AMIR YALANGTUSH BAHODIR DAVRIDA SAMARQANDNING IJTIMOIY-SIYOSIY VA MADANIY HAYOTI
![AMIR YALANGTUSH BAHODIR DAVRIDA SAMARQANDNING
IJTIMOIY-SIYOSIY VA MADANIY HAYOTI
MUNDARIJA
KIRISH
I BOB. YALANGTUSH BAHODIR FAOLIYATI TARIXSHUNOSLIKDA
O'RGANILISHI.
1.1 Yalangtush Bahodir faoliyati yurtimiz tadqiqotchilari asarlarida aks etishi.
1.2 Yalangtush Bahodir faoliyati rus tadqiqotchilari tomonidan o'rganilishi.
I bob bo'yicha xulosa.
II BOB. YALANGTUSH BAHODIR MOHIR SARKARDA VA DAVLAT
ARBOBI.
2.1 Yalangtush Bahodirning siyosiy kurash maydoniga kirib kelishi.
2.2 Yalangtush Bahodirning ashtarxoniy hukmdorlar bilan aloqasi.
II bob bo'yicha xulosa.
III BOB. YALANGTUSH BAHODIRNING SAMARQANDDA AMALGA
OSHIRGAN BUNYODKORLIK ISHLARI.
3.1 Sherdor madrasasi.
3.2 Tillakori madrasasi.
III bob bo'yicha xulosa.
UMUMIY XULOSA.
ILOVALAR.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI.
1](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_1.png)
![KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O'rta Osiyo ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotida
muhim o'rin egallagan mashhur sarkardalar, yo'lboshchilar va hukmdorlar hayoti
va faoliyati ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan turli yozma manbalarda saqlanib
qolgan. Ana shunday yirik shaxslardan biri Amir Temur vafotidan keyin Zarafshon
vohasida yetishib chiqqan, XVII asrda Samarqand shahri hokimi bo'lgan
yurtdoshimiz Yalangtush Baahodir sanaladi. Yalangtush Bahodir Mirzo
Ulug'bekdan keyin Samarqandda juda katta memorchilik ishlarini amalga oshiradi.
Registon maydonida Sherdor va Tillakori madrasalari, Xo'ja Ahror Valiy
qabristoni oldida Nodir devonbegi madrasasi va ko'plab ko'priklar qurdirgan,
Siyob bozorini hozirgi joyiga ku'chirgan va uning yonida karvonsaroy, savdo
rastalari qurdirgan shaxsdir.
Bundan tashqari Yalangtush Bahodir davri murakkab siyosiy davr bo'lganligi
bilan ham ahamiyatlidir. Bu davrda bir tomondan ashtarxoniy hukmdorlar o'zaro
taxt talashishar, ikkinchi tomondan esa bundan tashqi dushmanlar foydalanib
qolishga urinib, mamalakat hududiga tashqi dushmanlar bostirib kirayotgan edi.
Jumladan, bu davrda mamlakat hududiga Hindistkn hukmdori sanalgan boburiy
hukmdorlar ( Shohjahon ) va bir necha bor qozoq sultonlari bostirib kirayotgan edi.
Yalangtush Bahodir esa yurt tinchligi uchun bor kuch-g'ayrati bilan harakat qilib,
diyorimizni ulardan himoya qilayotgan edi. Shunday tarixiy murakkab davr
bo'lishiga qaramay, bu davrda Samarqandda ilm-fan yuksak darajada rivojlandi.
Bundan tashqari, yurt obodonchiligiga ham alohida e'tibor qaratdi. Yalangtush
Bahodir o'z mablag'lari hisobidan vayrona holatga tushib qolgan Samarqanddagi
Registon maydonida Ulug'bek madrasasi qarshisida Sherdor madrasasini, uning
yonida esa Tillakori madrasasini bunyod ettirdi.
Yalangtush Bahodir Samarqand viloyatidagi hukmronligi davrida Samarqand
vohasida madaniyat, adabiyot va san'at rivojlangan, ulkan obodonchilik ishlari
amalga oshirilgan, yurt hududi chegaralari mustahkamlangan. Shu davrda Xitoy
2](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_2.png)
![davlatiga chegaradosh bo'lgan turkiy xalqlar hayotiga xavf solib turgan jung'orlar
hujumi hamda qozoq xonlarining bosqinchilik yurishlari Yalangtush Bahodirning
say-harakatlari bilan bartaraf etilgan. Yalangtush Bahodir boshchiligidagi qo'shin
qozoq xalqini jung'orlar zulmidan saqlab qolgan, Balx viloyati aholisini boburiy
hukmdorlardan ozod qilishda ham qatnashgan.
Bugungi kunda tarixiy manbalarda, asosan, Yalangtush Bahodirning
obodonchilik ishlari to'g'risida ma'lumot berilgan. Yalangtush Bahodirning
shaxsiyati, siyosiy faoliyati, Markaziy Osiyo xalqlari tarixida tutgan o'rnini
o'rganish va jamoatchilikka yetkazish dolzarb vazifa bo'lib turibdi. Mazkur asar
ana shu ehtiyoj natijasida yaratilgan. Bu asarlar tarixiy manbalar asosida
Yalangtush Bahodirning hayoti va hukmronligi davrida ilm-fan, san'at va
madaniyatga homiylik qilganligi, oilada ota sifatida farzandlari
bilan munosabatiga oid lavhalar qamrab olingan. Asarda tasvirlangan sarkardaning
oilasi, faoliyati bilan bog'liq voqealar buyuq ajdodimizning insoniy qiyofasi, yurt
ravnaqi yo'lidagi xizmatlarini teran tasavvur qilishimizga yordam beradi.
Tadqiqot obyekti va predmeti. O’zbekiston miqyosida Yalangtush
Bahodirning siyosiy faoliyatini o’rganish va o’rganish natijasida qo;lga kiritilgan
tarixiy manbalar. Xususan, Sherdor va Tillakori madrasalaridagi tasvirlar va
mahalliy hamda chet el tadqiqotchilarining asarlari.
Tadqiqot maqsadi. XVII asr Ashtarxoniylar hukmonligi davridagi Buxoro
xonligining ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotini o’rganish va bu davga oid bir
qancha muammolarni tahlil qilish, ularning yurtimiz tarixini o’rganishdagi
ahamiyatini aniqlashdan iboratdir.
Tadqiqotning vazifalari. –Yalangto’sh Bahodirning siyosiy faoliyati haqida
mustaqillikdan so’ng amalga oshirilgan tadqiqotlarni ma’lum bir tizimga solish
umumlashtirish;
-XVII asrda Buxoro xonligidagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatni o’rganishdagi
muammolarga xorijlik mutaxassislarning qarashlarini tahlil qilib, bu
muammolardan ayrimlarining yechimini topish;
3](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_3.png)
![- O’zbekistonda amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlarning natijalarini ilmiy
muomalaga kiritish;
- Sherdor va Tillakori madrasalarini o’rganish asosida ularning memorchilikda
O’zbekiston tarixida tutgan o’rnini aniqlash;
- O’zbekistonda xalqaro hamkorlikda amalga oshirilgan tadqiqotlarning ilmiy
ahamiyatini aniqlash;
Ilmiy yangiligi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi Yalangtushbiy Bahodir
hukmronligi davri tarixiy murakkab davr bo'lganligiga qaramay Yalangtushbiy
Bahodir o'zining hukmronligi davrida madaniyat, san'at, ilm-fan va adabiyot
yuksak darajada rivojlangan. Yalangtush Bahodirning o'zi ilm-fanga alohida e'tibor
qaratib homiylik qilgan. Tadqiqot ishining yana bir jihati dissertatsiyada
Yalangtushbiy Bahodirning Samarqand shahri obodonchiligi yo'lida olib borgan bir
qator ishlari ochib beriladi. Shu jumladan, shaharning Registon maydonida
joylashgan Sherdor va Tillakori madrasalarini qurdirib, Registon maydonini hozirgi
qiyofaga keltirgan tarixiy shaxs sifatida ulug'lanadi. U katta harbiy yurishlar
natijasida uning qo'lida juda katta boylik to'planadi va shu boyliklarni yurt
obodonchiligi ishlariga sarflaydi.
Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Dissertetsiyaning asosiy
masalasi XVII asrda Buxoro xonligida ro'y bergan siyosiy o'zgarishlar, shu
jumladan ashtarxoniylar hukmronligi davridagi taxt uchun kurashlar, qo'shni
davlatlar bilan amalga oshirilgan turli diplomatik aloqalar masalalari ochib
berilgan. Bundan tashqari dissertatsiya ishida yer yuzining sayqali sanalmish
Samarqand shahrining XVII asrdagi qiyofasi aks etilgan. Keyingi asosiy masala bu
Yalangtush Bahodirning qozoq botiri Jalangtosdan bir nechta farqli jihatlari bir
qator tarixchilarning fikrlari bilan farqlangan.
Tadqiqot mavzusi bo'yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Dissertatsiya
mavzusi bo'yicha foydalanilgan adabiyotlarda B.B Ahmedovning Balx tarixiga
bag'ishlangan "История Балха" asari, Н.Н. Туманович Герат в XVI-XVIII
4](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_4.png)
![веках,Muhammad Tohiri Voxidning "Tarixi olamaroyi Abbosi" asari, Abu
Tohirxo'janing "Samariya" asari, Mahmud ibn Valining “”Bahr ul-asror fi
manoqibi ul-ahror” (“Olijanob kishilarning shon-shavkati haqida sirlar dengizi”)
asari, chet el tadqiqotchilaridan M.M. Abramov, Gribov, Ivanov, Evarnetiskiy,
Masalskiy, Massonlarning maqolalari, mustaqillikdan so'ng B. Ahmedovning
"Tarixdan saboqlar", Azamat Ziyo. O'zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimdan
Rossiya bosqini davriga qadar asari, Malikovning maqolalari, G. Taniyevaning
maqolalari, T. Jo'rayevning fikrlariva boshqa tarixiy asarlar hamda internet
ma'lumotlari asos qilib olindi. Bu asarlar chuqur tahlil qilinib o'rganib chiqildi va
bir qator qo'shimcha fikrlar berildi. Bu asarlarda Yalangtushbiy Bahodirning
nafaqat O'zbekiston balki, butun Markaziy Osiyo xalqlari tarixida chuqur iz
qoldirganini bilib olamiz. Yalangtush Bahodir mohir sarkarda, siyosatshunos,
diplomat bo'lishi bilan bir qatorda yurt obodonchiligi yo'lida ham bir qator ishlarni
amalga oshirdi. Yalangtush Bahodirni biz tarixda Samarqand shahridagi Registon
maydonida Sherdor va Tillakori madrasalarini qurib, Registonni hozirgi qiyofaga
keltirgan tarixiy shaxs sifatida bu o'lka tarixida iz qoldirdi. Biz Yalangtushbiy
Bahodirni yurt tinchligi uchun olib borgan urushlari va mohir diplomatiyasi
bilangina emas, balki u ilm-fanga homiylik qilgani va yurt obodonchiligiga katta
hissa qo'shgani, ayniqsa, Samarqanddagi Registon maydonini hozirgi qiyofaga
keltirgan tarixiy, buyuk shaxs sifatida eslaymiz.
Tadqiqotda qo'llanilgan metodikaning tavsifi. Dissertatsiya ishida tadqiq
etilayotgan masalalarga tarixiy haqiqat va xolislik nuqtai-nazaridan yondashilgan.
O'zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovning asarlarida tarixiy
tadqiqotlar oldiga qo'ygan vazifalardan kelib chiqib, mavzuni yoritish bo'yicha
ilmiy izlanishlar olib borish ko'zda tutilgan. Ilmiy muammoni o'rganish va tahlil
qilishda tarixiy-falsafiy uslublardan mavhumlikdan murakkablikka intilish, qiyosiy
solishtirma, obyektiv holatni tahlil qilish kabi metodlardan foydalanilgan.
Shuningdek, ilmiy tadqiqotda XVII asrda Yalangtush Bahodir davrini o'rganishda
5](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_5.png)
![qo'llanilgan evolutsion nazariyadan farqli ravishda, yangi va zamonaviy progressiv
ketma-ketlik nazariyasi asos qilib olingan.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. XVII asrda
Samarqanddagi Registon maydoni hozirgi qiyofasi shakllantirildi. XVII asrda
birinchi yarmida Samarqand hokimi Yalangtush Bahodir vayrona holatga tushib
qolgan Registon maydonida, Ulug'bek madrasasining qarshisida Sherdor
madrasasini, uning yonida Tillakori madrasa-masjidini o'z mablag'lari hisobidan
bunyod ettirdi. Tillakori madrasasiga tilladan ishlov berildi. Samarqanddagi
Registon maydoni o'zining rang barang koshinkor bezaklari, naqshinkor
peshtoqlari, ulkan gumbazlari bilan O'rta Osiyo me'morchiligining noyob tarixiy
yodgorligi sifatida jahon jamoatchiligi va sayyohlar e'tiborini o'ziga jalb etib
kelmoqda. O'zbekistonda mustaqillikka erishilganidan so'ng Yalangtush Bahodir
davrini o'rganish borasida amalga oshirilgan natijalarni umumlashgan holda tadqiq
qilish, ularning nazariy amaliy ahamiyatini belgilash ilk marotaba amalga oshirildi.
Yalangtush Bahodir Samarqandda juda katta obodonlashtirish ishlariga boshchilik
qilgan. Ushbu ilmiy ish XVII asrda yashagan Yalangtushbiy Bahodir davri
bo'yicha to'planayotgan manbashunoslik bazasini yanada kengaytiradi. Ilmiy
ishning natijalaridan Yalangtush Bahodir haqida bahs-munozarada foydalanishlari
mumkin. Samarqand hokimi Yalangtushbiy Bahodir haqida turli izlanishlar olib
borayotgan tadqiqotchilar bu dissertatsiyadan foydalanishlari mumkin.
Ish tuzilmasining tavsifi. Dissertatsiya kirish, 3 ta bob, xulosa, ilova va
foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
I bob. Yalangtush Bahodir faoliyati tarixshunoslikda o'rganilishi.
1.1 Yalangtush Bahodir faoliyati yurtimiz tadqiqotchilari asarlarida aks
etishi.
6](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_6.png)
![Yuz yillardan buyon dunyo xalqlari qatorida O'rta Osiyo xalqlari orasidan
yetishib chiqqan sarkardalar, yo‘lboshchilar haqida ma'lumotlar yozma manbalarda
o‘z aksini topib keladi. Ulardan deyarli ba'zilarining nomlari asrlar osha avloddan-
avlodga o‘tib kelmoqda. O‘z faoliyati bilan zamonasida tub burilishlar yasab,
buyuk ishlarni amalga oshirib, ovozasi uzoqlarga yoyilgan o‘nlab ajdodlarimiz —
davlat boshliqlari-yu, harbiy sarkardalar ham borki, ularning faoliyatini manbalar
asosida chuqur o‘rganish tarixdagi bo‘shliqni to‘ldirib, voqealar zanjirida o‘z
o‘rnini topadi.
O‘tmish tariximizda Samarqandda ulkan me'morchilik ishlarini amalga
oshirgan, o‘z hukmronligi davrida shahar ravnaqini ta'minlagan hukmdorlardan
biri Bahodir Yalangto‘sh (1576 – 1656) bo‘lib, uning shaxsiyati, tarixda tutgan
o‘rnini o‘rganish va jamoatchilikka yetkazish bugungi fan oldida turgan dolzarb
vazifalardan biri hisoblanadi 1
.
Yalangtush Bahodir 1576-yil 15-sentyabrda Nurota hokimi oilasida tug‘ilgan.
Yalangto‘sh Bahodir Buxoro xoni Abdullaxon II nazariga tushgan va uning
homiyligida maxsus harbiy maktabda o‘qib, harbiy san'atni o'rgangan (1590–93).
O‘zining davlat oldidagi munosib xizmatlari evaziga dastlab Bulung‘ur, Loyish,
Kattaqo‘rg‘onda tumanboshi lavozimida ishlagan (1593–95) Yalangto‘sh Bahodir,
1611 yil Ashtarxoniy Imomqulixonni taxtga o‘tqazishda faol ishtirok etgan 2
.
Shundan so‘ng uning mavqeyi ortgan, u Samarqandni 1626 yildan amalda
mustaqil boshqargan va unga otaliq unvoni berilgan. Yalangtush Bahodir Buxoro
xonligining barcha harbiy yurishlarida faol ishtirok etgan. Chunonchi, 1623 yil va
1631 yil Eron qo‘shinlari Balx viloyatiga kelganda Balx hokimi Nadr
Muhammadxonga Yalangtush Bahodir boshchiligida katta qo‘shin yordam bergan.
1640 yil Imomqulixon Moskvaga elchilar orqali noma yo‘llab, unda Rus
davlatining qalmiqlarga qarshi kurashida Yalangto‘sh Bahodir boshchiligida 12
1
Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш- даги ўрни
// Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.20-21.
2
Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.227.
7](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_7.png)
![amir va katta qo‘shin yuborishga tayyorligini bildirgan. 1642 yil Imomqulixonning
ko‘zi ko‘r bo‘lib qolganda Yalangtush Bahodir va amirlar Balxdan Nadr
Muhammadni chaqirib taxtga o‘tqazishgan. Nadr Muhammad Yalangtush
Bahodirga Kobul atrofidagi Darai-Suf viloyati, Mo‘lg‘on, Kahmerdni hamda
tulkichi, sayqanchi, zirangi, kilachi, hazora-nikudariy qabilalarini o‘tovlari bilan
qo‘shib iqto tarzida in'om etgan edi 3
.
Yalangtush Bahodir mamlakatda xondan keyin eng badavlat shaxs bo‘lgan.
1645 yilda u Buxoroda Nadr Muhammadxon bilan janjallashib qolib, Xo‘jandda
xonga qarshi ko‘tarilgan amirlar qo'zg'oloniga boshchilik qilgan. Buxorodan
isyonni bostirish uchun yuborilgan Abdulaziz Sulton asir olingan, isyonchilar
Buxoro shahriga yurish qilishgan. Ular Buxoro g‘arbidagi Oqtepa mavzesida
Abdulazizni xon deb e'lon qilib, keyinroq poytaxtni qamal qilishgan. Nadr
Muhammadxon 3 oylik qamaldan keyin shaharni tark etishga majbur bo‘lgan.
Nodir Muhammadxon boburiylar sulolasi vakili Shoh Jahondan yordam so‘ragan.
1646 yil Shoh Jahon Balxga kenja o‘g‘li Murodbaxshni katta qo‘shin bilan
yuboradi. Bu qo‘shin Balx viloyatini himoya qilish o‘rniga Balxni bosib olgan.
Boburiylar Balxda 2 yildan ko'proq hukmronlik qilishgan, biroq u yerda
mustahkam o‘rnasha olishmagan. 1648 yil yozida Abdulazizxon 200 ming kishilik
qo‘shin bilan Balxga hujum qilib, boburiylardan bu viloyatni qaytarib olgan, bu
qo‘shin tarkibida Yalangtush Bahodir boshchiligidagi qo‘shin ham bo‘lgan 4
.
Abu Tohirxojaning «Samariya»da yozishicha, «Yalangtush Bahodirning
qabri Samarqand shahri yaqinidagi Dahbedda, Mahdumi A'zamning oyog‘i ostida,
sufa ustida, mozor devorining» ichidadur». Keyinchalik Yalangto‘sh Bahodir
haqida xalq orasida ko‘plab rivoyatlar, afsonalar (masalan, «Yalangto‘sh botir»
hikoyasi) to‘qilgan.
3
Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш- даги ўрни
// Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.20-21.
4 Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.227.
4
8](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_8.png)
![Markaziy Osiyo ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotida muhim o'rin egallagan
mashhur sarkardalar, yo'lboshchilar hayoti va faoliyati ajdodlarimiz tomonidan
yaratilgan turli yozma manbalarda saqlanib qolgan. Ana shunday yirik shaxslardan
biri Amir Temur vafotidan so'ng Zarafshon vohasida yetishib chiqqan, XVII asrda
Samarqand shahri hokimi bo'lgan yurtdoshimiz Yalangtush Bahodir sanaladi.
Yalangtush Bahodir Mirzo Ulug'bekdan so'ng Samarqandda juda katta
memorchilik ishlarini amalga oshiradi. Registon maydonida Sherdor va Tillakori
madrasalari, Xo'ja Ahror Valiy qabristoni oldida Nodir devonbegi madrasasi va
ko'plab ko'priklar qurdirgan, Siyob bozorini hozirgi joyiga ko'chirgan va uning
yonida karvonsaroy, savdo rastalari qurdirgan 5
.
Yalangtush Bahodir Samarqand viloyatidagi hukmronligi davrida Samarqand
vohasida madaniyat, adabiyot va san'at rivojlangan, ulkan obodonchilik ishlari
amalga oshirilgan, yurt hududi chegaralari mustahkamlangan. Shu davrda Xitoy
davlatiga chegaradosh bo'lgan turkiy xalqlar hayotiga xavf solib turgan jung'orlar
hujumi hamda qozoq xonlarining bosqinchilik yurishlari Yalangtush Bahodirning
say-harakatlari bilan bartaraf etilgan. Yalangtush Bahodir boshchiligidagi qo'shin
qozoq xalqini jung'orlar zulmidan saqlab qolgan, Balx viloyati aholisini
boburiylardan ozod qilishda ham qatnashgan 6
.
Bugungi kunda tarixiy manbalarda, asosan, Yalangtush Bahodirning
obodonchilik ishlari to'g'risida ma'lumot berilgan. Yalangtush Bahodirning
shaxsiyati, siyosiy faoliyati, Markaziy Osiyo xalqlari tarixida tutgan o'rnini
o'rganish va jamoatchilikka yetkazish dolzarb vazifa bo'lib turibdi. Mazkur asar
ana shu ehtiyoj natijasida yaratilgan. Bu asarlar tarixiy manbalar asosida
Yalangtush Bahodirning hayoti va hukmronligi davrida ilm-fan, san'at va
madaniyatga homiylik qilganligi, oilada ota sifatida farzandlari bilan munosabatiga
oid lavhalar qamrab olingan. Asarda tasvirlangan sarkardaning oilasi, faoliyati
5
Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш- даги ўрни
// Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.20.
6
Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш- даги ўрни
// Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.21.
9](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_9.png)
![bilan bog'liq voqealar buyuq ajdodimizning insoniy qiyofasi, yurt ravnaqi yo'lidagi
xizmatlarini teran tasavvur qilishimizga yordam beradi.
Yalangtush Bahodir Samarqand shahriga yaqin joylashgan Dahbed
qishlog'ida, hazrati Maxdumi A'zam poyiga dafn etilgan 7
.
Bir qator tadqiqotchilar Yalangtush Bahodir haqida ko'plab asarlar yozib
qoldirgan. Bu asarlarda murakkab tarixiy sharoitda faoliyat yuritgan o'zbek
o'g'loni, davlat arbobi va sarkardaning faoliyatiga bag'ishlangan bo'lib, undagi
voqealarning barchasi tarixiy manbalarga asoslangan. Uning hayot yo'li haqida
tarixchilarning bir qancha asarlaridan bilib olamiz. Yalangtush Bahodirning uch
nafar farzandi bo'lgan. Uning o'g'li Boybek Yalangtush Bahodir vafotidan olti yil
oldin ( 1650-yilda ) vafot etgan. Uning Iqlimabonu ismli qizj ham Yalangtush
Bahodirdan oldkn vafot etgan. Yalangtush Bahodir Registondagi Tillakori
madrasasi qurilishi yakuniga yetmasdan 1656-yilda vafot etadi. Qurilish ishlarini
Yalangtush Bahodirning Oybibi ismli qizi davom ettirad 8
i.
XVII asrda yashagan Yalangto‘sh Baxodirning nafaqat O'zbekiston, butun
O‘rta Osiyo xalklari, balki mintakaning kushni davlatlar bilan bo‘lgan siyosiy
munosabatlari tarixida aloxid urni mavjud. U tarixiy manbalarda xarbiy bilimni
puxta egallagan sarkarda, davlat boshkaruvida faol ishtirok etgan moxir siyosatchi.
madrasa ilmini olgan ziyoli, xashamatli inshootlar qurdirgan xomiy kabi sifatlarni
o‘zida namoyon kilgan murakkab tarixiy shaxs sifati qoldirgan 9
.
M.A. Abduraimov o‘z tadkikotida uning "olchin" urugiga mansub bulgani xakida
yozadi va Muhammad Ma sum va Muhammad Tohiri Voxidning "Tarixiʼ
olamaroyi Abbosi" asarida keltirilgan ma'lumot asosida dastlab o‘n tukkiz yoshida
Buxoro xoni Dinmuhammadxon kuliga xarbiy xizmatga kirgani haqida bayon
kiladi. Demak, uning faoliyati dastlab harbiy yurishlarda qatnashish, isyonlarni
bostirish kabi ishlar bilan boshlangan. U Maxdumi A zam silsilasiga doxi bo‘lib,
ʼ
shayx Hoshimning (vafoti 1634 y.) muridi bulgan. Yalangto‘p Baxodirning o‘zi
7
Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш- даги ўрни
// Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.20.
8
Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.228.
9
Туманович Н.Н. Герат в XVI-XVIII веках. –М.: Наука, 1989 . – С . 141.
10](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_10.png)
![ham Samarkanddagi Dahbedda. Maxdumi A zam kabri ning oyok tomonida dafnʼ
etilgan 10
.
