham anglatar edi. Temur davrida Movarounnahr shaharlari qurilishida istehkomlar, shoh ko’chalar, me’moriy majmualar keng ko’lam kasb etadi. Ilk o’rta asrlardagi shaharning asosiy qismi bo’lgan «Shahriston»dan ko’lam va mazmuni bilan farq qiluvchi «hisor» qurilishini Samarqand va Shahrisabzda kuzatish mumkin. Temur davrida Kesh shahar qurilishi yakunlandi. «Hisor»ning janubi-g’arbida hukumat saroyi Oqsaroy va atrofida rabotlar, bog’-rog’lar qurildi. Temur saltanat poytaxti Samarqandni bezatishga alohida e’tibor berdi. Shaharda «Hisori”, qal’a, ulug’vor inshoatlar va tillakor saroylar bunyod ettirdi. Samarqandga kiraverishdagi Ko’hak tepaligida Cho’pon ota maqbarasi Ulug’bek davrida qurilgan bo’lib, bu inshootda mutanosiblik, umumiy shaklning nafisligi, bezaklarda ulug’vorlik uyg’unlashib ketgan. Temur davrda Samarqand Afrosiyobdan janubda mo’g’ullar davridagi ichki va tashqi shahar o’rnida qurila boshladi hamda bu maydon qal’a devori va xandok bilan o’ralib (1371 y) Hisor deb ataldi. Hisor 500 gektar bo’lib devor bilan o’ralgan. Shaharga oltita darvozadan kirilgan. Shahar mahalalardan iborat bo’lib, guzarlarga birlashgan. Shaharda me’moriy majmualar shakllanishi Temur va temuriylar davrining eng katta yutug’i bo’ldi. Me’morchilik taraqqiyotning yangi bosqichiga ko’tarildi, inshootlar ko’lami bilan birga uning shakli ham ulkanlashdi. Bu jarayon muhandislar, me’morlar va naqqoshlar zimmasiga yangi vazifalarni qo’ydi. Temur davrida gumbazlar tuzilishida qirralar oralig’i kengaydi. Ikki qavatli gumbazlar qurishda ichkaridan yoysimon qovurg’alarga tayangan tashqi gumbazni ko’tarib turuvchi poy gumbazning balandligi oshdi. Ulug’bek davrida gumbaz osti tuzilmalarning yangi xillari ishlab chiqildi. Aniq fanlardagi yutuqlar me’morchilik yodgorliklarida aniq ko’rinadi (Shohizinda, Ahmad Yassaviy, Go’ri Amir maqbaralari, Bibixonim masjidi, Ulug’bek madrasasi). Ularning old tomoni va ichki qiyofasi rejalarini tuzishda me’moriy shakllarning umumiy uyg’unligini belgilovchi geometrik tuzilmalarning aniq o’zaro nisbati bor. Bezak va sayqal ishlari ham bino qurilishi jarayonida baravar amalga oshirilgan. Temuriylar davrigacha va undan keyin ham Movarounnahr va Xuroson me’morchiligida bezak va naqsh bu qadar yuksalmagan. Temur va Ulug’bek davri me’morchiligida bezakda ko’p ranglilik va naqshlar xilma-xilligi kuzatiladi. Epigrafik bitiklarni binoning maxsus joylariga, xattotlik san’atini mukammal egallagan ustalar olti xil yozuvda ishlagan. Koshin qatamlarida tasvir mavzui kam uchraydi. Oqsaroy peshtoqlarida Sher bilan Quyoshning juft tasviri uchraydiki, bu ramziy ma’noga ega. Temur va Ulug’bek davrida bino ichining bezagi ham xilma-xil bo’lgan. Devor va shift, hatto gumbaz ham naqsh bilan ziynatilgan. Temur davrida qurilgan binolarda ko’k va zarhal ranglar ustun bo’lib, dabdabali naqshlar ishlangan, Ulug’bek davrida Xitoy chinnisiga o’xshash oq fondagi ko’k naqshlar ko’p uchraydi. Bu davrda diniy inshootlar, hukmdor saroylari, aslzodalarning qarorgohlari ko’plab qurildi. Temur Hindiston yurishidan so’ng (1399 y). Samarqandda jome masjidi qurdiradi. Uning ro’parasida Bibixonim madrasasi va maqbara bunyod ettirdi. Ulug’bek Buxoro Jome masjidini kengaytirib, qayta qurish ishlarini boshlagan, biroq u XVI asrda qurib bitkazdi. Temur davrida Saroy Mulk xonim Go’ri Amir majmuasida madrasalar qurilgan. Ulug’bek Samarqand, Buxoro va G’ijduvonda madrasalar bunyod etirdi. XV asrda madrasa me’morchiligi o’zining uzil-kesil qiyofasiga ega bo’ldi. Madrasa qurilishi yagona tizim bo’yicha rejalashtirilsa ham, asosiy shakllari, ularning o’zaro nisbatlari va bezaklariga ko’ra har biri o’z qiyofasiga ega edi. Temuriylarning ikki san’at durdonasi-Samarqanddagi Ulug’bek va Hirotdagi Gavharshodbegim madrasalari yagona tizim rejasi bo’yicha qurilganiga qaramay, bir-biridan farq qiladi. Temuriylar davridan qolgan maqbara, din arboblari va ruhoniylar qabrini o’z ichiga oluvchi to’siq-xazira, avliyolar qadamjolari, dahma alohida guruhni tashkil qiladi. Samarqandda Temur davrida shayx Burxoniddin Sag’orjiy xilxonasi – Ruhobod maqbarasi va Temuriylar xilxonasi -Go’ri Amir. Shuningdek, Shohizinda majmuasida peshtoqli maqbaralar guruhi quriladi. Ulug’bek davrida ijodiy izlanishlar samarasi dahmalarning me’moriy ko’rinishiga ham ta’sir o’tkazadi. Shohizinda majmuasida sakkiz qirrali maqbara va hozirgacha Qozizoda Rumiy maqbarasi deb kelinayotgan («Sultonning onasi» uchun qurilgan, asli noma’lum) maqbara quriladi. Ulug’bek Buxoro, G’ijduvon, Shahrisabz, Termiz, Toshkentda ham noyob obidalar qurdirgan. Ammo qurilish miqyosi va bezaklar bo’yicha Samarqanddagi obidalar ustunlik qiladi. Toshkentda Zangi ota maqbarasi va Shayxontohur majmuasi, bo’lib, Qaldirg’ochbiy maqbarasi XV asrning birinchi yarmiga mansub. Temur davrida ulkan inshoot-Turkiston shahrida Ahmad Yassaviy maqbarasi barpo qilindi. Bu maqbara musulmon Sharqining me’moriy yodgorliklari orasida eng noyobidir. Qadamjolar me’morchiligi ham o’ziga xos tuzilishga ega. Temur Buxoroda Chashmai Ayub (1380y.) yodgorligini qurdiradi. Shunigdek, Temur Shahrisabzda ziyorat va dafn marosimlari uchun «hazira”-»Dor us-Siyozat” (1389-1400) xilxonasini qurdirgan. O’g’li Jahongir vafot etgach Shahrisabzda maqbara (hazrati Imom) qurdirgan. Unda Xorazm me’morchiligi an’analarini ko’rish mumkin. Samarqand milliy davlatchiligimiz poydevori yaratilgan, qadimiy poytaxt maqomiga ega bo‘lgan yirik tarixiy va madaniy markazlarimizdan biri. Bu ko‘hna va betakror shahar O‘zbekiston tarixida, bugungi ijtimoiy-iqtisodiy hayotimizda alohida o‘rin tutadi. Jahon ilm-fanida “G‘arbda – Rim, Sharqda – Samarqand” degan ibora bejiz paydo bo‘lmagan. Ayniqsa, buyuk Sohibqiron Amir Temur bobomiz davrida Samarqandning shuhrati butun dunyoga taraldi. Samarqand zaminida o‘nlab, yuzlab buyuk ajdodlarimiz – mashhur sarkarda va davlat arboblari, alloma va mutafakkir zotlarning qadamjolari mavjud 11 . Amir Temur davrida qurilgan Samarqand me’morchiligida muhum ahamiyatga ega bo’lgan tarixiy inshootlardan biri Shohizinda me’moriy ansambilidir. Unda Amir Temur va Temuriylar xonadoniga mansub va yaqin kishilari uchun maqbaralar qurilgan. Tuman oqo masjidi. Shohi Zinda me’moriy xazirasi-nekropoli eng yuqorisidagi hovlining g’arbiy tomonidagi o’zaro bog’langan ikki bino-masjid va maqbara bor. Masjidning chuziqroq xonasiga uchta eshikdan kirish mumkin 12 . O’rtadagi eshikka chortoq orqali o’tamiz. Masjidning me’moriy konstruvtiv tuzilishi-ravoq va gumbazlar, izora va muqarnaslar o’zaro mutanosib belgilangan. Janubiy eshik ustidagi koshinli bitik tarjimasi: “Hazrati Malika Hayrun-Niso nomli Tuman oqo, Odil Amir Musoning qizi, Alloh uni yorlaqsin va rahmatiga Musharraf etsin. Alloh taoloning irodasi ila ushbu masjid poydevorini qurdirdi” 13 . Ushbu tarixiy bitik muhim ahamiyatga ega: darvoqe, masjidni bunyod etgan shaxs “Hazrati Malika” Tuman oqo Amir Muso qizi, uning bolaligidagi ismi Xayriniso eganligini tasdiqlaydi. Masjidning shimol tomoniga tutash maqbara ham malika nomi bilan bog’liq. 11 12 Amir Temur jahon tarixida “ Sharq ”, Toshkent , 1996. 154 bet. 13 Amir Temur va Ulug’bek zamondoshlari xotirasida…. 31-bet. Tuman oqo maqbarasi. Maqbara mujazgina chorsu xonadan iborat. To’rt tarafidagi ravoqlar yuqorida sakkiz raxli ravoqchalar xalqasi orqali gumbaz osti bezaklariga bog’langan. Tashqi tomondan xushqad koshinkoriy peshtoqi va baland ko’k gumbazi balan kishi diqqatini jalb qiladi. Binoning ichki va tashqi bezaklari o’z qalbining mohir ustalari tomonidan bajarilgan ko’zga yaqqol tashlanadi. Bino peshtoqi bezaklari ichida muhim tarixiy ma’lumotlar qisman saqlanib qolgan. Bino sanasi 808 xijriy, ya’ni 1405-yil deb ko’rsatilgan. “Alloh uning saltanatini davomli aylasin” so’zlari Amir Temurga nisbatan aytilgani sezilib turibdi. O’ljaoyim xonaqohi. Qo’shgumbazli bino Shohi Zinda me’moriy majmuidagi Amir Temur davrining ajoyib yodgorligidir. O’zaro bog’langan ikki chorsi xona: kattasi-ziyoratxona, shimol tomondagi kichigida-gurxona joylashgan. Gurxonada bitta qabr toshi, uning ustida tagxona-sardoba bor. Xonalar baland, usti ko’k gumbazlar bilan bog’langan. Koshinkor va bezaklari jozibali. Ichkarida naqshli bazaklari nozik va nafis. Qusam ibn Abbos me’moriy majmui. Shohi zinda nomi bilan mashhur ziyoratgohdir. Payg’ambar Muhammad alayhisalom amakisining o’g’li shu manzilda shahid bo’lgan va dafn etilgan. Amir Temur zamonida bu me’moriy majmua ancha kengaytirilib ta’minlandi. Zero, Amir Temur saltanat tutishdagi dastlabki shiori haqida: “Davlat va saltanatimga bog’langan, lekin birinchi tuzugim-Tangri taoloning dini va Muhammad Mustafoning shariatiga dunyoda rivoj berdim. Har yerda va har vaqt islom dinini quvvatladim” degan edi 14 . Shohi Zinda qabristoni uchinchi chortoqining kichkinagina hayratangez nafis va badiiy did bilan bezatilgan o’ymakor eshik bor. Unda ustoz Yusuf Sheroziy nomi va 807-xijriy (1404-yil) qayd etilgan. Eshik ortidagi nim qorong’i miyonqoradan izorasi va mehrobi koshinkor bezatilgan masjidga o’tiladi. Bu masjidga tutash XII asr binosining bir minorasi va o’ymakor yog’och araqi tusin saqlanib qolgan. 14 Temur tuzuklari. Toshkent. 1992. 53-bet. Masjidning ikkinchi eshigidan gumbazli chorsi ziyoratxonaga o’tiladi. Uning janubiga Qusam ibn Abbosning mo’jazgina go’rxonasi tutashgan. O’rtada sirkor va naqshinkor bezatilgan ajoyib sag’ana. Bu o’sha davr sirkor bezaklarining eng ko’rkam namunasidir. Sag’ananing uchinchi pog’onasida Qur’oni karimning “Alloh yo’lida o’ldirilganlarni o’lik deb hisoblamang! Yo’q, ular tirikdirlar!” oyati bitilgan. Bu oyat qabristonga berilgan “Shohi Zinda”-“Tirikshoh” nomiga bog’lanib ketadi. (Ba’zi talqinlarga ko’ra-“shahid zinda”) 15 . Xoja Ahmad maqbarasi-Shohi Zindaning eng yuqorisidagi gumbazli chorsi xonadan iborat bino. Tashqi peshtoqning sirkor bezaklari nihoyatda yuksak san’atkorona bajarilgan. Bu binoni XIV asrning 60-yillarida me’mor Faxrali bunyod etgan. Shohi Zinda me’moriy xazirasidagi bir-biridan ajoyib maqbaralar Amir Temur avlodlari, xususan, uning singlisi Qutlug’ Turkon og’o, singlisi Shirinbeka oqa, qarindoshlaridan Shod Mulk oqa kabi ayollar osoyish topgan manzillardir. Shohi Zinda me’moriy majmui Markaziy Osiyoning Amir Temur davrida me’morchilik sohasida erishilgan bezak namunalarining qomusidir 16 . 1.2. Amir Temur va temuriylar davri me morchiligining manbalardaʼ aks etishi Amir Temurning dastlabki shaharsozlik faoliyati, ya ni 1370-1371 ʼ yillardagi qurilgan shahar qal asi ko‘rsatilmagan. Shuningdek, bu olim chizmada ʼ tiklagan o‘rta asrlar Samarqand devor va darvozalarining ba zilari XVIII acrda bu ʼ yerda Shohmurod ibn Doniyol olib borgan qurilish faoliyatiga tegishli bo‘lib, uning Amir Temur qurdirgan devor va darvozalardan farqi ko‘rsatilmagan. Sohibqiron 1370-1371 yillarda dastlab XII asrning shahri Birun hududiga mos tushadigan yerni Ibn al-Faqih ta riflagan mo‘g‘ullar buzib tashlagan qal a sifatida ʼ ʼ tiklaydi. Uning o‘sha paytda to‘rt darvozasi hamda chorsusi bo‘lgan va shahar 15 Amir Temur jahon tarixida “Sharq”, Toshkent, 1996. 155-bet. 16 Amir Temur jahon tarixida “Sharq”, Toshkent, 1996. 155-bet. an anaviy rub a yoki qit a shaklidan tashkil topgan. Amir Temur XIV asrʼ ʼ ʼ oxiridan to umrining oxiri (1405 y.) gacha shaharni kengaytirib, yangi ko‘chalar ochtirdi. Samarqand shahri qo‘rg‘onining XIV acrning 60-yillarida buzilib ketganligi Shomiyning “Zafarnoma” sida ham ta kidlangan ʼ 17 . Amir Temur Samarqand shahrida o‘z poytaxtini tashkil qilgan paytida ilgari qal ani ʼ ta mirlagan. Samarqand qal asi dastlab Sohibqiron va uning farzandlari davrida ʼ ʼ qurilgan Kesh, Hirot, Andijon, Binoket, Marv, Buxoro, Baylaqon shaharlari kabi ark va markazda ikkita katta ko‘cha kesishgan shahristonli shahar ko‘rinishida bo‘lgan. Buni hozirgi davrgacha bizga yetib kelgan shahar strukturasida ko‘rish mumkin. Bunday shahar ko‘rinishi Movarounnahr shaharsozligida rub a yoki ʼ qit a deb nomlanib, shaharning to‘rt dahaga bo‘linishini anglatadi. Shahristondan ʼ sharqroqda, Obi Mashhadga tutash hududda Amir Temur qo‘g‘irchoq xon qilib ko‘targan Suyurg‘atmish va Sulton Mahmud rabotlari joylashgan bo‘lgan. Uning shimoliy qismida esa Tuman oqaning rabodi va shimolroqda, Shohizindaga tutash yergacha Bibixonimning onasi O‘lja oyim charbog‘i va keyinchalik maqbaraga aylantirgan ko‘shki joylashgan bo‘lgan. Bu rabotlar devor bilan o‘rab olinganligi va shahardan ihota qilinganligi uchun bu hudud Dari Zanjir, ya ni zanjirlangan ʼ eshik deb yuritilgan. Keyinchalik Amir Temur mavqei oshib borgach shahar hududi ham kengaya bordi. Jumladan, 1380 yillarda Sohibqiron shaharning janubi-sharqidagi Ruhobod mavzesini, unga tutash shaharning chaqar (harbiy gornizoni) yerlarini shahar hududi tarkibiga kiritdi. Unga tutash bo‘lgan aholi yerlarini sotib olib, Muhammad Sulton uchun binolar majmuasi va chorbog‘ bino qildi. Ispaniya elchisi Rui Gonzales Klavixoning guvohlik berishicha, 1404 yilda Ohanin darvozasidan Chorsu darvozasigacha butun shaharni kesib o‘tadigan katta ko‘cha qurilishi boshlab yuborildi. Uning bir boshida Ohanin darvozasi yonida Bibixonim nomi bilan bog‘langan Jome masjidi va qarama-qarshisida shu nomli madrasa ko‘chaning boshqa boshidaesa Muhammad Sulton madrasasi va xonaqohi joylashgan edi. Ko‘cha chorsuni kesib o‘tganligi tufayli janubdagi darvoza Chorsu deb 17 Низомиддин Шомий. Зафарнома. – Т.: “Ўзбекистон”, 1996. nomlangan. Shahar markazi - Chorsuda Tuman oqa toqi-savdo gumbazi joylashgan edi. Bu yopiq bozor yana Timi kulohfurushon deb ham nomlangan. Shu tariqa ilgarigi rub a yoki qit a ko‘rinishidagi shahar keng tarmoqlangan butunʼ ʼ boshli strukturaga aylandi. Amir Temur va Temuriylar hukmronlik qilgan davrlarda mamlakatda ma lum ʼ darajada qaror topgan osoyishtalik tufayli qadim zamonlardan davom etib kelayotgan an analar asosida ilm-fan va madaniyat yanada jonlandi va keyingi ʼ davrlarda rivojlanishiga zamin yaratildi. Amir Temur va Temuriylar davri me morchiligi haqida so‘z borganda, albatta ʼ o‘sha davr muarrixlari tomonidan yozib qoldirilgan manbalarga murojaat etiladi. Amir Temur o‘zi barpo etgan ulkan saltanatning shon-shuhrati uchun uning markaziy qismi – Movarounnahrni, ayniqsa Samarqand shahrini obodonlashtirishga alohida ahmiyat berdi. U zabt etilgan mamlakatlardan boyliklardan tashqari, mohir hunarmandu musavvir-naqqoshlarni, me moru ʼ binokorlarni, muhandis olimlarni Movarounnahrga olib keldi. Amir Temur o‘z hukmronligining ilk davrida Kesh shahrini mamlakat poytaxtiga aylantirish niyatida uning obodonchiligiga katta ahamiyat berdi. Bu yerda dunyoga dong‘i ketgan Oqsaroy qad ko‘tardi. Bu muhtasham saroyning peshtoqi, toqu ravoqlari, devorlari zangori va oltin rang arabiy naqshli koshinlar, guldor o‘ymakor parchinlar bilan ziynatlandi. Sohibqiron Keshni Markaziy Osiyoning ma naviy markaziga aylantirishga harakat qildi. Shu boisdan bu shahar ʼ “Qubbatul ilm val adab”, ya ni “Ilm va adab gumbazi” degan unvonga ega bo‘ldi. ʼ Zahiriddin Muhammad Bobur o‘zining “Boburnoma” asarida Amir Temurning Samarqandni poytaxt qilishini sabablari haqida quyidagi fikrlarni keltiradi. “Temurbekning zodi-budi Keshdin uchun, shahr va poytaxt qilurig‘a ko‘p sa y va ʼ ehtimollar qildi, oliy imoratlar Keshta bino qildi. O‘ziga devon o‘lturur uchun bir ulug‘ peshtoq va yana o‘ng yonida va so‘l yonida tavochi beklari bila devon beklari o‘lturub devon so‘rar uchun, ikki peshtoq qilibtur. ....Yana Keshda madrasa va maqbara qilibtur. Jahongir Mirzo va yana ba zi avlodining maqobiri anadadur. ʼ Chun Keshning qobiliyati shahr bo‘lmoqqa Samarqandcha emas edi, oxir poytaxt uchun Temurbek Samarqandni-o‘q ixtiyor qildi” 18 . Amir Temur Samarqaandni o‘z davlatining poytaxtiga aylantirar ekan, uning boy va rang-barang o‘tmishi, geografik jihatdan qulayligi, ob-havosini ham hisobga olgan edi. 1370 yilda iyunida qurultoy chaqirilib, uning ulkan shaharsozlik tadbirlari haqidagi rejalar belgilab olinadi. U mashhur me mor va ustalar bilanʼ suhbatlashadi. Uning rejasi bo‘yicha, qurilgan har bir me moriy obida, poytaxt ʼ devorlaridan tortib, to gumbazining uchigacha, koshinlari, g‘ishtlarigacha yagona, tugal va mukammal ko‘rinishga ega bo‘lishi kerak edi. 1371 yilda qisqa muddat ichida shahar atrofiga mudofaa istehkomi vazifasini bajaruvchi qal a devori burjlari bilan oltita darvoza quriladi. Ohanin, Feruza, ʼ So‘zangaron, Gozuriston (Korizgoh), Buxoro va Shayxzoda (Chorraha) kabi darvozalar shaharga olti tarafidan keladigan keladigan yo‘llarini belgilab turardi va bu yo‘llar markaziy bozorga olib borardi. Samarqand saltanatini o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan ispan elchisi Rui Gonsales de Klavixoning yozishicha, Amir Temur “Qaysi bir mamlakatni zabt etgan va bo‘ysuntirgan bo‘lsa, ularning hammasidan odamlar, Samarqand va uning atrofidagi yerlarga joylashtirdi. Shoh har xil hunarmadlarni yig‘ishga, ayniqsa, ko‘p harakat qildi” 19 . Ibn Arabshoh, Nizomiddin Shomiy, Sharafiddin Ali Yazdiy va boshqa olimlar ham shuni qayd etishadi. Misr, Shom, Ro‘m, Ozarboyjon, Eron, Xorazm, Hindiston va ko‘plab boshqa yurtlardan minglab hunarmandlar ko‘chirib keltirilgan va hammasi ish bilan ta minlangan. “Shoh, — deb yozadi Klavixo, — turli tomondan ʼ Samarqandga keltirilgan har xil toifadagi erkak va ayollarning hammasi, aytishlaricha, bir yuz ellik mingdan oshiq bo‘lgan. Bular orasida turk, arab va boshqa elatlar, arman xristianlari, yunon katoliklari, nasroniylar, yakobitlar va yuzi bilan o‘tga topinuvchi o‘ziga xos mashabga ega bo‘lgan kishilar ham bor edi” (Klavixoning “Samarqandga – Amir Temur saroyiga sayohat kundaligi” asaridan). Olib kelingan xaloyiq hayratlanarli darajada ko‘p ediki, shaharga, ko‘cha va maydonlarga, qishloqlarga, hatto shahar tashqarisidagi daraxtlar ostiga, 18 Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. Тошкент “Шарқ”, 2002, 61 бет. 19 Амир Темур жаҳон тарихида. Тошкент “Шарқ”, 1996, 98-99. g‘orlarga ham odam sig‘may ketgan edi. Amir Temur ularni bir – biridan ajratmasdan, qavmi va oilasi bilan birga jamoa – jamoa joylashtirgan, zarur shart – sharoit yaratib bergan, chunki yangi joyda o‘z hunarlarini yo‘lga qo‘yishlari, mahorat va bilimlarini namoyon qilishlari uchun ular yotsiramasligi, mahkam o‘rnashib olishlari kerak edi. Samarqand atrofida Damashq, Misr, Bog‘dod, Sultoniya, Sheroz nomli qishloqlarning paydo bo‘lishini shu bilan izohlash mumkin. Bunday qishloqlar Shahrisabz, Qarshi, Buxoro atroflarida ham yuzaga kelgan. XIV asr oxirlaridayoq qurilishda birga ishlagan mahalliy va kelgindi me morlar, ustalar o‘rtasida o‘zaro ta sir va o‘ziga xos ijodiy amaliy birdamlikʼ ʼ yuzaga kelgan. Musiqa, raqs, tomosha san atlarida bunday birdamlik va uyg‘unlik ʼ birmuncha kechroq paydo bo‘lgan, deb o‘ylaymiz. XV asr boshlaridayoq umumiy badiiy maktablar shakllangan. Natijada nainki me morchilik, naqqoshlik, ʼ o‘ymakorlik va boshqa qator hunarlarda, balki musavvirchilik, musiqa, raqs, tomosha san atlarida ham keskin yuksalishlar yuz berdi. Buni aksar olimlar ʼ uyg‘onish davri, temuriylar renessansi deb ataydilar. Shahrisabzdagi mashhur Oqsaroyning koshinkor va parchinkor peshtoqining guldor naqshlari orasiga “Agar bizning quvvat va qudratimizga ishonmasang, qurgan imoratlarimizga boq” degan xitobnoma bitilganligi fikrimiz dalilidir. Saltanat poytaxti Samarqand Amir Temur davrida ayniqsa gullab yashnadi. Shaharda Isfahon, Sheroz, Halab, Xorazm, Buxoro, Qarshi va Kesh shahrilarining me moru binokorlari qo‘li bilan saroylar, masjidlar, madrasalar, maqbaralar ʼ quriladi. Shahar tashqarisida esa bog‘-rog‘lar va bo‘stonlar barpo etiladi. Xususan Shohizinda me moriy majmuasiga mansub Shodimulk og‘o maqbarasi, ʼ Shirinbeka og‘o maqbarasi va boshqalar quriladi. Shaharda Bibixonim jome masjidi, Amir Temurning qarorgohi Ko‘ksaroy va Bo‘stonsaroylar qad ko‘taradi. Umuman olganda Samarqand shahri Amir Temur davrida o‘zining qadimiy o‘rni Afrosiyobdan birmuncha janubroqda butunlay yangitdan qurildi. Shahar tevaragi mustahkam qal a devori bilan o‘ralib, Ohanin, Shayxzoda, Chorsu, Korizgoh, ʼ So‘zangaron va Feruza kabi nomlar bilan ataluvchi 6 ta darvoza o‘rnatildi. Movarounnahrning dehqonchilik vohalarida, xususan Zarafshon vodiysida o‘nlab sug‘orish tarmoqlari chiqarilib, dehqonchilik maydonlari kengaytirildi. Yangi qishloqlar barpo etildi. Ibn Arabshohning yozishicha, Amir Temur Samarqand atrofida qad ko‘targan bir qancha yangi qishloqlarni Sharqning mashhur shaharlari Dimishq (Damashq), Misr, Bag‘dod, Sultoniya va Sheroz nomlari bilan atadi. Amir Temurning fikricha, Samarqand kattaligi, go‘zalligi hamda tevarak-atrofining obod etilganligi jihatidan dunyodagi eng yirik shaharlardan ham ustunroq turmog‘i lozim edi. Amir Temur va temuriylar qurgan bino, imorat va inshootlarning aksariyati hali hamon ajdodlarimiz zakosidan xabar berib, butun dunyo ahlini hayratga solib kelmoqda. Birgina Samarqandni olsak, bu ko‘hna shahar «The Huffington Post» internet nashri tomonidan inson o‘z umri davomida hech bo‘lmasa bir marta borib ko‘rishi shart bo‘lgan dunyodagi 50 shahardan biri sifatida e tirof etilishiga,ʼ albatta, Sohibqiron bobomiz va uning avlodlari tomonidan bunyod etilgan muhtasham saroylar, masjidu madrasalar, bog‘-rog‘lar ham sababdir. «Boburnoma”da Samarqand mavzusi alohida o‘ringa ega. Chunki Bobur mirzo Samarqandni juda sevar edi, chunki Samarqand taxtiga astoydil intilgandi, chunki Samarqand taxti o‘sha paytlar temuriy mirzolarning mavqeini belgilab beradigan taxt edi, chunki ota-bobolari bu ulug‘ shaharda tug‘ilib voyaga yetgan edi, chunki Samarqandni buyuk Sohibqiron ulkan davlatiga poytaxt qilgan edi:   «Mo‘g‘ul  va  turk  ulusi  Semirqand  derlar.  Temurbek  poytaxt  qilib  edi. Temurbekdin  burun  Temurbekdek  ulug‘  podshoh  Samarqandni  poytaxt  qilg‘on emasdur » 20 .   «Temurbekning  va  Ulug‘bek  mirzoning  imoroti  va  bog‘oti  Samarqand mahallotida  ko‘ptur.  Samarqand  arkida  Temurbek  bir  ulug‘  ko‘shk  solibtur,  to‘rt oshyonliq,  Ko‘ksaroyg‘a  mavsum  va  mashhur  va  bisyor  oliy  imorattur» 21 . Temuriylar tarixida Ko‘ksaroy qanday o‘rin tutganini ushbu parcha nihoyatda aniq ifodalaydi: «Temurbek  solg‘on  oliy  imoratlardin  biri  Ko‘ksaroydurkim, Samarqandning  arkida  voqi  bo‘lubtur.  Ajab  xosiyatliq  imorattur.  Temurbek ʼ 20 Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. Тошкент “Шарқ”, 2002, 59 бет. 21 Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. Тошкент “Шарқ”, 2002, 54 бет. avlodidin har  kim  bosh  ko‘tarib  taxtqa  o‘ltursa  ham  munda  o‘lturur,  har  kim  taxt doiyasi  bila  bosh  qo‘ysa  ham  munda  qo‘yar,  hattokim,  kinoyati  bo‘lub  erdikim, falon  podshohzodani  Ko‘ksaroyg‘a  chiqardilar,  ya ni  ulturdilar» ʼ 22 .   Ko‘ksaroyda Amir Temurning taxti, xazinasi va boy kutubxonasi joylashgan edi. Bu yerda Sohibqiron xorijdan kelgan elchilarni hamda saroy a yonlarini qabul qilgan. Amir Temurdan keyin ham Ko‘ksaroy temuriy ʼ hukmdorlar uchun rasmiy saroy vazifasini bajargan. Afsuski, bu keltirilgan ma lumotlar manbalarda saqlanib qolgan. ʼ Keltirilgan ma lumotlardan ko‘rinadiki, shahar bosh reja asoida qurilgani ʼ bois Bo‘stonsaroy, Ko‘ksaroy, Qutbi Chahordum, Ruhobod va Amir Temur maqbarasi, Muhammad Sulton madrasasi va xonaqohlari bir qatorda joylashgan 23 . Amir Temurning bevosita rahbarligi va tashabbusi bilan Samarqandda 20 dan ortiq mahobatli me morlik inshooti barpo qilingan. ʼ Shuningdek, davlatni boshqarish uchun devonxona Arki a lo qurdirdi. 30 ʼ gektar maydonni egallagan ark ikki qator mudofaa devori bilan o‘ralgan. Mudofaa devorining tashqi tomonidan chuqur va keng xandaq qazilib, u Novadon arig‘ining suvi bilan to‘ldirilgan. Arkning ichi ikki qismga ajratilgan bo‘lib, uning shimoliy tomonida ma muriy binolar hamda harbiy maqsadda foydalanilgan ʼ inshootlar joylashtirilgan. Shuningdek, Amir Temur va Temuriylar davri haqida muhim xabarlar beruvchi Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarida quyidagi xabarlarni keltiradi: “Sohibqironni gitisiton Jahonnamo qasridan saodat va iqbol bila otlanib, muharram oyida, torix sakkiz yuz yettida (iyul 1404) Samarqandda Bog‘i Chinorda kelib tushti. Va andin shaharg‘a kirib, shahzodai sa id Mirzo ʼ Muhammad Sulton madrasasig‘akim, ani yang‘i yasab edilar, va hazrat ani ko‘rmaydur erdi, borib ziyorat qildi....” 24 Amir Temur maqbarasi kim tomonidan bunyod etilgani ham «Boburnoma”da ko‘rsatib o‘tilgan: «Temurbekning nabirasi, Jahongir mirzoning 22 Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. Тошкент “Шарқ”, 2002, 54 бет. 23 Самарқанднинг 2750 йиллигига бағишлаб чиқарилган китоб-альбом. 104-105 бетлар 24 Шарафуддин Али Йаздий. Зафарнома. Тошкент, “Шарқ”, 1997, 289 бет. o‘g‘li Muhammad Sulton mirzo Samarqandning tosh qo‘rg‘onida — chaqarda bir madrasa solibtur. Temurbekning qabri va avlodidin har kimki Samarqandta podshohlik qilibtur, alarning qabri ul madrasadadur» 25 . Sohibqiron o‘z davrida Samarqandni dunyoning eng go‘zal shahriga aylantirish uchun ko‘p sa y-harakat qilgan. Xususan, o‘zi zabt etganʼ mamlakatlarning eng yaxshi ustayu me morlarini Samarqandga chorlab, ularning ʼ imoratlar barpo etishiga sharoit yaratib bergan. Bu haqda «Temur tuzuklari”da o‘qiymiz: «Muhandislar  bilan  ittifoqda  oliy  imoratlar  barpo  etib,  bog‘u bo‘stonlarning  tarhini  chizdirardim» 26 .   «Boburnoma”da Temurbek nomi eng so‘nggi marta 1525 yil voqealari bayonida tilga olingan: «Nechukkim     “Zafarnoma”da  Temurbekning  “masjidi sangin”  imoratini  qilurda  Mullo  Sharaf  mundoq  mubolag‘a  bila  bitibdurkim, Ozarbayjon  va  Fors  va  Hinduston  va  yana  o‘zga  mamolik  sangtaroshlaridin  har kunda  ikki  yuz  kishi  masjidda  ish  qilurlar  edi» 27 . Amir Temur faqat Turon o‘lkasini emas, qayergaki zafarli qadami yetgan bo‘lsa, o‘sha yerlarni ham obod etishni o‘zining burchi deb bilgan: «Yana  amr  qildimki, xarob  bo‘lib  yotgan  yerlarda  korizlar  qursinlar,  buzilgan  ko‘priklarni tuzatsinlar,  ariqlar  va  daryolar  ustiga  (yangi)  ko‘priklar  solsinlar,  yo‘l  ustida har  manzilgohga  rabotlar  bunyod  этсинлар…   Yana  amr     etdimki,  katta-kichik har  bir  shahar,  har  bir  qishloqda  masjid,  madrasa  va  xonaqohlar  bino  qilsinlar, faqiru  miskinlarga  langarxona  solsinlar,  kasallar  uchun  shifoxonalar  qursinlar va  ularda  ishlash  uchun  tabiblar  tayinlasinlar» 28 .   Langarxona — yo‘lovchilar qo‘nib o‘tadigan yer; miskin va yetim-esirlarga taom beriladigan joy, g‘aribxona. «Boburnoma”da 1506—1507 yil voqealari bayonida muallif Hirotdan Kobulga qaytayotganda shunday langarlardan biriga, ya ni Temurbek langariga qo‘nganlarini yozadi: ʼ «Temurbek  langaridin 25 Бобурнома … 59 бет. 26 Темур Тузуклари. Тошкент “Ўзбекистон”, 2011, 94 бет. 27 Бобурнома….. 209 бет. 28 Темур туз уклари. Тошкент “Ўзбекистон” , 2011, 145 бет. Muhammad Andijoniy  otliq  Qosimbekning  navkari  To‘qboydin  Kobuldog‘i beklarga  bu  yerga  kelganimizning  kayfiyatini  bitib  yiborduk» 29 . Sohibqiron  Amir  Temur  va  uning  jahon  tarixida  tutgan  o‘rni  haqida Fransiyada  o‘nlab  tarixiy-badiiy  va  ilmiy  asarlar  yaratilgan  bo‘lib,  shulardan biri  Lyusen  Kerenning  “Amir  Temur  salatanati” 30   asaridir.  Ushbu  asarda  Amir Temurning  hayoti,  harbiy  yurishlari  haqida  keltirilgan  manbalar  tahlil  etilgan  va unda  Sohibqironning  avlodlari  va  bunyodkorlik  ishlari  haqida  ham  so‘z  boradi. Quyida  asardan  Temur  davrida  Samarqandda   amalga  oshirilgan  me morchilik ʼ haqidagi  ma lumotlarni  keltiramiz. ʼ Amir  Temurning  me morchilik  va  tasviriy  san atga  katta  ixlos  qo‘yganini, ʼ ʼ aksincha,  hamma  tan  oladi  deydi  olim.  “U  hukmronlik  qilgan  davrda  Samarqand va  Keshda  bunyod  ettirilgan  imoratlar:  jomelar,  saroylar,  madrasalar  va masjidlar  fors  yoxud  chin  yodgorliklarining  ko‘r-ko‘rona  nusxasi  emas.  Ular turli-tuman  va  betakror;  ular  Ulug‘  amir  Samarqandning  chiroyiga  chiroy qo‘shishni  ishonib  topshirgan  turli  madaniyat  va  texnikaga  ega  ma morlar ʼ mahoratining  mahsulidir.   Hozirgi  kunda  ham  Samarqandda  ana  shu  me moriy  majmualardan  uchtasi ʼ mavjud:  bular  “Bibixonim”  deb  nomlangan  jome  masjidi,  xilxonaga  aylangan Go‘ri  Amir  masjidi  va  ajoyib  bezaklar  berilgan  xilxonalar  majmuasi  – Shohizinda” 31 .     L.Keren,  Ibn  Arabshohning  asaridan  quyidagi  parchani  keltiradi:  “Temur o‘z  saroylaridan  ayrimlarining  devorlariga  suratlar  chizishni  amr  ayladi;  ularda saroy  ahlining  majlislari,  o‘zining  goho  kulib,  goho  qahrli  turgan  holatlari, qilgan  mahoraba  (jang)  va  qamallari,  huzuriga  qabulga  kelgan  podshohlar, amirlar,  sayidlar,  ulamoyu  fozillar  hamda  ulug‘lar  tasvirlangan  edi...  Saltanat taxtiga  o‘tirgan  kunidan  boshlab  hayotida  ro‘y  bergan  qator  voqea-hodisalar, hatto,  eng  so‘nggilari  ham,  shu  davomli  suratlarda  o‘z  aksini  topgan  edi.  Ularda hech  narsa  unutilmagan  va  hech  narsa  qo‘shilmagan  edi.  Uning  bunday 29 Бобурнома … 149 бет. 30 Люсьен Кэрен. Амир Темур салатанати. Тошкент “Маънавият”, 1999. 