1625 yildan Samarkand shaxrini mustakil idora kila boshlagan Yalangtush
Baxodir Nurota hokimi oilasida tugilgan. U Abdullaxon II davrida uning xuzurida
maxsus xarbiy mashgulotlardan dars olgan. 1593-1595 yillarda tumanboshi
vazifasida faoliyat yuritgan. Yalangtush Baxodir 1576 (boshqa ma lumotlarda
ʼ
1578) yilda Nurota hokimi oilasida tug‘ilgan bo‘lib, olchin urug‘i peshvolaridan
bo‘lgan. 11
Uning zamondoshi Mahmud ibn Valining “Bahr al-asror fi manoqib al-ahyor”
asarida yozilishicha, amirning asl oti Xatoy Bahodir bo‘lib, Yalangto‘sh esa uning
laqabi bo‘lgan. Tarixda bu zot Yalangto‘sh ibn Boyxojibiy, Yusuf Yalangto‘sh,
Abdukarimbiy, Nizomiddin kabi ismlar bilan tilga olingan. “Yalangto‘sh” (yalang
ko‘kragli, ochiq ko‘krakli botir ma nosida) janglarda ko‘kragini qalqon yo
ʼ
qalchug‘o bilan yopmagan bahodir sifatida ushbu nomni o‘z piridan olgan.
O‘sha davrda otasi Boyxojibiy bilan Xoja Hoshimi Dahbediy (Maxdumi
A zamning nabiralariga) huzuriga kelib qo‘l berib, murid tushishadi va uning
ʼ
tarbiyasiga kiradi. Keyinchalik, piri Xoja Hoshim uni harbiy mahoratni oshirishi
uchun Dinmuhammadxon xizmatiga yo‘llagan.
Boyxojibiy shayboniyxonlar davrida saroy xizmatida bo‘lganligi sababli,
uning o‘g‘li Yalangto‘shbiy ham hukmdor xonadon vakillari xizmatida o‘sadi.
Yalangto‘sh Bahodir dastlab Buxoro xoni Abdullaxon II nazariga tushgan va uning
homiyligida 1590-1593 yillarda maxsus harbiy maktabda o‘qigan. O‘zining davlat
oldidagi munosib xizmatlari evaziga 1593-1595 yillarda Bulung‘ur, Loyish va
Kattaqo‘rg‘onda tumanboshi lavozimida faoliyat yuritgan.
Yalangto‘shbiy Bahodur yoshligidan dovyurak, g‘ururli, o‘tkir zehn va aql
idrok egasi bo‘lib ulg‘aydi, harbiy san atni chuqur egalladi. Hech narsadan
ʼ
hayiqmaydigan, dovyurak, qudratli pahlavonga bahodur sifatida qaralgan va bu
10
Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.228.
11
Қозоқлар, бошқирд, Қозон татарлари, Қрим ва Шимолий Кавказ нўғайлари, қорақалпоқ ва
ўзбеклар таркибига кирган қадимий йирик туркий уруғ.
11](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_11.png)
![barcha sifatlar mohir sarkarda Yalangto‘sh ga xos edi. Mahmud ibn Valining “”Bahr
ul-asror fi manoqibi ul-ahror” (“Olijanob kishilarning shon-shavkati haqida sirlar
dengizi”) asarida u “jasur no‘yon, ish bilgan amir” sifatida ta riflanadiʼ 12
.
Yoshligi Movarounnahrda o‘tgan Yalangto‘sh Bahodir fikrimizcha dastlab
Buxoro madrasasida tahsil olib, arab va fors tillarini yaxshi egallaydi. Keyin 1595-
1598 yillarda esa, Bag‘dodda ta lim oladi
ʼ 13
.
Keyinchalik Markaziy Osiyodagi murakkab tarixiy bir sharoit, ya ni
ʼ
shayboniylar davlatining tanazzulga yuz tutishi, hokimiyatni qo‘lga olish uchun
kurashayotgan guruhlar o‘rtasidagi kurashlar natijasi yangi - ashtarxoniylar
sulolasining maydonga chiqishiga sabab bo‘ldi. Natijada, yosh Yalangto‘shbiyga
shu sulolaning sadoqatli xizmatchisi sifatida o‘zini namoyon etishiga imkoniyat
yaratildi. Qisqacha aytganda, tarixiy o‘zgarishlar bunyodkor shaxsni tarix
sahnasiga olib chiqdi.
19 yoshidan boshlab Buxoro xoni Dinmuhammad homiyligiga olinadi. Bu
haqda Maxmud ibn Valining “Baxr ul-asror” asarida « jasur no‘yon, ish bilgan
amir; Olchin qabilasi urug’idan chiqqan; asl ismi Xatoy Bahodir.
Dinmuhammadxon zamonida u Sag‘noqning Azoq mavzeidan kelib uning
xizmatiga kirdi; sa y-harakati orqasida uning yaqin kishilaridan biri bo‘lib
ʼ
oldi” 14
, deb aytiladi . Keyinchalik, o‘zining botirligi va sadoqati tufayli
ashtarxoniylar sulolasining ishonchini qozonib borgan. Shu davrda maxsus harbiy
maktabda tahsil olishi natijasida, harbiy va boshqaruv ishlarini yaxshio‘rganadi va
bu kelajakdagi boshqaruv va harbiy yurishlarni yuritishda katta yordam beradi.
Yalangto‘shbiy Buxoro xoni Boqi Muhammadxon (1601-1605) davrida
hukmdorning maslahatchisi sifatida mamlakat sarhadlari jipsligini mustahkamlash,
boshqaruv tizimini izga solishga o‘z hissasini qo‘shgan.
1605 yilda Boqi Muhammadxon vafot etganidan keyin, uning o‘rniga ukasi
Vali Muhammadxon (1605 1609) taxt boshqaruvini qo‘lga oladi. Ichki kurash avj
12
Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.228.
13
Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш- даги
ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.20-21.
14
Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.228.
12](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_12.png)
![olib olib, xon hokimiyatiga bo‘ysunmay qo‘yish holatlari kuzatilgan. Ayniqsa,
harbiy-siyosiy hamda iqtisodiy jihatdan muhim ahamiyatga ega bo‘lgan Xuroson
hududi Buxoro bilan Eron davlatlarining manfaatlari to‘qnash kelgan asosiy hudud
sanalganligi bois, ayni shu hududlarda boshboshdoqlik kuchayib borar edi.
Xurosonga Yalangto‘shbiy boshchiligidagi qo‘shin yuborilib, bu hudud goh
Ashtarxoniylar va goh Savafiylar o‘rtasida qo‘lidan qo‘lga o‘tib turgan 15
.
1595-1598 yillarda Bag‘dodda ta lim oladi. U o‘zining shijoatliligi,ʼ
iste dodli xarbiy bo‘lgani sababli Toshkent va Turkistonni 3 marta xarbiy yurish
ʼ
natijasida bo‘ysundiradi. Shuningdek, XVII asrda Boburiylarga tegishli bo‘lgan
Kobul viloyatiga, yana Xuroson va boshka viloyatlarga bir necha bor kilgan
muvaffakiyatli yurishlari natijasida uning kulida juda katta boylik to‘planadi.
Tadkikotlar shuni ko‘rsatadiki, Yalangto‘sh Bahodir ana shu yurishlar natijasida
3000 dan ortik kullarga ega bo‘lgan. Bu kunlar Yalantush Bahodirning keng
ko‘lamda amalga oshirgan bunyodkorlik ishlariga jalb qiligan. Uning vakf
xujjatida o‘zi 1646-1647 yilda kurdirgan Tilla- kori va 1618-1619 yilda kurdirgan
Sherdor madrasalari uchun xam 11 610 tanob sugoriladigan yer. 8 ta do‘kon vakf
kilib berilgani kayd etilgan 16
.
XVII asr boshida Buxoro xonligida Ashtarxoniylar vakillari o‘rtasida o‘zaro
taxt talashish avj oladi. Bu kurashning bir tomonida davlat boshqaruvida
obo‘sizlanib borayotgan Buxoro xoni Vali Muhammad (1606-1611), ikkinchi
tomonida esa Nodir Muhamadxon (1642-1645) va kundan kun siyosiy mavqei
oshib borayotgani Imomqulixonga (1611-1642) tarafdor amirlar turar edi. Bu
haqida akad. B. Axmedov “Bahr al-asror” asarida keltirilgan tarixiy ma lumotlarni
ʼ
kengroq tahlil qiladi. Shunga ko‘ra, o‘zaro kurash jarayonida 1611 yilda
amirlardan Nodirbek, Bek o‘g‘li, Muhammad Boqi qalmoq hamda Xoja Hoshimlar
qatorida Yalangto‘sh Bahodir ham o‘z harbiy qo‘shini bilan Vali Muxammadxon
tomonidan Imomqulixon tomonga o‘tib ketadi 17
.
15
Туманович Н.Н. Герат в XVI-XVIII веках. –М.: Наука, 1989 . – С . 141.
16
Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.22 6
17
Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш- даги
ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.21.
13](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_13.png)
![Bu haqda Mahmud ibn Valining “Bahr ul asror” asarida “Samarqand
amirlari Yalangto‘shbiy otaliq olchin, Muhammad Boqi qalmoq, Nodirbek
Shukurbiy saroy va boshqalar Imomqulixonni qo‘llab quvvatladi”, - deb yoziladi 18
.
Yalangto‘sh Bahodurning bunyodkorlik ishlari xususidagi ma lumotni Abuʼ
Tohirxo‘janing “Samariya” asarida ham ko‘rish mumkin: “Samarqandagi
madrasalardan (o‘n ikkinchisi) Sherdor madrasasi. Bu madrasa (Samarqand
Registonida) Ulug‘bek qarshisida, uning kunchiqar tomonidan solingandir. Ushbu
madrasa 1028 (1618) yilda solindi. (U) shunday madrasakim, buyuklikdan xayol
idishiga sig‘mas, kattalikda tavsif aytishiga to‘g‘ri kelmas, baland toqi falak
ravoqidek, chunonchi oftob shaklini asad burjiga yaqin qilib, peshtoqiga surat
solib, har ikki sherni ohu oladigan tarzda ko‘rsatilgan. Oftob panjarasini dalir
sherlar peshonasiga qo‘yib turgan va ikki ravoq biqiniga ranglik ziynatlangan,
naqshi nigorlik ikki gumbaz tepasiga guldasta bino qilinganki, barchani hayratga
qoldiradi. Qiziqi shundakim, madrasaning solinishi ta rixi “Yalangto‘sh bahodur”
ʼ
topilibdir”. “Samariya” asarining izohiga ko‘ra, klassik musulmon astronomiyasida
quyoshning Asad burjida, ya ni sher ro‘parasida bo‘lishi sa d zamon, ya ni
ʼ ʼ ʼ
baxtiyor zamonga ishora ekanligi” (Abu Tohirxo‘ja, 1991.B.27)ni va bu
madrasaning 1618 yilning iyul oyida bitkazilganligini bilish mumkin bo‘ladi.
Uning bunyodkorlik ishlari xususida personografik jihatdan “Tavorixi al
kibor” asarida quyidagi fikrlar keltirilgan: “Imomquli Bahodurxonning
podshohlig‘i zamonida bo‘lib erdikim, sana 1027 ming yigirma yettida imorat
qilinib erdi. Mavlono Yalangto‘sh Bahodur alchin amirlaridan erdi, yigitlik
zamonida ulug‘ podshohlarning xizmatlarida bo‘lib, ovozasi yetti iqlimg‘a tushub
erdi har yerda yog‘iy u, sarkash bor ersa oning qilich haybatidan qo‘rqub, oning
tig‘i zarbidin qochmay turolmas erdi va qirg‘iz, qozoq va qalmoq, iroq odamlari
unga tobeliq qilurg‘a ittifoq ilinjida erdilar. Oxir podshohlar xizmatin tark etib
madrasa va xonoqoh misllik imoratig‘a xolis Alloh uchun mashg‘ul bo‘ldi.
Andoqkim ta rix sana 1028 ming yigirma sakkiz erdikim Samarqand viloyatida
ʼ
18
Алексеев А.К. Средняя Азия при Аштарханидах в ХУ11-ХУШ вв.: По персоязычному
историческому сочинению «Бахр ал асрор». Санкт-Петербург, 2004. ─ С.143.
14](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_14.png)
![Ulug‘bek mirzoning madrasasi baroborida bir madrasa bino qildikim katta va
qolinliq jihatidan ta rifi bayon maydonig‘a sig‘mas” (Tavorix al kibor, № S 464ʼ
185 –186 vv).
Buxoro xonligida Imomqulixondan keyin Buxoro taxtini egallagan Nodir
Muhammadxon davrida ham davlatda Yalangtush Bahodirning nufuzi baland
bo'lgan. Bu uning o'z hayoti davrida Buxoro xonligida ikkinchi hukmdor bilan
xonlikdagi siyosiy barqarorlikni ta'minlash uchun birga harakat qilganini
ko'rsatadi. B.A. Ahmedovning so'zlaruga ko'ra, Imomqulixon hukmronligining
oxirida keksayib ko'zi ojiz bo'lib qolganida Yalangtush Bahodir boshchiligida
ko'pchilik amirlar Balx viloyatida hukmronlik qilayotgan Nodir Muhammadni
Buxoroga chaqirib oladi va unj oliy hokkmiyat taxtiga o'tqazishadi. Bundan
ko'rknadiki, Yalangtush Bahodir o'z faoliyatida davlat boshqaruvidagi siyosiy
barqarorlikni saqlashga alohida etibor qaratgan. Boshqaruvchilik layoqatini
yo'qotib borayotgan hukmdor o'rniga boshqa bir teran fikrlovchi, sog'lkm shaxsni
qo'yish lozim deb hisoblagan 19
.
Yalangtush Bahodirning keyingi hukmdor Nodir Muhammadxon qo'l ostida
xizmat qilgan davridagi siyosiy harbiy faoliyati xususida B.A. Ahmedov " Tarix-i
salatin-i mang'itiya " asarida keltirilgan ma'lumotlarga ko'ra uning faoliyatini
yoritib bergan. Xususan, uning qayd etishicha, 1645-yilda Xo'jandda Buxoro
amirlari Nodir Muhammadxonga qarshi qo'zg'olan ko'taradi. Bu qo'zg'olonga
Yalangtush Bahodir boshchilik qilgan. Qo'zg'olonchilar yoniga bitim tuzish uchun
jo'natilgan Abdulaziz sultonni Yalangtush Bahodir boshchiligidagi amirlar tutqin
qilib, Buxoro tomonga qarshi boshlaydi va Oqtepa degan joyda Abdulazizni xon
deb e'lon qilishadi. Shu tarzda Buxoro shahri uch oy qamal qilinadi va Nodir
Muhammadxon shahardan chiqib ketishga majbur bo'ladi. Demak, bu misollardan
Yalangtush Bahodirning o'z davrida xonlar o'rtasidagi taxt talashish jarayonida va
hukmdorlar almashinuvida ham hal qiluvchi siyosiy ta'sirga ega bo'lganini
ko'ramiz.
19
Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш- даги
ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.21.
15](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_15.png)
![1993-yilda nashr qilingan " O'zbekiston tarixi " ning 3-tomida Nodir
Muhammadning haj safariga jo'nashi va buning ayrim sabablariga oid ma'lumotlar
bor. Xususan, unda Nodir Muhammadxonning taxtda ko'p vaqt o'tirmagani,
fitnachi amirlar Qarshi atrofida ovda yurgan Nodir Muhammadni o'rniga uning
o'g'li Abdulazizni taxtga o'tqizishgani, bu vaqtda Hindiston hukmdori Shohjahon
Balxni bosib olgani, lekin 12 nafar o'g'il va yuqori tabaqa vakillari bilan kelisha
olmagani va buning natijasida haj safariga jo'nagan hamda yo'lda vafot etishi kabi
bir qator ma'lumotlar uchraydi.
1.2 Yalangtush Bahodir faoliyati rus tadqiqotchilari tomonidan
o'rganilishi.
Buyuk shaxslarning tarixda tutgan o‘rnini anglash zarurati, avvalo, ushbu
shaxslarni personografik jihatdan har tomonlama o‘rganishni talab qiladi. Albatta,
arboblar tarixini personografik jihatidan o‘rganish, shaxs faoliyati haqida qimmatli
ma’lumotlarga ega bo‘lish, tariximizning yangi sahifalarini ochib berishga xizmat
qiladi 20
.
Yalangtush Bahodur keyingi faoliyatida sarkardalikka chek qo‘yib, Alloh
roziligi uchun bunyodkorlik ishlariga kirishadi. Musulmon olamiga xos bo‘lgan
amal-sadaqai joriya yo‘lini tutib, ko‘pchilikka xizmat qiluvchi masjid, madrasalar
qurdiradi.
Yalangtush Bahodir davri arxitekturasi keladigan bo‘lsak, bu davr Amir Temur
va Mirzo Ulug‘beklar davridan keyingi, O‘rta Osiyodagi xonliklar davriga to‘g‘ri
kelib, o‘shanda Samarqand Buxoro xonligiga qarar edi. Biroq, Yalangto‘sh Bahodir
Samarqandni mustaqil tarzda boshqarish sharafiga ega bo‘lgan va hokim sifatida
erkin harakat qilgan 21
.
20
Алексеев А.К. Средняя Азия при Аштарханидах в ХУ11-ХУШ вв.: По персоязычному
историческому сочинению «Бахр ал асрор». Санкт-Петербург, 2004. ─ С.144.
21
Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш- даги
ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.2 2.
16](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_16.png)
![Uning bunyodkorlik ishlari xususida personografik jihatdan “Tavorixi al kibor”
asarida quyidagi fikrlar keltirilgan: “Imomquli Bahodurxonning podshohlig‘i
zamonida bo‘lib erdikim, sana 1027 imorat qilinib erdi. Mavlono Yalangto‘sh
Bahodur alchin amirlaridan erdi, yigitlik zamonida ulug‘ podshohlarning
xizmatlarida bo‘lib, ovozasi yetti iqlimg‘a tushub erdi har yerda yog‘iy u, sarkash
bor ersa oning qilich haybatidan qo‘rqub, oning tig‘i zarbidin qochmay turolmas
erdi va qirg‘iz, qozoq va qalmoq, iroq odamlari unga tobeliq qilurg‘a ittifoq ilinjida
erdilar. Oxir podshohlar xizmatin tark etib madrasa va xonoqoh misllik imoratig‘a
xolis Alloh uchun mashg‘ul bo‘ldi. Andoqkim ta’rix sana 1028 ming yigirma sakkiz
erdikim Samarqand viloyatida Ulug‘bek mirzoning madrasasi baroborida bir
madrasa bino qildikim katta va qolinliq jihatidan ta’rifi bayon maydonig‘a sig‘mas”
(Tavorix al kibor, № S 464 185 –186 vv) 22
.
Yalangtush Bahodir davrida Samarqand arxitekturasi va shaharsozligidagi
o‘zgarishlar bu yerdagi Amir Temur va Mirzo Ulug‘beklar davridagi
rivojlanishlardan o‘zining sifat darajasi va g‘oyaviy yaxlitligi bilan kam bo‘lmadi.
Yalangtushbiy qurdirgan bu ikki madrasa Samarqandda Registon maydonining
yaxlit ansambli bo‘lib shakllanishiga olib keldi. Aynan ansamblsozlik san atiʼ
jihatidan ulardan o‘zib ketdi va yangi g‘oyaviy yechimlar yuzaga keldi. O‘rta
Sharqning boshqa shaharlari ( Hirot, Agra, Dehlida) ham shakllanadi. Bugungi
kunda o‘tmishimiz faxri, ajdodlarimiz g‘ururi, sayyohlar makoni bo‘lgan bu
makon hammani hayratlantirib, o‘zining mahobatini namoyish etib turibdi.
Registonning o‘ziga xos «drenaj” tizimi mavjud bo‘lib, Mirzo Ulug‘bek
davrida madrasa, karvonsaroy, xonaqoh va boshqa me moriy yodgorliklar
ʼ
majmuasi maydonida bahorgi va qishki yog‘ingarchilikdan to‘planadigan suvni
tashqariga chiqarib tashlash uchun tegishli ehtiyot chorasi ko‘rilgan. Bu ishlar
maxsus akveduklar yordamida amalga oshirilgan. Akveduk pishiq g‘ishtdan
arkasimon shaklda qurilgan. Uning poli ustiga sopol quvur yotqizilgan, ya ni o‘sha
ʼ
22
Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.22 6
17](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_17.png)
![davrdagi yer osti kanalizatsiyasi Registon maydonidan g‘arbga tomon, mashhur
Ko‘ksaroy qal asi sharqidan o‘tgan qadimgi soyga ulangan. Ulug‘bekʼ
zamonasidagi qurilish ob ektlarining o‘ziga xos kompozitsiyasi madrasaning
ʼ
koshinkor devorlari qurib, erkin «nafas” olish imkoniyatiga ega bo‘lgan 23
.
Yalangtushbiy Registon maydonida har xil imoratlar qurib aralashtirib
yubormay, faqatgina bir xil obidalar guldastasini barpo etishga intilgan.
Samarqand shahri tarixi haqida ma lumot beruvchi “Samariya” asarining
ʼ
“Samarqand va uning atrofidagi serbarakot mozorlarning alomatlari va ularning
nomlari bayoni va mashhur sifatlari to‘g‘risida”gi bobida “Samarqand shahrining
ichidagi Sherdor va Tillokori madrasasi va jame alarning egasi Yalangtushbiy
ʼ
otaliq dahbedliklar silsilasiga doxil bo‘lib, uning o‘g‘li shayx Hoshimning muridi
bo‘lganligi” aytib o‘tiladi. Yalangtush Bahodur Sherdor va Tillakori inshootlaridan
tashqari Dahbedda maxdumi A zam sharafiga 1618 yilda mozorining janub
ʼ
tomonida keng va yuksak bir dahmali xonaqoh, ikki masjid, qirq hujrali yangi
madrasa bunyod ettirgan (afsuski bu madrasa bizgacha yetib kelmagan). Mozorni
o‘rab turgan devor va ravoqli darvozani esa so‘z ketayotgan davrning yana bir
zabardast davlat arbobi Nodir devonbegi (1568-1644) qurdirgan 24
.
Xonaqohning shimoliy qismidagi, 17,6 metrga 16,6 metr o‘lchovdagi deyarli
kvadrat shaklga ega dahma Samarqandning kulrang marmaridan ishlangan bo‘lib,
balandligi — 1,55 metr, burchaklari marmar yarimustunlar bilan bezatilib, Qur on
ʼ
oyatlari bilan ziynatlangan. Yalangtush Bahodirning Xoja Hoshimning ikki
o‘g‘liga turmushga chiqqan qizlari — Iqlimabonu va Oybibining qabrlari ham shu
yerda joylashgan 25
.
U o‘z vasiyatiga ko‘ra, o‘zi qurdirgan Dahbeddagi Maxdumi A zam
ʼ
xonaqohiga, piri Xoja Hoshimiy Dahbediy (Maxdumi A zamning avlodi)
ʼ
qabrining oyoq tomoniga dafn etiladi. Amir Yalangto‘shbiy shunday vasiyat qilgan
ekan: “Meni pirim Hazrati Xoja Hoshimiy Dahbediyning oyoq tomonlariga
23
Алексеев А.К. Средняя Азия при Аштарханидах в ХУ11-ХУШ вв.: По персоязычному
историческому сочинению «Бахр ал асрор». Санкт-Петербург, 2004. ─ С.144.
24
Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.22 6
25
Туманович Н.Н. Герат в XVI-XVIII веках. –М.: Наука, 1989 . – С . 141.
18](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_18.png)
![qo‘yingiz; pirimning ziyoratlariga keluvchilar mening qabrimni bosib o‘tsinki,
men pirimga yarashgulik xizmat qila olmadim”. Yalangtush Bahodurning qizlari-
malika Iqlima Bonu va malika Oybibining qabrlari ham otasi qabri kabi Maxdumi
A zam xonaqosidadir. Bundan tashqari bu yerda Afg‘oniston shohlari Hidoyat ibnʼ
Shoxqosim, Shox Saodat (ular XVII asrning ikkinchi yarmida vafot elishgan),
Amir Sultonqulilar ham dafn etilgan. Go‘ri Mir maqbarasini hisobga olmaganda
boshqa biror joyda bir pirning oyoq ostida bunchalik ko‘p hukmdorlar
yotishmagan.
Hozirgi Mahdumi A zam avlodlarining Xojakaloniy tabaqasining ba zilari ota
ʼ ʼ
tomondan Maxdumi A zam avlodi bo‘lishsa, ona tomonidan Yalangtushbiy
ʼ
Bahodir avlodi hisoblanishadi.
Barcha zamonlarda buyuk ishlar ulug‘ shaxslar tomonidan amalga oshirilgan.
Ashtarxoniylar sulolasi hukmronligi yillarida Yalagto‘sh bahodur tomonidan
amalga oshirilgan xayrli ishlar va barpo etilgan inshootlar davr mahobatini ko‘z-
ko‘z qilib, ilmu ma rifatli ajdodlarimiz aql zakovati darajasini isbotlab turibdi.
ʼ
Shubhasiz, shular singari Yalangtush Bahodir Markaziy Osiyo ijtimoiy siyosiy va
madaniy hayotida muhim o‘rin tutadi.
Samarqand shahri to‘rt marta qayta obod etilgandir:
1.Chingiz bosqinidan so‘ng Sohibqiron Amir Temur shaharni qayta tiklatadi
va unga ulug‘vor obidalar qurdirdi;
2.Mirzo Ulug‘bek davrida shaharning boshqa mavzelarida obodonlashtirishlar
qatorida Registon maydoniga asos solinib, mavzeda madrasa va boshqa yuksak
obidalar quriladi;
3.Amir Yalangtush Bahodir davrida ulug‘vor Sherdor va Tillokoriy
madrasalari qurilib, Registon maydoni butkul shakllantiriladi hamda
Yalangtushbekdan o‘rnak olgan a yonlar, olimu ulamolar o‘z hisoblaridan
ʼ
madrasa, masjid, hammom, ko‘prik, shifoxona kabi o‘nlab xalq foydalanadigan
imoratu obidalar quriladikim, bunaqa hol faqatgina Temur va Ulug‘bek
davrlarigagina xos hol edi;
19](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_19.png)
![4.Samarqandning keyingi tiklanishi Mang‘it hukmdori Amir Ma sum –ʼ
Shohmurod davriga to‘g‘ri kelgan. Bu davrda urushu qahatchilik natijasida shahar
kimsasiz huvillab qolgan edi. Amir Ma sum shaharni qayta tiriltirib, turli
ʼ
yurtlardan xalqlarni ko‘chirtirib keladi, obidalar quradi, buzilganlarini ta mirlab
ʼ
vaqflarini tiklatadi.