31 Люсьен Кэрен. Амир Темур салатанати. Тошкент “Маънавият”, 1999, 164-165 бетлар. qilishdan maqsadi  qo‘lga  kiritilgan  zafarlaridan  bexabarlar  ularni  ko‘rish  va hatto,  shu  mahorabalarda  bevosita  qatnashgandek  tasavvurga  ega  bo‘lish imkoniyatini  yaratish  edi” 32 Biz yuqorida Abu Tohirxojaning “Samariya” asari haqida to‘xtalib o‘tgan edik. Ushbu asarda Amir Temur va Temuriylar davriga oid qimmatli ma lumotlar ʼ mavjud bo‘lib, shahar me morchiligi haqidagi xabarlarni keltiramiz. ʼ Samarqandda Amir Temur ko‘ragon soldirgan bog‘lar-kim, Eram gulistoni rashk qilar darajada, yettita ekan: Birinchisi Bog‘i shimol — Samarqandning shimolida, Devori qiyomat ichida, ikkinchisi Bog‘i baland. Bu ham shimol tomonda. Uchinchisi Bog‘i bihisht, to‘rtinchisi Bog‘i chinor. Bu ikki bog‘ shaharning kunchiqar tomonida. Beshin-chisi Bog‘i dilkusho bo‘lib, Konigilning janub tomonida. Konigil Ko‘hak daryosining yoqasida, Samarqandning eng go‘zal va chiroylik yeridir. Oltinchi: Bog‘i zog‘on. Shovdor tumanining shimol tarafida voqe dir. Yettinchi: Bog‘i jahonnumo. Anhor tumanida bo‘lib, tog‘ ʼ etagiga yaqin yerda, Samarqandning janubida bino qilingandir 33 . Asarning 8 bobida Samarqanddagi masjid va madrasalar haqida bayon etilgan bo‘lib, muallif har bir davrda qurilgan masjid va madrasalar haqida ma lumot ʼ berib, Amir Temur va Temuriylar davriga katta e tibor qaratgan va quyidagi ʼ ma lumotlarni keltiradi. [Yettinchi] Amir Temur ko‘ragonning jome masjidi. Bu ʼ ʼ masjid shahar ichida, [uning] shimol tomonida hazrati Shoh [Dari ohanin] darvozasining yaqinidadir. Amir Temur ko‘ragon Hindistonni olgandan keyin [u yerda o‘lja olingan] oltin, inju va qiymatlik toshlarni to’qson bir filga yuklab olib keltirdi va istadikim, poytaxti bo‘lgan firdavsmonand Samarqandda bir jome ʼ bino qilg‘ay. 801 hijriy/1398-99 milodiyda kuchli va tezishlik ustalarni dunyo tevaragidan yig‘ib ishga boshladi. Va shunday bir masjidi jome bino qildiki, ʼ sahnining sof ishlanishi hushyor dillardan ham munavvarroq va baland kungiralari oy mukarnasida bezakli, firuzasimon koshinlari lojuvard, osmonrang, 32 Ибн Арабшоҳ. Ажойиб ал-мақдур фи тарихи Таймур. 82-бет. (тарж). Кэрэн Л. Амир Темур салтанати. 166 бет. 33 Абу Тоҳирхожа Самарқандий. Самария. Сўз боши ва шарҳлар Б.Аҳмедов. Тошкент, 1969, 10 бет oftobga jiloli zarnigor naqshlari bilan go‘zal charx gumbazlariga barobar. Baland ovozalik darvozasi «kimki bu yer [xonai ka ba]ga kirdi, omonlik topdi» oyatiningʼ kalidi bilan ochildi. Har bir yuksak toqlari falak peshtoqida qad ko‘tardi. Jome - ʼ ning ravoqi ustida yoznlgandirkim: «Amir Tarag‘ay o‘g‘li buyuk xoqon Amir Temur ko‘ragon 801 yilda ushbu jome niig solinishiga amr qildi”. Jome ʼ darvozasining uzo-rida yozilgandirkim: «Ushbu jome ni bitkizishga 806-da ʼ [milodiy 1403-04] muvaffaq bo‘lindi”. Ushbu tengsiz bino besh yil orasida ulug‘ xoqon buyrug‘i bilan solinib bit-kazildi. Ushbu jome ning eshigi ikki tabaqalik ʼ bo‘lib, xulo [birinch, mis va rux birga qo‘shilib eritilsa xulo bo‘lur] qo‘yulgan va fusunkor ustalar jome ning kirar yeriga po‘lod qalam uchi bilan juda ham go‘zal ʼ tabiatli naqshlar qilganlar ekankim, Samarqandning buzuqchiliq chog‘ida yo‘qolgandir 34 . Movaraunnahr qadimgi bog’-rog’lar mamlakati deb ta’kidlab kelingan. Unda bog’ tuzishning an’analari yuksak rivojlangan va ajoyib namunalari bo’lgan. Oqar yozuvli jannatmakon bog’lar yaratilgan. Amir Temur davrida bog’ tuzish san’ati o’zgacha shukuh baxsh etdi. Shaxsan Sohibqiron bu sohaga alohida e’tibor berib, ko’plab bog’lar yaratgani ma’lum. Ispan elchisi Boysun tog’ tizmasidagi Temur qapu nomi bilan mashhur daradan o’tar ekan, tog’ yonbag’ridagi “ajoyib bino”ning koshinkor va naqshinkor bezaklarini hayrat bilan kuzatadi. Ispaniya elchisi Shahrisabzdan Samarqandgacha bo’lgan yo’l yoqalaridagi va dorusaltanat tevaragidagi diqqatga sazovor bog’larni tomosha qiladi. Klavixoning safar kundaliklari ko’p hollarda mazkur bog’larning me’morchiligi xususida muhim ma’lumotlar berganligi sababli qo’yida uning tavsiflarini keltiramiz 35 . Bog’i Jahonnamo-Taxti Qoracha. Shahrisabzdan chiqqan elchilar Amir Temurga qarashli “katta uyda” tushlik qilishdi. “Bu uy anhor buyidagi tekis yerda, ulkan bog’ o’rtasida qad rostlab turardi” 36 . Bog’ Samarqanddan 24 chaqirim janubda joylashgan hozirgi Qoratepa qishlog’i yaqinida bo’lgan. “Samariya” da 34 Самария....24 бет. 35 Amir Temur jahon tarixida “Sharq”, Toshkent, 1996. 157-bet. 36 Samariya. Toshkent. 1992. 19-bet. aytilishicha, Amir Temurning yettinchi bog’i Jahonnamo Angor tumanida bo’lib, tog’ etagiga yaqin yerda, Samarqandning janubida bino qilingandir” 37 . Sharafiddin Ali Yazdiy anhor bo’yidagi bog’ni boshqacha nomda tasvirlaydi: “Bog’ o’rtasida voqe bo’lgan kuhbora ustida esa bir qasr qurish buyurildi. Bajarilishi vojib bo’lgan bu amr ijro etilib, qasr qurilib, bitgach, unga “Taxti qoracha” deb nom berilgan. Gulbog’-Davlatobod. Samarqand janubidagi Misr qishlog’iga tutash bir bog’da to’xtagan ispan elchilari bir necha kun davomida bog’ni kuzatish imkoniga ega bo’ldi. Shuning uchun ham Davlatobod, ba’zan Gulbog’ deb atalgan bog’ning to’liqroq tavsifi yozib qoldirilgan. “Bog’ atrofi paxsa devor bilan o’ralgan bo’lib, devor aylanasi to’la birligi (6 kilometr) barobar kelardi. Bog’da anvoyi mavali daraxtlar bore di. Unda oltita hovuz bo’lib, bog’ o’rtasidagi anhor oqib o’tardi. Hovuzlar baland, sersoya daraxtlar qatoridan hosil bo’lgan yo’lak orqali bir-birlari bilan tutashtirilgan. Ushbu yashil yo’lak balandlik bog’ tomon ko’tarilgan, sersoya yo’llar qiyalab ketardi. Bog’da tuproqda ko’tarilgan, usti yog’och panjaralar bilan o’ralgan, tekis baland tepalik mavjud. Unda ajoyib qasr qad ko’targan. Qasrda tillayu, lojuvard va rangli koshinlar bilan tekis va mukammal sayqal berilgan. Qasr joylashgan mazkur tepalik atrofi suvga limmo-lim handoq bilan o’ralgan. Handoqda uzluksiz suv oqib turadi. Tepa usti saroyning ikki tomonida unga o’tiladigan ikkita kuprik qurilgan. Ko’priklarning narigi tarafida ikkita eshik bor. Eshikdan kirilgach, tepalikka zinapoyadan ko’tariladi”. Davlatobod bog’ining qoldiqlari arxiologik yodgorlik sifatida Darg’om anhori yoqasida saqlanib qolgan. Bog’ tasvirida Amir Temur davrida ayniqsa ko’plab bunyod etilgan maxsus bog’lar tuzilishi va eng tor joydagi qasrning me’moriy ko’rinishi to’liq ifodasini topgan. Bog’i Dilkusho. Elchilar Samarqand tashqarisidagi Bog’i Dilkushoga kelib tushdilar. Bu manzil shahar atrofidagi eng katta va ko’rkam bog’dir. “Oltin 37 Somon yo’li…. 51-bet. hamda zangori koshinlar bilan zeb berilgan juda keng va baland darvozadan boqqa kiriladi. Darvoza oldida nayzalar bilan qurollangan posbonlar turar edilar” 38 . Sharafiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma”da Bog’i Dilkusho haqida nihoyatda qimmatli ma’lumotlar keltirgan. “Ko’shkning toqu ravoqlari naqshinkoriy va sirkor g’ishtlar bilan bezatilgan. Bog’ning to’rt burchagida katta mahorat va did bilan serhasham shiyponlar qurildi. Bog’ sahni chorqirra va boshqa turli xil shakldagi chamanzor va gulzorlarga bo’lindi. Amir Temur xiyobon yo’llari chetiga mevali daraxtlar, ba’zilariga gul o’tkazishni xohlardi. Bog’ uning mayliga mos bo’lgani uchun ham Amir Temur uni Bog’i Dilkusho deb atadi. Bog’ning o’rtasida uch peshtoqli yuksak ko’shk tikladilar va uni inson nigohini lol qoldiruvchi turfa bezaklar bilan bezadilar, mustahkam va chidamli qurilgan, bezaklari turli-tuman, tashqi izorasi shohona mahobat bag’ishlar edi”. Loyihasi Amir Temur tomonidan tasdiqlanib, uning bajarilishi qurilish davomida shaxsan kuzatib borilgan. Qishki Dilkusho va ulkan bog’ sohibjamol To’kalxonimga bag’ishlangan edi. Bog’ va ko’shkning dovrugi o’sha davrdayoq afsonaga aylangan edi. Bog’i Dilkusho va uning kushki joylashgan manzil haqida aniqroq ma’lumotni faqat Zahiriddin Muhammad Bobur voqeanomasida uchratamiz. Samarqand shahrida ikkita bog’ solibdur, birikim, yiroqdir. Bog’i Buldudur, yovuqrog’i bog’I Dilkushodur. Andin Feruza darvozasigacha xiyobon qilib, ikki tafarda terak yog’ochlar ektirdi. Dilkushoda ham ulug’ kushk soldiribdur, ul kushkda Temurbekning Hindiston urishini tasvir qilibturlar. Dilkusho bog’ining taxminiy manzili birmuncha aniq nishonlar bilan belgilangan. G’iyosiddin Ali uni “shahar tashqarisidagi bog’” deb shaharga bog’langan bo’lsa, Sharafiddin Ali Yazdiy uni Konigil ulangi sarhadiga joylashtirgan. 38 Amir Temur jahon tarixida “Sharq”, Toshkent, 1996. 158-bet. Zahiriddin Bobur esa sharqiy darvoza-Feruzadan Dilkusho bog’iga eltuvchi terakzor xiyobonni tilga olgan. Xuddi o’sha qadimgi xiyobon bo’ylab sharq sari borar ekanmiz, Konigil sarhadida bir ajoyib me’moriy yodgorlik oldidan chiqamiz. Bu dunyoga Ishratxona nomi bilan mashhur me’moriy yodgorlikdir. Ishratxona binosi Amir Temur nazorati asosida qurilgan Bog’i Dilkusho o’rtasida barpo etilgan buyuk ko’shkning xuddi o’zginasi ekan 39 . Dastavval, Ishratxona-Dilkusho ko’shkining diqqat bilan kuzatamiz. Uning o’zida qurilish davrini va bino vazifasini tasdiqlovchi ashyoviy dalillar oz emas. Bino asosi ganch qorishmada 27x27x6 santimetr o’lchamdagi chorsi g’ishtdan tiklangan. Tashqi libos-qoplama g’ishtlar o’lchami 25x25x5 santimetr. Tillarang singgi g’ishtlar orasidagi choklar moviy koshin tasmasi bilan hoshiyalangani uchun ham devor sathi bejirim tus olgan. Poydevor xarsang parchalaridan ko’tarilgan, chuqurligi 5 metr. Xuddi shunday binokorlik ashyolari Amir Temur davri me’morchiligi asosini tashkil etgan. Markaziy chorsi xona- mehmonxona to’rt tarafi ravoqli to’rt shohnishinni tashkil etadi. Usti to’rt ravoqning o’zaro kesishishi natijasida iroqi uslubidagi murakkab gumbaz bog’langan. Izora esa nisbatan baland belgilangan. Markaziy xona atrofidagi qo’shni xonalar ikki qavatli. Shimol tomonida chuqurroq xona-yotoqxona vazifasini o’tagan. Janub tomoni serhasham bostirmadan iborat. Burchaklarda chog’roq yordamchi xonalar bor 40 . Markaziy xonaning to’rt chekkasidagi to’rtta aylanma zina orqali bolaxona va tomga chiqish mumkin. Xona tagida esa – sakkiz burchakli xonadan iborat sardoba bor. Xona devorlari tosh taxtalar bilan bezatilgan. Markaziy mehmonxona har jihatdan diqqatga sazovor. Baland izora nozik koshinlar bilan bezatilgan. O’zaro kesishgan iroqi ravoqlar o’ramida naqshin bo’rtma bezaklar – kundal keng qullanilgan. Katta xonaning to’shamasi 39 Amir Temur jahon tarixida “Sharq”, Toshkent, 1996. 158-bet. 40 Amir Temur jahon tarixida “Sharq”, Toshkent, 1996. 158-bet. marmardan, boshqa xonalarda – g’ishtlik. Ko’shkning old tomoni o’rtasi baland va bejirim peshtoq mavjud. Ikki qanotida ikki qavat xonalar qator tizilgan. Binoning ikki yon tomonida kichik peshtoqlari bo’lgan. Uzoqdan baland ko’k gumbaz ko’zga tashlanadi. Ishratxona shaklu shamoili bilan ma’lum bog’ ko’shklari kurinishini eslatadi. Xuddi shunga o’xshash binoni Hirot shahridagi Bog’i Safedning Tabarxona nomi bilan mashhur kushki misolida kuzatish mumkin. Shunday qilib, Dilkusho kushki – Ishratxona misolada Amir Temur davrida bog’dorlik san’ati va me’morchiligining yetuk namunasi sifatida namoyon bo’ladi. Bog’i Chinor. Amir Temur bog’i Dilkushodan uning yaqinida yangi bunyod etilgan Bog’i Chinorga o’tadi. Klavixo ta’rifiga ko’ra, bu “bog’li juda hashamatli uy”. Bog’i chinorning qayerda joylashgani hozircha aniq emas. Ba’zi tadqiqotchilar bu bog’ Samarqandning shimol tomonida bo’lgan deb taxmin qilishadi. “Samariya”da esa Bog’i Behisht va Bog’i Chinor shaharning kunchiqar tomonida deb xató ma’lumot berilgan. Bizningcha, Zahiriddin Bobur aniq yo’nalishni ko’rsatgan: “Samarqandning janubida Bog’i Chinordur, qal’aga yovuqdur”. Amir Temur kichik qal’a toshqo’rg’onda Muhammad Sulton ma’rakasini o’tkazib, yangi maqbara binosini kutarar ekan, shu manzil yaqinida Bog’i Chinorga chiqib dam olgani ma’lum. O’sha joylarning toponimikasini kuzatsak, hozirgi Nomozgoh bog’i o’rni o’sha qadimgi Bog’i Chinorning o’zi degan xulosaga kelamiz. Bog’i Shimol. Amir Temur Samarqandning kunbotarida Mironshohning qizi “oliy ifrat sohibi Beka Sulton nomiga atab dilni rom etuvchi baland bir qasr va go’zal bir ishratgoh qursinlar”, deb keskin farmon bergan 41 . Sharafiddin Ali Yazdiyning ta’kid etishicha, bu tadbirni amalga oshirish uchun “Fors o’lkalarining barcha viloyatlari, Iroq, Ozorbayjon, Dorussalom, (Bog’dod) va 41 Amir Temur jahon tarixida “Sharq”, Toshkent, 1996. 159-bet. boshqa mamlakatlardan dorussaltana (Samarqand)ga jam’ bo’lgan mohir muhandislar, ravshan fikrli me’morlar qasrning tarixini o’tkir farosat qalami bilan mahurat lavhasiga chizdilar”. Chamasi bu gal ham Amir Temur odatiga ko’ra me’mor-muhandislar o’rtasida eng yaxshi loyiha uchun tanlov o’tkazilgan. Qasr ko’shkining me’moriy tuzilishiga doir ma’lumot ham bor: markaziy xona tarxi odatdagidek chorsi-chortoq bo’lib, o’rtada yana to’rtta ustun bo’lgan. Ustunlar tabrizdan keltirilgan marmardan yasalgan. Demak, mehmonxona “chor ustun” uslubida tarkib topgan, ustunlar o’zaro ravoqlar orqali birlashtirilgan, hosil bo’lgan to’qqiz gumbazli bino tuzilishiga o’ziga xos joziba baxsh etgan. “Mustahkam ruknlarni bag’oyat mahkam va puxta qilib kutardilar. Har birining rukniga Tabrizdan keltirilganlari marmar toshdan ishlangan bittadan ustun o’rnatdilar. Devorlari sathini lojuvart va oltin bilan shunday ajoyib va hayratomus darajada go’zal etib naqshladilarki, ularning tarovatidan Moniy rasmlari va Chin nigohxonasini uyatu xijolat g’ubori qopladi. Qasrning sathiga marmar toshlardan va Ko’hi Nur (Nurota)dan keltirilgan toshlardan shunday chiroyli qilib yotqizilganki, ularning latofatidan boshdan xush uchib, aql hayron qoladi. Tashqi devorning ichkari tarafidagi izofasini koshin bilan bezadilar”. Binokorlar jiddu jahl bilan beqiyos g’ayrat ko’rsatib kunduz va kechasi uzluksiz ishladilar. Qasr bir yarim oy muddatda bunyod etilgan va shu muddat davomida Amir Temur bog’ ichiga o’rnatilgan ulkan saroparda (shohona chodirda) istiqomat qilib, Shimol ko’shkining qurilishini shaxsan kuzatib boradi. Bog’i Bihisht. Amir Temur amriga binoan qurilgan va mashhur chorboqdir. Bu bog’ Samarqandning kunbotar tomonida bo’lgan. Yangi bog’ va ko’shkni Klavixo “nihoyatda go’zal” deb ta’riflaydi: “Bu bog’ning g’ishtin va naqshin, lojuvard va oltin bilan bezatilgan baland va go’zal darvozasi bor. Bog’ nihoyatda katta. Unda meva va sersoya daraxtlar ko’p. Yog’och panjaralar bilan ihotalangan xiyobon va yo’laklardan odamlar o’tib turadi. Bog’da o’rnatilan ko’plab chodirlar va kapalar gilam va rang-barang shohi matolar, usti guldor laxtaklar bilan bezatilgan 42 . Bog’ o’rtasida chortoq ko’rinishidagi serhasham bezatilgan juda 42 Amir Temur jahon tarixida “Sharq”, Toshkent, 1996. 159-bet. ko’rkam uy (ko’shk) bor. Uyning ichida esa chorpoyalar qo’yish mumkin bo’lgan uch shohnishin mavjud, xona sahni va devorlari koshinkor bezatilgan. Uy to’rida esa eng katta shohnishin, uning o’rtasida oltin-kumush halli, kengligi uch tirsak, balandligi odam bo’yi xontaxtalar o’rnatilgan, uning oldida esa ustma-ust tashlangan darduzi baxmal va boshqa shohi matolardan tikilgan ko’rpachalar to’shalgan taxt”. Sohibqiron shu yerda o’tiradi, devorlar esa alvon ipak pardalar bilan tusilgan. Katta ravoqli peshgohda ham shunday parda osilib turar, u ham nayzasimon tayoqlarga osilgan, bezatilgan, ipga osilgan ipak popuklari yergacha tegib turardi. Boshqa ravoqlar esa o’zgacha pardalar bilan bezatilgan, xona sahniga esa bo’yra ustiga gilam tushalgan. Bu uyning o’rtasida eshik qarshisida to’rt oyoqli ikkita oltinxontaxta turar, xontaxtalar ham, ularning oyoqlari ham bir butunlik kasb etardi. Ularning uzunligi besh, kengligi uch qarich edi. Bog’i Nav. Klavixo Amir Temur qurdirgan yangi bog’ - Bog’i Navni shunday tasvirlaydi. “Bog’ning to’rt tarafi baland devorlar bilan o’ralgan, har bir (tashqi) burchagida g’ulasimon burch-minora.Devor juda ham baland va bezaklari xuddi minoralardagi kabi. (Bog’ning) o’rtasida katta chortoq uy, oldida sarhovuz. Bu ko’shk boshqa bog’lardagi shu kabi binolardan anchagina katta, oltin va lojuvard bilan juda mo’l bezatilgan” 43 . Sohibqiron tomonidan alohida ixlos bilan qurdirilgan yangi bog’ har jihatdan mukammal bo’lgan. Shu boisdan bu manzilda shohona qabullar o’tkazilgan. Bog’ Samarqand arkiga shimol tomondan yaqin bo’lgan. Samarqand tevaragida Amir Temur bunyod ettirgan bir-biridan go’zal, mukammal va jozibador bog’-rog’lar, ularning ko’shku saroylari ko’pincha aholi istirohati uchun ochiq bo’lgan. Shuning uchun bo’lsa kerak, bu bog’lar tarafi afsonalarga aylangan, badiiy asarlardagi afsonadek bog’lar tavsifiga qiyos bo’lgan. Amir Temur davri Markaziy Osiyo me’morchiligida katta o’rin egallagan, u yangi uslubiy-badiiy yo’nalishlarga hayot baxsh etdi. Mahalliy 43 Amir Temur jahon tarixida “Sharq”, Toshkent, 1996. 160-bet. ustalar o’zga yurtdan kelganlar bilan hamkorlikda yuksak bunyodkorlik namunalarini namoyish etdilar. Turli maqsadlarga mo’ljallangan keng ko’lamdagi imorat va inshootlar qurilishi yuksak did bilan bunyod etilgan me’moriy majmua-ansambillarning paydo bo’lishi, koshinkor va naqshin bezaklarda rang-barang sirlar, buyoqlarning qo’llanilishi, zeb-ziynatlarning o’rnida ishlatilishi, o’ymakorlikning qo’llanilishi, o’zaro mutanosiblik mazkur davr me’morchiligining umumiy siyratu qiyofasini belgilaydi 44 . Amir Temur va Temuriylar davrida loyiha tuzish san’ati yuksak pog’onaga ko’tarildi. Buxoroda topilgan XV asrga oid usta chizmalari fikrimizning dalilidir. Me’morchilik ilmi ham keng rivojlandi: maxsus risolalarda bog’ tuzish san’ati, me’moriy shakllarni yasash, geometrik naqshlar tuzish yo’llari ko’rsatib berilgan. Zotan, V.V.Bartold asrimizning boshlarida yozganidek: “Musulmon me’morchiligining eng yaxshi davrlaridan biri Amir Temur va uning avlodi nomi bilan bog’liqdir”. 44 Amir Temur jahon tarixida “Sharq”, Toshkent, 1996. 160-bet. II BOB. Amir Temur davrida qurilish ishlari hududlar misolida 2.1. Amir Temurning Shaxrisabzda amalga oshirgan qurilish ishlari tarixi Amir Temur vatanining Shahrisabz deb atalishi bejiz emas: shahar haqiqatdan, yam-yashil, sersuv, bahavo jannatmakon yerda joylashgan. Ilgari uning nomi Kesh (Kash) bo’lgan. Islomiyat davrida ismlar markazi sifatida “Qubbatul-ilm va- l-adab”, ya’ni “ilm va adab gumbazi” degan sharafli maqom mashhur bo’lgan. Sohibqiron Amir Temurning Kindik qoni tukilgan Vataniga kelgan Ispaniya elchilari (1404-yil avgust oyi) uni katta shahar sifatida ta’riflaydilar. Qal’a devorlari, burju darvozalari Amir Temurning amri bilan va shaxsan uning rahbarligida qurilgan. Devorning uzunligi taxminan 5 klometr bo’lib, tarxi 770 x 1730 metr masofadagi to’g’ri to’rtburchak qal’a edi: har tarafida qo’sh minora, peshtoqli darvozaxona orqali ichkariga kirish mumkin bo’lgan 45 . Ispaniyalik elchilar Amir Temurning bunyodkorlik faoliyati bilan bog’liq barcha imoratlarni diqqat bilan ko’zdan kechirishgan. O’sha davr imoratlari bizgacha dastlabki qiyofasini qisman yo’qotgan va vayron holda yetib kelgan, ba’zilari butunlay buzulib ketgan. Shuning uchun ham ularni o’z ko’zi bilan ko’rgan Klavixoning voqeiy ma’lumotlari hozirgi me’morchilik ma’lumotlari va amaliyoti uchun alohida qimmatga ega 46 . Shayx Shamsiddin Kulol Shahrisabzda eng hurmatli avliyo hisoblangan. U Amir Temur xonadoniga juda yaqin bo’lgan. Otasi Amir Tarag’ay o’z piri oldiga yangi tug’ilgan farzandini olib kelganda, Shayx Qur’on kurib bolaga Temur ismini quyadi. Amir Temurning e’tirof etishicha, yoshligidan avliyolarning nasihatlarini olgan, saltanatda erishgan shavkatli zafarlarga o’sha pirning homiyligi va himmati katta yordam bergan. Amir Temur Movaraunnahr hukmdori deb e’lon 45 Amir Temur jahon tarixida “Sharq”, Toshkent, 1996. 152- bet . 46 Руи Гонсалес де Клавихо Диевник пулешествия в Самарканд к двору Темура (1403-1406). М., 1992. С. 102. qilingan yilda (1370 -yil) Shayx Shamsiddin Kulol vafot etgan va katta izzat- ikrom bilan Shahrisabzning janubiy sarhadidagi manzilga kumilgan. Avliyo qabri ustiga tiklangan gumbazli maqbara tufayli muborak qabristonga aylandi. Amir Temur 1374-yilda pirining qabri yoniga yangi qurilgan maqbaraga otasi Amir Tarag’ayning qabrini kuchirtirdi. Masjidi jome bilan bog’lanib tashkil topgan me’moriy majmua Dorul-tilovat, ya’ni marhumlar ruhiga tilovat qilinadigan maskan nomi bilan mashhur bo’ldi. Mazkur muqaddas manzil sharqida, shaharning ko’hna Simxona darvozasi yonida boshqa bir ulkan me’moriy majmua-Dorus-siyosat, ya’ni Payg’ambar avlodlari-sayidlar uyi qad ko’tardi. Sharafiddin Ali Yazdiy ta’kidlaganidek, Kesh-Shahrisabz shahrida payg’ambar hadislarini to’plab, sharxlovchi muhandislar ko’p bo’lgan. Bular orasida Hazrati Imom sifati bilan elga tanilgan Ibn Nasr-Keshiy (865-yilda vafot etgan) Keshning janubiy-sharqiy sarhadida dafn etilgan. Amir Temur tomonidan bunyod ettirilgan ulug’vor imorat hozir Hazrati Imom nomi bilan ataladi. Mazkur imomning muborak ismi-sharifi 1868-yilda o’rnatilgan o’ymakor eshik kitobasiga bitilgan. Xonaqoh, ikkita maqbara va hovli atrofidagi bir necha hujralar me’moriy majmua tarkibiga kiradi. Imoratning old tomoni baland va keng peshtoqdan iborat bo’lib, peshtoqning faqat shimoliy qismi kulahiy gumbazi va burchakdagi minorasi bilan saqlanib qolgan. Me’moriy mo’jiza hisoblangan muhtasham Oqsaroy majmui qurilishi 1380-yilda boshlangan bo’lsa, 1404-yil kuzida ham bu afsonavor va beqiyos saroyda pardoz ishlari davom etar edi. Ta’rifi tillarda doston bo’lgan Oqsaroy binolari zamonlar o’tishi bilan buzilib ketgan. Ispaniya elchisi Rui Gansales de Klavixo sinchkovlik bilan yozib qoldirgan taassurotlar me’morchilik tarixi uchun yagona guvoh-hujjat bo’lib kelmoqda: “Saroyga kirish joyi juda uzun va darvozasi juda baland, shu yerning o’zida, kiraverishdagi o’ng va chap tomonlarda koshinkor bezatilgan g’ishtin ravoqlar joylashgan. Bu ravoqlar ichida eshiksiz kichik xonalar, koshinkor sahnli sufalar bor. Darvozadan o’tganda boshqasi ko’zga tashlanadi, uning ortida esa oq toshtaxtalar to’shalgan katta hovli, atrofi hashamatli bezatilgan ayvonlar bilan qurshalgan, hovli o’rtasida katta hovuz bor. Hovlining kengligi chamasi uch yuz qadam…”. Peshtoqdan o’tgach, to’g’ri to’rtburchak keng hovlining bosh o’qida ikki toqu ravoqli ayvon bo’lgan. Gumbazli katta xonalarda ko’rinishxona, devonxona, xizmatchilarning yig’inlari o’tkazilgan. Peshtoq ayvonlar orasida uncha katta bo’lmagan qo’shqavat hujralar qatori bo’lgan 47 . Sohibqiron saroyida ko’rinishxona asosiy o’rinni egallab, dabdabali, serhasham ko’rinishi bilan bilan ajralib turardi. Ko’rkam, mahobatli peshtoq tepasida Amir Temurning uch xalqadan iborat tug’rosi Arslon va Quyosh mujassami shakllarida berilgan. Elchi saroy ichkarisidagi zebu ziynatli bezaklar haqida hayrat bilan yozadi: “Bu eshik orqali chorsi kurinishxonaga kiramiz: devorlari oltin va lojuvart koshinlar bilan bezatilgan, shifti butunlay zarhallangan. Bu yerdagi elchilar yuqori qavatdaga olib chiqilgan. Xonaqohning hamma tarafi zarhal bo’lgani uchun, ularning biri haqida mufassil so’zlab berish mumkin”. Oqsaroy o’tmishdagi beqiyos ulug’vorligining dalili sifatida bosh peshtoqning ikki rukni vayronalari hozirgach saqlanib qolgan. 22 metr kenglikdagi peshtoq ravoqi, ikki tomondan minorasimon burchlar va dahanasi bilan diqqatni jalb qiladi. Peshtoqning tepa qismi saqlanmagan. Xuddi shu yerdagi uch doira-quyosh va arslon tasviri bilan koshinkoriy bezaklar muhim ahamiyatga ega bo’lgan. Peshtoqning mahobatiga mahliyo bo’lgan Zahiriddin Bobur “Muncha oliy toq olamda kam nishon berurlar. Derlarkim, Kisro toqidin bu buyukroqdir” 48 , degan edi. Markaziy Osiyo me’morchiligida bunday bino bo’lmagan. Oqsaroy Markaziy 47 Amir Temur jahon tarixida “Sharq”, Toshkent, 1996. 153-bet. 48 Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. Toshkent. 1958. 106-bet. Osiyo me’morchiligida xalq me’morlari ijodining eng yuksak chuqqisi sifatida sunmas iste’dod va me’moriy izlanishlar namunasi bo’lib qoladi. anchkor bezak turlari juda ko’p. Buyurtma ganch bezakning eng nafis turi-kundal ustidan, odatda, zarhal berilgan. Naqqoshlikda, asosan, mahalliy madan buyoqlari ishlatilgan. Naqqoshlik bino ichkarisidagi nozik va nafis bezaklarda keng o’rin egallagan. Bino tashqarisidagi bezaklarda oddiy sopol, sirkor sopol-parchin va qoshiq keng qo’llanilgan. Bino poydevorida tosh parchalari ishlatilgan: tashqi izora kabi bezaklarda har xil o’ymakor, muqarnas, girih shakllari bilan toshtaxtalarni kuramiz. Ikki-uch qavatli uy qurilishida sinch keng qo’llanilgan. Kuchma va yig’ma binolar asosida me’moriy konstruksiyalarning yangi imkoniyatlari sinovdan o’tkazilib, so’ngra keng qullanishga tavsiya etilardi. Amir Temurning bunday yig’ma masjidini hayrat bilan tomosha qilgan Klavixo: “Masjid shunday qurilgan ediki, zarur hollarda uni bo’laklarga ajratib, taxlab quyish ham mumkin”,-deydi. G’ishtin binolarda ravoq, gumbaz asosidagi konstruksiyalar keng qo’llanilgan, iloji boricha katta sahnlar usti berkitilgan. Amir Temur davri me’morchiligimizdagi baland toqu ravoqlarni kuzatar ekanmiz, Sharafiddin Yazdiyning: “Agar osmon gumbazi bo’lmaganda masjid gumbazi olamda yagona bo’lar edi”, degan mubolag’asi yodga tushadi. Yangi konstruksiya g’oyalarining paydo bo’lishi toqu ravoqli tizimlarning ildam rivojiga olib keldi. Burchak ravoqlari tashkil etgan sakkiz yoqli devor ustiga bog’lanadigan gumbaz qadami o’z nihoyasiga yetmagani uchun ham, gumbazga o’tish orasida boshqacha pog’onalar paydo bo’ldi. Turkistondagi Ahmad Yassaviy xonaqoh maqbarasida yangi konstruksiyaning sodda iqtibosini kuzatsak, Samarqanddagi Oqsaroy, Bog’i Dilkusho kushki, Cho’ponota binolarida anchagina murakkab shakllarni ko’ramiz 49 . Gumbazlar tuzilishida ham o’zgarishlar sodir bo’ldi. Qo’shrabot gumbazlar keng qo’llanildi. Go’ri Mir 49 Amir Temur jahon tarixida “Sharq”, Toshkent, 1996. 160-bet. singari ba’zi noyob me’moriy yodgorliklarda uch qobiqli gumbazlar ham paydo bo’ldi. Mashhur musavvir Kamoliddin Behzodning bir jajji tasviri Samarqanddagi Jome masjidining qurilish jarayonini juda mukammal ko’rsatgan. Tasvirni diqqat bilan o’rganar ekanmiz, beixtiyor Alisher Navoiyning xuddi shunday“ bino oliy ravoqiga”ga havoga bog’langani, stunlarga toshlardan pilpoya yasalgani, najjor arrasi bilan yog’ochni kesishi, loykash belkurak bilan loyga ishlov berishi, xorotarosh Tesha bilan toshni mo’mdek yo’nishi, kordonlar naqsh pardoz qilishi haqidagi hikoyati esga tushadi. 2.2. Amir Temurning ulug’ zotlarga ehtiromi me’morchilik ishlari misolida Amir Temur Samarqand shahrini rivojlantirishga, gullab-yashnatishga alohida ixlos quygan edi. Davlat poytaxtiga aylangan Samarqandda 1370-yil iyunida qurultoy chaqirilib, uning ulkan shaharsozlik tadbirlari haqidagi rejalar belgilab olindi. 1371-yili qisqa muddat shahar atrofiga mudofaa istehkomi vazifasini bajaruvchi qal’a devori burjlari bilan oltita darvozaxona barpo qilindi. Ohanin, Feruza, Suzangaron, Goriston (Korizgoh), Buxoro va Shayxzoda (Chorraha) darvozalari shaharning olti tarafidan keladigan yo’llarni belgilab turardi. Darvozalardan boshlangan shahar ko’chalari markaziy bozorga borib ulanardi. Samarqand binokorlik ko’lamining kengligi katta shaharsozlik ishlari bajarilishini taqazo etardi 50 . Ayrim xiyobon va maydonlar yangicha qiyofaga ega bo’ldi. Chorsu bozorini Ohanin darvozasi oldidan yangi me’moriy majmua bilan qulay tutashtirish uchun yangi xiyobonlar barpo etildi. Me’moriy xususiyatlari yaqqol namoyon bo’lgan bu yangi qurilish an’anaviy savdo rastasining o’ziga xos namunasidir. Umuman bozorlar, ulardagi do’kon, ustaxona va har xil binolar shaharning me’moriy qiyofasini belgilaydi. Hozirgi Registon yaqinida Amir Temur malika Tuman oqo begim uchun qurdirgan Toqi Telpakfurushon deb ataluvchi gumbazli bozor binosi bo’lgan. Ko’ksaroy. Amir Temur bunyod ettirgan ikkinchi ulkan imorat Ko’ksaroy nomi bilan mashhur. Shaharning kunbotar tomonidagi qal’a-Arki Oliy qiyofasi ancha o’zgardi. Amir Temur bu yerda atrofi mustahkam o’ralgan qal’a bunyod etdi, 50 Amir Temur jahon tarixida “Sharq”, Toshkent, 1996. 154-bet. mahobatli darvozaxonalar qurdirdi, qal’a ichiga maxsus obmo’ri orqali suv keltirdi. Bu yerda qad ko’targan “to’rt oshyonlik” Ko’ksaroy har jihatdan ajralib turgan. Ko’ksaroyning to’rt qavatli ulkan imorat bo’lganligi uning naqadar ulug’vor, mahobatli va noyob ekanligidan darak beradi. Amir Temur jome masjidi. Bu buyuk me’moriy obida Sohibqiron tasdiqlagan loyiha asosida boshlanib, juda tez sur’atlar (1399-1404) bilan qurilgan. Bu inshoat usha davrning eng katta va eng muhtasham Jome masjidi bo’lishi kerak edi. Xuddi shunday bo’lib qurildi 51 . Masjidning saqlanib qolgan qoldiqlari ham o’z mahobati bilan hayratga soladi. Toshqo’rg’ondagi Muhammad Sulton me’moriy majmui bilan Arki Oliy xiyobonga birlashtirilgan bo’lib, orasida mo’jaz bog’lar ham bor edi. Shunday bog’lardan birida XIV asr 80-yillarida vafot etgan shayx Burhoniddin Sog’arjiyning maqbarasi bo’lgan. Amir Temur shayxga alohida ehtirom kursatib qoldirgan maqbara hozir ham aholi o’rtasida Ruhobod nomi bilan muqaddas ziyoratgoh sifatida ardoqlanadi. Qutbi chohardahum-“O’n to’rtinchi qutb” faxrli kunyasiga sazovor karomatgo’y avliyo shayx Nuriddin Basir qabri ustiga tiklangan maqbara Arki Oliyning eng ko’zga tashlanadigan joyida bo’lgan. Rassom A.Vereshchagin ishlagan tasvirda maqbaraning shaklu shamoili, uning ko’rkam qiyofasi yagona hujjatdek muhrlanib qolgan. Maqbara ba’zi amaldor, harbiylarga yoqmagani uchun XX asr boshlarida atayin parchalab yuborilgan. Ko’hna Buxorodagi qator me’moriy ziyoratgohlarning qayta ta’mir etilishi, ba’zi o’rinlarda yangidan qurilishi Amir Temur nomi bilan bog’liq. Kulaxiy gumbazi bilan ajralib turadigan muqaddas qadamjo-Chashmai Ayyub binosi ichkarisida uni Amir Temur 1380-yilda qurdirgani qayd etilgan. Qadimgi Nomozgoh-shahar tashqarisidagi sayillar o’tadigan joydagi masjid ham Amir 51 Amir Temur jahon tarixida “Sharq”, Toshkent, 1996. 154-bet. Temur amri bilan ta’mir etilib, tartibga keltirilgan. Buxoro chekkasidagi Sayfiddin Boxarziy va Boyonqiloxon maqbaralari ham Amir Temur davrida tiklanib, atroflari barpo etilgan. Amir Temur sa’y-ehtiromi bilan bunyod etilgan turli binolar boshqa shaharlarda ham mavjud. Zangi ota maqbarasi (Toshkent viloyati). Zangi ota-Yassaviy muridlaridan birining kunyasidir. Uning nomi-Oyxo’ja Toshxo’ja o’g’li. Bu avliyo Hakim ota nomi bilan mashhur ma’rifatparvar shoir Sulaymon Boqirg’oniyning shogirdi bo’lgan. Maqbara ikki chorsi xonadan iborat: oldida-ziyoratxona, uning ortida- go’rxona. Ikkala xona ham har xil kattalikdagi gumbazlar bilan bog’langan. Ziyoratxona ustidagi baland gumbaz esa o’n olti qirrali pastroq asosga o’rnatilgan. Maqbara old tarafidagi peshtoq va ikki yonidagi xonalar bilan ko’rkamlashgan: koshinkor bezaklar maqbaraga mahobat bag’ishlagan. Ichkaridagi oq marmardan o’ymakorlik va naqshlar bilan bezatilgan qabrtosh diqqatga sazovor. Unda Zangi ota nomiga atalgan marsiya satrlari xushxat yozilgan. Peshtoqli qo’shgumbaz maqbara tashqi ko’rinishi, badiiy koshinkor bezaklari bilan Amir Temur davri me’morchiligining ajoyib namunasi bo’lib qoladi 52 . Xoja Ahmad Yassaviy xonaqoh-maqbarasi. Hazrat Ahmad Yassaviy istiqomat qilgan, “xilvat” turgan va, nihoyat, xoki osoyish topgan oromgoh manzil muborak Turkiston shahri zamini necha-necha asrlardan beri muqaddas ziyoratgoh bo’lib kelmoqda. Me’moriy majmua loyiha rejasi g’oyat san’atkorona tuzilgan. Tashqi tomondan qaraganda mahobatli yagona imorat devorlari tepasida uchta yirik hajm diqqatni jalb qiladi: kun chiqarda-ikki minorali baland peshtoq, o’rtada xonaqoh ustidagi katta gumbaz, kunbotarda esa maqbara ustidagi baland va bejirim piltavor 52 Amir Temur jahon tarixida “Sharq”, Toshkent, 1996. 