Tarixda Yalangtushbiy Bahodir nafaqat mashhur lashkarboshi, siyosiy arbob
sifatida, balkim “Yer yuzining sayqali bo‘lmish Samarqand shahrining
zamonasidagi binokori” nomi bilan ham mashhur bo‘lgan shaxs hisoblanadi 26
.
Tarixda uch mashhur hukmdor - Amir Temur, Ulug‘bek Mirzo va Amir
Yalangtush Bahodir o‘zlari qurdirgan me morchilik obidalari bilan shahrimiz
ʼ
Samarqandni «Yer yuzi sayqali”ga aylantirishgan. Amir Temur Samarqandni
poytaxtga aylantirib, naqshinkor binolar silsilasini qurishni boshlab bergan bo‘lsa,
shaharning yuragi hisoblangan Registon maydoni Ulug‘bek Mirzo davrida vujudga
kelgan (u vaqtda bu maydon «Sardavonak” deb atalib, taxminan «Sari jo‘yi
davonak» (Tez oqar ariq boshi) ma nosidadir. Ulug‘bek bu maydonda madrasa,
ʼ
xonaqoh va karvonsaroy kabi uch binodan iborat o‘ziga xos obidalar ansambilini
yaratadi.
O‘z davrida, Yalangtush Bahodir ham Ulug‘bekning qurdirgan bu binokorlik
majmuasi tuzilishini buzmadi.
M.M Abramovning yozishicha, XVII asrning birinchi yarmi shahar tarixida
Alchin urug idan bo lgan o zbek harbiy- feodal zodagonlarining ko zga ko ringan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
vakili Yalangtushbiy Bahodir faoliyati bilan bog liq. Buxoroda markaziy
ʻ
hokimiyatning zaifligidan foydalanib, u mustaqil hukmdorga aylanadi,
Samarqandni o z mulki markaziga aylantiradi. Uning nomi Sharqda juda mashhur
ʻ
edi. Unga Hindiston, Qandahor, Xuroson, qozoq va qalmiq rahbarlari, Kaltar
xonlari va uzoq Tibetdan sovg'alar yuborilgan. Bir qancha harbiy yurishlar
natijasida ko'plab harbiy o'ljalar bolan birga Yalangtushbiy Bahodir qo'lida ko'p
sonli qullar (3 ming kishigacha) to'plandi. Bu esa unga bir nechta me'morchilik
26
Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш- даги
ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.22.
20](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_20.png)
![ishlarini amalga oshirishga imkon berdi. Imomqulixonning buyrug'i bolan (1611-
yil 12- fevral xujjat) Yalangtushbiyning Samarqanddagi sotib olingan yerlar uchun
soliqdan ozod qilingan.Bu hujjat Yalangtushbiyning xonlikda ulkan ta siridanʼ
dalolat beradi. Iste'dodli sarkardaga "otaliq" unvoni berildi, ya'ni. “ota o‘rnini
egallash” . Bu Buxoro xonligidagi eng oliy unvonlardan biri edi. Samarqand
shahrining obodonlashtirilishi, ayniqsa, uning buyuk hukmdorlari: Yalang tushbiy
Bahodir ataliq (16II-1656) va Amir Shohmurod- biy (1785-1800) davrida juda
ko'plab obodonlashtirish ishlari amalga oshirildi 27
.
Yalangtush Bahodirbiy Samarqand shahrida 46 yil hukmdorlik qilgan. Uning
qarorgohi Arkda (XIV asrning 70- yillarida Amir Temur tomonidan qurdirilgan
qal'a) edi. XVII asr o rtalaridan shaharning bu qismi “Yalangbek” deb atalgan
ʻ 28
.
Uning ko rsatmasi va bevosita rahbarligi bilan Registon maydonida ikkita
ʻ
muhtasham madrasalar: Sherdor (1619-1636) va Tillakori (1646-1660) qurildi. Bu
bilan, nihoyat, buyuk o‘zbek olimi Ulug‘bek boshlagan Registon maydoni loyihasi
yakunlandi. Shu bilan birga, 1619-yilda Dahbet qishlog‘ini, ayniqsa, “Dahmai
Maxdumi Azam” va “Dahmai Isoxon” atrofini obodonlashtirish ishlari boshlandi 29
.
Ikkita madrasa qurilishi tugallanishi bilan talabalari o qishga qabul
ʻ
qilingan. Shunday qilib, XVII asr o rtalaridan to 1918- yilgacha Registon
ʻ
maydonidagi uchta madrasada o quv mashg ulotlari to xtovsiz davom etdi.
ʻ ʻ ʻ
Ularning shuhrati butun musulmon Sharqiga tarqaldi. Turkistonning ko‘plab
taniqli olimlari, shoirlari, madaniyat arboblari Samarqand madrasalarini
bitirganlar.
Registon maydonini yakunlash maqsadida 1619-1636 yillarda Yalangtush
yo'nalishida. Sherlor madrasasi, 1646-1660 yillarda esa Tillaqori madrasasi
qurilgan. Yalangtushbiy 1655 yilning oxirida, Tillakori madrasasining asosiy
qurilish ishlari tugallanmagan vaqtda vafot etadi. U mashhur Dagbit mozorida
(Samarqanddan 1 km uzoqlikda) ruhiy ustozi Muhammad Hoshimxo‘ja (Maxdum
27
Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш- даги
ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.2 1.
28
Туманович Н.Н. Герат в XVI-XVIII веках. –М.: Наука, 1989 . – С . 142.
29
Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.22 8.
21](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_21.png)
![A’zamning nabirasi) yoniga dafn etilgan. U 1611 yilda bu yerda Maxdum A’zam
Kosoniy (1542 yilda vafot etgan) maqbarasi yonida ulkan sobor masjidi (qishki
yoz) qurdirdi 30
.
Yirik rus sharqshunosi P.P.Ivanov quyidagilarni yozgan: “Buxoroda
ashtarxoniylarning siyosiy nufuzi tushib ketishi o‘zbek zodagonlaridan bo‘lgan
alohida buxoro feodallarining harbiy-siyosiy qudrati oshishiga olib keldi, masalan
Abdulaziz xonning mashhur amaldori (otalig‘i) Yalangto‘sh biy, Samarqanddagi
mashhur SHerdor va Tillakori madrasalarining quruvchisi”.
D.I.Evarnitskiyning quyidagilarni yozgan: “Tillakori masjidi bizning
eramizning 1618 yilida o‘zbeklarning Olchin urug‘idan bo‘lgan Yalangto‘sh
Baxodir tomonidan qurilgan. SHerdor masjidi esa Abu Toxirxo‘janing guvohlik
berishicha 1616 yilda yuqorida tilga olingan o‘zbeklarning Olchin urug‘idan
bo‘lgan Yalangto‘sh Baxodir tomonidan qurilgan va Registonda turgan uch ajoyib
binolarning eng ajoyibidir” 31
.
V.I.Masalskiy qayd etishicha “Tillakori masjidi va madrasasi 1647 yilda
o‘zbeklarning “olchin” urug‘idan bo‘lgan Yalangto‘sh Baxodir (Imomqulixonning
sarkardasi) tomonidan qurilgan”.Registonning kelajagini belgilab bergan Ulug‘bek
g‘oyasi va mehnati mevasi bo‘lmish madrasa qarshisida 1619-1636 yillarda qad
ko‘targan SHerdor madrasasini Yalangto‘sh Bahodir Xoja Hoshimga bag‘ishlagan.
M.E. Masson o‘z tadqiqotida xojagon Kosoniy (Mahdumi A zam) qabri ustigaʼ
qurdirgan maqbara va tillakoriy madrasalari qurilishi uning avlodlari tomonidan
davom ettirilganligiga ishora qiladi 32
.
Ushbu tarixiy hujjatning mazmunini tahlil qilish natijasida ayon bo'ladiki,
Anisim Gribov 1646-yilning noyabrida Rossiyadan Isfahonga kelganida u yerda
Mashhaddan Eron shohi huzuriga jo'natilgan Alloquli ismlj chopar bilan ko'rishadi
va quyidagi ma'lumotlarni aynan shu chopardan eshitib o'z hisobotiga yozib
30
Алексеев А.К. Средняя Азия при Аштарханидах в ХУ11-ХУШ вв.: По персоязычному
историческому сочинению «Бахр ал асрор». Санкт-Петербург, 2004. ─ С.143.
31
Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш- даги
ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.2 2.
32
Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.22 5.
22](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_22.png)
![qo'yadi. Unda qayd etilishicha, Hindiston hukmdori Shohjahon Nodir
Muhammaddan Balxni tortib olib, u yerga o'z qo'shinini joylashtiradi. Bundan
xabar topgan Abdulazizxon va uning " yaqin kishisi " ( hujjatda aynan shunday
yozilgan va uning nomi " Yalantesh kiyaz " nomi bilan berilgan ) Yalangtush
Bahodir Buxorodan Balxga keladi hamda shaharni qamal qiladi. Bu vaqtda
Shohjahon Balxdagi o'z odamlariga o'ttiz ming ho'kizga ortilgan oziq-ovqat va
mablag' jo'natadi. Yalangtush Bahodir shu karvonni Balxga o'tkazmay ushlab
qoladi va odamlarni qirib tashlaydi. Bu vaqtda Eron shohi huzuriga qochib ketgan
Nodir Muhammadxon Eron qo'shini bilan Mashhad yaqinida vaziyatni kuzatib
turar edi. Balxda qamalda oziq-ovqatsiz qolgan Hindiston qo'shini Nodir
Muhammadxonga yashirincha elchi jo'natib, Balxga kelsa unga Balxni jangsiz
topshirishi haqida xabar beradi. Bundan xabar topgan Yalangtush Bahodir Nodir
Muhammadxonga Balxga kelmasligini va Mashhad yaqinida turishini buyuradi.
Bu vaqtda Balxdagi hindlardan Yalangtush Bahodir huzuriga ham elchi kelib, unga
Balx atrofidan tezroq ketishi, Abdulazizxonni ham o'zi bilan olib ketishi, bu ishi
uchun unga o'ttiz ming ho'kizga ortilgan molk-mulk taqdim qilinishini haqida
bayon qiladi. Yalangtush Bahodir hindlarning bu taklifiga rozi bo'lmaydi va Balx
atrofidan ketmasligini, qachonki Balx qayta qo'lga kiritilsa, u yerdagi mol-mulk
bilan birga hindlarning boshi ham uning qo'lida bo'lajagi haqida javob beradi 33
.
Hujjatda bayon qilingan voqealarning keyingi rivojida Yalangtush Bahodir
shaxsining boshqa qirralari ham ochilib boradi. Yalangtush Bahodir va
Abdulazizxon Balx qamalidan voz kechmay turgan bir paytda ularning huzuriga
Buxorodan chopar kelib, qozoq o'rdasi Yangir sultonning Toshkentdan Buxoro
hududiga tomon kirib kelayotgani haqida xabar beradi. Shunda Balx qamalida
bo'lgan Buxoro qo'shini ikkiga ajratiladi. Yalangtush Bahodir boshchiligidagi
birinchi qism Balx qamalink davom ettirib, hind qo'shiniga qarshi turish uchun
qoladi. Ikkinchi qism esa Abdulazizxon boshchiligida qozoqlarga qarshi kurashish
uchun Buxoroga jo'nab ketadi. Bu vaqtda Yalangtush Bahodir va hind qo'shinlari
33
Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.22 5.
23](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_23.png)
![o'rtasida Balx uchun jang boshlanadi. Kuchlar teng emasligini anglagan
Yalangtush Bahodir Buxoroga Abdulazizxon huzuriga chopar jo'natib, qozoqlar
bilan jang qilmasdan bitimga kelishishini va qozoqlar bilan yarash bitimini
tuzishini va tezda Balxga yordamga kelishini maslahat beradi. Abdulazizxon
Yalangtush Bahodir ko'rsatmasiga binoan qozoq sultonlari bilan bitimga kelishib,
o'zaro ittifoqchilikda Balxga qozoq qo'shinlarini ham safarbaretilishiga erishadi va
Yalangtush Bahodirga yordamga yetib keladi 34
.
Shunday qilib, Yalangtush Bahodir Balx uchun Hindistonga qarshi kurash
maqsadida Buxoro-Qozoq ulusi va yana Eron o'rtasidagi harbiy ittifoqni tashkil
etishga muvaffaq bo'ladi. Nihoyat kuchlarning birlashuvi natijasida Balxdan
Hindiston qo'shinlarining haydab yuborilishiga erishadi va Mashhad yaqinida
turgan Nodir Muhammadxonga yana Balx viloyatini topshiradi. Abdulazizxon va
uning sodiq tarafdori Yalangtush Bahodir esa Buxoroga, qozoq sultoni Yangir
sulton esa Toshkentga qaytib ketadi.
I bob bo'yicha xulosa.
Yuqorida tahlil qilingan tarixiy dalillar orqali biz Yalangtush Bahodir xonlik
siyosiy barqarorligi yo'lida qat'iy va to'g'ri qarorlar qabul qilgan siyosiy arbob, bu
borada hukmdorlarga to'g'ri yo'lni ko'rsata olgan maslahatchi, qo'shni davlat
siyosiy doiralari bilan manfaatli kelishuvlar va muzokaralar olib bora olgan mohir
diplomat bo'lgan. Yalangtush Bahodir katta nufuzga ega bo'lgan adolatli,
vatanparvar siyosatchi sifatida bir emas, uchta ashtarxoniy hukmdor-
Imomqulixon, Nodir Muhammadxon va Abdulazizxon hukmronligi davrida davlat
boshqaruvi, uning xavfsizligi va siyosiy barqarorligini saqlash yo'lida fidokorona
xizmat qilgan tarixiy shaxsdir. XVII asrda yashagan Yalangtush Bahodir
O'zbekiston va butun Markaziy Osiyo xalqlarining tarixida harbiy bilimni puxta
egallagan sarkarda, davlat boshqaruvida faol ishtirok etgan siyosatchi, madrasa
ta'limini olgan ziyoli, hashamatli inshootlar qurdirgan homiykabi sifatlarni o'zida
34
Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.22 6.
24](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_24.png)
![namoyon etgan murakkab tarixiy shaxs sifatida iz qoldirdi. Yalangtush Bahodir
kabi tarixiy shaxslarning faoliyatini ilmiy jihatdan o'rganish masalasiga alohida
e'tibor qaratilsa, Respublikaning barcha ta'lim muassasalarida Amir Temur,
Jaloliddin Manguberdi, Yalangtush Bahodir singari sarkardalarni harbiy faoliyati
o'rganish uchun alohida dars soatlari ajratilsa, maqsadga muvofiq bo'lar edi.
II bob. Yalangtush Bahodir mohir sarkarda va davlat arbobi.
Amir Yalangtush Bahodir harbiy bilimni puxta egallagan mohir sarkarda va
davlat arbobi edi. Yalangtush Bahodir Buxoro xonligida amalga oshirilgan deyarli
barcha harbiy yurishlarda ishtirok etgan mohir sarkarda hisoblanadi.Yalangtush
Bahodir Buxoro xonligida kuchli siyosiy nufuzga ega edi. Yalangtush Bahodir
hattoki xonlarni almashtirishda muhim rol o’ynagan.
2.1 Yalangtush Bahodirning siyosiy kurash maydoniga kirib kelishi.
Amir Yalangtushbiy Bahodir dastlab Buxoro xoni Abdullaxon II ning
saroyida harbiy san'atni o'rganadi 1-rasm . Yalangtush Bahodir Ashtarxoniylar
hokimiyat tepasiga kelishi bilan siyosiy maydonda ancha tasirga ega bo'lib oldi. U
xattoki xonlarni taxtdan almashishida ham muhim rol o'ynagan. Taxt uchun
kurashda Yalangtush Bahodir o'z tarafdolari bilan Imomqulixon tomoniga o'tib
ketadi. Katta harbiy kuchga ega amirlarning bunday qarori siyosiy kurashda
Imomqulixon uchun g‘alaba keltirgan edi. Xullas, qo‘li kalta kelgan Vali
25](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_25.png)
![Muhammadxonning esa o‘z oilasi va bir qancha amirlar bilan Chorjo‘y orqali
Eronga qochib ketishdan boshqa chorasi qolmaydi. 1611 yilning fevral oyi
oxirlarida bir qancha amirlar va din rahnamolari Imomqulixon ni oq namatga
o‘tqizishib xon qilib ko‘tarishadi. Bu nufuzli amirlar orasida bo‘lgan Yalangto‘sh
Bahodirning ta siri juda katta edi. O‘sha yilda Nodir Muhammadxon Balxʼ
viloyatiga hukmronlik qilishga tayin etiladi. Demak, katta harbiy kuchga ega
Yalangto‘sh Bahodirning Vali Muhammadxon xizmatidan ketishi uning
muvaffaqiyatsizlikka uchrashiga sabab bo‘lgan bo‘lsa, Imomqulixon tomonida
turib kurashishi esa uning taxtga o‘tirishi uchun xizmat qilgan 35
.
Keyingi siyosiy jarayonlar Yalangtush Bahodirning faol ishtiroki bilan
kechgani ma lum bo‘ladi.
ʼ Masalan, Eronga shoh Abbos huzuriga qochib borgan
Buxoroning sobiq hukmdor Vali Muhammad shohdan Buxoro taxtini qaytarib
olish uchun yordam so‘raydi. Bunga javoban shoh Abbos o‘zining 80 ming harbiy
qismlarini Vali Muhammadxonning Imomqulixonga qarshi kurash uchun safarbar
etadi 36
.
Eron qo‘shinining Buxoroga kelayotganidan xabar topib, cho‘chib ketgan
yosh va tajribasiz Imomqulixon muvaffaqiyatsizlikka uchrasa Balxga qochishni
mo‘ljallab, Qarshiga borib o‘rnashadi. Mana shu vaziyatda Yalangtush Bahodir
yana asosiy siyosat sahnasiga chiqib, Samarqandda vaziyatni o‘z nazoratiga oladi.
U Shukurbiy saroy bilan birga, barcha amir va ulamolarni Eronga qarshi kurashda
Imomqulixonni qo‘llab-quvvatlashga chaqiradi. Yalangto‘sh Bahodir Qarshidan
Imomqulixonni Samarqandga olib keladi. Ular umumiy dushman hujumini bartaraf
etish uchun birgalikda harakatni boshlaydi 37
.
SHu o‘rinda, Yalangtush Bahodir nafaqat barcha amirlaru din ahlini va hatto
hukmdorni ham umumiy dushmanga qarshi kurashda “boshini biriktira olgan”
mohir siyosatchi sifatida namoyon bo‘ladi. Bundan tashqari, bu dalillar uning yurt
35
Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш- даги
ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.2 2.
36
Мухаммад Юсуф Мунши. Мукимханская история. Перевод с перс-таджик., прим. и указ. А.А.
Семенова. Т. 1956. – С.81-82.
37
Ахмедов Б.А. История Балха ( XVI -первая половина XVIII в. ). Тошкент.: Фан, 1982. - С.107.
26](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_26.png)
![tinchligi xavf ostida qolgan vaqtda tez va to‘g‘ri qaror chiqara olish qobiliyatiga
ham ega bo‘lganidan dalolat beradi.
Shunday qilib, Imomqulixon bilan Yalangtush Bahodir mudofaa ishini
birgalikda boshlagan vaqtda Eron qo‘shini Samarqand shahri yaqinidagi Zarman
mavzesiga kelib to‘xtagan edi. Kuchlar teng bo‘lmagani sababli, Imomqulixon,
Yalangtush Bahodir va boshqa nufuzli amirlar qozoq xonlari Abulay sulton va
Ishim sultonlardan yordam so‘raydi. Yordamga kelgan har ikki qozoq sultonlari
o‘zlarining kam sonli askarlarini Samarqandga yordamga jo‘natib, asosiy askarlari
bilan Movarounnahr shahar qishloqlarini talashga kirishadi. Qizig‘i shundaki, Vali
Muhammadxon ham qozoq sultonlaridan harbiy yordam so‘ragan edi.
Voqealar davomidan ayon bo‘ladiki, Imomqulixon Yalangto‘sh Bahodir va
boshqa amirlar yordamida har ikki dushman - ham qozoqlar, ham eron
qizilboshlari ustidan g‘alaba qozonadi: Abulay sulton Samarqand atrofidagi
qishloq va mavzelarni talab, Turkistonga qaytib ketadi. Lekin Imomqulixon hanuz
Miyonqolda turgan Ishim sulton havfini bartaraf etish masalasida yana
Yalangto‘sh Bahodir va Shukurbiy saroy bilan maslahatlashishga majbur bo‘ladi.
Ularning maslahati bilan Ishim sultonga Toshkent, Turkiston va uning atrofidagi
yerlarni berib, qozoqlar xavfini ham bartaraf etishga muvaffaq bo‘ladi. Bu
voqealardan shu anglash mumkinki, demak davlatda tashqi dushmanlar bilan
bo‘lgan kurashda yuzaga kelgan tang holatlarda hukmdorlar tez-tez Yalangto‘sh
Bahodirning fikri bilan hisoblashib turgan.Bu barcha omillar. Yalangto‘sh Baxodir
mavkeining nafakat mam- lakat ichkarisida, balki xalkaro doirada ham o‘sishiga
sabab bo‘lgan. Unga hadya va sovg‘a-salomlar jo‘natish xuddi davlat xazinasiga
mablag ajratish bilan teng, deb karalgan. Masalan, Hindiston, Kandaxor, Xuroson
viloyatlaridan, kirgizlar, kalmiklar va qozoq yo‘lboshchilari tomonidan, kashtar
xonlari va xatto Tibetdan har yili unga kimmat sovgalar kelib turgan 38
.
Markazlashtirish siyosatini olib borgan Imomqulixon davri Buxoro xonligida
ashtarxoniylar sulolasi hukmronligi davridagi eng rivojlangan va kuchaygan
38
Мухаммад Юсуф Мунши. Мукимханская история. Перевод с перс-таджик., прим. и указ. А.А.
Семенова. Т. 1956. – С.81-82.
27](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_27.png)
![bosqich sanaladi. Davlat boshqaruvini qo‘lga olishiga hissa qo‘shgani, sadoqatli va
namunali xizmatlarini e tiborga olgan Imomqulixon 1612 yili Yalangtushʼ
Bahodirni Samarqand viloyati hokimi etib tayinlaydi. Hokimlik mansabini olishida
uning piri X oja Hoshimning ham qo‘llab-quvvatlashi muhim sanaladi 39
.
Yalangt u sh Bahodir keyinroq otaliq vazifasiga tayinlanadi. O‘rta asrlarda
otaliq eng yuqori mansablardan biri bo‘lib, u hukmdorning otasiga tenglashtirilgan
va Buxoro xonligida suvlar taqsimotini nazorat qilgan. Ushbu taqsimot chegarasi
Samarqanddan Qorako‘lgacha bo‘lib, asosan Samarqand va uning tumanlariga
yuqori lavozimli shaxsdan tortib oddiy xalq vakillarigacha suvni adolatli
taqsimlashi shart edi. Shuningdek, ushbu lavozim bosh vazir maqomiga to‘g‘ri
kelgan va unga asosan o‘zbeklar urug‘idan bo‘lgan shaxslar tayinlangan 40
.
O‘ttiz yildan ortiq hukmronlik qilgan Imomqulixon bilan bir davrda xonlik
hududlari uchun bo‘lib turgan janglarda ishtirok etgan Yalangtush Bahodurning
davlat boshqaruvida siyosiy nufuzi ortib boradi. Bu borada Ashtarxoniylarning
janubiy hududlarini mustahkamlash uchun Xurosonga uyushtirilgan yurishlarda
salmoqli hissa qo‘shdi. Bu vaqtda Movarounnahr va Balhda Ashtarxoniylar
davlatining siyosiy barqarorligiga to‘siq bo‘lgan yana bir tarixiy shaxs - Vali
Muhammadxonning o‘g‘li Rustam sulton masalasi ham Yalangtush Bahodir
ishtirokisiz hal bo‘lmaydi. Akad. B.Ahmedov “Bahr al-asror” asari asosida yana
quyidagi ma lumotlarni keltiradi. Sobiq hukmdor Vali Muhammadxon Eron
ʼ
tomonga qochayotib o‘g‘li Rustam sultonni Marvda qoldirib ketadi 41
.
U ham Eron qullab-quvvatlab turishi evaziga Ubeh va Shafelon viloyatlarida
joylashib olib, 1612-1622 va 1631 yillar oralig‘ida Balx, Seyston, Farah,
Shibirg‘on, Andxuy, Chechektu hududlariga tez-tez hujum qilib, mamlakat
tinchligini buzib turgan edi. Nodir Muhammadxon Rustam sulton muammosini hal
qilish uchun Eron bilan bir necha bor o‘rnatgan elchilik aloqalari ham hech qanday
39
Ахмедов Б.А. История Балха ( XVI -первая половина XVIII в. ). Тошкент.: Фан, 1982. - С.108.
40
Хидирова Н.Ў. Баҳодир Ялангтуш шахсига тарихий чизгилар // Баҳодир Ялангтўшнинг
Марказий Осиё ижтимоий-сиёсий ва маданий ҳаётида тутган ўрни» мавзусидаги халқаро
конференциясидаги маърузаси. 2019 йил 20 июнь.
41
Ахмедов Б. История Балха..- С. 202-205.
28](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_28.png)
![foyda bermagach, 1623 yilda Yalantush Bahodir boshchiligidagi ko‘p sonli
qo‘shinni unga qarshi jo‘natadi. Rustam sulton yana Eronga qochib ketadi va
natijada 1631 yilgacha Ashtarxoniy xonlari u bilan bog‘liq muammodan holi
bo‘ladi 42
.