156-bet. gumbaz. Kichik gumbaz shaklan Samarqanddagi Guri Mir maqbarasining mashhur gumbazini eslatadi. Maqbaraga to’rt tomondan kirib, o’rtadagi muqaddas qabrni ziyorat etish mumkin. Peshtoq ayvoni ichkarisida uchta eshik bor, o’rtasida ajoyib o’ymakor eshik, odatda, bayram tantanalarida ochilgan. Kundalik xizmat zarurati uchun ikki yondagi mo’jazkor o’ymakor eshiklardan foydalanilgan. Ichkarida ulkan jamoatxona – gumbazli xonaqoh tarxi chorsi. Asosiy chorsupa ravoqlarining kengligi 7.2 metr. Ziyoratxona turida maqbara joylashgan. Maqbaraning g’arb tomonida masjid, sharq tomonida esa katta mehmonxona – Katta Oqsaroy nomi bilan ma’lum. Uning janubida chog’roq xona – Kichik Oqsaroy. Bundan tashqari, kutubxona, oshxona kabi maxsus xonalar ham. Bundan tashqari, kutubxona, oshxona kabi kabi maxsus xonalar ham bor. Xonaqoh-maqbara binosining bezaklari orasida tashqi va ichki adabiy yozuvlar alohida o’rin tutadi. Qur’oni karim va hadisi shariflardan ko’plab namunalar keltirilgan. Bino tashqarisidagi devor va gumbazlar libosi-koshinkor, bezaklari orasida ko’proq katta ko’fiy usulida bitilgan monumental yozuvlar ko’zga tashlanadi. Maqbara gumbazi osti g’o’lasida ulkan yozuvlar balandligi 5 metrdan ortiq. Ulkan bino devorining (balandligi 16 metr) tepasidagi hoshiyasiga balandligi 2,6 metr, uzunligi 163 metr bo’lgan xatti nasx uslubida Qur’oni karimning oyatlaridan anchagina namunalar yozilgan. Ziyoratxona o’rtasida quyilgan qirq quloqli qozon har jihatdan ham san’at asari sifatida diqqatni tortadi 53 . 53 Amir Temur jahon tarixida “Sharq”, Toshkent, 1996. 157-bet. III BOB. Temuriylar davrida binokorlik va shaharsozlik ishlari tarixi 3. 1 . Mirzo Ulug’bek davrida amalga oshirilgan bunyodkorlik ishlari Ulug‘bek Amir Temurning nabirasi, Shohrux mirzoning to‘ng‘ich o‘g‘lidir. 796 hijriy, yakshanba kuni jumodi alavval oyining 19-da [milodiy 1394 yili, 23 martda] tug‘ilgandir. Shohrux mirzo otasi Amir Temur ko‘ragonning o‘limidan besh yil keyin Hirotdan Samarqandga kelib, Mironshohning o‘g‘li o‘z birodarzodasi Sulton Xalilni Samarqand taxtidan tushirib, o‘z o‘g‘li Ulug‘bekni [taxtga] o‘tqazdi. Ulug‘bek xonligidan 16 yil so‘ng hijriy 823 [milodiy 1420- 21]da ushbu madrasani soldirdi. Ushbu Madrasa shahar o‘rtasida [arki oliyga yaqin bir o‘rindadir]. [Madrasaning] tog‘ shukuhli hay ati ustuxonbandʼ mustahkamligidan falak binosidan tinchlikni olgan, yuksaklik jihati bo‘lmish azamatnishon peshtoqi og‘irligidan yerga zilzila keltir-gan, uning oliy darajali kungiralarini qudrat ustasi falak ayvonining muqarnaskorligi bilan bir xilda yasagan, lojuvard koshinlarini qazo naqqoshi falakning charog‘on yulduzlari bilan bir tartibda naqsh qilib, ularga daxldor qilgan quyoshdek jilvasi, zarnigor naqshlari, go‘zal falak gunbazi bilan hamvazn edi. Bu buyuk Madrasa ikki qavatli bo‘lib, har bir ravoqda bir hujrada talabadan ikki kishi turar ekan. Samarqandning buzuqchilik chog‘larida o‘zbek xonlaridan birovi podshohlik o‘rdasiga sarko‘b [qo‘rg‘on ichidagi yovni to‘pga tutnsh uchun ko‘riladigan yuksak o‘rin] bo‘lmasin, deb ustgi qavatini buzdirgan. Hozirda [u] bir qavatlikdir. Madrasaning imorati bitgandan keyin Ulug‘bek mirzo u yerda Qozizoda Rumiyni mudarrislikga belgiladi. Ba zi vaqt o‘zi ham dare aytmoqqa kirishar edi ʼ 54 . Madrasa solingandan to‘rt yil keyin 833 [1429-30] Ulug‘bek, Qozizoda Rumiy, mavlono G‘iyosiddin Jamshid, mavlono Muiniy Koshiy, mavlono Salohiddin Muso bilan Ko‘hak pushtasining etagida, Obi rahmat arig‘ining 54 Самарқанд шаҳрининг умумбашарий маданий тараққиёт тарихида тутган ўрни. Самарқанд шаҳрининг 2750 йилик юбилейига бағишланган халқаро илмий симпозиум материалари. Самарқанд – 2007. yoqasida rasadxona binosiga boshladi. Rasadxonaning tevaragida buyuk-buyuk hujralar tuzdi. Rasadxona tepasining etagida go‘zal chorbog‘ va chinixona yasatib, ko‘pincha unda turar edi. Rasadxonani imorat qilayotganda bitkazishdan burun, brya-gi ulamo o‘tar duiyodan mangulik olamiga jo‘nadilar. Bundan so‘ng‘ alloma Ali Qushchi kengashi bilan rasadxonani bitkazdi. Ulug‘bek Mirzo hijriy 841 [milodiy 1437-38 yil]dan boshlab munajjimlar orasida e tiborli bir kitobʼ sanalgan «Zi j i Ko‘ragoniy”ni yozdi. Ulug‘bek mirzoning ikki o‘g‘li bor edi. Birinchisi mirzo Abdullatif, ikkinchisi mirzo Abdulaziz edi. Abdullatif 851 hijriy [milodiy 1447-48] o‘z otasi Ulug‘bekni o‘ldirdi. [Ulug‘bek mirzo] 57 yil yashadi. Mirzo Abdulazizni otasidan ikki kun ilgari o‘ldirgan edi. Bundan olti oy so‘ngra Abdullatifni Bog‘i chinordan shahar sari kelayotganda, Ulug‘bek odamlaridan Bobo Husayn degan birov otib o‘ldirdi66. Uniig boshini Ulug‘bek madrasasining peshtoqiga osdilar. Ulug‘bekning qabri o‘z bobosi Amir Temur ko‘ragon ko‘milgai gumbaz ichidadir 55 . Samarqand tasvirida Bobur shaharning ko‘plab bog‘lari, me’morchilik obidalari haqida ma’lumot beradi. Temuriylar saltanatining poytaxti bo‘lgan ushbu shaharda Amir Temur davrida yanada ko‘plab me’moriy obidalarning barpo etilgan, bog‘u rog‘lar yaratilgan va bu bunyodkorlik ishlari shahzodalar Shohruh, Ulug‘bek, Muhammad Sultonlar tomonidan munosib davom ettirilib bir qancha madrasalar, inshootlar, minoralar qad roslaganini alohida ta’kidlab o‘tadi. Xususan, Bog‘i Dilkusho, Bog‘i Bo‘ldu, Naqshi Jahon, Bog‘i Chanor, Bog‘i Shamol, Bog‘i Behisht kabi bog‘lar mazkur shaharga o‘zgacha ko‘rk, go‘zallik bag‘ishlab turganini zavq bilan tasvirlaydi. Uning o‘zi ham shu kabi obidalar, bog‘lar yaratishni maqsad qiladi, ammo bu orzusini Kobul va Hindistonda amalga oshirishga majbur bo‘ladi. Bobur Samarqand tasvirida Ulug‘bek madrasalari va rasadxonasini batafsil keltiradi: “Temurbekning va Ulug‘bek Mirzoning imorati va bog‘oti Samarqand mahallotida ko‘pdur... Ulug‘bek Mirzoning imoratlaridin 55 Самария.... 25 бет. Samarqand qal’asining ichida madrasa va xonaqohdur. Xonaqohning gunbazi bisyor ulug‘ gunbazdur. Olamda oncha ulug‘ gunbaz yo‘q deb nishon berurlar”, tarzidagi ma’lumotlardan madrasa va xonaqohning ulug‘vorligini, uning gunbazi ham ancha muhtasham ekanini tasavvur qilish mumkin. Bobur Samarqandni qo‘lga kiritganidan so‘ng bu yerda Ulug‘bek Mirzo tomonidan bunyod etilgan inshootlarni, me’moriy obidalarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rishga musharraf bo‘ladi. Xususan, Ulug‘bek ilmiy salohiyatining nodir namunasi bo‘lgan rasadxonani ham diqqat bilan ko‘zdan kechiradi: “Pushtayi Ko‘hak domanasida rasaddurkim, zij bitmakning olatidur. Uch oshyonliqtur. Ulug‘bek Mirzo bu rasad bila “Ziji Ko‘ragoniy”ni bitibtur...”. Bu ma’lumotlardan muallifning Ulug‘bek shaxsiyatiga, uning ilmiy faoliyatiga alohida ehtirom bilan qaraganini ko‘rish mumkin. Boburning ushbu tarixiy faktlari yana shunisi bilan ham muhimki, sobiq sho‘rolar davrida Ulug‘bek rasadxonasi uning vafotidan keyin Xoja Ahror Vali topshirig‘i bilan buzib tashlangan degan soxta ideologiyaga munosib javob ham bo‘ladi. Sababi, Ulug‘bek vafotidan bir qancha vaqt o‘tib bu rasadxonani o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan, uni o‘sha davrda hali ham muhtasham inshoat ekanini tasvirlagan Boburning bu tarixiy ma’lumotlari juda qimmatli hisoblanadi 56 . Mirzo Ulug‘bek haqida fikr yuritar ekan, Bobur uning falakkiyot ilmida beqiyos iste’dod sohibi bo‘lganini, o‘z davrining ko‘plab astranomlaridan kuchli salohiyati bilan ajralib turganini aniq dalillar bilan asoslaydi. Tabiatan har narsaga qiziquvchan Boburning falakkiyot ilmidan ham yaxshigina xabardor bo‘lganini uning bu sohada yaratilgan asarlar haqida keltirgan ma’lumotlaridan ham anglash mumkin. Jumladan, “Ulug‘bek mirzo bu rasad bila “Ziji Ko‘ragoniy”ni bitibturkim, olamda holo bu zij musta’maldur. O‘zga zij bila kam amal qilurlar. Mundin burun “Ziji Elxoniy” masta’mal erdikim, Xoja Nosir Tusiy Halokuxon zamonida Marog‘ada rasad bog‘latibtur, Halokuxondurkim, Elxon ham derlar. G olibo olamda yetti-sekkiz rasad besh ʻ bog‘lamaydurlar...” tarzida ma’lumot bergan Bobur falakiyot ilmida “Ziji 56 Amir Temur va Ulug’bek zamondoshlari xotirasida…. Тошкент “Шарқ”, 2003. 86-bet. Ma’muniy”, “Ziji Batlimus” hamda Hindistonda tuzilgan zijlar haqida fikr yuritadi va ulardan eng mukammali Ulug‘bek tomonidan bitilgan zij ekanini alohida ta’kidlab o‘tadi. Shu o‘rinda bir ma’lumotni ham keltirib o‘tish lozim, boburiylar sulolasidan Muhammadshohning topshirig‘i bilan hind astronomi Savay Jay Singh Ulug‘bek asari ta’sirida “Ziji Muhammadshohiy” kitobini yozadi. Mirzo Ulug‘bekning ushbu asari muqaddima, trigonometrik, jo‘g‘rofiy, sayyoralar harakati, yulduzlar koordinatlari, ekliptikaning og‘ishi va shunga o‘xshash yuzdan ortiq jadvaldan iborat. Asar Ulug‘bekning shogirdi Ali Qushchi tomonidan Istanbulga olib ketilgan nusxasi orqali Yevropa davlatlariga tarqaladi, ko‘plab nashrlar, tarjimalarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Umuman aytganda, Mirzo Ulug‘bek hukmronligi davrida ilm-fan, madaniyat, san’at Movarounnahrda o‘zining eng yuqori cho‘qqisiga yetdi, Samarqandning ilm-fan markazi sifatidagi dovrug‘i keng tarqaldi. Temuriylar davri O‘rta Osiyo madaniyati tarixida alohida o‘rin tutadi. Bu davrdagi madaniy yutuqlar umumbashariy sivilizatsiyasi darajasida Amir bo‘lgan. Madaniyat tarixidagi ushbu mumtoz davrda o‘zbek madaniyatining shakllanishi bu davrdagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bilan bog‘liqdir. Xususan, me morchilik, ilm-fan, adabiyot, san at, hunarmandchilik ravnaq topdi.ʼ ʼ Mamlakat, shuningdek, yirik shaharlar Samarqand, Shahrisabz, Buxoro, Termiz, Toshkent va Hirotning obodonchiligi, madaniy ravnaqi yo‘lida Movarounnahr va O‘rta Sharq mamlakatlaridan, Hindistondan ko‘plab fan va san at ahllari, ʼ hunarmandlar, me mor va musavvirlar jam bo‘lgan. Ularning sa y-harakati bilan ʼ ʼ Shohizindadagi bir guruh me moriy yodgorliklar, Bibixonim masjidi, Dor us - ʼ siyodat (Kesh), Turkistondagi Ahmad Yassaviy maqbarasi kabilar barpo etildi. Shuni alohida ta kidlash joizki, Amir Temur va temuriylardan Shohruh, ʼ Ulug‘bek, Boysung‘ur Mirzo, Abu Said Mirzo va boshqalar madaniyat, adabiyot, naqqoshlik, me morlik rivojiga katta e tibor berdilar va ularga homiylik qildilar. ʼ ʼ Temuriylar davlati Xitoy, Tibet, Hindiston, Eron, Rusiya, Volga bo‘yi, Sibir bilan muntazam savdo-sotiq aloqalari olib borgan. Chet davlatlar bilan savdo aloqalarini kengaytirishda temuriylarning elchilik aloqalari muhim ahamiyat kasb etgan. Amir Temur yirik shaharlarda savdo rastalari, bozor va yo‘llar qurdirdi, savdo yo‘llarida karvonsaroylarni ko‘paytirdi. Ayniqsa, Samarqand va Buxoroda bozor, chorsu, tim, toq, kappon kabi savdo-hunarmandchilik inshootlari qad rostladi. Samarqandning markaziy qismi bo‘ylab o‘tgan keng ko‘chaning ikki tomoniga savdo do‘konlari (rastasi) joylashtirilgan. Samarqand va Buxoro savdo maydonlarining kengligi va ixtisoslashtirilgan bozorlarga egaligi bilan ajralib turgan. Bozor savdo markazi bo‘lishi bilan birga hunarmandchilik ishlab chiqarishi joyi ham bo‘lgan. Shuningdek, bozorlarda qo‘lyozma kitoblar, yozuv qog‘ozi sotilgan, ariza yoki maktub yozuvchi mirzalar ham o‘tirgan. Savdo rastasi unda sotiluvchi tovar nomi bilan atalgan ( Toqi zargaron , T oqi telpakfurushon kabi ) . Bozorlarda adabiyot, she riyat, ilm-fan haqida suhbatlarʼ tashkil etilgan, farmonlar e lon qilingan va aybdorlar jazolangan. Turli ʼ tomoshalar shu joyda ko‘rsatilgan, masjid, madrasa, hammom bozorga yaqin joyga qurilgan 57 . Temuriylar davrida karvon yo‘llarida elchilar, choparlar va savdo karvonlari uchun dam olish, otlarni almashtirish joylari- yomlar, rabotlar,sardobalar qurilgan. XIV-XV asr oxirlarida Movarounnahr ko‘p mamlakatlar bilan ijtimoiy-iqtisodiy, ba zan siyosiy va ʼ harbiy ahamiyatga ega bo‘lgan karvon yo‘llaribilan bog‘langan edi. Bu yo‘llar xalq turmush tarzi, diniy, iqtisodiy, ma naviy va moddiy madaniyati jihatidan bir- ʼ biridan farqlanuvchi mamlakatlarning o‘zaro aloqasini rivojlantirishga imkon yaratdi. Karvon yo‘llari savdo, diplomatik munosabatlar borasidagi amaliy vazifasidan tashqari, ayni vaqtda mamlakatlar va xalqlarning o‘zaro iqtisodiy va madaniy aloqalarini mustahkamlashga ham xizmat qildi. Dadil aytish mumkinki, bu davrda Buyuk Ipak yo‘li tiklanib, mintaqalarning madaniy taraqqiyoti uchun xizmat qildi. 57 Amir Temur va Ulug’bek zamondoshlari xotirasida…. Тошкент “Шарқ”, 2003. 86-bet. O‘rta Osiyo zaminida temuriylar davrida me morchilik, ilm-fan, adabiyot, san atʼ ʼ sohalari kamolot bosqichiga ko‘tarildi. Temuriylar davlatining qudrati ayniqsa me morchilik ʼ da namoyon bo‘ldi. Oqsaroy peshtoqida bitilgan “Agar bizning quvvat va qudratimizga ishonmasang, imoratlarimizga boq!» degan yozuv Amir Temur saltanatining siyosiy maqsadini ham anglatar edi. Chunki barpo etilayotgan inshootlarning ulug‘vorligi siyosiy vazifalardan biri edi. Bu davrda Movarounnahr shaharlari qurilishida mudofaa devorlari, shoh ko‘chalarni tartibga solish, me moriy majmualarni qurish avj olgan. Ilk o‘rta asrlardagi ʼ shaharning asosiy qismi bo‘lgan «shahriston”dan birmuncha farq qiluvchi «hisor” qurilishini Samarqand va Shahrisabzda kuzatish mumkin. Amir Temur davrida Kesh (Shahrisabz) shahar qurilishi yakunlandi. Hisorning janubi - g‘arbida hukumat saroyi - Oqsaroy va atrofida rabotlar qurildi, bog‘-rog‘lar barpo etildi. Shahar mahallalardan iborat bo‘lib, bir qanchasi guzarlarga birlashgan. Shaharda me moriy majmualar shakllanishi Temuriylar davrining eng katta ʼ yutug‘i bo‘ldi. Me morchilik taraqqiyotning yangi bosqichiga ko‘tarildi. Bu ʼ jarayon muhandis, me mor va naqqoshlar zimmasiga yangi vazifalarni qo‘ydi. ʼ Amir Temur davrida gumbazlar tuzilishida qirralar oralig‘i kengaydi. Ikki qavatli gumbazlar qurishda ichkaridan yoysimon qovurg‘alarga tayangan tashqi gumbazni ko‘tarib turuvchi poygumbazning balandligi oshdi. Mirzo Ulug‘bek davrida gumbaz osti tuzilmalarning yangi xillari ishlab chiqildi. Aniq fanlardagi yutuqlar me morchilik yodgorliklarida ham yaqqol namoyon bo‘ldi (Shohizinda, ʼ Ahmad Yassaviy, Go‘ri Amir maqbaralari, Bibixonim masjidi, Ulug‘bek madrasasi). Ularning old tomoni va ichki qiyofasi rejalarini tuzishda me moriy ʼ shakllarning umumiy uyg‘unligini belgilovchi handasaviy tuzilmalarning aniq o‘zaro mutanosibligi bo‘lgan. Bezak va sayqal ishlari ham bino qurilishi jarayonida baravar amalga oshirilgan. Temuriylar davrigacha va undan keyin ham Movarounnahr hamda Xuroson me morchiligida bezak va naqsh bu qadar yuksalmagan edi. Amir Temur va ʼ Mirzo Ulug‘bek davri me morchiligida bezakda ko‘p ranglilik va naqshlar xilma- ʼ xilligi kuzatiladi. Epigrafik bitiklarni hattotlik san atini mukammal egallaganʼ ustalar binoning maxsus joylariga olti xil yozuvda yozganlar. Koshin qoplamalarda tasviriy mavzular kam uchraydi. Oqsaroypeshtoqlarida sher bilan quyoshning juft tasviri mavjudki, bu ramziy ma noga ega. ʼ Bu davrdagi bino ichining bezagi ham xilma-xil bo‘lgan. Devor va shift, hatto gumbaz ham naqsh bilan ziynatlangan. Amir Temur davrida qurilgan binolarda ko‘k va zarhal ranglar ustun bo‘lib, dabdabali naqshlar ishlangan . Mirzo Ulug‘bek davrida esa, Xitoy chinnisiga o‘xshash oq zamindagi ko‘k naqshlar ko‘p uchraydi 58 . XV asrda madrasa me morchiligi o‘zining uzil-kesil shakllangan qiyofasiga ʼ ega bo‘ldi. Madrasa qurilishi yagona tizim bo‘yicha rejalashtirilsa ham, asosiy shakllari, ularning o‘zaro nisbatlari va bezaklariga ko‘ra har biri o‘z qiyofasiga ega edi. Temuriylarning ikki san at durdonasi - Samarqanddagi Ulug‘bek va ʼ Hirotdagi Gavharshodbegim madrasalari yagona tizim rejasi bo‘yicha qurilganiga qaramay, bir-biridan farq qiladi. Samarqanda Ulug‘bek madrasasini qurilish tarixini o‘rganish bo‘yicha monografiya, bir necha o‘nlab ilmiy maqolalar va maʼruzalar tayyorlanib chop etilgan. Registon maydoni haqidagi nashr etilgan monografiyalardan biri «Mavzaley Регистан» deb yuritilib, olimlar ham muallifligi, M.E.Masson tahriri ostida yozilgan ilmiy maqolalar to‘plamidan iborat. U 1958 yilda rus tilida chop etilgan. Kitobda yodgorlikka doir deyarli barcha masalalar: yodgorlikning meʼmoriy rejaviy yechimi, uning naqshi-nigorlari, yodgorlik ustida olib borilgan meʼmoriy-arxeologik izlanishlar natijalari, yodgorliklarning qurilish tarixi kabi masalalar yoritib berilgan. Madrasalarni o‘rganishda G.A.Pugachenkova 59 , M.E.Masson va boshqa olimlarning xizmatlari kattadir 60 . M.E.Masson rahbarligi ostida 1929 yilda nashr qilingan “Registan i yego medrese” deb nomlangan kitob Samarqandda nashr etilgan bo‘lib, asosan Registon ansambli va uning 58 Amir Temur va Ulug’bek zamondoshlari xotirasida…. Тошкент “Шарқ”, 2003. 