Lekin 1631 yilda Rustam sulton yana Balxning janubi-g‘arbiy hududlariga
hujum qiladi. Bu safar ham unga qarshi jo‘natilgan hal qiluvchi harbiy kuchlarga
Yalangto‘sh Bahodir boshchilik qiladi. Bu safar u Meruchak qal asida Rustamʼ
sulton kuchlarini qamal qiladi va shu yo‘l bilan muammoni hal qilishga erishadi.
Xullas, Rustam sultonning Balxga xiroj to‘lash sharti bilan ikki o‘rtada tinchlik
bitimi tuzilib, qamal bekor qilinadi 43
.
Yuqoridagilardan shunday xulosa qilish mumkinki, Ashtarxoniylar
davlatidagi Valimuhammadxon va uning o‘g‘li Rustam sulton bilan bog‘liq ichki
siyosiy muammolar hamda Eron davlati bilan aynan shu shaxslar aloqador bo‘lgan
tashqi siyosat masalalari Yalangtush Bahodirningfaol harakati bilan hal qilinadi.
Yalangtush Bahodurxon Buxoro xonlarining Toshkent va Turkistonni
egallashdagi harbiy yurishlarida ham faol qatnashgan. Jumladan, Suhaylning
“Imomqulinoma” asarida Yalangto‘shbiyning qo‘shni hududlar uchun bo‘lib
turgan doimiy janglarda qozoq sultonlari Tursun sulton va Abulay sultonlarga
qarshi kurashib, qo‘lga kiritgan hududlarni saqlab qolish uchun harakat qilganligi
to‘g‘risida ma lumot keltirilgan
ʼ 44
.
Yalangt u sh Bahodir Buxoro xonligining barcha harbiy amaliyotlarida faol
ishtirok etgan. Xususan, Buxoro xonligida mamlakat daxlsizligini ta minlash
ʼ
yo‘lida shimolda dashtiqipchoqlik kuchlar - Yesimxon, Tursun sulton va Abulay
sultonlarga qarshi kurashlarda ham jonbozlik va botirlik ko‘rsatgan. Jumladan,
42
Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлашдаги
ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.23-24.
43
Таниева Г. 2019. – Б.24.
44
Сангирова Д. Ялангтўш Баҳодурнинг Марказий Осиё ижтимоий сиёсий ва маданий ҳаётида
тутган ўрни // Баҳодир Ялангтўшнинг Марказий Осиё ижтимоий-сиёсий ва маданий ҳаётида
тутган ўрни» мавзусидаги халқаро конференциясидаги маърузаси. 2019 йил 20 июнь.
29](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_29.png)
![xonlikni qozoq ko‘chmanchilaridan himoya qilishga katta xissa qo‘shgan quyidagi
ishlarni amalga oshirgan:
- 1609 yilda Yalangto‘sh Baxodir qozoq hukmdori Abuli sultonning
Samarqandga qilgan xujumini qaytardi.
- 1612 yilda Yalangtushbiy Bahodir Buxoro xoni Imomqulixon
qo‘shinlariga bosh bo‘lib, Toshkent va Turkistonni egalladi. Qozoq qabilalari
ustidan qozonilgan g‘alaba natijasida u Balxga amir lavozimiga loyiq ko‘rildi.
- 1612 yilda Imomqulixon Yalangtush Bahodirni qozoq hukmdori
Yesimxon boshliq qo‘shinga qarshi yubordi.
- 1621 yilda Yalangtush Bahodir Tursun Sulton boshchiligidagi qozoq
qo‘shinlarini xujumini qaytargan ashtarxoniylar qo‘shinini bosh qo‘mondoni edi.
- 1628 yilda Imomqulixon farmoni bilan Yalangto‘shbiy Toshkent yaqinida
qozoq Abduli Sultonni yengdi va uni Qoshg‘arga qochishiga majbur qildi.
- 1636 yilda Imomqulixon qo‘shinlari Yalangto‘shbiy boshchiligida
Sayramga yurish qildi va shu atrofda ular qozoq qabilalariga xujum qildi. Bu
yurish Dashti-Qipchoqqacha davom etdi. 45
- 1643 yili Yalangto‘sh Bahodir va Abdurahmon devonbegi boshchiligidagi
qo‘shin hozirgi Qozog‘istonning janubi-sharqidagi O‘rbuloqda yuz bergan hal
qiluvchi urushda qalmoqlarning ellik minglik lashkarini yenggan 46
.
Yalangto‘sh Bahodir umumiy hisobda qirq yil - 1612-1632, 1633-1642 va
1645-1656 yillarda, ya ni ʼ uch nafar ashtarxoniy podshohlar: Imomqulixon, Nodir
Muhammadxon va Abdulazizxon davrida Samarqandni boshqargan edi.
Shuningdek, orada hozirgi Afg‘oniston markaziy hududiga to‘g‘ri keladigan tarixiy
Kohmard viloyati hokimi ham bo‘lgan.
Serg‘ayrat sarkarda Yalangtush Bahodir o‘z siyosiy faoliyatida mustaqil
hukmronlik qilib Buxorodagi markaziy hokimiyatga deyarli bo‘ysunmagan. Uning
so‘zi ashtarxoniy hukmdorlar uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan, u bir
45
Маликов А. Ялангтўшбий Баҳодир Бойхожи ўғли.
46
Азамат Зиё. Ялангтўш Баҳодир – илм-фан ва маданият хомийси // Янги Ўзбекистон. 2021 йил, 3
март. 44-сон.
30](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_30.png)
![necha marotiba mustaqil ravishda xorijiy davlatlarga, jumladan Eronning Xuroson
viloyatiga, Afg‘onistonga yurishlar uyushtirgan edi. Bundan tashqari, Toshkent va
Turkiston yerlariga ham safar qilib, u yerdagi mahalliy nizolarni tinchitgan. Shu
tufayli, ko‘pgina qo‘shni podshohliklar Yalangtushga sovg‘a-salom yuborib
turishgan. Xorijdagi yurishlardan u ko‘pgina asir va xazinalar bilan qaytar edi 47
.
Yalangto‘sh Bahodir o‘z davrining eng badavlat kishilaridan biri edi.
Xususan, Maxmud ibn Vali Yalangto‘shni xondan keyin ikkinchi eng badavlat
shaxs deb ta riflaydi, uning mol-mulki miqdorini esa davlat xazinasi bilanʼ
qiyoslaydi 48
.
Uning Samarqand, Kesh viloyatlari, hozirgi Afg‘onistonda ko‘pdan-ko‘p
ekin maydonlari, chorva yaylovlari bo‘lgan. Yalangtush Bahodirning siyosiy,
harbiy, iqtisodiy qudrati, homiyligi ko‘lamining ovozasi yurt tashqarisida ham
tarqalgan edi. Shu bois, har yili Hindiston sarkorlari, Qandahor, Xuroson
viloyatlari hokimlari, qirg‘iz,qalmiq va qozoq yo‘lbosh chilari, Koshg‘ar xonlari,
hatto Tibetdan unga qimmatbaho sovg‘a-salomlar jo‘natib turilgan 49
.
Yalangtush Bahodir yirik mulkdor shaxs sifatida, u egalik qilgan mulklarga
oid tarixiy hujjatlar O.D. Chexovich tomonidan o‘rganilib, ularning ayrimlari ilmiy
muomlaga kiritilgan. Xususan, ushbu olima mazkur hujjatlarni :
1) sotib olingan mulklarga oid vasiqalar;
2) vaqf mulklari ;
3) soliqlardan ozod qilinganligi to‘g‘risidagi farmon (hukmnoma)larga
ajratadi.
Tarixiy manbalar orasida Yalangtushbiyning yirik yer egasi bo‘lganligini
tasdiqlovchi bir hujjatdan ko‘rinadiki, 1606 yilda u Xoja Ahror avlodlarining
Ofarinkentdagi Yarimtugdagi yerlarini sotib olgan. Hujjatda bu mulki xolis yer
bo‘lganligi va uning qiymati 4300 tanga ekanligi keltirilgan 50
.
47
Каттаев К. Амир Ялангтуш Баҳодир даврида Самарқанд.
48
Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. – Б.228.
49
Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш-даги ўрни
// Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.21.
31](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_31.png)
![Bunga o‘xshash hujjatlarda Yalangto‘shbiyning mulklari haqida yana bir
qancha ma lumotlar keltirilgan bo‘lib (Shahrisabzda 52500 tangaga sotib olinganʼ
1100 tanob yer, Samarqandning Shavdor tumanida Ashur qushbegi o‘g‘illarining
bir qism bog‘i va yerining sotib olinganligi, shu tumanning Hinduvon degan
joyidan olingan yer), ular ushbu shaxsning iqtisodiy masalalarda ham nechog‘liq
omilkor bo‘lganligidan dalolat beradi. Bunday yerlar hisobidan madrasalar uchun
juda katta miqdorda vaqf tayin qilingan 51
.
Shuningdek, tarixiy dalillar, anikrogi 1932 yil tarixiy xujjatlar to‘plamiga
40, 41, 42-rakamlar bilan kiritilga Rossiyaning Kadimgi aktlar markaziy davlat
arxivining 1640 yilg doir uchta tarixiy xujjatlarida. Yalangto‘sh Bahodirning ismi
tilg olingan. Bu xujjatlar Balx elchisi Xoja Ibrohim tomonidan Mos- kvaga podsho
Mixail Fedorovich huzuriga olib kelinayotgan rasmiy yorliqlar bo‘lib, ularning
mazmunidan ayon bo‘ladiki, 1638 yilda Balxdan Rossiyaga kelayotgan avvalgi
elchilik karvoni Mangi atrofida Daychin boshchiligida kalmoklar tomonidan
talangan. Balx- dan junatilgan mazkur yorliklarning ikkinchisida Rossiya
hukumatiga topshirilgan.
Yalangtush Bahodir faoliyati davomida bunyodkorlik ishlariga ham katta
e tibor qaratdi. Musulmon olamiga xos bo‘lgan amal-sadaqai joriya yo‘lini tutib,
ʼ
ko‘pchilikka xizmat qiluvchi masjid, madrasalar qurdiradi. Uning bunyodkorlik
ishlari xususida “Tavorixi al kibor” asarida quyidagi fikrlar keltirilgan: “Imomquli
bahodurxonning podshohlig‘i zamonida bo‘lib erdikim, sana 1027 ming yigirma
yettida imorat qilinib erdi. Mavlono Yalangto‘sh bahodur alchin amirlaridan erdi,
yigitlik zamonida ulug‘ podshohlarning xizmatlarida bo‘lib, ovozasi yetti iqlimg‘a
tushub erdi har yerda yog‘iy u, sarkash bor ersa oning qilich haybatidan qo‘rqub,
oning tig‘i zarbidin qochmay turolmas erdi va qirg‘iz, qozoq va qalmoq, iroq
50
Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI-- первой половине
XIX века. .. – C. 39 .
51
Сангирова Д. Ялангтўш Баҳодурнинг Марказий Осиё ижтимоий сиёсий ва маданий ҳаётида
тутган ўрни // Баҳодир Ялангтўшнинг Марказий Осиё ижтимоий-сиёсий ва маданий ҳаётида
тутган ўрни» мавзусидаги халқаро конференциясидаги маърузаси. 2019 йил 20 июнь.
32](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_32.png)
![odamlari unga tobeliq qilurg‘a ittifoq ilinjida erdilar. Oxir podshohlar xizmatin
tark etib madrasa va xonoqoh misllik imoratig‘a xolis Alloh uchun mashg‘ul
bo‘ldi. Andoqkim ta rix sana 1028 ming yigirma sakkiz erdikim Samarqandʼ
viloyatida Ulug‘bek mirzoning madrasasi baroborida bir madrasa bino qildikim
katta va qolinliq jihatidan ta rifi bayon maydonig‘a sig‘mas”
ʼ 52
.
Ayrim tarixchilar Yalangtush Baxodirning qozoqlarga daxl qilmasligi,
xususan uning qozoq botiri Jalantosga xech qanday aloqasi yo‘qligini
qayd etgan holda, quyidagilarni asos qilib ko‘rsatishadi 53
:
- Samarqand viloyati xokimi sifatida Yalangt u sh nomi barcha turk,
fors, arab va rus manbalarida uchraydi;
- Tillakori va Sherdor madrasalari devorlarida Yalangt u sh nomi
qayd etilgan;
- Yalangt u shning o‘ziga tegishli bo‘lgan yuridik xujjatlarda ham
Yalangt u sh nomi mavjud;
- Shuningdek, otalar ismida ham farq bo‘lib, Yalangt u sh
Boyxojining o‘g‘li, Jalantos esa Seyitkulining o‘g‘li edi;
- Yalangt u sh Baxodirdan erkak avlod qolmagan, shuning uchun
ham Registondagi qurilishlarni uning qizi davom ettirgan. Jalantosdan
esa ko‘p sonli avlodlar qolgan;
- Yalangtush Baxodir faoliyatida aynan qozoqlarga qarshi bir
necha muvaffaqqiyatli yurishlar amalga oshirilgan.
2.2 Yalangtush Bahodirning ashtarxoniy hukmdorlar bilan aloqasi.
52
Сангирова Д. Ялангтўш Баҳодурнинг Марказий Осиё ижтимоий сиёсий ва маданий ҳаётида
тутган ўрни ...
53
Маликов А. Ялангтўшбий Баҳодир Бойхожи ўғли.
33](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_33.png)
![Yalangtush Bahodirning siyosiy faoliyati o'z navbatida ashtarxoniy
hukmdorlar bilan bog'liq.
Imomqulixon davrida otaliq mansabida bo‘lgan Yalangto‘sh Bahodir yirik
amirlarga ulus mulki taqsim qilinganda saroyining yaqin kishisi sifatida bir qancha
mulklari qator G‘archiston viloyati mulki ham qo‘shib berilgan edi 54
.
Xonlikda vujudga kelgan muammoli vaziyatlarni hal qilishda xon doimo
o‘zi bilan Yalangto‘shbiy bahodurni olib yurgan.
“Tarixiy Muqimxoniy” asarida Balx mustaqilligini saqlab qolish uchun
Imomqulixon o‘z yaqinlari bilan ukasi Nodir Muhammadxonga yordam berish
uchun qo‘shin bilan otlangani haqida ma lumot keltirilar ekan, birinchilardanʼ
bo‘lib, uning nomi zikr etilgan: “amirlardan: Yalangto‘shbiy otaliq, O‘rozbiy,
Abdurahmon devonbegi, Soqi parvonachi va Mansur hoji dodhohlar bor edi.
Shuningdek, barcha buyuk oliy nasab, mashhur olimu fuzalolar, yuqori martabali
harbiylar va boshqa turli toifadagi yuz mingga yaqin kishi ishtirok etdi” 55
.
Shuningdek, Yalangtush bahodur Buxoroning ikkinchi poytaxti bo‘lgan
Balx viloyati himoyasini mustahkamlashda Nodir Muhammadxonni qo‘llab
turgan 56
.
Nodir Muhammadxon davrida ham Yalangtushbiy otaliq lavozimida faoliyat
olib borib, unga hozirgi Afg‘oniston hududidagi qator yer-suvlar tortiq qilingan 57
.
Bu xususida, Maxmud ibn Valining «Bahrul-asror” asarida “ Nodir
Muhammadxon davrida martabasi yuqorilashib, uning otalig‘i etib tayinlandi.
Darayi Suf, Mulgon, Kohmard viloyatlari; Tulkichi, Sayqonchi, Zerangi, Kilagi,
Hazorai Nekudari qabilalarining yurtlari, G‘azna, Qandahor, Zamindovar, G‘ur,
Xuroson hududlarigacha bo‘lgan qabilalar yerlari unga iqto tariqasida in om
ʼ ʼ
54
Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. Энг қадимдан Россия босқини даврига қадар. – Т.:
Шарқ, 2001. –Б. 263.
55
Мукимханская история. Перевод с таджиксого, предисловие, примечания и указатели
профессора А.А. Семенова. – Т.: Академии наук Узбекской ССР, 1956. ─ С. 94 .
56
Иванов П.П.Очерки по истории Средней Азии (XVI-середина XIX в). – М.: Восточной
литератур ы. 1958. – С.71.
57
Азамат Зиё. Ялангтўш Баҳодир – илм-фан ва маданият хомийси // Янги Ўзбекистон. 2021 йил, 3
март. 44-сон.
34](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_34.png)
![etilgan edi. Qandahor, Seiston va boshqa viloyatlar hokimlari uning qarshisida
zir-zir titrar edilar. Ko‘rgan-bilganlar uning boyligi davlat xazinasiga teng
ekanligi, nufuzi podshohlarnikidan qolishmasligini aytganlar », deyiladi 58
.
Xususan, G‘azna va Qandahorgacha bo‘lgan hududni o‘z ichiga olgan
Garchiston iqto tarzida Yalangtush Bahodirning yer-mulki bo‘lganligi to‘g‘risida,ʼ
o‘sha davrlarda yurtimizga kelgan rus elchisi Anisim Gribov (1641) ham ma lumot
ʼ
beradi: « Balxdan soliq yig‘ish uchun Hindiston davlati sarhadlarida joylashgan
Hindikush qishloqlarigacha boriladi. Balxdan to Hindikush bag‘ridagi hind
qishloqlariga olib boruvchi yo‘l otliq uchun 7 kun, tuyada esa 14 kunlik yo‘ldir.
Balx va Hind sarhadlari oralig‘idagi qishloqlar, shaharlar Buxoro va Balx
xonlarining yaqin kishilaridan bo‘lmish Amir Yalangtushning mulki
hisoblanadi » 59
.
Otaliq lavozimida bo‘lgan Yalangtush bahodur mavqei va martabasidan
kelib chiqib, ko‘plab muhim tadbirlarni amalga oshirgan. Yalangtushbiy
bahodurxon tomonidan berilgan ishonch qog‘ozi yoki tilxat davlat xazinasi
tomonidan beriladigan ishonchnomaga teng kuchga ega bo‘lgan 60
.
Numizmatika tarixidan ma lumki, barcha zamonlarda bunday tadbir albatta,
ʼ
naqd pul ayirboshlash jarayonlari ma lum bir shaxslarning boshqa bir shaxsga
ʼ
nisbatan hisob kitoblarida o‘zaro ishonchga asoslangan holda amalga oshirilgan.
Tadqiqotchilar, Rossiyaning Qadimgi aktlar markaziy davlat arxiviga tegishli
tarixiy hujjatlarda Yalangtush Bahodir nomi bilan bog‘liq voqeiliklar tilga
olinganligini, qayd etadilar. Jumladan, 1640 yilga doir tarixiy hujjatlar Balx elchisi
Xoja Ibrohim tomonidan Moskvaga podsho Mixail Fedorovich huzuriga olib
kelinayotgan rasmiy yorliqlar bo‘lib, ularning mazmunidan ayon bo‘ladiki, 1638
yilda Balxdan Rossiyaga kelayotgan avvalgi elchilik karvoni Mang‘ishloq atrofida
58
Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.228.
59
Каттаев К. Амир Ялангтуш Баҳодир // Баҳодир Ялангтўшнинг Марказий Осиё ижтимоий-сиёсий
ва маданий ҳаётида тутган ўрни» мавзусидаги халқаро конференциясидаги маърузаси. 2019 йил 20
июнь.
60
Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI-- первой половине
XIX века. Том 2. - Ташкент, Фан, 1966. – C. 39-40.
35](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_35.png)
![Daychin boshchiligida qalmoqlar tomonidan talangan. Balxdan jo‘natilgan mazkur
yorliqlarning ikkinchisida Rossiya hukumatiga ana shu qaroqchi qalmoqlarga
qarshi birgalikda kurashish taklifi bildirilgan edi 61
.
Unda agar bu taklifga Moskva hukumati rozilik bildirsa, Imomqulixon Emba
atrofiga Yalangto‘sh Bahodir (hujjatda uning ismidan keyin “otaliq” atamasi
yozi lgan) boshchiligidagi o‘n ikki nafar amirlar va katta qo‘shin yuborishga tayyor
ekanligi haqida ma lum qilinganʼ 62
.
Demak, Yalangtush Bahodir nafaqat Buxoro xonlariga, balki qaysidir
ma noda xonlikka tobe bo‘lsa-da, aslida mustaqil idora etiladigan Balx
ʼ
hukmdorlariga ham xizmat qilgan. Ulardagi mazmun Yalangtush Bahodirning
hatto Balx hukmdorlarining ham boshqa amirlarga bosh bo‘lgan eng tajribali
sarkardasi sanalganidan dalolat beradi
O‘ttiz yildan ko‘proq muddat Imomqulixon va Yalangto‘shbiy o‘rtasidagi
hamkorlik faoliyati 1642 yilda Imomqulixonning ko‘zi xastalanib qolishi bilan
ma lum bir chegaraga yetib keladi. Xonning haj ziyoratiga ketishi munosabati
ʼ
bilan, Yalangtush Bahodir boshchiligidagi ko‘pchilik amirlar Balh viloyatida
hukmronlik qilayotgan Nodir Muhammadni Buxoroga chaqirib oladi va uni oliy
hokimiyat taxtiga o‘tqazishadi 63
.
Bundan ko‘rinadiki, Yalangtush Bahodir o‘z faoliyatida davlat
boshqaruvidagi siyosiy barqarorlikni saqlashga alohida e tibor qaratgan.
ʼ
Boshqaruvchilik layoqatini yo‘qotib borayotgan hukmdor o‘rniga boshqa bir teran
fikrlovchi, sog‘lom shaxsni qo‘yish lozim, deb hisoblagan 64
.
Manbalarda, xususan “Silsilat at salotin” asarida yana bir ma lumotlar borki,
ʼ
Nodir Muhammadxon dastlab Balxdagi valiahd sifatida ko‘p yillik boshqaruvi
davrida o‘ziga sadoqatli, ishonchli kishilarni saroy xizmatiga chaqirishi yirik
zodagonlar o‘rtasida nizolarni kuchaytirgan. Xususan, hukmdor o‘z davrining
61
Ахмедов Б. История Балха... - С.212.
62
Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлашдаги
ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.25.
63
Ахмедов Б. История Балха... -С. 109.
64
Таниева Г. 2019. – Б.25.
36](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_36.png)
![qudratli amiri bo‘lgan Yalangtushbiyni Kohmard hokimligidan bekor qilib, o‘rniga
boshqasini qo‘ygan, o‘ziga yaqin bo‘lgan Abdurahmon devonbegini otaliq
mansabiga ko‘targan 65
.
Natijada, xon hazratlari va Yalangto‘shbiy bahodur o‘rtasida munosabatlar
keskinlashadi.
Shu kabi ma lumotni akad.ʼ B.A.Axmedov “Tarix-i salatin-i mang‘itiya” asari
asosida yoritib, 1645 yilda Buxoro amirlari Xo‘jandda Nodir Muhammadxonga
qarshi qo‘zg‘olon ko‘taradi. Unga Yalangto‘sh Bahodir boshchilik qilgan.
Qo‘zg‘olonchilar yoniga bitim tuzishga jo‘natilgan Abdulaziz sultonni Yalanto‘sh
Bahodir boshchiligidagi amirlar tutqin qilib, Buxoro tomonga yurish boshlaydi va
Oqtepa degan joyda Abdulazizni xon deb e lon qilishadi. Shunday tarzda Buxoro
ʼ
shahri uch oy qamal qilinadi va Nodir Muhammadxon shahardan chiqib ketishga
majbur bo‘ladi 66
.
Demak, bu misollar Yalangto‘sh Bahodirning o‘z davrida xonlar o‘rtasidagi
taxt talashish jarayonida va hukmdorlar almashinuvida ham hal qiluvchi siyosiy
ta sirga ega bo‘lganligi ko‘rsatadi.
ʼ
Boshqa tomondan, boshqaruvdagi o‘zgarishlar, asriy saqlanib kelinayotgan
an analarning buzilishi tufayli umrining sal kam ellik yilida ashtarxoniy
ʼ
hukmdorlar vakillariga sadoqat bilan xizmat qilgan sarkarda va davlat arbobini
Nodir Muhammadxon boshqaruviga qarshi harakatlar qilishiga sabab bo‘lgan.
Nodir Muhammadxonning taxtda ko‘p vaqt o‘tirmadi. Fitnachi amirlar
Qarshi atrofida shikorda yurgan Nodir Muhammadxonning o‘rniga uning o‘g‘li
Abdulazizni taxtga o‘tqizishadi, bu vaqtda Hindiston hukmdori Shohjahon Balhni
bosib oladi. Bu viloyatni Buxoro xonligiga qaytarish jarayoni bilan bog‘liq siyosiy
harakatlarda Yalangto‘sh Bahodirning asosiy siyosiy maydondagi faoliyati
namoyon bo‘ladi.
65
Зияев А. «Силсилат ас-салатин» как исторический источник. Автореферат дисс. - Т., 1990. ─
С.24 .
66
Ахмедов Б.А, 1985 . С.136.
37](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_37.png)
![Shu o‘rinda yana, Rossiyaning Qadimgi aktlar markaziy davlat arxiviga
tegishli tarixiy bir hujjatida bu haqda batafsil ma lumotlar qayd etilgan. Xususan,ʼ
Balx, Xiva va Buxoroga jo‘natilgan rus elchisi Anisim Gribovning hisobotiga
ko‘ra, Hindiston shohi Shohjahon bilan Buxoro xoni Abdulazizxon o‘rtasida Balx
viloyatining talash hududga aylangani va bu talash Yalangto‘sh Bahodir amalga
oshirgan tadbirlar tufayli barham topgani hikoya qilinadi. A.Gribov 1646 yilning
noyabrida Rossiyadan Isfahonga kelganida u yerda Mashhaddan Eron shohi
huzuriga jo‘natilgan Alloquli ismli chopar bilan ko‘rishadi va quyidagi
ma lumotlarni aynan shu chopardan eshitib o‘z hisobotiga yozib qo‘yadi
ʼ 67
.
Unda qayd etilishicha, Hindiston hukmdori Shohjahon Nodir
Muhammadxondan Balxni tortib olib, u yerga o‘z qo‘shinini joylashtiradi. Bundan
xabar topgan Abdulazizxon va uning “yaqin kishisi” (hujjatdan aynan shunday
yozilgan va uning ismi “Yalantesh knyaz” shaklida berilgan) Yalangto‘sh Bahodir
Buxorodan Balxga keladi va shaharni qamal qiladi. Shu vaqtda, Shohjahon
Balxdagi o‘z odamlariga 30 ming ho‘kizga ortilgan oziq-ovqat va mablag‘
jo‘natgan edi. YAlangto‘sh Bahodir bu karvonni Balxga o‘tkazmay ushlab qoladi
va odamlarini qirib tashlaydi. Bu vaqtda Eron shohi huzuriga qochib ketgan Nodir
Muhammadxon Eron qo‘shini bilan Mashhad yaqinida vaziyatni kuzatib turgan
edi. Balxda qamalda oziq-ovqatsiz qolgan Hindiston qo‘shini Nodir
Muhammadxonga yashirin elchi jo‘natib, Balxga kelsa shaharni unga jangsiz
topshirishi haqida xabar beradi 68
.
Bundan xabar topgan Yalangto‘sh Bahodir Nodir Muhammadxonga Balxga
kelmasligini va Mashhad yaqinida turishini “buyuradi”. Shu vaqtda Balhdagi
hindlardan Yalangto‘sh Bahodir huzuriga ham elchi kelib, unga Balx atrofidan
tezroq ketishi, Abdulazizxonni ham o‘zi bilan olib ketishi, bu ishi uchun unga 30
ming ho‘kizga ortilgan mol-mulk taqdim qilinishi taklifini bayon qiladi.
Yalangto‘sh Bahodir hindlarning bu taklifiga rozi bo‘lmaydi va Balh atrofidan
67
Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлашдаги
ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.25.
68
Таниева Г. 2019. – Б.27.
38](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_38.png)
![ketmasligini, qachonki Balxni qayta qo‘lga kiritsa, u yerdagi mol-mulk bilan birga
hindlarning boshi ham uning qo‘lida bo‘lajagi haqida javob yuboradi 69
.
Ahmedovning yozishicha, bu vaktda Samarkandda Yalangto‘sh Bahodir
vaziyatni o‘z nazoratiga oladi. U Shukurbiy saroy bilan birga barcha amir va
ruhoniylarni Eronga karshi kurashda Imomqulixonni kud- lab-quvvatlashga
chakiradi. Yalangto‘sh Bahodir Karshidan Imomkuli- xonni Samarkandga olib
keladi. Ular umumiy dushman xujumini bar- taraf etish uchun birgalikda harakatni
boshlaydi. Bu o‘rnida guvoxi bo‘lamizki, Yalangto‘sh Bahodir nafakat barcha
amirlaru din ahlini va xatto xukmdorii xam umumiy dushmanga qarshi kurashda
"boshini. biriktira olgan" mohir siyosatchi sifatida namoyen buladi. Bundan
tashkari, bu dalillar uning yurt tinchligi xavf solgan dushmanlarni tor-mor etgan.
Imomqulixon bilan Yalangto‘sh Baxodir birini birga- boshlagan vaktda Eron
kushini Samarkand shaxri yaqinidagi Zarman mavzusiga kelib to‘xtagan edi.
Kuchlar teng bulmagani sababli Imomqulixon. Yalangto‘sh Baxodir va boshka
nufuzli amirlar krok xonlari Abuday sulton va Ishim sultonlardan yordam so‘raydi.
Yerdamga kelgan xar ikki kozok sultonlari uzlarining kam sonli askarlarini
Samarkandga yordamga jo‘natib, asosiy askarlari bilan Movarounnahr shaxar,
kishloklarini talashga kirishadi. Kizigi shundaki, Vali Muxammadxoi xam kozok
sultonlaridan yordam s raydi. davomidan ayon bo‘ladiki. Imomqulixonӯ
Yalangto‘sh Baho- dir va boshka amirlar yordamida xar ikki dushman xam
kozoklar, xam eron kizi boshlari ustidan galaba kozonadi: Abulay sulton
Samarkand atrofidagi kishlok va mavzelarni talab, Turkistonga kaytib ketadi.
Lekin Imomqulixon hanuz Miyonkolda turgan Ishim sulton xavfini bartaraf etish
masalasida yana Yalangto‘sh Bahodir na Shukurbiy saroy bilan maslaxatlashishga
majbur bo‘ladi. Ularning maslaxati bilan Ishim sultonga Toshkent, Turkiston va
uning atrofi dagi yerlarni berib, qozoqlar xavfini xam bartaraf etishga muvaffak
69
Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI-- первой половине
XIX века. Том 2. - Ташкент, Фан, 1966. – C. 39-40.
39](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_39.png)
![buladi. Demak, davlatda tashki dushmanlar bilan bulgan kurashla yuzaga kelgan
tang holatlarda xukmdorlar tez-tezurushlar olib borishga majbur b ladilarӯ 70
.
Hujjatda bayon qilingan voqealarning keyingi rivojida Yalangto‘sh Bahodir
shaxsining boshqa qirralari ham ochilib boradi. Yalanto‘sh Bahodir va
Abdulazizxon Balx qamalidan voz kechmay turgan bir vaqtda ularning huzuriga
Buxorodan chopar kelib, qozoq xoni Yangir sultonning Toshkentdan Buxoro
hududiga tomon kirib kelayotgani haqida xabar beradi. Shunda Balx qamalida
bo‘lgan Buxoro qo‘shini ikkiga ajratiladi. Yalangto‘sh Bahodir boshchiligidagi
birinchi qism Balh qamalini davom ettirib, hind qo‘shiniga qarshi turish uchun
qoladi. Ikkinchi qismi esa, Abdulazizxon boshchiligida qozoqlarga qarshi turish
uchun Buxoroga jo‘nab ketadi. Shu vaqtda Yalangto‘sh Bahodir bilan hind
qo‘shinlari o‘rtasida Balx uchun jang boshlanadi. Kuchlar teng emasligini
anglagan Yalangtush Bahodir Buxoroga Abdulazizxonga chopar jo‘natib, qozoqlar
bilan jang qilmasdan bitimga kelishishni va u bilan yarash bitimi tuzishni va tezda
Balxga yordamga kelishini maslaxat beradi. Abdulazizxon Yalangto‘sh Bahodir
ko‘rsatmasiga binoan, qozoq sultonlari bilan bitimga kelishib, o‘zaro
ittifoqchilikda Balxga qozoq qo‘shinlarini ham safarbar etilishiga erishadi va
Yalanto‘sh Bahodirga yordamga yetib keladi 71
.
Shunday qilib, Yalangtush Bahodir Balx uchun Hindistonga qarshi kurash
maqsadida, Buxoro-Qozoq ulusi va yana Eron o‘rtasidagi harbiy ittifoqni tashkil
etishga muvaffaq bo‘ladi. Va nihoyat kuchlarning birlashuvi natijasida, Balhdan
Hindiston qo‘shini haydab yuborishga erishiladi va Mashhad yaqinida turgan
Nodir Muhammadga yana Balh viloyati topshiriladi. Abdulazizxon va uning sodiq
tarafdori Yalangto‘sh Bahodir esa yana Buxoroga, qozoq sultoni Yangir sulton
Toshkentga qaytib ketadi 72
.
Nodir Muhammadxonning o‘g‘li Abdulazizxon (1645-1681)ning xon
ko‘tarilishi bilan Yalangto‘shbiy xonni qo‘llab quvvatlab, qo‘shni sarhadlarga
70
Ахмедов Б. История Балха... -С. 109.
71
Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI-- первой половине
XIX века. Том 2. - Ташкент, Фан, 1966. – C. 39-40.
72
Ахмедов Б. История Балха... -С. 10 8.
40](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_40.png)
![urush olib borgan. Jumladan, Boburiylar imperiyasiga qarashli bo‘lgan Qobulga va
Eronga ham yurishlarni amalga oshirgan. Chunonchi, 1648 yilda
Abdulazizxonning 200 minglik qo‘shini tarkibida Balxni Boburiylardan qaytarib
olish jangida qatnashib g‘alaba qozongan. Bundan tashqari, Ashtarxoniylar davri
uzluksiz isyonkor qabilalar va ularning boshliqlarining o‘zaro kurash va isyonlari
bilan xarakterlanadi. Bu isyonlarni bostirishda ham u faol qatnashgan.
Bu yurishlar oqibatida ko‘plab qullar asir olinib (ular soni 3000 gacha
bo‘lgan), ular mehnatidan foydalanib o‘lka obodonlashtirilgan 73
.
Boshqa t adqiqotlar ham, yurishlar natijasida 3000 dan ortiq qo‘llarga ega
bo‘lgan Yalangtush Bahodir, ularning yordami bilan keng ko‘lamda bunyodkorlik
ishlarini amalga oshirganligini tasdiqlaydi.
Tarixiy voqeiliklarda, Yalangto‘shbiy Bahodir boshqa nufuzli amirlar
qatorida xonlarni biror manzilda tantanali kutib olish yoki kuzatib borish
jarayonida ham faol qatnashganligini ko‘rish mumkin. Masalan, “Bahr al-asror”
asarida yozishicha, 1639 yilda Imomqulixonning farmoniga ko‘ra, Qarshi
yaqinidagi Fayzobod qishlog‘i yonida Nodir Muhammadxonni tantanali kutib olish
uchun Nodir devonbegi, Muhammadyorbek chuhraog‘asi kabi nufuzli amirlar
qatorida Yalangto‘shbiy Bahodir ham jo‘natilgan edi 74
.
Yalangt u sh Bahodir 1656 yili 80 yoshida bu yorug‘ olamni tark
etgan. Vasiyatiga ko‘ra, uni Dahbeddagi Maxdumi Aʼzam xonaqohiga,
piri Xoja Hoshim qabrining oyoq tomoniga ko‘mganlar. Uning qizlari
ham shu yerda dafn etilgan.
Bu tarixiy hujjatlar B.A. Axmedov tomonidan 1982 yilda Balk tarixiga
bag‘ishlab nashr ettirilgan tadkikotda xam taxlil kilingan. Unda agar bu taklifga
"Moskva Hukumati rozilik bildirsa, Imomqulixon Emba atrofiga YAgangto‘sh
Baxodir (hujjatda uning ismidan keyin "otalik" atamasi yozilgan, chunki u
73
Иванов П.П.Очерки по истории Средней Азии (XVI-середина XIX в). – М.: Восточной
литератур ы. 1958. – С.71.
74
Ахмедов Б.А. 1982. С.176.
41](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_41.png)
![muayyan vakt otalik vazifasini xam bajargan) boshchiligidagi o‘n ikki nafar
amirlarni 50 ming xarbiylari bilan birga jo‘natishga tayyor yedi. Yalangto‘sh
Bahodirning tarixiy hujjatlarda Boybek ismli o‘g‘li eslatib o‘tiladi. Xususan, 1642
yilda tuzilgan vasiqada Mulla Badi degan shaxs Yalangto‘shbiy otaliq o‘g‘li
Boybekning qonuniy ishonchli vakili sifatida ma lum bir garov evaziga mulloʼ
Nodir Samarqandiyga chorbog‘dan qonuniy foydalanish huquqini beradi 75
.
(Kazakov, 1987. 32-b).
U otasidan yetti yil oldin 1650 yilda vafot etadi. Yalangtush Bahodirning
o‘g‘lidan tashqari Iqlimbonu (vafoti 1657) va Oybiy (vafoti 1666) ismli ikkita qizi
bo‘lib, Oybiy otasi vafotidan keyin uni qurilishlarini davom ettirgan bo‘lsa kerak,
degan taxmin bor. Chunki, M.E. Masson o‘z tadqiqotida xojagon Kosoniy
(Mahdumi A zam) qabri ustiga qurdirgan maqbara va tillakoriy madrasalari
ʼ
qurilishi uning avlodlari tomonidan davom ettirilganligiga ishora qiladi 76
.
Shunday qilib xulosa qilib aytish mumkinki, Yalangto‘sh Bahodir
Buxoro xonligida Ashtarxoniylar sulolasining eng ziddiyatli tarixiy
jarayonlari kechgan davrda mohir sarkarda va davlat arbobi sifatida
tarix sahnasiga chiqdi. Uning butun hayoti va faoliyati Movarounnahr
va Xurosonda kechgan ijtimoiy-siyosiy voqeiliklar bilan bog‘lanib,
Buxoro xonligida mamlakat daxlsizligini saqlash va hokimiyatni
markazlashtirishda katta rol o‘ynadi.
II bob bo'yicha xulosa.
Yalangtush Bahodirning faoliyatini o'rganish orqali XVI asr oxiri XVII asr
boshlarida Buxoro xonligining siyosiy, iqtisodiy-ijtimoiy hayotini, O'zbekiston
arxitekturasining XVI-XVII asrga oid tarixini, Ashtarxoniylar davrida O'rta Osiyoda
75
Хидирова Н.Ў. Баҳодир Ялангтуш шахсига тарихий чизгилар // Баҳодир Ялангтўшнинг
Марказий Осиё ижтимоий-сиёсий ва маданий ҳаётида тутган ўрни» мавзусидаги халқаро
конференциясидаги маърузаси. 2019 йил 20 июнь.
76
Хидирова Н.Ў. Баҳодир Ялангтуш шахсига тарихий чизгилар ....
42](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_42.png)
![kechgan geosiyosiy jarayonlar tarixini, o'zbek davlatchiligi tarixining turli
masalalarini, o'sha davrlarda Buxoro xonligi yuritgan tashqi siyosat va xalqaro
munosabatlarini yanada kengroq o'rganish mumkin bo'ladi. Yuqorida tahlil
qilingan tarixiy dalillar shuni tasdiqlaydiki, Yalangtush Bahodir xonlik siyosiy
barqarorligi yo'lida qat'iy va to'g'ri qarorlar qabul qilgan siyosiy arbob, bu borada
hukmdorlarga to'g'ri yo'lni ko'rsata olgan maslahatchi, qo'shni davlat siyosiy
doiralari bilan manfaatli kelishuvlar va muzokaralar olib bora olgan mohir
diplomat bo'lgan. Yalangtush Bahodir katta nufuzga ega bo'lgan adolatli,
vatanparvar siyosatchi sifatida bir emas, uchta ashtarxoniy hukmdor-
Imomqulixon, Nodir Muhammadxon va Abdulazizxon hukmronligi davrida davlat
boshqaruvi, uning xavfsizligi va siyosiy barqarorligini saqlash yo'lida fidokorona
xizmat qilgan tarixiy shaxsdir. XVII asrda yashagan Yalangtush Bahodir O'zbekiston
va butun Markaziy Osiyo xalqlarining tarixida harbiy bilimni puxta egallagan
sarkarda, davlat boshqaruvida faol ishtirok etgan siyosatchi, madrasa ta'limini
olgan ziyoli, hashamatli inshootlar qurdirgan homiykabi sifatlarni o'zida namoyon
etgan murakkab tarixiy shaxs sifatida iz qoldirdi. Yalangtush Bahodir kabi tarixiy
shaxslarning faoliyatini ilmiy jihatdan o'rganish masalasiga alohida e'tibor
qaratilsa, Respublikaning barcha ta'lim muassasalarida Amir Temur, Jaloliddin
Manguberdi, Yalangtush Bahodir singari sarkardalarni harbiy faoliyati o'rganish
uchun alohida dars soatlari ajratilsa, maqsadga muvofiq bo'lar edi.
III bob. Yalangtush Bahodirning Samarqandda amalga oshirgan
bunyodkorlik ishlari.
Amir Yalangtush Bahodir Samarqandda hukmronligi davrida yurt
obodonchiligiga alohida etibor qaratdi. Yalangtush Bahodirning keng qamrovli
harbiy yurishlari natijasida uning qo’lida ulkan boylik to’planadi. Bu boylikni u yurt
43](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_43.png)
![davlat obodonchiligi yo’lida sarflaydi. Uning hukmronligi davrida Samaqandda juda
katta qurilish ishlari olib boriladi. Jumladan, Samarqanddagi Registon maydonida
Ulug’bek madrasasining qarshisida Sherdor va uning yonboshida Tillakori
madrasalarini o’z mablag’lari hisobidan qurqiradi. Bundan tashqari Samarqand
shahri yaqinida Maxdumi A’zam maqbarasini qurdiradi. Juda ko’plab ko’priklar,
karvonsaroylar savdo rastalari qurdiradi. Buxorodagi Nodir devonbegi madrasasini
tamirlatadi.
3.1 Sherdor madrasasi.
Registon ansamblinida joylashgan har bir binoga maydon ichidan turib
qarasangiz ularda yashiringan sir - asrorlarni ilg‘aymiz. Binolar peshtoqi va
“qanot”laridagi qismlar, burchlardagi adlqomat minoralar, ritm bilan joylashgan
ravoqlar, tarzlardagi go‘zal naqshu – nigorlar, bularning barchasi o‘zaro bir-biriga
va ayni paytda yaxlit imorat tarziga shaklan mutanosib hajmiy va mazmunan
simmetrik, me’moriy hamohang va uyg‘undir. Registon ansamblni tashkil qiluvchi
har bir imoratning go‘zallik siri ham aynan ana shundan iborat.
Registonning kelajagini belgilab bergan Ulug‘bek g‘oyasi va mehnati mevasi
bo‘lmish madrasa qarshisida 1619-1636 yillarda qad ko‘targan SHerdor madrasasini
Yalangtush Bahodir Xoja Hoshimga bag‘ishlagan 77
.
Buzib yuborilgan diametri 15 metr bo‘lgan katta gumbazli xonaqoh o‘rnida
Mirzo Ulug‘bek madrasasining nusxasi sifatida unga qarama-qarshi turgan SHerdor
madrasasi bunyod etilgan. SHerdor madrasasining peshtoqi Mirzo Ulug‘bek
madrasasi peshtoqi bilan asosan bir xil, binolar bir-biriga o‘xshash bo‘lsa ham, lekin
sifat va me’morchilik jihatidan farq qiladi. Madrasa o‘zining bosh tarzi bilan
Ulug‘bek madrasasi tarziga muqobil, ya’ni uning qarama – qarshisida, o‘rtada
maydon qoldirilib, bir umumiy bo‘ylama o‘qda joylashtiriladi 78
.
77
Азамат Зиё. Ялангтўш Баҳодир – илм-фан ва маданият хомийси // Янги Ўзбекистон. 2021 йил, 3
март. 44-сон.
78
Хидирова Н.Ў. Баҳодир Ялангтуш шахсига тарихий чизгилар ....
44](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_44.png)
![Imoratning tashqi o‘lchovi 70 metrga 57 metr, ichki hovlisining kattaligi 30
metrga 30 metr. Tarhi to‘rtburchak, ikki qavatli binoning bosh tarzi ikki qanotining
har birida qovurg‘ali gumbaz va minorasi bor. Hovlisi ikki qavatli hujralar bilan
o‘rab olingan, ularning soni 52 ta, hovlining burchaklarida darsxonalar joylashgan.
Minora tepasiga ellik olti zina bilan chiqiladi. Peshtoq ravog‘i ichkarisidagi
koshinkori bezak orasida qora asosli koshinga oq harflar bilan me’mor Abdujab bor
nomi yozilgan 79
.
Ammo bu obidada masjid yo‘q, janubi-g‘arbiy darsxona esa ziyoratxona
hisoblangan, chunki unga tashqi tomondan bevosita Imom Muhammad ibn Ja’fari
Sodiq mozori maqbarasi tutashgan.
SHerdor madrasasi fasadidagi minora va gumbazlari Ulug‘bek madrasasiga
o‘xshash, ammo orqa tomondagi fasadlar burchagi guldasta minoralar bilan
o‘ralgan. XVII asrga kelib yer sathi madaniy qatlamlarining ko‘tarilishi tufayli XV
asrdagi dastlabki yer sathidan ikki metrga yaqin baland ko‘tarilgan. Ana shuning
uchun bir muncha past ko‘ringan Ulug‘bek madrasasining qisqargan shaklidek
barpo etilgan. SHerdor madrasasi qurilganda XVII asr me’morchiligiga xos ancha
yangiliklar qo‘llanilgan, qurilish jarayonini tezlashtiruvchi va arzonlashtiruvchi
ilg‘or usullardan foydalanilgan. Ammo badiiy bezaklarning ta’sir kuchi bir muncha
pasayib ketganligi sezilib turibdi. Lekin ranglarning o‘z o‘rnida ishlatilganligi va
ayrim pannolarning g‘oyat nafis bajarilganligi bu yodgorlikni yaratgan me’mor va
naqqoshlarning yuksak mahoratidan dalolat beradi.
Naqshlar butun obida yuzini qoplagan. Ularda chok, yirik xandasaviy suls,
kufiy yozuv naqshlari va gul bandlari tasvirlarda uyg‘unlashgan bo‘lib, faqatgina
Samarqand obidalariga xos tarzda ishlangan. Aynan shu usul Samarqand me’moriy
bezaklar maktabini tashkil qiladi.
SHerdor madrasasi peshtoqiga arabcha matn bitilgan. Bu Qur’oni Karimning
“An’om” surasidagi 115-117 oyatlardir. Uning tepasida esa kufiy xatida, ya’ni to‘rt
79
Хидирова Н.Ў. Баҳодир Ялангтуш шахсига тарихий чизгилар // Баҳодир Ялангтўшнинг Марказий
Осиё ижтимоий-сиёсий ва маданий ҳаётида тутган ўрни» мавзусидаги халқаро
конференциясидаги маърузаси. 2019 йил 20 июнь.
45](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_45.png)
![burchak shaklda “Mulk Allohnikidir, buyuklik Allohga xos. Kuch-qudrat
Allohnikidir. Quvvat Allohnikidir. Allohga shukr” kalimalari bitilgan 80
.
Madrasa peshtoqida esa Bahodir Yalangto‘shning nomi va abjad hisobida katta
qasida bitilgan:"Dushman saflarini buzuvchi odil Yalangto‘sh keldi; Uning kamoloti
madhiga zo‘r til durlarga to‘ldi; U yer yuzidan shunday bir madrasa qurdiki, bu bilan
faxrlanishni falakka qadar yetkazdi. Dono xarifning tafakkur kamondi necha qari (1
qari-35 yil)lar harakat qilsada madrasa minorining ma’nosiga yetolmas; Me’mor
uning toqlari egilishini shunday quribdirkim, falak bu yangi oyni ko‘rib ko‘kdagi
Oyga nisbatan xushro‘ylikdan barmoq tishlab qoladi. Uni bino etgan Yalangto‘sh
Bahodur bo‘lgani uchun ham qurilgan yilini abjad hisobida "Yalangto‘sh Bahodur"
deb bilingiz". "Yalangto‘sh Bahodur" so‘zini abjad hisobi bilan sonlarga aylantirsak.
Yalangto‘sh – 816, Bahodir – 212, jami 1028 hijriy hisobi, melodiy hisobda 1619
raqamining kelib chiqishi SHerdor madrasasining qurilishi 1619 yilda
boshlanganligiga ishoradir. (Abu Toxir,1904.qayta nashr 1969. 27-bet.). SHerdor
madrasasi qurilgan paytda xalq orasida va hujjatlarda "Yalangto‘shbiyning katta
madrasasi" deb atalgan 81
.
Ammo keyinchalik SHerdor nomi bilan atala boshlangan. Ulkan peshtoq
ravog‘i tepasidagi timpon diqqatga sazovordir: Maydondagi SHerdor madrasasi
peshtoqida oppoq ohuni quvlab borayotgan kuch-qudrat timsoli sher, tabiat
in’omlariga nur sochib turgan Yaratguvchining oppoq ramziy siymosi fonda aks
etgan. SHer tomon boshini qayirib olg‘a intilayotgan ohular oralig‘ida esa qizg‘ish
zarxal tusda hokimiyatning komillik, mustahkamlik ramzi tasvirlangan. Bu
kompozitsion syujet zardushtiylik va islomiy ma’naviy qadriyatlar ifodasi sanaladi.
Chuqur tarixiy va falsafiy mazmunga ega tasvirda Yalangto‘sh Bahodirning etnik
kelib chiqishiga ishora bor. Yalangto‘sh Bahodir ilohiy quyosh va sher, ohu va
komillik timsollarini madrasa peshtoqiga muhrlatib, go‘yoki bu orqali o‘z
hokimiyatining qudratini namoyon etgan. Quyosh bodomqovoq, kiyik ko‘zli doira
shaklida tasvirlangan. Uning yuzi esa zarhal yog‘du bilan hoshiyalangan. SHer,
80
Таниева Г. 2019. – Б.24.
81
Таниева Г. 2019. – Б.25.
46](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_46.png)
![quyosh va ohu tasvirlari qanday falsafiy g‘oyani anglatishini ko‘plab olimlar turlicha
izohlaydi. Xususan, olim Komilxon Kattayev bu borada sher va kiyik 12 burjlik
hijriy yil hisobiga shama qilinayapti degan fikrni bildiradi. YA’ni, quyosh hijriy-
shamsiy yili; SHer (Asad) yilning beshinchi oyi; Kiyik (Jaddiy) esa-o‘ninchi oyi;
Madrasa qurilishining boshlanishi va tugallanishi ham shu oylarda bo‘lgan bo‘lishi
mumkin(Suvonqulov.I,2007.30-bet.) 82
.
Bundan tashqari, musulmon astronomiyasida Quyoshning Asad burjida
bo‘lishi "Sa’di zamon", ya’ni baxtli zamonga ishoradir. Bu tasvirlar Saljuqiylar,
elxoniylar sulolalari hukmdorlari davrida hamda XVI-XVII asrlarda Eronda ham
keng qo‘llanilgan bo‘lib, tangalarda zarb etilgan va bayroqlarda aks ettirilgan.