88-bet. 59 Пугаченкова Г.А.Самарканд. Бухара. (По древним памятникам). (Серия « Архитектурно-художественные памятники городов СССР »). М., Искусство. 1961. 213 с. 60 Алескеров Ю.Ж. Самарканд. Страницы истории. Ташкент. 1967 г madrasalari va ularning dastlab, qurilishdan oldingi loyihalaridan tortib, madrasalardagi har bitta hujralar haqida alohida taʼkidlab o‘tilgan. Bundan tashqari, 100 yil oldingi eski shaharning bunyod etilishi bilan bog‘liq bo‘lgan maʼlumotlar keltirib o‘tilgan 61 . Mustaqilligimiz sharofati bilan meʼmorchilik sohasida juda katta yutuqlarga erishildi va bu borada meʼmorchilikka oid bir nechta kitoblar chop etilgan. Bulardan biri «Samarqand asrlar chorraxasida» deb nomlanib, 2001 yil nashrdan chiqqan bu kitob Samarqand shahriga «Amir Temur» orderi berilishi bilan bog‘liq bo‘lib, bu erda mustaqillikdan keyingi olib borilgan ishlar to‘g‘risida va meʼmorchilikda bo‘layotgan o‘zgartirishlar to‘g‘risida taʼkidlab o‘tilgan 62 . Ulug‘bek madrasasi va uning qurilish tarixi haqida R.Sh.Zohidovning «Registon maydoni tarixi» deb ataladi. U 2007 yilda chop etilgan. Ushbu asarda muallif Registon maydoning yaʼni Tillakori, Sherdor va Ulug‘bek madrasalarining taʼmirlash jarayoni to‘g‘risida maʼlumotlar keltirib o‘tilgan 63 . Ulug‘bek m adrasa si loyihasi ni Shohruh Mirzoning saroy meʼmori Qavmiddin Sherozoy tomonidan ishlab chiqilgan. Ulug‘bek madrasasi binosi meʼmorchilik asari jihatidan va sifat nuqtai nazardan ham musulmon Sharqida ana shu tipdagi binolarning klassik namoyondasidir. Ulug‘bek madrasasining saqlanib qolgan qiyofasining o‘zi, o‘tmish meʼmorchilik sanʼati naqadar yuksak ekanligidan darak beradi. Madrasa to‘g‘ri to‘rtburchak bo‘lib, sathi 56 x 81 metr to‘rtburchak (chorburchak), hovlining sathi 30 x 40 metr, uning o‘rtasida sakkiz qirrali hovuz bo‘lgan. Registonga qaragan tomoni bosh tomon bo‘lib, katta peshtog‘i chuqur tokchadan iborat va 15 metrli nayzasimon ark bilan yopilgan. Keyinchalik peshtoq o‘qida joylashgan bosh darvozadan yana ikki tomonidagi rovoq tokchalari o‘rtasidan ikkita egri-bugri shakldagi yo‘laklardan eshik ham 61 Массон.М.Е. Регистон и его медресе. Самарканд. 1929 г. 62 Рўзиев. Э.М. Самарқанд асрлар чоррахасида. А.Қодирий. -Тошкент.2001. – Б. 19-35. 63 Зоҳидов.Р.Ш. Регистон майдони тарихи. А.Қодирий. -Тошкент.2007 й. Б. 47-69 o‘tkazilgan. Ikki yonboshdagi ko‘chalardan kirish uchun yordamchi eshiklar qilingan. Binoning burchaklarida to‘rtta o‘quv xonalari mavjud. Beshinchisi cho‘zilgan shaklda bo‘lib asosiy tomonning ro‘parasida joylashgan va masjid vazifasini o‘tagan. Darsxonalarga kiradigan eshiklar, tepasi yopilgan yo‘laklardan o‘tadi va hovlining to‘rt tomonida joylashadi, o‘quv xonalariga yorug‘lik kichkina oynachalardan kiradi. Oynalar binoning tashqi yuzasida joylashgan. Kirish darvozalari, ayvon va darsxonalar balandligi ikki oshyonli hujralar balandligi bilan teng. Ikki oshyonli hujralar ichki hovlini o‘rab olib, har tomondan oltitadan tutashtirilgan, faqat birinchi qavatdagi kirish yo‘laklar to‘rtta qanos enligini egallab bu tutashuvga kirmagan. Reja tuzilishi binoning o‘qiga nisbatan simmetrik berilgan. Yashash hujralariga kirishdagi yo‘laklarda tokchalar va peshayvonlar mavjud, xonalarning sathi 3x3,7 yoki 3,2 x4,6 bo‘lib, to‘rida yordamchi xona ham bor. Ulug‘bek madrasasi yopiq to‘rtburchakli hovli bo‘lib orqasida masjid va xonaqo bo‘lgan. Ansamblning to‘rt burchagida to‘rtta minora bo‘lgan. Hovlining atrofida hujra bo‘lib ulardan yuzdan ortiq madrasa talabalari yashaganlar. Boshlang‘ich ko‘rinishda Ulug‘bek madrasasi xonaqolar ustiga o‘rnatilgan. To‘rtta gumbazdan va ikki qavatli binodan iborat bo‘lgan. Madrasa maydonga ulkan ark ko‘rinishida qaratilgan. Ularning qolgan uchta tomoni xam o‘qsimon ark bilan bezatilgan. Orqa portal minoraning kirish qismidir. Portallar ushbu inshoatlarning eng ajoyib elementlari hisoblanib bezak vazifasini bajargan, inshootga ulug‘vorlik baxshida etgan. Bu ulug‘vorlik juda oddiy usul bilan eshik o‘yiqlarini katta qilib ko‘rsatish bilan amalga oshirilgan. Inshoot odamda nafosat va yengillik hislarini uyg‘otadi. Devorlarda relyef bezaklari va uning qalinligi ishora qiladi, baʼzida bu narsa yo‘qqa chiqadi geometrik bezak ornamentlari arkning bezak pannosi, devorning ko‘k, havorang bezaklari insonlarning binoning og‘ir g‘isht qatlamlaridan iborat ekanligi haqida o‘ylantirmaydi. V.L.Vyatkinning so‘zlariga qaraganda u «O‘rta Osiyodagi saqlanib qolgan qadimgi madrasalardan biri xisoblanadi» 64 . XV asrning 20-40 yillarida Registon maydonida ko‘plab monumental binolar qad ko‘tarib, bu maydon Samarqand shahrining bosh maydoniga aylanadi. “Mirzo Ulug‘bek o‘zining bunyodkorlik faoliyatini shaharsozlik, meʼmorchilik, bog‘-landshafti, qayta tiklash va taʼmir ishlari, tasviriy sanʼat va naqqoshlik kabi sohalarda keng ko‘lamda olib bordi. Muhimi shundaki, u bu ishlarni nafaqat poytaxt Samarqandda, balki Shahrisabz, Buxoro, G‘ijduvon, Yassa, Marv, Zangi ota kabi shaharlar va qasabalarda olib bordi. Samarqandda amalga oshirilgan bunyodkorlik ishlarining mavqei va unda qo‘lga kiritilgan yutuqlar bu yerda o‘ziga xos meʼmoriy maktab yaratilganligining dalilidir” 65 . 1420 yilda madrasa qurilishi nihoyasiga yetganligi haqida binoning bosh ark peshtoqidagi yozuv xabar beradi. «Bu ilm binosining asoschisi ulug‘ sulton, sultonning o‘g‘li, dunyoning va asrlarning mutafakkiri Ulug‘bek Ko‘ragoniy, balandligi osmonga qadar ikki o‘lcham, og‘irligidan yer yuzining cho‘qqisi titraydi”, degan so‘zlar madrasa peshtog‘ida yozilgan. Ammo bu so‘zlar Ulug‘bek madrasasining hozirgi holatining asl nisbatlari va sifatlari haqida yetarli darajada xabar bera olmaydi. Hovli perimetri bo‘ylab binoning ikkinchi qavati mavjud emasligi, Sherdorga o‘xshagan baland gumbazlari yo‘qligi, to‘rtta minoralardan faqat ikkitasi saqlanib qolganligi, bosh peshtoq va minoralarning tojlari buzilib ketganligi sababli madrasaning oldingi holatini tasavvur qilish imkoniyatini bermaydi. Yuzlab yillar davomida yonidan o‘tgan ko‘chalarga nisbatan bino ancha cho‘kkan. Hovlining sathi maydondan 2,2 metrga pastdir. Lekin, hozirgi kungacha saqlanib qolgan bino shakllari Ulug‘bek madrasasining bunyodkorlari va quruvchilarining meʼmorchilik mahorati yuqori bo‘lganligidan dalolat beradi. Madrasaning chap va o‘ng tomonida qad ko‘tarib turgan minoralariga nazar solsak, minorani qiyshayib turganligining guvohi bo‘lamiz. Asosan buni quyosh 64 В.Л.Вяткин. Памятники древностей Самарканда. Т., 1929. стр 27. 65 Ўролов А., Хожихонов М. Улуғбек яратган маънавият -Т.: 1994, 82-бет botayotganida madrasani yonida tik turmaganini yaqqol kuzatish mumkin. Ulug‘bek madrasasini olti asr davomida 2 metrga cho‘kkan degan taxminlar bor. Har bir minoralarning og‘irligi 400 tonna bo‘lib, balandligi 33 metrdan bo‘lsa, ularning poydevori 9 metrni tashkil etadi. Har bir minoralarning ichida 56 tadan zinalari bor. Shuning uchun bu madrasani baʼzida «Minoralari cho‘kayotgan madrasa» deb yuritiladi. Aslida, ushbu minoralarni ustida sharafalari bo‘lgan yaʼni, ikki pog‘onali bo‘lishgan. Lekin afsuski, yuqori pog‘onalari bizning davrimizgacha yetib kelmagan. Demak, minoralar orqali yana ham balandga chiqishgan degan maʼlumotlar ham bor 66 . Tarixiy maʼlumotlarga ko‘ra, Ulug‘bek madrasasidan 1752 yilda Amir Muhammad Rahim davriga kelib non ombori sifatida foydalanishgan. Keyinchalik XIX asrga kelibgina Ulug‘bek madrasasi yana talabalar bilim olishi maskanida aylantirilgan. Aynan mana shu davrda hovlidagi tashqi ayvonchalarni taʼmirlash ishlari olib borilgan. Ulug‘bek madrasasi yillar to‘foni, zilzila va ayniqsa XVIII asrdagi jangu-jadallar taʼsiridan ancha talafot ko‘radi. Tashqi minora, gumbaz, ikkita minora va bir necha turar joylari vayron bo‘lgan. 1907 yilda zilzila oqibatida hovlidagi ayvonlarning deyarli hammasi shikastlangan. Shu yilda zararlangan joylarni taʼmirlash uchun maxsus komissiya tuzilgan. Unga rahbar qilib V.L.Vyatkin tayinlangan edi, ammo uning rahbarligi ostidagi guruhning faoliyati samarasiz bo‘lgan. 1918 yil birinchi bo‘lib shimoliy sharqiy minoraning og‘ayotganini, har kuni bu minora asosiy binodan ajralib qiyshayayotganini sezishadi. Aniq ediki agar chora ko‘rilmasa minora vayrona bo‘lar edi. Minorani o‘zlarining do‘konlari ustiga qulashidan qo‘rqib bu maʼlumotni Samarqandning muzeylarini va qadimiy yodgorliklarini himoya qilish bo‘yicha qo‘mitasi xodimi V.L.Vyatkinni xabardor qilishga qaror qiladi. V.L.Vyatkin Samarqanddagi yodgorliklarni qo‘riqlash bo‘yicha mutaxassis edi. Bu qo‘mita tomonidan 1920 yil may oyida Samarqanddagi qadimiy yodgorliklarni qutqarish va restavratsiya 66 Ремпел Л.И. Архикетурный орнамент Узбекистана. Ташкент, 1961 qilish bo‘yicha maxsus komissiya «SamKomistaris” ish boshladi. Komissiya tarkibi uchta bo‘limdan iborat bo‘lib, qurilish, badiiy va arxeologik yo‘nalishlarda bo‘lgan 67 . Vaqtinchalik minorani qutqarish uchun uni yog‘och karset bilan o‘rab qo‘yadi. 36 tonnali 24 ta po‘lat arqon bilan minorani shimoli-sharqiy podium tomonga yog‘och langarlarga mahkamlab qo‘yiladi. Buning natijasida minora og‘ishdan to‘xtab normal holatidagi 108 belgida to‘xtaydi. 1931 yilga kelib minoraning og‘ishi 5,1 ga ko‘paydi, u uni vayron bo‘lishi xavfini ko‘rsatar edi. Minoraning og‘irlik markazi gorizontal tekislik yuzasidan fundament o‘qiga nisbatan 1055 mm siljigan. Zudlik bilan ishni boshlash lozim edi. Shuxov loyihasi bo‘yicha ishlar boshlanib ketdi. Minoraning asosidagi o‘n beshta xoda ustunlarni olib tashlashdan oldin belgilangan marradan yuqoriroqda temir albastor quyib mahkamlash zarur edi. Xodalar kvadrat quti ko‘rinishidagi konstruksiyaga mahkamlangan edi. Konstruksiya minoraning korpusini o‘rab olgan har bir olib tashlangan xodalar temir albastor qorishma orasi 2-4 sm. Bu oraliq suv bilan aralashtirilgan va kley bilan to‘ldirib boriladi. Keyin xodalarni og‘ib ketishdan saqlash uchun ularni mahkamlash lozim edi. Har bir posongi uzunligi 1275 mm, qalinligi bir tarafi 89,2 mm, ikkinchi tomonida 147 mm og‘ir mahkamlangan xodalar progonlarga borib taqaladi. Bosimning bir tekisda taqsimlanishi uchun fasonli ostiga qalin svinets yo‘l o‘tgan. Minorani og‘ib ketishini oldini olish va xavfsizlikni ta minlash uchun posongilar tomonlarigaʼ (slindr yuzaga) ponalar qoqildi. Bu ponalar slindr yuzaga ega po‘lat yostiqchalardan iborat edi. Bu yostiqchalar yangi joylarga o‘tkazib turiladi. Chetki yostiqchalar qayrag‘ochdan yasalgan, chunki qayrag‘och emandek mustahkam hisoblanadi. Konstuksiyalarning barcha elementlari aniq hisob-kitob bilan yig‘ilgan. Minoraning aylanishi tros-arqonlar tizimi yordamida amalga oshiriladi. Minoraning bezaklari buzilmasligi uchun ular ostiga yumshoq daraxt yotqizildi. 67 Плетнев. И.Е. Обаснавание к проекту реставрации соффитов главного портала Улуғбека. Ташкент. 1920 г Madrasadagi eng katta ta mirlash ishlari 1952 yilda olib borilgan, bungaʼ ko‘ra binoning qayta ta mirlanishi, hovlidagi arkalarning ko‘chib tushgan ʼ joylarini to‘g‘rilash va binodagi kichik ta mirlash ishlari ham to‘laqonli ravishda ʼ olib borilgan. 1967 yilga kelib esa Gendel loyihasi asosida madrasaning sharqiy- janubiy minorasi qayta ta mirlangan. Bunga ko‘ra minoraning asosini ʼ mustahkamlab, uning shikastlangan qismlarida konstruktiv ishlar amalga oshirilgan. Ulug‘bek madrasasining katta peshtoqining ichida belbog‘lar mavjud, buning qo‘yilishining sababi binoning ikkinchi etaji qulab ketadi va uning ikki tomonidagi qovirg‘ali gumbazlari umuman yo‘q bo‘lib ketadi va shundan so‘ng katta ravoqli peshtoq o‘zini ushlolmay ag‘darilib ketadi. Peshtoqning qulab ketishini oldini olish uchun o‘rtasidan troslar bilan tortib qo‘yilgan. 1977 yil oktabr oyiga kelib, Ulug‘bek madrasasi binosining asosiga suv sizib o‘tishi sababli uni ta mirlash ishlari olib borilgan. Bunga ko‘ra muhandislarga binoning ʼ g‘arbiy devor qismining asosini ta mirlashni vazifa qilib berilgan edi. Ayniqsa ʼ g‘arbiy qismning shimoliy-janubiy qismi haddan ziyod yaroqsiz holatga tushib qolgan edi. Asosning zararlangani sababli shimoliy-sharqiy hamda janubiy- sharqiy minoralarni to‘g‘rilash ham zarur bo‘lgan. Shunday qilib, Ulug‘bek madrasasida yillar davomida turi zilzila va suv toshqinlari va namgarchilik sabab kichik kichik konstruksiv ishlar amalga oshirilgan. Mustaqillik yillariga kelib madrasaning deyarli barcha joylari qayta ta mirlanadi. 