Imoratlarni yasatishda quyosh va sher suratlaridan foydalanish yangilik bo‘lmay,
Amir Temur Keshda qurdirgan, salobati bo‘yicha tengsiz Oqsaroyning 70 metrlik
peshtoqida, aniqrog‘i, baland darvoza tepasi hamda ikki chetida quyosh
manzarasidagi sher tasvirlangani ma’lum. Mazkur inshootda sher tasviri uchta
bo‘lgan va ispaniyalik elchi Rui Gonsales de Klavixo ularni 1404 yili o‘z ko‘zi bilan
ko‘rgan 83
.
Shunday qilib, Yalangto‘sh Bahodirning SHerdor madrasasini barpo etish va
bezash bilan bog‘liq rejasi, yuqorida aytilganidek, Ulug‘bek madrasasi hamda
Oqsaroydan olingan taassurot bilan bog‘liq bo‘lgan, deyish mumkin. Negaki,
SHerdorning serhashamligi aynan uning peshtoqi bilan belgilanadi.
Ko‘rib turganimizdek, ba’zi rus va mahalliy tarixchilarning «SHerdordagi sher
va kiyik tasvirlari hukmron sinf va oddiy xalqning ramziy ifodasidir», - degan
to‘qimalari bekor gap ekan 84
.
Aslida esa, Quyosh (murabbiy), sher (talaba)ni ohu (ilm) saydiga undamoqda!
Butun kompozitsiyasi zangori asosda bo‘lib, firuza va zarhal bo‘yoqlar bilan
tasvirlangan hamda bir biriga chirmashib ketgan novdalar, ochilib yotgan oq
82
Маликов А. Ялангтўшбий Баҳодир Бойхожи ўғли.
83
Таниева Г. 2019. – Б.25.
84
Иванов П.П.Очерки по истории Средней Азии (XVI-середина XIX в). – М.: Восточной
литератур ы. 1958. – С.7 2.
47](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_47.png)
![gullardan iborat. Ana shu ajoyib tasvir tufayli u «SHerdor» nomini olgan, ya’ni
«SHerlarga ega bo‘lgan» mumtoz musulmon astronomiyasida quyoshning Asad
burjida, ya’ni SHer ustida bo‘lishi sa’d, ya’ni baxtiyor zamonga ishoradir 85
.
Dunyoni qaysi davlatiga borib Samarqand haqida so‘rasangiz, ular birinchi
navbatda SHerdor madrasasini tilga olishadi. Shul jihatdan ham 2007 yilda
Samarqandning 2750 yillik Xalqaro anjumani arafasida SHerdor madrasadagi sher
tasvirini shaharning ramzi sifatida hokimiyatga tavsiya qilingan. Natijada,
SHerdordagi sher tasviri Samarqand ramzi sifatida qabul qilindi.
Mustaqillik yillarida buyuk sarkarda va davlat arbobi Amir Temurning 660-
yillik yubilelari munosabati bilan madrasaning janubiy va sharqiy fasadlari,ikki
minora,bosh fasadini ta’mirlash, peshtoq arki tiklash hamda ichki hovlisida
konservatsiya borasida juda katta ishlar amalga oshirildi.
Madrasa hovlisining dekorativ bezalishi ham uning tashqi devorlari singari boy
va xilma-xildir. Madrasa devorlariga bitilgan yozuvlarga uni yaratgan mashhur
me’morlar - usta Abdu Jabbor va o‘ymakor naqqosh Avaz Samarqandiy nomlari
ham yozib qoldirilgan. Madrasa binosi uchun xonaqohdan chiqqan qurilish
materiallaridan ham foydalanilgan 86
.
Aytish joizki, mazkur bitikning o‘rta qismi tarix silsilasida turli omillar sabab
o‘chib ketgan edi. Uni mahoratli usta-hunarmand Davlat Hakimov 2000 yilda qayta
tiklashga muvaffaq bo‘lgan. Bugungi kunda ham obidalardagi yozuvlarni o‘rganish
ishlari olib borilmoqda.
Registon ansamblini tashkil qilgan har bir binoga maydon ichidan turib qarar
ekanmiz, ularda yashiringan sir - asrorlarni ilg‘aymiz. Binolar peshtoqi va
“qanot”laridagi qismlar, burchlardagi adlqomat minoralar, ritm bilan joylashgan
ravoqlar, tarzlardagi go‘zal naqshu – nigorlar, bularning barchasi o‘zaro bir-biriga
va ayni paytda yaxlit imorat tarziga shaklan mutanosib (proporsional) hajmiy va
85
Ахмедов Б.А. 1982. С.176.
86
Азамат Зиё. Ялангтўш Баҳодир – илм-фан ва маданият хомийси // Янги Ўзбекистон. 2021 йил, 3
март. 44-сон.
48](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_48.png)
![mazmunan simmetrik, me moriy hamohang va uyg‘undir. Mazkur ansamblni tashkilʼ
qiluvchi har bir imoratning go‘zallik siri ham aynan ana shundadir 87
.
Samarqandda ashtarxoniylar davrida Yalangtush Bahodir ta siri sababli qurilish
ʼ
ishlari yanada jonlanadi. Mamlakatda tinchlikni o‘rnatishga bo‘lgan ehtiyoj hamda
tashqi dushmanlardan mamlakat sarhadlarini himoya qilish masalasi botir sarkarda
Yalangto‘shbiyni avvaliga bahodur sifatida tanilishiga, ajdodlaridan meros bo‘lib
kelayotgan bunyodkorlik ishlari o‘z zamonasining yetuk kishilari singari ijtimoiy -
iqtisodiy va madaniy sohalarning barcha jabhalarida amaldor sifatida faoliyat olib
borishiga zamin yaratdi 88
.
Buyuk shaxslarning tarixda tutgan o‘rnini anglash zarurati, avvalo, ushbu
shaxslarni personografik jihatdan har tomonlama o‘rganishni talab qiladi. Albatta,
arboblar tarixini personografik jihatidan o‘rganish, shaxs faoliyati haqida qimmatli
ma lumotlarga ega bo‘lish, tariximizning yangi sahifalarini ochib berishga xizmat
ʼ
qiladi.
Yalangto‘sh Bahodur keyingi faoliyatida sarkardalikka chek qo‘yib, Alloh
roziligi uchun bunyodkorlik ishlariga kirishadi. Musulmon olamiga xos bo‘lgan
amal-sadaqai joriya yo‘lini tutib, ko‘pchilikka xizmat qiluvchi masjid, madrasalar
qurdiradi.
Yalangto‘sh Bahodir davri arxitekturasi keladigan bo‘lsak, bu davr Amir
Temur va Mirzo Ulug‘beklar davridan keyingi, O‘rta Osiyodagi xonliklar davriga
to‘g‘ri kelib, o‘shanda Samarqand Buxoro xonligiga qarar edi. Biroq, Yalangto‘sh
Bahodir Samarqandni mustaqil tarzda boshqarish sharafiga ega bo‘lgan va hokim
sifatida erkin harakat qilgan 89
.
Uning bunyodkorlik ishlari xususida personografik jihatdan “Tavorixi al kibor”
asarida quyidagi fikrlar keltirilgan: “Imomquli Bahodurxonning podshohlig‘i
zamonida bo‘lib erdikim, sana 1027 ming yigirma yettida imorat qilinib erdi.
87
Таниева Г. 2019. – Б.24.
88
Иванов П.П.Очерки по истории Средней Азии (XVI-середина XIX в). – М.: Восточной
литератур ы. 1958. – С.71.
89
Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлашдаги
ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.25.
49](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_49.png)
![Mavlono Yalangto‘sh Bahodur alchin amirlaridan erdi, yigitlik zamonida ulug‘
podshohlarning xizmatlarida bo‘lib, ovozasi yetti iqlimg‘a tushub erdi har yerda
yog‘iy u, sarkash bor ersa oning qilich haybatidan qo‘rqub, oning tig‘i zarbidin
qochmay turolmas erdi va qirg‘iz, qozoq va qalmoq, iroq odamlari unga tobeliq
qilurg‘a ittifoq ilinjida erdilar. Oxir podshohlar xizmatin tark etib madrasa va
xonoqoh misllik imoratig‘a xolis Alloh uchun mashg‘ul bo‘ldi. Andoqkim ta rixʼ
sana 1028 ming yigirma sakkiz erdikim Samarqand viloyatida Ulug‘bek mirzoning
madrasasi baroborida bir madrasa bino qildikim katta va qolinliq jihatidan ta rifi
ʼ
bayon maydonig‘a sig‘mas” (Tavorix al kibor, № S 464 185 –186 vv) 90
.
Yalangto‘sh Bahodurning bunyodkorlik ishlari xususidagi ma lumotni Abu
ʼ
Tohirxo‘janing “Samariya” asarida ham ko‘rish mumkin: “Samarqandagi
madrasalardan (o‘n ikkinchisi) Sherdor madrasasi. Bu madrasa (Samarqand
Registonida) Ulug‘bek qarshisida, uning kunchiqar tomonidan solingandir. Ushbu
madrasa 1028 (1618) yilda solindi. (U) shunday madrasakim, buyuklikdan xayol
idishiga sig‘mas, kattalikda tavsif aytishiga to‘g‘ri kelmas, baland toqi falak
ravoqidek, chunonchi oftob shaklini asad burjiga yaqin qilib, peshtoqiga surat solib,
har ikki sherni ohu oladigan tarzda ko‘rsatilgan. Oftob panjarasini dalir sherlar
peshonasiga qo‘yib turgan va ikki ravoq biqiniga ranglik ziynatlangan, naqshi
nigorlik ikki gumbaz tepasiga guldasta bino qilinganki, barchani hayratga qoldiradi.
Qiziqi shundakim, madrasaning solinishi ta rixi “Yalangto‘sh bahodur” topilibdir”.
ʼ
“Samariya” asarining izohiga ko‘ra, klassik musulmon astronomiyasida quyoshning
Asad burjida, ya ni sher ro‘parasida bo‘lishi sa d zamon, ya ni baxtiyor zamonga
ʼ ʼ ʼ
ishora ekanligi” (Abu Tohirxo‘ja, 1991.B.27)ni va bu madrasaning 1618 yilning iyul
oyida bitkazilganligini bilish mumkin bo‘ladi 91
.
Yalangto‘sh davrida Samarqandning avvalgi jome masjidi va madrasasi, ya ni
ʼ ʼ
Amir Temurning jome masjidi va Bibixonim madrasasi buzilgan bo‘lib, shahar
aholisi shunday masjid va madrasalarga muhtoj edi. Buning ustiga o‘sha davrda
90
Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлашдаги
ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.2 6.
91
Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. – Б.227 .
50](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_50.png)
![Registon maydonida Mirzo Ulug‘bek qurdirgan madrasa ta mir talab bo‘lib qolgan,ʼ
Ulug‘bekning Mirzoi karvon-saroyi haroba holida, Muqatta masjidi va Ulug‘bek
xonaqosi esa butkul yo‘q bo‘lib ketib, ularning o‘rnida va hozirgi Registon
maydonida shahar bozori joylashgan edi. Yalangto‘sh ushbu maydonni obod holga
keltirish va shahar aholisining extiyojlaridan kelib chiqib, Ulug‘bek karvon-
saroyining saqlanib qolgan qismi va poydevorlariga o‘zgartirishlar kiritadi.
Ushbu ma rifatparvar va saxovatpesha hokimning bevosita tashabbusi va
ʼ
farmoni bilan Registon maydonidagi vayronalikka yuz tutgan hashamatli Mirzo
Ulug‘bek madrasasida ta mirlash ishlarini olib borish hamda batamom buzilib
ʼ
ketgan Mirzo Ulug‘bek qurdirgan xonaqoh, Mirzoyi hammomi va karvon saroylari
o‘rnida ikkita hashamatli inshoot - Sherdor madrasasi (1619-1636) va Tillakori
madrasa-masjidi (1646-1660) bunyod etilgan 92
.
Yirik rus sharqshunosi P.P.Ivanov quyidagilarni yozgan: “Buxoroda
ashtarxoniylarning siyosiy nufuzi tushib ketishi o‘zbek zodagonlaridan bo‘lgan
alohida buxoro feodallarining harbiy-siyosiy qudrati oshishiga olib keldi, masalan
Abdulaziz xonning mashhur amaldori (otalig‘i) Yalangto‘sh biy, Samarqanddagi
mashhur Sherdor va Tillakori madrasalarining quruvchisi”.
D.I.Evarnitskiyning quyidagilarni yozgan: “Sherdor madrasasi bizning
eramizning 1618 yilida o‘zbeklarning Olchin urug‘idan bo‘lgan Yalangto‘sh
Baxodir tomonidan qurilgan. Sherdor masjidi esa Abu Toxirxo‘janing guvohlik
berishicha 1616 yilda yuqorida tilga olingan o‘zbeklarning Olchin urug‘idan bo‘lgan
Yalangto‘sh Baxodir tomonidan qurilgan va Registonda turgan uch ajoyib
binolarning eng ajoyibidir”.
V.I.Masalskiy qayd etishicha “Tillakori masjidi va madrasasi 1647 yilda
o‘zbeklarning “olchin” urug‘idan bo‘lgan Yalangto‘sh Baxodir (Imomqulixonning
sarkardasi) tomonidan qurilgan” 93
.
92
Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI-- первой половине
XIX века. Том 2. - Ташкент, Фан, 1966. – C. 39-40.
93
Иванов П.П.Очерки по истории Средней Азии (XVI-середина XIX в). – М.: Восточной
литератур ы. 1958. – С.71.
51](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_51.png)
![Registonning kelajagini belgilab bergan Ulug‘bek g‘oyasi va mehnati mevasi
bo‘lmish madrasa qarshisida 1619-1636 yillarda qad ko‘targan Sherdor madrasasini
Yalangto‘sh Bahodir Xoja Hoshimga bag‘ishlagan.
Buzib yuborilgan diametri 15 metr bo‘lgan katta gumbazli xonaqoh o‘rnida
Mirzo Ulug‘bek madrasasining nusxasi sifatida unga qarama-qarshi turgan Sherdor
madrasasi bunyod etilgan. Sherdor madrasasining peshtoqi Mirzo Ulug‘bek
madrasasi peshtoqi bilan asosan bir xil, binolar bir-biriga o‘xshash bo‘lsa ham, lekin
sifat va me morchilik jihatidan farq qiladi. Madrasa o‘zining bosh tarzi bilanʼ
Ulug‘bek madrasasi tarziga muqobil, ya ni uning qarama – qarshisida, o‘rtada
ʼ
maydon qoldirilib, bir umumiy bo‘ylama o‘qda joylashtiriladi 94
.
Imoratning tashqi o‘lchovi 70 metrga 57 metr, ichki hovlisining kattaligi 30
metrga 30 metr. Tarhi to‘rtburchak, ikki qavatli binoning bosh tarzi ikki qanotining
har birida qovurg‘ali gumbaz va minorasi bor.Hovlisi ikki qavatli hujralar bilan
o‘rab olingan, ularning soni 52 ta, hovlining burchaklarida darsxonalar joylashgan.
Minora tepasiga ellik olti zina bilan chiqiladi. Peshtoq ravog‘i ichkarisidagi
koshinkori bezak orasida qora asosli koshinga oq harflar bilan me mor Abdujab bor
ʼ
nomi yozilgan 95
.
Ammo bu obidada masjid yo‘q, janubi-g‘arbiy darsxona esa ziyoratxona
hisoblangan, chunki unga tashqi tomondan bevosita Imom Muhammad ibn Ja fari
ʼ
Sodiq mozori maqbarasi tutashgan.
Sherdor madrasasi fasadidagi minora va gumbazlari Ulug‘bek madrasasiga
o‘xshash, ammo orqa tomondagi fasadlar burchagi guldasta minoralar bilan
o‘ralgan. X VII asrga kelib yer sathi madaniy qatlamlarining ko‘tarilishi tufayli X V
asrdagi dastlabki yer sathidan ikki metrga yaqin baland ko‘tarilgan. Ana shuning
uchun bir muncha past ko‘ringan Ulug‘bek madrasasining qisqargan shaklidek
barpo etilgan. Sherdor madrasasi qurilganda X VII asr me morchiligiga xos ancha
ʼ
yangiliklar qo‘llanilgan, qurilish jarayonini tezlashtiruvchi va arzonlashtiruvchi
94
Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI-- первой половине
XIX века. Том 2. - Ташкент, Фан, 1966. – C. 41.
95
Таниева Г. 2019. – Б.24.
52](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_52.png)
![ilg‘or usullardan foydalanilgan. Ammo badiiy bezaklarning ta sir kuchi bir munchaʼ
pasayib ketganligi sezilib turibdi. Lekin ranglarning o‘z o‘rnida ishlatilganligi va
ayrim pannolarning g‘oyat nafis bajarilganligi bu yodgorlikni yaratgan me mor va
ʼ
naqqoshlarning yuksak mahoratidan dalolat beradi.
Naqshlar butun obida yuzini qoplagan. Ularda chok, yirik xandasaviy suls,
kufiy yozuv naqshlari va gul bandlari tasvirlarda uyg‘unlashgan bo‘lib, faqatgina
Samarqand obidalariga xos tarzda ishlangan. Aynan shu usul Samarqand me moriy
ʼ
bezaklar maktabini tashkil qiladi.
Sherdor madrasasi peshtoqiga arabcha matn bitilgan. Bu Qur oni Karimning
ʼ
“An om” surasidagi 115-117 oyatlardir. Uning tepasida esa kufiy xatida, ya ni to‘rt
ʼ ʼ
burchak shaklda “Mulk Allohnikidir, buyuklik Allohga xos. Kuch-qudrat
Allohnikidir. Quvvat Allohnikidir. Allohga shukr” kalimalari bitilgan 96
.
Madrasa peshtoqida esa Bahodir Yalangto‘shning nomi va abjad hisobida katta
qasida bitilgan:"Dushman saflarini buzuvchi odil Yalangto‘sh keldi; Uning kamoloti
madhiga zo‘r til durlarga to‘ldi; U yer yuzidan shunday bir madrasa qurdiki, bu bilan
faxrlanishni falakka qadar yetkazdi. Dono xarifning tafakkur kamondi necha qari (1
qari-35 yil)lar harakat qilsada madrasa minorining ma nosiga yetolmas; Me mor
ʼ ʼ
uning toqlari egilishini shunday quribdirkim, falak bu yangi oyni ko‘rib ko‘kdagi
Oyga nisbatan xushro‘ylikdan barmoq tishlab qoladi. Uni bino etgan Yalangto‘sh
Bahodur bo‘lgani uchun ham qurilgan yilini abjad hisobida "Yalangto‘sh Bahodur"
deb bilingiz". "Yalangto‘sh Bahodur" so‘zini abjad hisobi bilan sonlarga aylantirsak.
Yalangto‘sh – 816, Bahodir – 212, jami 1028 hijriy hisobi, melodiy hisobda 1619
raqamining kelib chiqishi Sherdor madrasasining qurilishi 1619 yilda
boshlanganligiga ishoradir. (Abu Toxir,1904.qayta nashr 1969. 27-bet.). Sherdor
madrasasi qurilgan paytda xalq orasida va hujjatlarda "Yalangto‘shbiyning katta
madrasasi" deb atalgan 97
.
Ammo keyinchalik Sherdor nomi bilan atala boshlangan. Ulkan peshtoq
ravog‘i tepasidagi timpon diqqatga sazovordir: Maydondagi Sherdor madrasasi
96
Маликов А. Ялангтўшбий Баҳодир Бойхожи ўғ ли.
97
Туманович Н.Н. Герат в XVI - XVIII веках. –М.: Наука, 1989. – С. 141.
53](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_53.png)
![peshtoqida oppoq ohuni quvlab borayotgan kuch-qudrat timsoli sher, tabiat
in omlariga nur sochib turgan Yaratguvchining oppoq ramziy siymosi fonda aksʼ
etgan. Sher tomon boshini qayirib olg‘a intilayotgan ohular oralig‘ida esa qizg‘ish
zarxal tusda hokimiyatning komillik, mustahkamlik ramzi tasvirlangan. Bu
kompozitsion syujet zardushtiylik va islomiy ma naviy qadriyatlar ifodasi sanaladi.
ʼ
Chuqur tarixiy va falsafiy mazmunga ega tasvirda Yalangto‘sh Bahodirning etnik
kelib chiqishiga ishora bor. Yalangto‘sh Bahodir ilohiy quyosh va sher, ohu va
komillik timsollarini madrasa peshtoqiga muhrlatib, go‘yoki bu orqali o‘z
hokimiyatining qudratini namoyon etgan. Quyosh bodomqovoq, kiyik ko‘zli doira
shaklida tasvirlangan. Uning yuzi esa zarhal yog‘du bilan hoshiyalangan. Sher,
quyosh va ohu tasvirlari qanday falsafiy g‘oyani anglatishini ko‘plab olimlar turlicha
izohlaydi. Xususan, olim Komilxon Kattayev bu borada sher va kiyik 12 burjlik
hijriy yil hisobiga shama qilinayapti degan fikrni bildiradi. Ya ni, quyosh hijriy-
ʼ
shamsiy yili; Sher (Asad) yilning beshinchi oyi; Kiyik (Jaddiy) esa-o‘ninchi oyi;
Madrasa qurilishining boshlanishi va tugallanishi ham shu oylarda bo‘lgan bo‘lishi
mumkin 98
.
Bundan tashqari, musulmon astronomiyasida Quyoshning Asad burjida
bo‘lishi "Sa di zamon", ya ni baxtli zamonga ishoradir. Bu tasvirlar Saljuqiylar,
ʼ ʼ
elxoniylar sulolalari hukmdorlari davrida hamda XVI-XVII asrlarda Eronda ham
keng qo‘llanilgan bo‘lib, tangalarda zarb etilgan va bayroqlarda aks ettirilgan.
Imoratlarni yasatishda quyosh va sher suratlaridan foydalanish yangilik bo‘lmay,
Amir Temur Keshda qurdirgan, salobati bo‘yicha tengsiz Oqsaroyning 70 metrlik
peshtoqida, aniqrog‘i, baland darvoza tepasi hamda ikki chetida quyosh
manzarasidagi sher tasvirlangani ma lum. Mazkur inshootda sher tasviri uchta
ʼ
bo‘lgan va ispaniyalik elchi Rui Gonsales de Klavixo ularni 1404 yili o‘z ko‘zi bilan
ko‘rgan 99
.
98
Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI-- первой половине
XIX века. Том 2. - Ташкент, Фан, 1966. – C. 39-40.
99
Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. – Б.227.
54](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_54.png)
![Shunday qilib, Yalangto‘sh Bahodirning Sherdor madrasasini barpo etish va
bezash bilan bog‘liq rejasi, yuqorida aytilganidek, Ulug‘bek madrasasi hamda
Oqsaroydan olingan taassurot bilan bog‘liq bo‘lgan, deyish mumkin. Negaki,
Sherdorning serhashamligi aynan uning peshtoqi bilan belgilanadi.
Ko‘rib turganimizdek, ba zi rus va mahalliy tarixchilarning «Sherdordagi sherʼ
va kiyik tasvirlari hukmron sinf va oddiy xalqning ramziy ifodasidir”, - degan
to‘qimalari bekor gap ekan.
Aslida esa, Quyosh (murabbiy), sher (talaba)ni ohu (ilm) saydiga undamoqda!
Butun kompozitsiyasi zangori asosda bo‘lib, firuza va zarhal bo‘yoqlar bilan
tasvirlangan hamda bir biriga chirmashib ketgan novdalar, ochilib yotgan oq
gullardan iborat. Ana shu ajoyib tasvir tufayli u «Sherdor” nomini olgan, ya ni
ʼ
«Sherlarga ega бўлган» mumtoz musulmon astronomiyasida quyoshning Asad
burjida, ya ni Sher ustida bo‘lishi sa d, ya ni baxtiyor zamonga ishoradir
ʼ ʼ ʼ 100
.
Dunyoni qaysi davlatiga borib Samarqand haqida so‘rasangiz, ular birinchi
navbatda Sherdor madrasasini tilga olishadi. Shul jihatdan ham 2007 yilda
Samarqandning 2750 yillik Xalqaro anjumani arafasida Sherdor madrasadagi sher
tasvirini shaharning ramzi sifatida hokimiyatga tavsiya qilingan. Natijada,
Sherdordagi sher tasviri Samarqand ramzi sifatida qabul qilindi.
Mustaqillik yillarida buyuk sarkarda va davlat arbobi Amir Temurning 660-
yillik yubilelari munosabati bilan madrasaning janubiy va sharqiy fasadlari,ikki
minora,bosh fasadini ta mirlash, peshtoq arki tiklash hamda ichki hovlisida
ʼ
konservatsiya borasida juda katta ishlar amalga oshirildi.
Madrasa hovlisining dekorativ bezalishi ham uning tashqi devorlari singari boy
va xilma-xildir. Madrasa devorlariga bitilgan yozuvlarga uni yaratgan mashhur
me morlar - usta Abdu Jabbor va o‘ymakor naqqosh Avaz Samarqandiy nomlari
ʼ
ham yozib qoldirilgan.Madrasa binosi uchun xonaqohdan chiqqan qurilish
materiallaridan ham foydalanilgan.
100
Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI-- первой половине
XIX века. Том 2. - Ташкент, Фан, 1966. – C. 39-40.
55](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_55.png)
![Aytish joizki, mazkur bitikning o‘rta qismi tarix silsilasida turli omillar sabab
o‘chib ketgan edi. Uni mahoratli usta-hunarmand Davlat Hakimov 2000 yilda qayta
tiklashga muvaffaq bo‘lgan. Bugungi kunda ham obidalardagi yozuvlarni o‘rganish
ishlari olib borilmoqda.
3.2 Tillakori madrasasi.
Yalangto‘shbiy qurdirgan Tillakori madrasasi ham XVII asr me morchiliginingʼ
nodir namunasidir. Bu madrasa haqida manbada shunday keltiriladi: “Sherdor
madrasasidan o‘n yil keyin 1051 (milodiy 1641) yilda solindi. Ushbu madrasa
Ulug‘bek va Sherdor madrasalarining shimolida, ikkalasining yonidadir. Jum a
ʼ
namozini Amir Temur ko‘ragon jome i xarob bo‘lganidan keyin, shahar xalqi
ʼ
(hozirgi qadar) Tillokoriy madrasayida o‘qiydilar” (Abu Tohirxo‘ja, 1991. B.28). Bu
madrasa jome masjidi vazifasini ham o‘tagan 101
.
Samarqandda hukmronlik qilganlar ichida shahar me morchiligi va
ʼ
obodonchiligi va shaharsozlik muhitini rivojlantirishga hissa qo‘shgan hukmdorlar
anchagina. Ulardan eng taniqlilariga Amir Temur va Mirzo Ulug‘beklar kirsa,
ularning saflariga, shuningdek Ibrohim ibn Nasr Tamg‘achxon Qoraxoniy (1040-
1068), Yalangto‘sh Bahodir (1576-1656) va Shohmurod ibn Doniyolni ham tom
ma noda kiritish mumkin
ʼ 102
.
Tamg‘achxon Qoraxoniy Samarqandga XІ asrda hokimlik qilib, shaharni obod
qilish bo‘yicha ko‘p sa y-harakatlar ko‘rsatgan va ushbu shaharda bunyod ettirgan
ʼ
ikkita ajoyib inshoot: ilk madrasa va bemoriston(shifoxona)si bilan tarixga
ma lumdir. Samarqanddagi ilk ushbu madrasa hozirgi Shohizinda me moriy
ʼ ʼ
majmuasi joylashgan hududda qurilgan bo‘lsa, bemoriston bizgacha saqlangan vaqf
101
Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. – Б.227.
102
Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI-- первой половине
XIX века. Том 2. - Ташкент, Фан, 1966. – C. 39-40.
56](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_56.png)
![hujjatiga ko‘ra hozirgi Suzangaron ko‘chasi bo‘ylab joylashgan va Registon
maydoniga yaqin bo‘lgan.
XVI asrda Shayboniylar davrida poytaxtning Buxoroga ko‘chirilishi va o‘zaro
urushlar natijasida Samarqand nisbatan rivojlanishdan orqada qoladi. Shahar
rivojlanishiga qayta turtki berish uchun Buxoro xoni Imomqulixon piri Xoja
Hoshimning maslahati bilan Yalangtush Bahodirni Samarqand viloyatiga hokim etib
tayinlaydi. Bu voqea, shaharning madaniy va iqtisodiy rivojiga juda katta ta sirʼ
ko‘rsatadi. Natijada, Yalangtushbek tomonidan Sherdor, Tillokori, Dahbeddagi
Maxdumi A zam xonaqohi qurilgach, undan ibrat olgan saroy a yonlari, tavongir
ʼ ʼ
boylar va ulamolar Samarqand shahrida shunchalik ko‘p madrasa, masjid, xonaqoh,
karvonsaroy, ko‘prik, hammom kabi xalq foydalanadigan inshootlar qurishadi,
go‘yo Amir Temur zamoni qaytib kelgandek ta surot uyg‘ongandi
ʼ 103
.
Tarixda Registon maydoni ma muriy-siyosiy ahamiyatga molik joy, xalq
ʼ
to‘planadigan shahar markazi hisoblangan. Bu joy orqali qadimgi Samarqand —
Afrosiyobga Darg‘omdan maxsus kanal orqali suv keltirilgan. Suv Afrosiyob
janubidan o‘tgan keng va chuqur handak ustidan maxsus qo‘rg‘oshin ariq – akveduk
yordamida Samarqand shahri(hozirgi Afrosiyob tepaligi)ga oqib kelib, Hazrati Hizr
masjidi yaqinida uch yo‘nalishga bo‘lingan va shahar dahalarini oralab, uni suv
bilan ta minlagan. Arxeologlar uning izlarini hududdagi «Lolazor” mahallasi,
ʼ
Registon maydoni va Bibixonim madrasasi joylashgan hududlardan topishgach,
oqib kelgan qumlar hisobiga Registon maydonida qumloq hosil bo‘lgani haqida
taxmin qilishadi 104
.
Registon maydonida ilk bor XIV asr oxirida Telpakfurushon (telpak
sotuvchilar) nomi ostida markaziy tim (gumbazli bozor) binosi qad ko‘taradi. Ammo
maydonning dastlabki me moriy shakllanishiga XV asrda asos solindi. Bu joyda
ʼ
Mirzo Ulug‘bek tashabbusi bilan 1417-1420 yillarda o‘z davrining nufuzli o‘quv
dargohi — Ulug‘bek madrasasi quriladi. Uning qarshisida Ulug‘bek xonaqohi,
shimolida Mirzoyi karvonsaroyi va masjid bunyod etiladi. G‘arb tomonida
103
Туманович Н.Н. Герат в XVI - XVIII веках. –М.: Наука, 1989. – С. 141.
104
Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. – Б.22 8.
57](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_57.png)
![yog‘ochdan (sinchli) Muqatta masjidi va Abusaid madrasasi qurilib, maydon
me moriy jihatdan ajoyib ko‘rinish kasb etadiʼ 105
.
Registon ansambli o‘sha davr O‘rta Osiyo shaharsozligi va me morchilik
ʼ
san atining eng oliy darajadagi ko‘rinishida, hozirgi til bilan aytsak, innovatsion
ʼ
kompozitsiyasi tarzida shakllanadi. Bu ansamblga qadar O‘rta Osiyo o‘rta asrlar
ansamblsozlik san atida “juft” va “qo‘sh” ansambllari deb nomlangan majmualar
ʼ
yuzaga kelgan. Hozirgi adabiyotlarda Registon ansambli bir necha binolarni yagona
maydon atrofida shakllantirilganligi sababli me moriy tilda “maydoncha ansambli”
ʼ
deb ataladi.
Mazkur ansamblning o‘z davrida tengi yo‘q edi. Uning O‘rta Osiyo
shaharsozligida hozirda ham anologi, ya ni o‘xshashi yo‘q. U shu qadar jozibali, shu
ʼ
qadar go‘zalki, Registon ansamblini tashkil etgan binolarning me moriy
ʼ
tuzilishidagi mahobati, go‘zalligi va jozibadorligi har qanday madaniyatli sayyoh
(tomoshabin)ni ham lol qoldiradi 106
.
Gap ushbu imoratlar arxitekturasining o‘zaro majmuaviy uyg‘unlashib, yagona
maydon atrofida yuksak me moriy g‘oya va uslub bilan joylashtirilganligidadir.
ʼ
Bunday uslubning Amir Temur va Mirzo Ulug‘bek davri shaharsozlik san atining
ʼ
uzviy davomi desak to‘g‘ri bo‘ladi. Biroq, u yuqorida aytganimizdek, O‘rta Osiyo
shaharsozlik san atida Bahodir Yalangto‘sh davridagi ko‘rinishdagidek
ʼ
yaratilmagan edi. Yalangto‘sh o‘z davri me morlari va shaharsoz ustalarining
ʼ
yuksak g‘oyaviy imkoniyatlarini to‘g‘ri tushunib, ularning orzu-umidlarini ruyobga
chiqarishga yaxshi sharoit yaratib berdi, ularni rag‘batlantiradi. Bunday ulkan
shaharsozlik ansamblini Amur Temurning Shahrisabzdagi “Oqsaroy”dan keyin
O‘rta Osiyo me morchiligi tarixida uchratmaysiz.
ʼ
Samarqandda ashtarxoniylar davrida Yalangtush Bahodir ta’siri sababli qurilish
ishlari yanada rivojlandi. Mamlakatda tinchlikni o‘rnatishga bo‘lgan ehtiyoj va
tashqi dushmanlardan mamlakat sarhadlarini himoya qilish masalasi jasur sarkarda
105
ТаневаГ.ЯлангтўшБаҳодирнингБухорохонлигисиёсийбарқарорлигинитаъминлаш-дагиўрни//
Ўзбекистонтарихи.2019,3-сон.–Б.20
106
Ахмедов Б.А. История Балха ( XVI -первая половина XVIII в.). Тошкент.: Фан, 1982. - С.107.
58](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_58.png)
![Yalangto‘shbiyni avvaliga bahodir sifatida tanilishiga, ajdodlaridan meros bo‘lib
kelayotgan bunyodkorlik ishlari o‘z zamonasining yetuk kishilari singari ijtimoiy -
iqtisodiy va madaniy sohalarning barcha jabhalarida amaldor sifatida faoliyat olib
borishiga zamin yaratdi.
Yalangto‘sh Bahodurning bunyodkorlik ishlari xususidagi ma’lumotni Abu
Tohirxo‘janing “Samariya” asarida ham ko‘rish mumkin: “Samarqandagi
madrasalardan (o‘n ikkinchisi) SHerdor madrasasi. Bu madrasa (Samarqand
Registonida) Ulug‘bek qarshisida, uning kunchiqar tomonidan solingandir. Ushbu
madrasa 1028 (1618) yilda solindi3-rasm. Bu shunday madrasakim, buyuklikdan
xayol idishiga sig‘mas, kattalikda tavsif aytishiga to‘g‘ri kelmas, baland toqi falak
ravoqidek, chunonchi oftob shaklini asad burjiga yaqin qilib, peshtoqiga surat solib,
har ikki sherni ohu oladigan tarzda ko‘rsatilgan. Oftob panjarasini dalir sherlar
peshonasiga qo‘yib turgan va ikki ravoq biqiniga ranglik ziynatlangan, naqshi
nigorlik ikki gumbaz tepasiga guldasta bino qilinganki, barchani hayratga qoldiradi.
Qiziqi shundakim, madrasaning solinishi ta’rixi “Yalangto‘sh bahodur” topilibdir”.
“Samariya” asarining izohiga ko‘ra, klassik musulmon astronomiyasida quyoshning
Asad burjida, ya’ni sher ro‘parasida bo‘lishi sa’d zamon, ya’ni baxtiyor zamonga
ishora ekanligi” (Abu Tohirxo‘ja, 1991.B.27)ni va bu madrasaning 1618 yilning iyul
oyida bitkazilganligini bilish mumkin bo‘ladi 107
.
Yalangto‘sh davrida Samarqandning avvalgi jome’ masjidi va madrasasi, ya’ni
Amir Temurning jome masjidi va Bibixonim madrasasi buzilgan bo‘lib, shahar
aholisi shunday masjid va madrasalarga muhtoj edi. Buning ustiga o‘sha davrda
Registon maydonida Mirzo Ulug‘bek qurdirgan madrasa ta’mir talab bo‘lib qolgan,
Ulug‘bekning Mirzoi karvon-saroyi haroba holida, Muqatta masjidi va Ulug‘bek
xonaqosi esa butkul yo‘q bo‘lib ketib, ularning o‘rnida va hozirgi Registon
maydonida shahar bozori joylashgan edi. Yalangto‘sh ushbu maydonni obod holga
keltirish va shahar aholisining extiyojlaridan kelib chiqib, Ulug‘bek karvon-
saroyining saqlanib qolgan qismi va poydevorlariga o‘zgartirishlar kiritadi.
107
Ахмедов Б.А. История Балха ( XVI -первая половина XVIII в.). Тошкент.: Фан, 1982. - С.106.
59](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_59.png)
![Ushbu ma’rifatparvar va saxovatpesha hokimning bevosita tashabbusi va
farmoni bilan Registon maydonidagi vayronalikka yuz tutgan hashamatli Mirzo
Ulug‘bek madrasasida ta’mirlash ishlarini olib borish hamda batamom buzilib
ketgan Mirzo Ulug‘bek qurdirgan xonaqoh, Mirzoyi hammomi va karvon saroylari
o‘rnida ikkita hashamatli inshoot - SHerdor madrasasi (1619-1636) va Tillakori
madrasa-masjidi (1646-1660) bunyod etilgan 108
.
Yirik rus sharqshunosi P.P.Ivanov quyidagilarni yozgan: “Buxoroda
ashtarxoniylarning siyosiy nufuzi tushib ketishi o‘zbek zodagonlaridan bo‘lgan
alohida buxoro feodallarining harbiy-siyosiy qudrati oshishiga olib keldi, masalan
Abdulaziz xonning mashhur amaldori (otalig‘i) Yalangto‘sh biy, Samarqanddagi
mashhur SHerdor va Tillakori madrasalarining quruvchisi” 109
.
D.I.Evarnitskiyning quyidagilarni yozgan: “Tillakori masjidi bizning
eramizning 1618 yilida o‘zbeklarning Olchin urug‘idan bo‘lgan Yalangto‘sh
Baxodir tomonidan qurilgan. SHerdor masjidi esa Abu Toxirxo‘janing guvohlik
berishicha 1616 yilda yuqorida tilga olingan o‘zbeklarning Olchin urug‘idan bo‘lgan
Yalangto‘sh Baxodir tomonidan qurilgan va Registonda turgan uch ajoyib
binolarning eng ajoyibidir” 110
.
V.I.Masalskiy qayd etishicha “Tillakori masjidi va madrasasi 1647 yilda
o‘zbeklarning “olchin” urug‘idan bo‘lgan Yalangto‘sh Baxodir (Imomqulixonning
sarkardasi) tomonidan qurilgan” 111
.
Bitta bino tarkibida ikkita imorat: jome masjidi va madrasa bunyod etadiʼ
(1641-1646 yil) 4-rasm . Masjid imorati qibla tarafga, madrasa esa uning sharq
tarafiga qaratib avvalgi karvon-saroy poydevorlari ustiga quriladi. Masjid binosining
bosh gumbazi shiftiga ishlangan naqshlarga tilla suvi yugurtirilib zarhallanadi (1660
y). Masjid xonaqosining gumbazi ustivon bilan baland ko‘tarilib, o‘sha davr
108
Ахмедов Б.А. История Балха ( XVI -первая половина XVIII в.). Тошкент.: Фан, 1982. - С.107.
109
Туманович Н.Н. Герат в XVI - XVIII веках. –М.: Наука, 1989. – С. 142.
110
Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI-- первой половине
XIX века. Том 2. - Ташкент, Фан, 1966. – C. 39
111
ТаневаГ.ЯлангтўшБаҳодирнингБухорохонлигисиёсийбарқарорлигинитаъминлаш-дагиўрни//
Ўзбекистонтарихи.2019,3-сон.–Б.22.
60](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_60.png)
![Samarqand gumbazlari safidan munosib o‘rin oladi, Registon maydonida esa u
yagonaligi bilan ajralib turadi. Ta kidlash joizki, o‘sha davrlar Islom dunyosiʼ
masjidlarida baland ko‘tarilgan gumbazlar masjidlarning “jamoli” hisoblangan 112
.
Madrasani tashqi tomoni ko‘plab serjilo koshinlar, islimiy bezaklar, arab
yozuvidagi bitiklar bilan bezatilgan. Madrasa ichki hovlisi to‘rtburchak (tomonlari
deyarli bir xil-43 metrdan) shaklda bo‘lib, hovlining uch tomoni hujralardan iborat.
G‘arbiy qismida qishki masjid bunyod etilgan. Masjidning ichki qismi o‘z davrida
nihoyatda go‘zal qilib bezatilgan bo‘lib, bezashda kundal uslubi keng qo‘llanilgan.
Madrasa qurilgan vaqtda “Yalangto‘shbiyning kichik madrasasi” deb nomlansada,
uning ichki bezaklariga oltin ishlatilganligi bois u xalq orasida Tillakori , ya ni
ʼ
oltindan ishlangan degan nom bilan atalib kelinadi 113
.
Tillakori madrasasida arab xatida xattotlar tomonidan kufiy va suls(Tillakori
masjidida) xatlarida “Payg‘ambar alayhisalom; Masjidlar Allohning uylari va
masjidlarning ahli esa Allohning suyuklilari; -dedilar” deb yozilgan(O‘zbekiston
obidalaridagi bitiklar Samarqand, 2015. 28-bet.). Tarixiy manbalarda qayd
etilishicha Tillakori madrasasining ichkarisiga sarflangan oltinning o‘ziga bir katta
obida qurish mumkin bo‘lgan.
Tillakori madrasasidan shahar jome masjidi va madrasa sifatida foydalanilgan.
Shuning uchun masjidi (63x22 m) katta va serhashamligi bilan boshqa
madrasalardan ajralib turadi. Madrasa (70x70 m) ga g‘arbiy peshtoq orqali kiriladi.
Peshtoq chuqur ravoqli, ikki qanotining oldi ravoqli, ikki qavatli hujralar,
burchaklarini teng hajmdagi guldasta mezanalar egallagan. Masjid xonaqohi
(10,8x10,8 m)ning poygumbazi baland, uzoqdan ko‘zga tashlanib turadi. Uning
gumbazi nihoyasiga yetkazilmagan. Xonaqoh to‘riga marmardan mehrob va
zinapoyali minbar ishlangan 114
.
112
Маликов А. Ялангтўшбий Баҳодир Бойхожи ўғли.
113
Туманович Н.Н. Герат в XVI - XVIII веках. –М.: Наука, 1989. – С. 141.
114
58 Таниева Г. 2019. – Б.25.
61](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_61.png)
![O‘z davrida zarhal naqshlar bilan jozibador bezatilgan xonaqohning ikki yonini
oldi ravoqli, gumbaz tomli ayvon (yo‘lak)lar egallagan. Peshtoq ravog‘idagi marmar
taxtachada bezak ishlari 1659—60 yillarda bajarilganligi manbalarda keltiriladi.
Tillakori madrasasi bir necha bor ta mirlangan. Dastlab 1817-yilda Buxoroʼ
amir Amir Xaydar buyrug‘iga binoan zizliladan zarar ko‘rgan peshtoqi qayta
tiklangan (lekin bu qayta tiklash jarayonida peshtoq shakli o‘zgargan). Keyinchalik,
1885-yilda ta mirlanish jarayonida zarhal naqshlar oddiy bo‘yoqlar bilan
ʼ
almashtirilgan. 1930-yil Tillakori madrasasida Samarqand ta mirlash ustaxonasi
ʼ
tashkil etildi, 1970-yilda Tillakori madrasasidagi yo‘qolib ketayozgan noyob zarhal
naqshlar ustalar tomonidan ilmiy o‘rganilib, qayta tiklandi. 1974 yilda madrasaning
peshtoq ravoqi va ravoq ichidagi qalqonsimon bag‘ali, guldastasi hamda xonaqoh
gumbazi, ichidagi tilla halli bo‘rtma naqshlari qayta jilolandi. Baland gumbazi ustiga
feruza rang koshin bilan qoplangan gumbaz o‘rnatildi. Bosh tarzidagi bezak
mavzularining boyligi, ichki va tashqi naqshlarning serxashamligi, peshtoq qanosi
va tokchasidagi iroqi kashtani eslatuvchi bezaklar, bo‘rtma yozuvlar o‘ziga xosdir.
1979 yilda masjidning ichki qismini bo‘yash va tiklash bo‘yicha ishlar yakunlandi.
Hozirda Tillakori madrasasida Registon maydonining restavratsiya muzeyi
ekspozitsiyasi joylashgan.
Ravoq burchaklari, bezakli toqilarni to‘ldirishda koshinpaz ustalar turli
usullarni qo‘llashgan (g‘ishtlarning mayda naqshlari koshinlarning handasiy va
islimiy naqshlari bilan moslashtirilgan). Koshinkori ravoklarda yashil tangachalar,
sarg‘ish yaproqlar va feruza poyalar aks ettirilgan. Xonaqoh izorasi koshin
namoyon, devori, gumbazi va bag‘ali kundal uslubidagi serhasham naqshlarga boy.
Mehrob ravog‘i va bag‘ali muqarnas kosachalar bilan to‘ldirilib, zarhal berilgan
hamda Qur on oyatlaridan olingan bo‘rtma yozuvlar bilan hoshiyalangan.
ʼ
Eshiklar murakkab naqsh va yozuvlar bilan yog‘och o‘ymakorligida
pardozlangan. Hovli saxni (50x50 m)ga marmar yotqizilgan. Atrofidagi hujralarga
eshik, tobadoniga panjaralar ishlangan. Hujralar yoz kunlari ham salqin bo‘ladi.
62](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_62.png)
![Tillakori madrasasida muzey tashkil etilgan bo‘lib, unda madrasani ta mirlashga oidʼ
narsalar saqlangan 115
.
Qurilish ishlari 14 yil davom etdi va 1660 yilda Yalangtush Bahodir vafotidan
so‘ng tugallandi. Ehtimol shu sababli, madrasaning ba zi elementlarini bezash
ʼ
ishlari to‘liq amalga oshirilmagan. Tillakori madrasasi qurilishi Registon maydonini
loyihalashtirishni yakunladi va Tillakori masjid - madrasasi tarzining o‘qi esa ushbu
o‘qqa perpendikulyar qilib o‘tkazilgan. Har ikkala binoning balandligi Ulugbek
madrasasiga qiyoslanib ikki qavatli qilib quriladi. Natijada, ushbu uchta alohida
qurilgan imoratlar o‘sha maydon atrofida o‘zaro muayyan bir me moriy tartib
ʼ
asosida joylashtirilib Registon ansamblini vujudga keltiradi 116
.
Buxoro me morchilik maktabiga mansub bo‘lgan me mor, maydonda
ʼ ʼ
joylashgan boshqa ikkita madrasaning nisbatlarini ko‘r-ko‘rona nusxa ko‘chirmadi,
balki oldidagi vazifani kompozitsion ravishda hal qildi, asosiy fasad qanotlarini
kengaytirdi, bu esa maydonni bo‘sh joy bilan ta minladi. Madrasaning asosan
ʼ
Buxoro uslubida qurilgan. U markaziy maydondan va 16 hujraga (ikki tomonida
sakkiztadan va satrda to‘rttadan) qaragan kamar nishlarga ega ikki qavatli old
qanotlardan iborat. Fasadning simmetriyasi bir vaqtning o‘zida minora bo‘lib xizmat
qilishi mumkin bo‘lgan, guldasta minoralardan iborat. Asosiy kirish portali uchta
peshayvonli chuqur beshburchak joy bilan kesishgan. Madrasa hovlisi to‘rt-ayvanli
atrofi hujra bilan o‘rab olingan bo‘lib, asosiy fasadi ikki qavatli. Tillakori
masjidining portal gumbazli binosi hovlining g‘arbiy qismida joylashgan.
Hovli simmetriyasini saqlab qolish uchun uning markaziy o‘qlarida
qo‘shimcha hovli portallari o‘rnatilgan. Masjid uch qismdan iborat. O‘rtada rejada
xoch shaklidagi xona mavjud bo‘lib, unda marmar mehrob va o‘n bir pog‘onali
marmar minbar mavjud. Ikki tomondan, markaziy zal hovli tomonidan ochilgan
ustunlar ustidagi galereyalar bilan tutashgan.
Madrasaning tashqi va hovli qismlari geometrik, gul va epigrafik naqshlar bilan
bezatilgan g‘isht va mozaikalar bilan qoplangan. Masjid devorlari va gumbazi
115
Туманович Н.Н. Герат в XVI - XVIII веках. –М.: Наука, 1989. – С. 141.
116
Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. – Б.227.
63](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_63.png)
![kundal texnikasi yordamida zarhaldan ko‘p foydalangan holda rasmlar bilan to‘liq
qoplangan.
Bizgacha yetib kelgan hujjatlarga ko‘ra, mazkur ikki madrasaning moddiy
ta minoti uchun 11 610 tanob sug‘oriladigan yer, 8 ta do‘kondan keladigan daromadʼ
vaqf qilib berilgan.
Uning vaqf hujjatida o‘zi, 1646-47 yillarda qurdirgan Tillakori va 1618-1619
yillarda qurdirgan Sherdor madrasalari uchun ham 11610 tanob sug‘oriladigan yer, 8
ta do‘kon vaqf qilib berilgani qayd etilgan 117
.
Bahodir Yalangtush tomonidan qurdirilgan Sherdor va Tillokori madrasalariga
tegishli vaqf mulklari asosan Samarqandning Ofarinkent, Totkent, Shovdor
tumanlarining Buyrachi (Buryochi), Qorayog‘och, Sog‘di kalon, Alhasan tepa, Oq-
tepa, Naxri Haydar, Oq Muhammad-soy, Atoliq (Otaliq), Pahlavonhushi, Qorasuv,
Oyimobod kabi qishloq va hududlarida joylashgan bo‘lib, ularning 26 ta yirik yer-
mulklaridan iborat edi. Xususan, Shovdor tumanining Hinduvon degan joyida
joylashgan vaqf mulklarini chegaralarini aniqlash uchun tuzilgan hujjat hozirgi
kungacha saqlanib qolgan (Chexovich, 1954. 65-68-b). Shuningdek, unga qarashli
ayrim yer-mulklari soliqlardan ham ozod qilingan (Chexovich, 1954. 8-9-b).
Madrasalarni saqlash xarajatlari, mudarrislar maoshi, talabalar nafaqasida
uzilish bo‘lmasligi uchun ko‘pdan-ko‘p ekin maydonlari, karvonsaroy, do‘kon
singari daromadli joylarni ularga umrbod vaqf qilib bergan 118
.
Tarixiy manbalar o‘rta asrlar tarixiga xos bo‘lgan an anaga muvofiq,
ʼ
Yalangto‘shbiyning yirik yer egasi bo‘lganligini tasdiqlaydi. Bahodir Yalangtush
shaxsiy mulklari jihatdan Buxoro hukmdorlaridan keyin ikkinchi o‘rinda turgan.
Ushbu mulklarga oid hujjatlar O.D. Chexovich tomonidan o‘rganilib ularning
ayrimlari ilmiy muomlaga kiritilgan (Chexovich, 1954). Ushbu tadqiqotga asoslanib
Bahodir Yalangtush mulklariga oid hujjatlarni quydagi qismlarga ajratish mumkin:
Sotib olingan mulklarga oid vasiqalar;
117
Ахмедов Б.А. История Балха ( XVI -первая половина XVIII в.). Тошкент.: Фан, 1982. - С.107.
118
Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. – Б.227.