2011-2012 yillarga kelib madrasaning g‘arbiy-shimoliy tomon ʼ gumbazlari tiklangan. Mustaqilligimiz sharofati bilan madaniy yodgorliklarni saqlash va ta mirlash jarayonini uzliksiz ravishda olib borilishida sezilarli ishlar ʼ amalga oshirilmoqda. Jumladan, 2014 yilda Ulug‘bek madrasasida olib borilgan so‘nggi ta mirlash ishlari va Sherdor madrasasining hovlisidagi qarama qarshi ʼ peshtoqning ta mirlanayotganligi bunga yaqqol misol bo‘la oladi. ʼ Mirzo Ulug‘bek davrida ijodiy izlanishlar samarasi dahmalarning me moriy ko‘rinishiga ham ta sir o‘tkazadi. Shohizinda majmuasida sakkiz qirrali ʼ ʼ maqbara va hozirgacha Qozizoda Rumiy maqbarasi deb kelinayotgan («Sultonning onasi» uchun qurilgan, kimligi noma lum) maqbara quriladi. Mirzoʼ Ulug‘bek Buxoro, G‘ijduvon, Shahrisabz, Termiz, Toshkentda ham noyob imoratlar qurdirgan. Ammo qurilish miqyosi va bezaklar bo‘yicha Samarqanddagi obidalar ustunlik qilardi. Toshkentda Zangi ota maqbarasi va Shayhontohur majmuasi bo‘lib, uning tarkibidagi Qaldirg‘ochbiy maqbarasi XV asrning birinchi yarmiga mansub. Samarqanddagi Ulug‘bek rasadxonasi me moriy san atning noyob ʼ ʼ yodgorligidir. Rasadxona diametri 48 metrli aylana shaklda bo‘lib, uch qavatlidir. Rasadxonada Ulug‘bek bilan birga Jamshid Koshiy, Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi va boshqa allomalar astronomiya ilmiga rivoj berdilar. Temuriylar davrida yaratilgan maqbara, din arbobi va ruhoniylar qabrini o‘z ichiga oluvchi panjara-xazira, avliyolar qadamjolari, dahmalar alohida guruhni tashkil qiladi. Samarqandda Amir Temur davrida shayx Burxoniddin Sog‘arjiy xilxonasi - Ruhobod maqbarasi va temuriylar xilxonasi - Go‘ri Amir mahbarasi, shuningdek, Shohizinda majmuasida peshtoqli maqbaralar guruhi quriladi. Mirzo Ulug‘bek davrida ijodiy izlanishlar samarasi dahmalarning me moriy ko‘rinishiga ham ta sir o‘tkazadi. Shohizinda majmuasida sakkiz qirrali ʼ ʼ maqbara va hozirgacha Qozizoda Rumiy maqbarasi deb kelinayotgan («Sultonning онаси» uchun qurilgan, kimligi noma lum) maqbara quriladi. Mirzo ʼ Ulug‘bek Buxoro, G‘ijduvon, Shahrisabz, Termiz, Toshkentda ham noyob imoratlar qurdirgan. Ammo qurilish miqyosi va bezaklar bo‘yicha Samarqanddagi obidalar ustunlik qilardi. Toshkentda Zangi ota maqbarasi va Shayhontohur majmuasi bo‘lib, uning tarkibidagi Qaldirg‘ochbiy maqbarasi XV asrning birinchi yarmiga mansub. Amir Temur davrida tuzilishi va miqyosi bo‘yicha ulkan inshoot - Turkiston shahrida Axmad Yassaviy maqbarasi barpo qilindi. Bu maqbara musulmon Sharqining me moriy yodgorliklari orasida eng noyobidir. ʼ Samarqanddagi Ulug‘bek rasadxonasi me moriy san atning noyobʼ ʼ yodgorligidir. Rasadxona diametri 48 metrli aylana shaklda bo‘lib, uch qavatlidir. Rasadxonada Ulug‘bek bilan birga Jamshid Koshiy, Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi va boshqa allomalar astronomiya ilmiga rivoj berdilar. Mirzo Ulug‘bek davrida Samarqandning Registon maydoni shakllandi, Masjidi muqatta , 210 gumbazli Alika Ko‘kaldosh jome masjidi qad ko‘tardi. ʼ Shohizindadagi ayrim maqbaralar, Chilustun va Chinnixona saroylari, Shahrisabzda Ko‘kgumbaz masjidi uning davrida Xoja Ahror madrasasi, Ishratxona, Oqsaroy maqbaralari bunyod qilindi. Samarqanddagi Ulug’bek rasadxonasi me’moriy san’atning noyob yodgorligidir. Rasadxona diametri 48 metrli aylana shaklda bo’lib, uch qavatlidir. Temuriylar davrida qurilgan saroylar ikki xil bo’lgan. Birinchisi-ma’muriy- siyosiy maqsadda bo’lib, qal’a yoki shahar ichida qurilgan. Ikkinchisi-shahar tashqarisidagi bog’larda qurilgan qarorgohlarda qabul marosimlari, majlislar o’tkazilgan va xordiq chiqarilgan. Shahrisabzdagi Oqsaroy gumbazining diametri 22 metr bo’lib, toq va ravoqlari beqiyos bo’lgan. Temur va Ulug’bekning asosiy qarorgohi Samarqanddagi Ko’ksaroy va Bo’stonsaroy deyiladi. Shuningdek, shahar tashqarisida Temur o’n ikkita bog’ va saroylar bunyod ettirgan. Ulug’bek davrida Samarqandning Registon maydoni shakllandi, «Masjidi Muqatta’», 210 gumbazli Ko’kaldosh jom’e masjidi qad ko’tardi. Shohizindada ayrim maqbaralar, Shahrisabzda Ko’kgumbaz masjidi, «Chilustun” va «Chinnixona” saroylari uning davrida qurildi. XV asrning ikkinchi yarmida Samarqandda Xo’ja Ahror madrasasi, Ishratxona, Oqsaroy maqbaralari bunyod qilindi. Ko`hna Samarqand Temur va Temuriylar zamonida, ayniqsa Ulug`bek hukmronlik qilgan yillarda (1409-1449) yanada gullab yashnadi; hunarmandchilik, me'morchilik va adabiyot ravnaq topdi, ilm-fan yuksaldi, savdo rivojlandi. Ulug`bek farmoyishi bilan Buxoroda (1417), Samarqandda (1420), G`ijduvonda (1432-33) madrasalar va Marvda xayriya muassasalari qurildi. Bibixonim masjidi, Amir Temur maqbarasi, Shohi Zinda ansambli qurilishlari poyoniga yetkazildi 68 . Ulug`bek bulardan tashqari, talaygina jamoat binolari, ya'ni karvonsaroy, timlar,chorsu, hammom va hokazolarni ham qurdirgan.Karvonsaroylardan eng kattasi Registon, hozirgi Tillakori madrasasi o`rnida bo`lgan va Mirzoyi Karvon saroyi nomi bilan shuxrat topgan. Bunday karvon saroylar Ulug`bek zamonida, shaxar ichkarisidagina emas, balki Samarqand bilan tutash hamma savdo yo`llarida qurilgan edi. Ulug`bek Mirzo bobosi davrida qurila boshlagan, lekin ayrim sabablarga ko`ra bitmay qolgan talaygina binolarni ham bitkazdi. Go`ri Amir maqbarasi, Shohi zinda mozori va Shaxrisabzdagi Ko`k gumbaz masjidi shular jumlasidandir. 3.2. SAMARQAND — YANGI O‘ZBEKISTONNING TURIZM DARVOZASI KONSEPSIYASI NING AHAMIYATI Turizm – iqtisodiyotning yuqori daromad keltiradigan va jadal rivojlanayotgan tarmoqlaridan biri. Mazkur soha dunyo mamlakatlari va xalqlarining madaniyat borasidagi amaliy muloqotida o‘ziga xos robita vazifasini o‘tamoqda. Ayni paytda dunyoda 235 milliondan ortiq kishi ushbu sohada mehnat qilayotir. BMT Jahon sayyohlik tashkilotining ma lumotlariga ko‘ra,ʼ dunyoda sayyohlar oqimi har yili 4-5 foizga ko‘paymoqda. Mustaqillik yillarida Prezidentimiz rahnamoligida O‘zbekiston zamonaviy sayyohlik infratuzilmasi rivojlangan davlatlar qatorida o‘z o‘rni va mavqeiga ega bo‘ldi. Mamlakatimizga keluvchi sayyohlar oqimi muntazam oshib bormoqda. Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xiva kabi shaharlarimiz oliy darajadagi uchrashuvlar, xalqaro konferensiyalar, nufuzli musobaqalarga mezbonlik qilayotir. O‘zbekiston sayyohlik sohasida ulkan salohiyatga ega. Vatanimiz tarixiy qadamjolari ko‘pligi bo‘yicha dunyodagi yetakchi o‘n mamlakat qatorida turadi. 68 Amir Temur va Ulug’bek zamondoshlari xotirasida…. Тошкент “Шарқ”, 2003. 90-bet. Mamlakatimizda yetti mingdan ziyod tarixiy va madaniy yodgorlik bor. Samarqand, Buxoro, Xiva va Shahrisabz shaharlari YuNESKOning Butunjahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan. Yurtimizda sayyohlikning ekoturizm, geoturizm, ekstremal, tibbiy va madaniy yo‘nalishlari, otda, tuyada, avtomobilda sayohat qilish, alpinizm, baliq ovi, rafting kabi ko‘plab turlari rivojlanmoqda. Yangi sayyohlik yo‘nalishlari ishlab chiqilayotgani, xalqaro va mahalliy aeroportlar, transport kommunikatsiyalari barpo etilayotgani samarasida yurtimizga kelayotgan sayyohlar safi yildan-yilga kengayib borayotir. 2011-2013 yillarda mamlakatimizga kelgan xorijlik turistlar soni 129,5 foizga oshdi. Sayyohlik xizmatlari hajmi 175,8 foiz, shunday xizmatlar eksporti 180,2 foiz o‘sdi. Mingdan ortiq sayyohlik tashkiloti, jumladan, 550 turoperator va agentlik, 500 dan ziyod mehmonxona ularga jahon andozalari darajasida xizmat ko‘rsatmoqda. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ulkan bunyodkorlik ishlari samarasida xorijiy mehmonlar va delegatsiyalarni qabul qilish hamda ularga zamonaviy talablar asosida xizmat ko‘rsatish imkoniyatiga ega o‘nlab mehmonxonalar qad rostladi. Dunyo miqyosida tan olingan “Radisson”, “Lotte”, “Dedeman”, “Grand Plaza” kabi brendlar ostida xizmat ko‘rsatuvchi otellar bilan birga, kichik guruhlarda va oilaviy sayohat qiluvchilar uchun xususiy mehmonxonalar tarmog‘i barpo etildi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012 yil 10 oktabrdagi “O‘zbekiston Respublikasida turizm sohasini yanada qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori turizm va sayyohlik infratuzilmasini rivojlantirish, milliy turistik xizmatlarni xalqaro sayyohlik bozorlariga faol taklif etishda muhim dasturulamal bo‘lmoqda. “O‘zbekturizm” milliy kompaniyasi, “O‘zbekiston havo yo‘llari” milliy aviakompaniyasi, “O‘zbekiston temir yo‘llari” davlat aksiyadorlik kompaniyasi va boshqa tashkilotlar “O‘zbekiston” milliy stendi doirasida dunyoning ko‘plab yirik shaharlarida o‘tkazilayotgan xalqaro ko‘rgazmalarda muntazam ishtirok etib kelayotir. Bu mamlakatimiz sayyohlik tashkilotlariga xorijiy hamkorlar bilan yangi aloqalar o‘rnatish, o‘zaro manfaatli hamkorlik olib borish imkonini berayotir. Sayyohlikni rivojlantirish ushbu sohada kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish bilan bog‘liq. Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti, Samarqand iqtisodiyot va servis instituti, poytaxtimizdagi Singapur menejmentni rivojlantirish instituti, Toshkent, Samarqand, Buxoro va Xiva shaharlaridagi turizm kollejlarida sayyohlik marketingi va menejmenti, xizmat ko‘rsatish, xalqaro turizm, mehmonxona boshqaruvi va restoran ishi yo‘nalishlari bo‘yicha mutaxassislar tayyorlanmoqda. Yurtimizning har bir go‘shasi o‘ziga xos an analari, tarixiy obidalari, tabiiyʼ iqlim sharoiti bilan ajralib turadi. Aholi daromadlari oshib borayotgani va sayyohlik infratuzilmasi takomillashayotgani samarasida mamlakatimizda ichki turizm ham tobora rivojlanmoqda. Har bir hududning o‘ziga xos jihatlari, ichki imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda manzilli dasturlar amalga oshirilmoqda. Masalan, tarixiy obidalar kamroq bo‘lgan joylarda ekoturizm, geoturizm, off-road sayohatlari, tog‘li zonalarda ekstremal turistik xizmatlar tashkil etilmoqda. Sayyohlikni rivojlantirishga qaratilgan hududiy dasturlarga muvofiq madaniy meros ob ektlarini restavratsiya qilish, turistik ob ektlarni qurish va ta mirlash, ʼ ʼ ʼ yangi sayyohlik yo‘nalishlarini ishlab chiqish, sayyohlik tashkilotlari faoliyatini takomillashtirish borasida qator loyihalar amalga oshirilmoqda. Mamlakatimiz BMT Jahon sayyohlik tashkilotiga 1993 yilda a zo bo‘lgan. ʼ Samarqandda mazkur tashkilotning Buyuk ipak yo‘lida sayyohlikni rivojlantirish bo‘yicha mintaqaviy markazi faoliyat yuritmoqda. YuNESKOning 2011 yil oktabr oyida Janubiy Koreyada o‘tgan Bosh assambleyasida O‘zbekiston Respublikasi ikkinchi marta ushbu tashkilot Ijroiya kengashi a zosi etib saylandi. ʼ Bu maqomga dunyoning juda kam davlatlari sazovor bo‘lgan. 2014 yilning iyun oyida Ispaniyaning Santyago-de-Kompostela shahrida bo‘lib o‘tgan BMT Jahon sayyohlik tashkiloti Ijroiya kengashining 98-sessiyasida Ijroiya kengashning navbatdagi 99-sessiyasini Samarqandda o‘tkazish to‘g‘risidagi qaror qabul qilindi. “Yer yuzining sayqali” va “Sharq gavhari” deb ataladigan qadimiy va hamisha navqiron Samarqand azaldan o‘z ko‘rku salobati bilan barchani maftun etib keladi. Shaharning qadimiy va zamonaviy inshootlari, go‘zal va so‘lim tabiati sayyohlikni rivojlantirish uchun ulkan imkoniyatlar yaratmoqda. Prezidentimiz ta biri bilan aytganda, Samarqand tuprog‘ining har birʼ zarrasida ulug‘ bir hikmat bor, har bir ko‘chasi, maydon va xiyobonida salobat, fayzu tarovat bor. Bu qadimiy va hamisha navqiron shaharning har bir g‘ishtida bunyodkor xalqimizning buyuk iste dodi va mahorati, boqiy qadriyatlari ʼ mujassam. Istiqlol yillarida Samarqand o‘zgacha tarovat va mahobat kasb etdi. Amir Temur tavalludining 660 yilligi, Mirzo Ulug‘bek tavalludining 600 yilligi munosabati bilan Samarqandda ulkan bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi. Shahar markazida Sohibqiron bobomizning salobatli haykali qad rostladi. Mirzo Ulug‘bek rasadxonasi va madrasasi qayta ta mirlandi. Prezidentimiz farmoniga ʼ muvofiq 1996 yil 18 oktabr kuni Samarqand shahri “Amir Temur” ordeni bilan mukofotlandi. Shundan buyon bu kun yurtimizda Samarqand shahri kuni sifatida nishonlab kelinmoqda. Davlatimiz rahbari tashabbusi bilan Samarqandning asl tarixiy qiyofasini tiklash, iqtisodiy salohiyatini yuksaltirish borasida beqiyos ishlar amalga oshirildi. 2007 yilda Samarqand shahrining 2750 yilligi keng nishonlandi. Ushbu qutlug‘ to‘y arafasida boqiy shahar yanada go‘zallashdi. Barpo etilgan o‘nlab ijtimoiy-maishiy inshootlar – ta lim muassasalari va sport ʼ maydonchalari, tibbiyot maskanlari va mehmonxonalar, magistral yo‘llar, ko‘rkam bog‘u xiyobonlar Samarqand aholisi va mehmonlariga har tomonlama munosib sharoit yaratish barobarida, qadim shahar ko‘rkiga ko‘rk qo‘shmoqda. Amir Temur, Ruhobod maqbaralari, Registon maydoni, Hazrati Hizr va Bibixonim masjidlari, Shohi Zinda yodgorligi, Mirzo Ulug‘bek rasadxonasi qayta ta mirlandi. Ularni bir-biriga bog‘lovchi kichik halqa yo‘lining qurilishi shahar ʼ ahli va sayyohlar uchun yana bir qulaylik yaratdi. Samarqandning sayyohlik imkoniyatlari shahar iqtisodiyotini yanada rivojlantirish, aholi bandligini ta minlashda muhim omil bo‘lmoqda. Bugungi kunda bu yerda yuzdan ziyod ʼ sayyohlik firmasi va yuzga yaqin mehmonxona faoliyat ko‘rsatayotir. BMT Jahon sayyohlik tashkiloti Ijroiya kengashining 99-sessiyasi mamlakatimizning sayyohlik borasidagi ulkan salohiyati bilan jahon jamoatchiligini keng tanishtirish uchun yana bir qulay imkoniyat bo‘lib, xorijiy sayyohlik tashkilotlari va kompaniyalari bilan hamkorlikni yanada kengaytirish va mustahkamlashga xizmat qiladi. Sessiya dunyoning yetakchi ekspertlariga jahon sayyohlik bozorining bugungi holati va istiqbollari xususida tajriba almashish, bu boradagi yangi tendensiyalar, dolzarb sayyohlik muammolarini muhokama qilish imkonini berayotir. Xalqaro anjuman ishtirokchilari Registon majmuasi, Amir Temur va Xo‘ja Doniyor maqbaralari, Mirzo Ulug‘bek rasadxonasi, «Afrosiyob” muzeyi kabi diqqatga sazovor joylar va zamonaviy ta lim muassasalari faoliyati bilan tanishdi.ʼ Istiqlol yillarida Prezidentimiz rahnamoligida Samarqand shahrida amalga oshirilgan keng ko‘lamli bunyodkorlik va obodonlashtirish ishlariga, shaharning ulkan sayyohlik salohiyatiga, sohada kadrlar tayyorlashga qaratilayotgan alohida e tiborga yuksak baho berdi. ʼ Samarqand yurtimizning qadim shahri sifatida nafaqat yurtdoshlarimiz, balki dunyo sayyohlarini, tarixchiyu madaniyat olami hamda ilmu urfon vakillarini o‘ziga chorlab keladi. Shu sabab shahardan mahalliy va xorijiy sayyohlar, olimu nufuzli mehmonlar qadami uzilmaydi. Ma lumotlarga ko‘ra, ʼ Samarqand shahridagi birgina “Registon” ansambliga 2022 yilda 1 million 28 mingga yaqin mahalliy va xorijiy turistlar tashrif buyurgan. Prezidentimiz tashabbusi bilan tashkil etilgan Samarqand turizm markazi sayyohlar oqimini yanada oshirmoqda. Endilikda Samarqandni O‘zbekistonning “Turizm darvozasi”ga aylantirish va kelajakda sayyohlik xizmatlari hajmini 10 barobarga oshirish mo‘ljallanmoqda. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 24 dekabrdagi “Samarqand viloyatining turizm va transport salohiyatidan samarali foydalanish, viloyatni “Samarqand — Yangi O‘zbekistonning turizm darvozasi” konsepsiyasi asosida rivojlantirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori muhim dasturilamal bo‘ladi 69 . 69 http://old.muslim.uz › index.php/maqolalar/item/34707-se-… Shu o‘rinda ta kidlash joizki, yaqinda The Times nashri 2023 yildaʼ dunyoning borish tavsiya etilgan 13 ta joyi ro‘yxatini e lon qildi. Mamlakatdan ʼ tortib aniq manzilgacha bo‘lgan bu ro‘yxatda O‘zbekiston va Samarqand ham mavjud. Nashr Charlston va Samarqanddagi madaniy yo‘nalishlar e tibor uchun ʼ kurashayotganini alohida qayd etadi. Shuningdek, Samarqand turizm markazi ham tilga olingan. “Shahar tashqarisidagi Silk Road Samarkand yuqori darajadagi mehmonxonalar va gastronomiyani va da qiladi”, deya qayd etilgan. ʼ Davlat rahbarining yuqoridagi qarori asosida “Samarqand — Yangi O‘zbekistonning turizm darvozasi” ta rifining berilishi va ushbu g‘oya asosida ʼ sayyohlikni yanada rivojlantirish borasidagi amaliy ishlar alohida e tibor va ʼ e tirofga munosib. BMTning Butunjahon turizm tashkiloti Bosh ʼ Assambleyasining 25-sessiyasi Samarqand shahrida o‘tkazilishi ham bejiz emas. O‘zining boy tarixiga, taraqqiyot bosqichlariga ega ko‘hna shahar, minglab ziyolilarga oshyon, ilm-fan ravnaqiga makon bo‘lgan ko‘hna zamin yurtimizning nomini dunyoga tarannum etilishida, turizm rivojida muhim o‘rin tutadi. Xulosa qilib aytganda, Buyuk ipak yo‘li – xalqaro sayyohlikni rivojlantirishning yangi istiqbollari, sohada kadrlar tayyorlash va mutaxassislar malakasini oshirish, mintaqaviy rivojlanish va integratsiyani rag‘batlantirishda sayyohlik marshrutlarining roli, xalqaro turizmning bugungi holati va istiqbollari kabi mavzularda ma ruzalar tinglandi va muhokama qilindi. ʼ Amir Temur va Mirzo Ulug‘bek tufayli boshlangan madaniyat va fandagi uyg‘onish davri hamma zamonlarda o‘z ta sirini ko‘rsatib turdi. Ijtimoiy fanlar - ʼ arxeologiya, tarix, san atshunoslik, tabiiy fanlar - biologiya, geografiya, ʼ Samarqand zaminining sirlarini ochishga imkon bergan texnika fanlari ayni shu yerda ravnaq topdi. Bu yerda go‘zal me moriy obidalar muhitida xalqning ʼ betakror madaniyati rivojlanmokda. Ulug‘ ajdodlarining munosib vorislari bo‘lgan olimlar, talabalar, tadbirkorlar, davlatarboblari va xizmatchilar samarali mehnat qilmoqda. Samarqand savdo-tijorat markazlaridan biri bo‘lib qolmoqda. Ayni vaktda bu shahar jahon sayyohlarining “Ipak yo‘li”dagi asosiy ziyoratgohlaridan biridir Xulosa Must aqillik yillarida Samarqand o‘zgacha tarovat va mahobat kasb etdi. Amir Temur tavalludining 660 yilligi, Mirzo Ulug‘bek tavalludining 600 yilligi munosabati bilan Samarqandda ulkan bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi. Shahar markazida Sohibqiron bobomizning salobatli haykali qad rostladi. Mirzo Ulug‘bek rasadxonasi va madrasasi qayta ta mirlandi. ʼ Birinchi Prezidentimiz farmoniga muvofiq 1996 yil 18 oktabr kuni Samarqand shahri “Amir Temur” ordeni bilan mukofotlandi. Shundan buyon bu kun yurtimizda Samarqand shahri kuni sifatida nishonlab kelinmoqda. Davlatimiz rahbari tashabbusi bilan Samarqandning asl tarixiy qiyofasini tiklash, iqtisodiy salohiyatini yuksaltirish borasida beqiyos ishlar amalga oshirildi. 2007 yilda Samarqand shahrining 2750 yilligi keng nishonlandi. Shu ma noda magistirlik ishida Amir Temur va Temuriylar davrida ʼ Amir Temur va Temuriylar davrida Samarqand me`morchiligi va shaharsozligi Adabiyotlar 1. Karimov I.A. Yuksak ma naviyat – yengilmas kuch.-T.: Ma naviyat, 2008. ʼ ʼ 2. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz// -T.:O‘zbekiston, 2017. 187-bet. 3. Ibn Battuta. Sayohatnoma “Tuhfat an-nuzzor fi g‘aroyib al-amsor va ajoib al-afsor” / mas ul muharrir va muqaddima muallifi N.Ibrohimov. – T.: ʼ “Sharq”, 2012. 4. Samarqand shahrining umumbashariy madaniy taraqqiyot tarixida tutgan o‘rni. Samarqand shahrining 2750 yillik yubileyiga bag‘ishlangan xalqaro ilmiy simpozium materiallari. Samarqand – 2007. 5. Akramov Sh. va boshqalar. O‘zbekistonning madaniy obidalari. – Toshkent.: «O‘zbekiston”, 1993 y. 6. Istoriya iskusstv Uzbekistana s drevneyshix vremen do ser. XIX v., 1965. S. 309. 7. Amir Temur o‘gitlari, 1992. 19-bet. 8. Sharafuddin Ali Yazdiy, Zafarnoma. Toshkent, 1996 9. Amir Temur jahon tarixida “Sharq”, Toshkent, 1996. 10. Amir Temur va Ulug’bek zamondoshlari xotirasida…. Toshkent “Sharq”, 2003. 11. Temur tuzuklari. Toshkent. 1992. 12. Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma. – T.: “O‘zbekiston”, 1996. 13. Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. Toshkent “Sharq”, 2002. 14. Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. Toshkent, “Sharq”, 1997 . 15. Lyusen Keren. Amir Temur salatanati. Toshkent “Ma naviyat”, 1999.ʼ 16. Abu Tohirxoja Samarqandiy. Samariya. So‘z boshi va sharhlar B.Ahmedov. Toshkent, 1969. 17. Rui Gonsales de Klavixo Diyevnik puleshestviya v Samarkand k dvoru Temura (1403-1406). M., 1992. 18. Istoriya iskusstv Uzbekistana s drevneyshix vremen do ser. XIX v., 1965. S. 309. 19. V.L.Vyatkin. Pamyatniki drevnostey Samarkanda. T., 1929. str 27. 20. Q. Mamarahimov. A.Berdimurodov. Samarqand tarixiy malumotnoma. Toshkent. 2000. 109-112 bet. 21. Aleskerov YU.J. Samarkand. Stranits ы istorii. Tashkent. 1967 g 22. Masson.M.E. Registon i yego medrese. Samarkand. 1929 g. 23. Ro‘ziyev. E.M. Samarqand asrlar chorraxasida. A.Qodiriy. - Toshkent.2001. – B. 19-35. 24. Zohidov.R.Sh. Registon maydoni tarixi. A.Qodiriy. -Toshkent.2007 y. B. 47-69 25. O‘rolov A., Xojixonov M. Ulug‘bek yaratgan ma naviyat -T.: 1994, 82-bet ʼ 26. Rempel L.I. Arxiketurn ы y ornament Uzbekistana. Tashkent, 1961 27. Pletnev. I.E. Obasnavaniye k proyektu restavratsii soffitov glavnogo portala Ulug‘beka. Tashkent. 1920 g 28. Bartold.V.V. Ulug‘bek i yego vremya. Tashkent. 1915 g. 29. O‘zRMDA, S–68-65/A-90-fond, Albom Fotoilliustratsii. Medrese Ulugbeka v.g. Samarkande. 1994 y. 30. Bartold V.V. Istoriya kulturnoy jizni Turkestana. Sochineniye, T.II. ch. 1. 1963. – S. 167-433. 31. Sem е?nov A.A. Nekotorыe osobennosti materialnoy kulturы proshlыx epox Sredney Azii // Izvestiya Sredazkomstaris. 1928. Vыp. 1. – S. 11-13. 32. Lunin B.V. Iz istorii russkogo vostokovedeniya i arxeologii v Turkestane. – Tashkent: Fan, 1958. 33. Yego je. Nauchn ы e ob щ estva Turkestana i ix progressivnaya deyatelnost. – Tashkent: Fan, 1962. – 112 s. 34. Pugachenkova G.A.Samarkand. Buxara. (Po drevnim pamyatnikam). (Seriya « Arxitekturno-xudojestvenn ы e pamyatniki gorodov SSSR »). M., Iskusstvo. 1961. 213 s.

MAVZU: Amir Temur va Temuriylar davrida Samarqand me’morchiligi va shaharsozligi KIRISH I BOB. Amir Temur va Temuriylar davrida Samarqand me’morchiligining o‘ziga xos xususiyatlari 1.1. Samarqand tarixchilar va sayyohlar nigohida 1.2. Amir Temur va temuriylar davri me morchiligining manbalarda aks etishiʼ II BOB. Amir Temur davrida qurilish ishlarining kengayishi hududlar misolida 2.1. Amir Temurning Shahrisabzda amalga oshirgan qurilish ishlari tarixi 2.2. Amir Temurning ulug’ zotlarga ehtiromi me’morchilik ishlari misolida III BOB. Temuriylar davrida binokorlik va shaharsozlik ishlari tarixi 3.1. Mirzo Ulug’bek davrida amalga oshirilgan bunyodkorlik ishlari 3.2. Samarqand — Yangi O‘zbekistonning turizm darvozasi” konsepsiyasining ahamiyati XULOSA Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati KIRISH

Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi. Must aqillik yillarida Samarqand o‘zgacha tarovat va mahobat kasb etdi. Amir Temur tavalludining 660 yilligi, Mirzo Ulug‘bek tavalludining 600 yilligi munosabati bilan Samarqandda ulkan bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi. Shahar markazida Sohibqiron bobomizning salobatli haykali qad rostladi. Mirzo Ulug‘bek rasadxonasi va madrasasi qayta ta mirlandi. ʼ Birinchi Prezidentimiz farmoniga muvofiq 1996 yil 18 oktabr kuni Samarqand shahri “Amir Temur” ordeni bilan mukofotlandi. Shundan buyon bu kun yurtimizda Samarqand shahri kuni sifatida nishonlab kelinmoqda. Davlatimiz rahbari tashabbusi bilan Samarqandning asl tarixiy qiyofasini tiklash, iqtisodiy salohiyatini yuksaltirish borasida beqiyos ishlar amalga oshirildi. 2007 yilda Samarqand shahrining 2750 yilligi keng nishonlandi. Samarqand shahri o‘zining qadimiyligi va betakrorligi bilan ajralib turadi. U o‘zining salkam uch ming yillik tarixini o‘zida mujassamlashtirgan. O‘z tarixining turli yillarida bunyod etilgan muhtasham binolar shahar ko‘rinishiga zeb bag‘ishlaydi. Ana shunday muhtasham inshootlardan biri Ulug‘bek madrasasidir. U o‘zining mahobatliligi, noyob me moriy xususiyati, boy qurilishi ʼ va ta mirlash tarixi bilan ajralib turadi. Prezidentimiz SH.M. Mirziyoevning ʼ qadim va navqiron Samarqand shahrining boy madaniy merosini saqlash bo‘yicha: “Samarqanddagi tarixiy obidalar, muqaddas qadamjolarni ta mirlash va ʼ obodonlashtirish ishlari izchil davom ettiriladi ” – deya bejizga aytmagan edilar. Shu ma noda Amir Temur va Temuriylar davrida Amir Temur va Temuriylar ʼ davrida Samarqand me`morchiligi va shaharsozligi mavzusining tadqiq etilishi dolzarb hisoblanadi. Mavzuning o‘rganilish darajasi. Dissertatsiyada ko‘tarilgan Amir Temur va Temuriylar davrida Samarqand me’morchiligi va shaharsozligi mavzusi ilmiy adabiyotlarda u yoki bu darajada o‘rganilgan bo‘lsa-da, alohida dissertatsiya ko‘rinishidagi tadqiqot sifatida shu choqqacha ilmiy jihatdan keng qamrovli o‘rganilmagan. Biz o‘rganayotgan sohaga taaluqli ilmiy ishlar T.F.Qodirova, A.S.Uralov, K.D.Raximov, M.K.Axmedov, D.A.Nozilov, E.M.Masson, R.I.Rempel, V.A.Nilsen, K.S.Kryukov, E.N.Negmatov, L.A.Adilova kabi

olimlarning ishlarida uchraydi. Dissertatsiyaning maqsadi. Amir Temur va Temuriylar davrida Samarqandda amalga oshirilgan shahrsozlik va me’morchilik ishlarini tarixiy manbalar va adabiyotlarga tayangan holda o’rganib chiqilib, bu boradagi ishlarning tarixiy ahamiyatini istiqboldagi ilg‘or yo‘nalishlarini aniqlash va ularni rivojlantirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish. Bizga ma’lumki, Samarqand shahridagi asosiy tarixiy qulrilish ishlari va shaharsozlik Amir Temur va Temuriylar davrida amalga oshirilgan. Bu esa Amir Temur va Temuriylarning qudratini namoyon etib turadi. Hozirgi kundagi bu bunyodkorlik va shahrsozlik ishlarining tarixiy ahamiyati sifatida Samarqandga ko’plab mahalliy va xorijiy sayyohlarni jalb etayotganligini ta’kidlash kerak. Tadqiqotning vazifalari. Dissertatsiya maqsadidan kelib chiqqan holda quyidagilardan iborat bo‘ldi: - O’rta asrlarda Amir Temur davrida Samarqand me’morchiligining shakllanish jarayonini o’rganish; - Amir Temur davrida qurilish ishlarining kengayishi hududlar misolida olingan holatda yoritib berish; - Temuriylar davrida binokorlik va shaharsozlik ishlari tarixini yoritish ; Tadqiqot ob ekti. ʼ Amir Temur va Temuriylar davrida Samarqandda qurilgan tarixiy binolar: madrasalar, masjidlar, maqbaralar, xonaqohlar, kupriklar, karvonsaroylar. Tadqiqot predmeti. Amir Temur va Temuriylar davrida Samarqanddagi shaharsozlik va me’morchilik ishlari yoritilgan manbalar. Tadqiqotning yangiligi. Mazkur ishda Amir Temur va Temuriylar davrida Samarqanddagi shaharsozlik va me’morchilik ishlari yuzasidan tarixiy manbalardan ma’lumot olinib Samarqand shaharsozlik va me’morchiligining istiqbolli tarixiy yo‘nalishlari aniqlangan va ularni rivojlantirish bo‘yicha ilmiy takliflar ishlab chiqilgan. Tadqiqot uslubi. Amir Temur va Temuriylar davrida Samarqand shaharsozlik va

me’morchiligi tarixini ilg‘or an ana va yo‘nalishlarini kompleks o‘rganish vaʼ umumlashtirish. Tadqiqotning ahamiyati. Amir Temur va Temuriylar davridagi Samarqand shaharsozligi va me’morchiligining tarixiy ahamiyati hamda ularning kelajak avlodni buyuk kelajagimizga bo’lgan hurmat va e’tiborlarini yanada yuksaltirish maqsadiga qaratilgan. Amir Temur va Temuriylar davrida amalga oshirilgan shaharsozlik va qurilish ishlari tarixshunosligini yuqori darajaga ko’tarish maqsadi quyilgan. Mazkur dissertatsiya yutuqlari, shuningdek, bo‘lajak tarixchilar va yosh tadqiqotchilarni tayyorlash ta lim tizimida ham foydadan holi bo‘lmaydi. ʼ Shuningdek, bu sohadagi darslik, o‘quv qo‘llanmalar va ilmiy tadqiqotlar, monografiyalar tayyorlashda katta ahamiyatga egadir. Tadqiqotning sinov(aprobatsiya)dan o‘tish va amaliyotga joriy etilish holatlari. Ilmiy tadqiqot natijalari Sharof Rashidov nomidagi Smarqand davlat universitetining 2022-2023-yillarda bo‘lib o‘tgan yosh olimlar, iqtidorli talabalar, magistrlar va tadqiqotchilar ilmiy konferensiyalari va arxitektura fakultetining ilmiy-uslubiy seminarlarida ilmiy doklad (ma ruza) tarzida hamda FARS ʼ International Joarnal of Education, Social Science G Humanities (FIJESh) jurnalida chop etilgan ilmiy maqolalar tarzida e lon qilingan va muhokamadan ʼ o‘tgan. Dissertatsiyaning tarkibi kirish, 3 ta bob, yakuniy xulosalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Amir Temur davrida Samarqand me’morchiligining o‘ziga xos xususiyatlari 1.1. Samarqand tarixchilar va sayyohlar nigohida

Yer yuzining sayqali deb atalgan muazzam va mo‘ tabar Samarqand jahonʼ fani va madaniyati taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan buyuk siymolarni o‘z bag‘rida tarbiyalab kamolotga yetkazdi. Bugungi kunda biz VIII asrdayoq Samarqanda tug‘ilib, zamonasining falsafiy mafkurasini ko‘rsatib beruvchi asarlarning mualliflari, mashhur muhaddis, hofiz va boshqa donishmand kishilar haqida ma lumotga egamiz. ʼ IX asrning ikkinchi yarmida esa Movarounnahrning madaniy hayotida yangi davr boshlanadi. Xalifalik hukmronligi tugab, mustaqil Somoniylar davlatining qaror topishi bilan madaniy hayotning jonlanishi uchun keng yo‘l ochiladi. Bu davlatning eng yirik shaharlari, jumladan, Samarqand ilmiy va madaniy markaz sifatida tez sur atlar bilan taraqqiy qilgan. ʼ Somoniylar davlatining tashkil topishi va Xorazmning yuksalishi siyosiy barqarorlik va iqtisodiy ko‘tarilish, madaniy hayotning ravnaqiga imkon berdi. Bu davrda Samarqandda ilm ahlining hammasi ham qozi, imom bo‘lavermay, ular orasida dunyoviy ilmlar - tabobat, handasa, matematika, kimyo, falakiyot, falsafa, mantiq, tarix va boshqa sohalar bo‘yicha mukammal bilim orttirgan olimlar ham yetishib chiqqan. Samarqand milliy davlatchiligimiz poydevori yaratilgan, qadimiy poytaxt maqomiga ega bo‘lgan yirik tarixiy va madaniy markazlarimizdan biri. Bu ko‘hna va betakror shahar O‘zbekiston tarixida, bugungi ijtimoiy-iqtisodiy hayotimizda alohida o‘rin tutadi. Jahon ilm-fanida “G‘arbda – Rim, Sharqda – Samarqand” degan ibora bejiz paydo bo‘lmagan. Ayniqsa, buyuk Sohibqiron Amir Temur bobomiz davrida Samarqandning shuhrati butun dunyoga taraldi. Samarqand zaminida o‘nlab, yuzlab buyuk ajdodlarimiz – mashhur sarkarda va davlat arboblari, alloma va mutafakkir zotlarning qadamjolari mavjud 1 . Markaziy Osiyoni arablar istilo qilganining dastlabki yillarida bu yerga tashrif buyurgan tarixchilar va sayyohlar Movarounnahr shaharlarining uch qismdan, ya ni ark yoki ko‘handiz, ʼ shahriston yoki madina va savdo-hunarmandchilik qismi-rabotdan tashkil topganligiga e tiborni qaratishadi. Ba zi holatlarda ʼ ʼ 1 https://uza.uz/uz/posts/shavkat-mirziyoev-samarqandning-buyuk-farzandlarini-yodga-oldi_304771

O'xshashlar

TEMURIYLAR DAVRIDA SAMARQANDDA MADANIY HAYOT
Amir Temur davlatining xalqaro munosabatlar tarixidagi o’rni
O’zbekiston tarixida Temuriylar davlatining tutgan o’rni
AMIR TEMUR DAVLATIDAGI MA’MURIY VA HARBIY DAVLAT BOSHQARUVINI O’ZIGA XOS HUSUSIYATLARI
AMIR YALANGTUSH BAHODIR DAVRIDA SAMARQANDNING IJTIMOIY-SIYOSIY VA MADANIY HAYOTI