64](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_64.png)
![Vaqf mulklari;
Soliqlardan ozod qilinganligi to‘g‘risidagi farmon (hukmnoma)lar.
Bahodir Yalangtush tomonidan sotib olingan mulklarga oid hujjatlar qatoriga
Xoja Hoshim Ahroriyning qizi Oybegimning yer-mulklarini kiritish mumkin. Ushbu
hujjatda keltirilishicha, Oybegimga tegishli yer-mulklar Ofarikent tumanining
Yarimtug‘ (Yarimchug‘) qishlog‘ida joylashgan. Mulk Oybegimning ishonchli
vakili Abdulla o‘g‘li mehtar Kolva tomonidan Boyxoja o‘g‘li Yalangtushbiyga 4300
tangaga sotilgan (O‘zR MDA, 323-fond, 1-ro‘yxat №1197/6-7; Chexovich, 1954. 3-
7-b) 119
.
Bunga o‘xshash hujjatlarda Yalangto‘shbiyning mulklari haqida yana bir
qancha ma lumotlar keltirilgan bo‘lib (Shahrisabzda 52500 tangaga sotib olinganʼ
1100 tanob yer, Samarqandning Shavdor tumanida Ashur qushbegi o‘g‘illarining bir
qism bog‘i va yerining sotib olinganligi, shu tumanning Hinduvon degan joyidan
olingan yer), ular ushbu shaxsning iqtisodiy masalalarda ham nechog‘liq omilkor
bo‘lganligidan dalolat beradi. Bunday yerlar hisobidan madrasalar uchun juda katta
miqdorda vaqf tayin qilingan.
O‘zRMDA xizinasida saqlanayotgan I-323 fond, 1-ro‘yxat, 1-kitobida 1180 -
1180/9, 1181/4 yig‘ma jildda Yalangtushbiyga tegishli umumiy hujjatlar bo‘lib,
1197-1197/6 yig‘ma jildlardagi hujjatlarda Yalangto‘shbiy Bahodurxon molu
mulklari va unga berilgan vakolatlar, oldi-sotdi shartnomalari haqida ma lumotlar
ʼ
uchraydi 120
.
Yalangtush Bahodirning o‘zi sotib olgan yer-mulklaridan tashqari, hukmdorlar
tomonidan iqto qilib berilgan mulklari ham bo‘lgan. Bu haqida B.Ahmedovning
Balx tarixiga bag‘ishlangan tadqiqotida batafsil ma lumot berilgan. Muallif Bahr al-
ʼ
asror asarining Londonda saqlanadigan nusxasidagi dalillarga asoslanib yozadiki,
1640 yilda Nadrmuhammadxon Balx viloyatiga qarashli Dariyi suf hududini
119
ТаневаГ.ЯлангтўшБаҳодирнингБухорохонлигисиёсийбарқарорлигинитаъминлаш-дагиўрни//
Ўзбекистонтарихи.2019,3-сон.–Б.20-21.
120
Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. – Б.227.
65](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_65.png)
![Kaxmerd, Molgan bilan birga va yana tulkichi, saykanchi, zirengi, kilegi, xazora-
nikudari kabi urug‘lar yashaydigan yurtlarni Yalangtush Bahodirga iqto sifatida
taqdim etgan 121
.
G‘azna va Qandahorgacha bo‘lgan hududni o‘z ichiga olgan Garchiston iqtoʼ
(katta yer-mulk) tarzida Yalangtush Bahodirga in om etilgan edi. O‘sha davrlarda
ʼ
yurtimizga kelgan rus elchisi Anisim Gribov (1641) ham Yalangtushbiyga tegishli
iqto hududlarini yuqoridagidek tartibda bayon qilgan edi. Uning axborotida shuni
ʼ
o‘qish mumkin: «Balxdan soliq yig‘ish uchun Hindiston davlati sarhadlarida
joylashgan Hindikush qishloqlarigacha boriladi. Balxdan to Hindikush bag‘ridagi
hind qishloqlariga olib boruvchi yo‘l otliq uchun 7 kun, tuyada esa 14 kunlik yo‘ldir.
Balx va Hind sarhadlari oralig‘idagi qishloqlar, shaharlar Buxoro va Balx
xonlarining yaqin kishilaridan bo‘lmish Amir Yalangtushning mulki hisoblanadi”.
«Bahr ul-asror” muallifi Yalangtushni xondan keyin ikkinchi eng badavlat shaxs deb
ta riflaydi, uning mol-mulki miqdorini esa davlat xazinasi bilan qiyoslaydi.
ʼ
Sadaqai joriya amallaridan yana biri, inson vafotidan keyin solih va soliha
farzandlar ota-onasi ishlarini davom ettirishdir. Yalangto‘sh bahodurning uch
farzandi: bir o‘g‘il (Boybek) va ikki qizi (Iqlima bonu va Oybibi) haqida
ma lumotlar bor ( Yalangto’sh Bahodir. wikipedia.org.). O‘g‘li Boybek Yalangto‘sh
ʼ
bahodur hayotligi chog‘ida vafot etganligi sababli (balki shu voqea sabab
sarkardalik ishidan voz kechgan bo‘lishi mumkin), uning Registondagi obodonchilik
ishlarini qiz farzandlari davom ettirgan 122
.
Darhaqiqat, Samarqand shahrini tiklatgan buyuk hukmdorlar ichida
Yalangtushbek Bahodir tarixda o‘zining alohida o‘rnini egalladi.
Yalangtush Bahodir davrida madaniyat nihoyatda rivojlanib, o‘nlab obidalar
qurildi. Uning davrida Samarqandning o‘zida shunchalik ko‘p madrasalar qurildiki,
o‘rta asrlarda bunaqa hol kam uchrardi.
121
Ахмедов Б.А. История Балха ( XVI -первая половина XVIII в.). Тошкент.: Фан, 1982. - С.107.
122
Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI-- первой половине
XIX века. Том 2. - Ташкент, Фан, 1966. – C. 40.
66](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_66.png)
![Yalangto‘sh Bahodirning nomini abadiylashtirgan omil uning siyosiy-harbiy
faoliyati, go‘yoki tugamas boyligi emas, balki Yer yuzining sayqali sanalmish
Samarqanddagi Registon maydonida qurdirgan ikki bino — Sherdor va Tillakori
madrasalari bilan bog‘liq.
III bobbo'yicha xulosa.
Yalangtush Bahodirning ko'pqirrali faoliyati tadqiq etish orqali XVI asr oxiri
XVII asr boshlarida Buxoro xonligining siyosiy, iqtisodiy-ijtimoiy hayotini,
O'zbekiston arxitekturasining XVI-XVII asrga oid tarixini, Ashtarxoniylar davrida
O'rta Osiyoda kechgan geosiyosiy jarayonlar tarixini, k'zbek davlatchiligi tarixining
turli masalalarini, o'sha davrlarda Buxoro xonligi yuritgan tashqi siyosat va xalqaro
munosabatlarini yanada kengroq o'rganish mumkin bo'ladi. Tarixda uch mashhur
hukmdor - Amir Temur, Ulug‘bek Mirzo va Amir Yalangtush Bahodir o‘zlari
qurdirgan me morchilik obidalari bilan shahrimiz Samarqandni Yer yuzi sayqaligaʼ
aylantirishgan. Amir Temur Samarqandni poytaxtga aylantirib, naqshinkor binolar
silsilasini qurishni boshlab bergan bo‘lsa, shaharning yuragi hisoblangan Registon
maydoni Ulug‘bek Mirzo davrida vujudga kelgan (u vaqtda bu maydon
«Sardavonak” deb atalib, taxminan Sari jo‘yi davonak ( Tez oqar ariq boshi )
ma nosidadir. Ulug‘bek bu maydonda madrasa, xonaqoh va karvonsaroy kabi uch
ʼ
binodan iborat o‘ziga xos obidalar guldastasini yaratadi. O‘z davrida, Yalangtush
Bahodir ham Ulug‘bekning qurdirgan bu binokorlik majmuasi tuzilishini buzmadi.
Darhaqiqat, Samarqand shahrini tiklatgan buyuk hukmdorlar ichida Yalangtushbek
Bahodir tarixda o‘zining alohida o‘rnini egalladi. Yalangtush Bahodir davrida
madaniyat nihoyatda rivojlanib, o‘nlab obidalar qurildi. Uning davrida
Samarqandning o‘zida shunchalik ko‘p madrasalar qurildiki, o‘rta asrlarda bunaqa
hol kam uchrardi. Yalangto‘sh Bahodirning nomini abadiylashtirgan omil uning
siyosiy-harbiy faoliyati, go‘yoki tugamas boyligi emas, balki Yer yuzining sayqali
sanalmish Samarqanddagi Registon maydonida qurdirgan ikki bino — Sherdor va
Tillakori madrasalari bilan bog‘liq.
Umumiy xulosa.
67](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_67.png)
![Yalangtushbiy Bahodir Markaziy Osiyo xalqlarining tarixida muhim o'rin
egallagan tarixiy shaxs sifatida iz qoldirdi. Birinchidan, uning hukmronligi davrida
Samarqand hududida ilm-fan, adabiyot va san'at yuksak darajada rivojlandi.
Yalangtush Bahodir Samarqandda Amir Temur va Mirzo Ulug'bekdan so'ng ilm-
fanga homiylik qildi. Ikkinchidan, Yalangtushbiy Bahodir hukmronligi davrida
Samarqand diyori ancha obodonlashtirildi. Juda ko'plab me'moriy inshootlar qurib
bitkazildi. Shu jumladan yer yuzining sayqali sanalmish Samarqand hududi
Registon maydonidagi Sherdor va Tillakori madrasalari qurib bitkazilib, Registon
maydoni hozirgi qiyofaga keltirildi 5-rasm .
Uning hukmronligi davrida 1619-1635-yillarda Sherdor, 1646-1660-yillarda
Tillakori madrasalari qurib bitkazildi. Tillakori madrasasi qurilishi tugallanmay turib
1656-yilda Yalangtushbiy Bahodir vafot etadi 6-rasm va qurilish ishlarini uning qizi
Oybibi davom ettirib, oxiriga yetkazib qo'yadi.
Yalangtush Bahodirni butun dunyodagi ko'plab tarixchilar qozoq botiri
Jalangtos sifatida talqin etadi. Lekin bu boradagi ikkalasini farqini Malikovning
ma'lumotlariga tayangan holda yuqorida bir qancha ma'lumotlar keltirdim.
Amir Temur vafotidan so'ng Zarafshon vohasida yetishib chiqqan, XVII asrda
Samarqand shahri hokimi bo'lgan yurtdoshimiz Yalangtush Baahodir hisoblanadi.
Yalangtush Bahodir Mirzo Ulug'bekdan so'ng Samarqandda juda katta memorchilik
ishlarini amalga oshiradi. Registon maydonida Sherdor va Tillakori madrasalari,
Xo'ja Ahror Valiy qabristoni oldida Nodir devonbegi madrasasi va ko'plab ko'priklar
qurdirgan, Siyob bozorini hozirgi joyiga ko'chirgan va uning yonida karvonsaroy,
savdo rastalari qurdirgan.
Yalangtush Bahodir Samarqan viloyatidagi hukmronligi davrida Samarqand
vohasida madaniyat, adabiyot va san'at rivojlangan, ulkan obodonchilik ishlari
amalga oshirilgan, yurt hududi chegaralari mustahkamlangan. Shu davrda Xitoy
davlatiga chegaradosh bo'lgan turkiy xalqlar hayotiga xavf solib turgan jung'orlar
hujumi hamda qozoq xonlarining bosqinchilik yurishlari Yalangtush Bahodirning
68](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_68.png)
![say-harakatlari bilan bartaraf etilgan. Yalangtush Bahodir boshchiligidagi qo'shin
qozoq xalqini jung'orlar zulmidan saqlab qolgan, Balx viloyati aholisini
boburiylardan ozod qilishda ham qatnashgan.
Bugungi kunda tarixiy manbalarda, asosan, Yalangtush Bahodirning
obodonchilik ishlari to'g'risida ma'lumot berilgan. Yalangtush Bahodirning
shaxsiyati, siyosiy faoliyati, Markaziy Osiyo xalqlari tarixida tutgan o'rnini o'rganish
va jamoatchilikka yetkazish dolzarb vazifa bo'lib turibdi. Mazkur asar ana shu
ehtiyoj natijasida yaratilgan. Bu asarlar tarixiy manbalar asosida Yalangtush
Bahodirning hayoti va hukmronligi davrida ilm-fan, san'at va madaniyatga homiylik
qilganligi, oilada ota sifatida farzandlari bilan munosabatiga oid lavhalar qamrab
olingan. Asarda tasvirlangan sarkardaning oilasi, faoliyati bilan bog'liq voqealar
buyuq ajdodimizning insoniy qiyofasi, yurt ravnaqi yo'lidagi xizmatlarini teran
tasavvur qilishimizga yordam beradi.
Yalangtush Bahodirning ko'pqirrali faoliyati tadqiq etish orqali XVI asr oxiri
XVII asr boshlarida Buxoro xonligining siyosiy, iqtisodiy-ijtimoiy hayotini,
O'zbekiston arxitekturasining XVI-XVII asrga oid tarixini, Ashtarxoniylar davrida
O'rta Osiyoda kechgan geosiyosiy jarayonlar tarixini, o'zbek davlatchiligi tarixining
turli masalalarini, o'sha davrlarda Buxoro xonligi yuritgan tashqi siyosat va xalqaro
munosabatlarini yanada kengroq o'rganish mumkin bo'ladi. Yuqorida tahlil
qilingan tarixiy dalillar shuni tasdiqlaydiki, Yalangtush Bahodir xonlik siyosiy
barqarorligi yo'lida qat'iy va to'g'ri qarorlar qabul qilgan siyosiy arbob, bu borada
hukmdorlarga to'g'ri yo'lni ko'rsata olgan maslahatchi, qo'shni davlat siyosiy
doiralari bilan manfaatli kelishuvlar va muzokaralar olib bora olgan mohir
diplomat bo'lgan. Yalangtush Bahodir katta nufuzga ega bo'lgan adolatli,
vatanparvar siyosatchi sifatida bir emas, uchta ashtarxoniy hukmdor-
Imomqulixon, Nodir Muhammadxon va Abdulazizxon hukmronligi davrida davlat
boshqaruvi, uning xavfsizligi va siyosiy barqarorligini saqlash yo'lida fidokorona
xizmat qilgan tarixiy shaxsdir. XVII asrda yashagan Yalangtush Bahodir O'zbekiston
69](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_69.png)
![va butun Markaziy Osiyo xalqlarining tarixida harbiy bilimni puxta egallagan
sarkarda, davlat boshqaruvida faol ishtirok etgan siyosatchi, madrasa ta'limini
olgan ziyoli, hashamatli inshootlar qurdirgan homiykabi sifatlarni o'zida namoyon
etgan murakkab tarixiy shaxs sifatida iz qoldirdi. Yalangtush Bahodir kabi tarixiy
shaxslarning faoliyatini ilmiy jihatdan o'rganish masalasiga alohida e'tibor
qaratilsa, Respublikaning barcha ta'lim muassasalarida Amir Temur, Jaloliddin
Manguberdi, Yalangtush Bahodir singari sarkardalarni harbiy faoliyati o'rganish
uchun alohida dars soatlari ajratilsa, maqsadga muvofiq bo'lar edi. Yuqorida tahlil
qilingan tarixiy dalillar shuni tasdiqlaydiki, Yalangtush Bahodir xonlik siyosiy
barqarorligi yo'lida qat'iy va to'g'ri qarorlar qabul qilgan siyosiy arbob, bu borada
hukmdorlarga to'g'ri yo'lni ko'rsata olgan maslahatchi, qo'shni davlat siyosiy
doiralari bilan manfaatli kelishuvlar va muzokaralar olib bora olgan mohir
diplomat bo'lgan. Yalangtush Bahodir katta nufuzga ega bo'lgan adolatli,
vatanparvar siyosatchi sifatida bir emas, uchta ashtarxoniy hukmdor-
Imomqulixon, Nodir Muhammadxon va Abdulazizxon hukmronligi davrida davlat
boshqaruvi, uning xavfsizligi va siyosiy barqarorligini saqlash yo'lida fidokorona
xizmat qilgan tarixiy shaxsdir. XVII asrda yashagan Yalangtush Bahodir O'zbekiston
va butun Markaziy Osiyo xalqlarining tarixida harbiy bilimni puxta egallagan
sarkarda, davlat boshqaruvida faol ishtirok etgan siyosatchi, madrasa ta'limini
olgan ziyoli, hashamatli inshootlar qurdirgan homiykabi sifatlarni o'zida namoyon
etgan murakkab tarixiy shaxs sifatida uzidan ajoyib iz qoldirgan.
Bundan tashqari Yalangtush Bahodir davri murakkab siyosiy davr bo'lganligi
bilan ham ahamiyatlidir. Bu davrda bir tomondan ashtarxoniy hukmdorlar o'zaro
taxt talashishar, ikkinchi tomondan esa bundan tashqi dushmanlar foydalanib
qolishga urinib, mamalakat hududiga tashqi dushmanlar bostirib kirayotgan edi.
Jumladan, bu davrda mamlakat hududiga Hindistkn hukmdori sanalgan boburiy
hukmdorlar ( Shohjahon ) va bir necha bor qozoq sultonlari bostirib kirayotgan
70](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_70.png)
![edi. Yalangtush Bahodir esa yurt tinchligi uchun bor kuch-g'ayrati bilan harakat
qilib, diyorimizni ulardan himoya qilayotgan edi. Shunday tarixiy murakkab davr
bo'lishiga qaramay, bu davrda Samarqandda ilm-fan yuksak darajada rivojlandi 2-
rasm. Bundan tashqari, yurt obodonchiligiga ham alohida e'tibor qaratdi.
Yalangtush Bahodir o'z mablag'lari hisobidan vayrona holatga tushib qolgan
Samarqanddagi Registon maydonida Ulug'bek madrasasi qarshisida Sherdor
madrasasini, uning yonida esa Tillakori madrasasini bunyod ettirdi.
Yalanto‘sh Bahodirning siyosiy faoliyati bilan bir qatorda uning madaniyatga
homiylik qilgani ham hukmdor faoliyatini o‘rganishga muhim omil hisoblanadi.
Jumladan, bugungi kun chet elda nafaqat Samarqandning ramzi, balki
O‘zbekistonning ramzi sifatida ma'lum bo‘lgan Registon maydonidagi Tillakori
(1646–1660) va Sherdor (1619–1636) madrasalari shaxsan Bahodir Yalangto‘sh
tomonidan qurilgan. Aytish joizki, O‘zbekiston tarixida muhim o‘rin egallagan
shaxslar to‘g‘risida bir qancha, maqola, risola, monografiyalar yaratilgani, ular
faoliyatiga oid konferensiyalar uyushtirilgani holda Bahodir Yalangto‘sh faoliyatiga
doir tadqiqotlar ancha kamligi ko‘zga tashlanadi.
Yalangto‘sh Bahodir faoliyati bilan bog‘liq ba'zi tadqiqotlar qo‘shni
Qozog‘istonda ham amalga oshirilgan bo‘lib, ularda aksariyat hollarda mazkur
shaxs faoliyatini bir yoqlama talqin qilishgan. Shu munosabat bilan xalqaro
tadqiqotchilar bilan hamkorlikda Bahodir Yalangto‘sh faoliyatiga doir «Bahodir
Yalangto‘shning Markaziy Osiyo ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotida tutgan o‘rni»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya o‘tkazish, konferensiya materiallari
nashr ettirish, mazkur jarayonni OAV orqali keng targ‘ib qilish muhim amaliy
ahamiyat kasb etadi.
Eslatib o‘tamiz, Samarqand viloyati hokimi o‘rinbosari Rustam Qobilov
Samarqandda Yalangto‘sh Bahodirga bag‘ishlangan bir nechta xalqaro
71](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_71.png)
![konferensiya bo‘lib o‘tishini ma'lum qildi. Shuningdek, Samarqand shahrida,
Registon ansambilini yaqinida Yalangto‘sh Bahodir haykali o‘rnatiladi.
ILOVALAR
1-rasm
72](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_72.png)
![2-rasm
3-rasm
73](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_73.png)
![4-rasm
5-rasm
74](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_74.png)
![6-rasm
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
Siyosiy adabiyotlar
1. I.Karimov. O`zbekistonning istiqlol va taraqqiyot yo`li. Toshkent., 1993.
2. I.Karimov. O`zbekiston - kelajagi buyuk davlat. Toshkent., 1993.
3.I.Karimov. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. Toshkent., 1996.
4. I.Karimov. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. Toshkent., 1994.
5 I.Karimov. Bunyodkorlik yo`lidan. Toshkent., 1996
6. I.Karimov. O`zbekiston XXI asrga intilmoqda. Toshkent., 1999.
7 Mirziyoyev SH.M. Olimlar, yosh tadqiqotchilar, ilmiy-tadqiqot
muassasalari rahbarlari va ishlab chiqarish sektori vakillari bilan o‘tkazilgan
uchrashuvidagi nutqi. 2020 yil 31 yanvar.
75](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_75.png)
![8. Mirziyoyev SH.M. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul
qilinganligining 27 yilligiga bag‘ishlangan nutqi. 2019 yil 7 dekabr.
9. Mirziyoyev SH.M. Muhammad al-Xorazmiy nomidagi maktabda
yoshlar bilan o‘tkazilgan uchrashuvidagi nutqi. 2019 yil 27 dekabr.
10. Mirziyoyev SH.M. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy
Majlisga Murojaatnomasi. Toshkent , 2020 yil 24 yanvar .
Asosiy adabiyotlar
1. Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в
XVI-- первой половине XIX века. Том 2. - Ташкент, Фан, 1966.
2. Ахмедов Б. История Балха. XVI первая половина XVIII в). Toshkent.: Fan,
1982.
3. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. Toshkent, 1994-yil.
4. Azamat Ziyo. O'zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimdan Rossiya bosqini davriga
qadar. - T.: Sharq, 2001.
5. Azamat Ziyo. Yalangtush Bahodir - ilm-fan va madaniyat homiysi. Yangi
O'zbekiston. 2021-yil, 3-mart. 44-son.
6. Taniyeva G. Yalangtush Bahodirning Buxoro xonligi siyosiy barqarorligini
taminlashdagi o'rni // O'zbekiston tarixi. 2019, 3-son.
7. Malikov A. Yalangtush Boyhojibiy o'gli.
8. Мухаммед Юсуф Мунши. Муким-ханская история. Перевод примечания и
указатели профессора А.А. Семенова. Ташкент, 1956.
9. Tursunkulovich, R. S. (2021). The social composition of immigrants from the
russian empire to Turkestan;-Late 19th century-early 20th century. ACADEMICIA:
An International Multidisciplinary Research Journal, 11(8), 21-26.
10. Туманович Н . Н . Герат в XVI-XVIII веках . – М .: Наука , 1989.
76](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_76.png)
![11. Yakubova, M. (2021). Lighting of the natural scientific spheres of Turkestan in
the studies of german travelers. International Journal of Intellectual Cultural
Heritage, 1(1), 66-78.
12. Jakhongirovich, I. O. (2019). Changes in the management of samarkand in the
second half of the XIX century and in the beginning of the 20th century. Asian
Journal of Multidimensional Research (AJMR), 8(2), 449-455.
Internet ma'lumotlari
1. http://www.assalom.uz/ - O‘zbekistonning birinchi qidiruv sistemasi.
2. http://www.book.uz/-O‘zbekistonRespublikasi xaqidagi axborotlarni uz
ichiga olgan.
3.http://www.gov.uz/ - O‘zbekiston Respublikasi xukumati saxifasi. Rasmiy
axborot, Oliy majlis qarorlari haqida ma’lumot beradi.
4. http://www.hravo.eastlink.uz/ - O‘zbekiston qonunchiligi yuridik
informatsion sistemasiga bag‘ishlangan saxifa. Unda qonunlar, turli xujjatlar va
kodekslar keltirilgan.
5. http://www.yahoo.com/ - eng ommabop qidiruv sistemasi.
6. http://www.inter.net.ru - Jurnal "Internet".
7. http://www.ba’t.uz/ - Ommabop ma’lumotlar to‘plami.
8. http://www.freenet.uz/ - Respublika Internet resurslari xaqidagi
ma’lumotlar keltirilgan.
77](/data/documents/a4f12416-d34c-4d2e-8fa8-461895c115aa/page_77.png)
AMIR YALANGTUSH BAHODIR DAVRIDA SAMARQANDNING IJTIMOIY-SIYOSIY VA MADANIY HAYOTI MUNDARIJA KIRISH I BOB. YALANGTUSH BAHODIR FAOLIYATI TARIXSHUNOSLIKDA O'RGANILISHI. 1.1 Yalangtush Bahodir faoliyati yurtimiz tadqiqotchilari asarlarida aks etishi. 1.2 Yalangtush Bahodir faoliyati rus tadqiqotchilari tomonidan o'rganilishi. I bob bo'yicha xulosa. II BOB. YALANGTUSH BAHODIR MOHIR SARKARDA VA DAVLAT ARBOBI. 2.1 Yalangtush Bahodirning siyosiy kurash maydoniga kirib kelishi. 2.2 Yalangtush Bahodirning ashtarxoniy hukmdorlar bilan aloqasi. II bob bo'yicha xulosa. III BOB. YALANGTUSH BAHODIRNING SAMARQANDDA AMALGA OSHIRGAN BUNYODKORLIK ISHLARI. 3.1 Sherdor madrasasi. 3.2 Tillakori madrasasi. III bob bo'yicha xulosa. UMUMIY XULOSA. ILOVALAR. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI. 1
KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O'rta Osiyo ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotida muhim o'rin egallagan mashhur sarkardalar, yo'lboshchilar va hukmdorlar hayoti va faoliyati ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan turli yozma manbalarda saqlanib qolgan. Ana shunday yirik shaxslardan biri Amir Temur vafotidan keyin Zarafshon vohasida yetishib chiqqan, XVII asrda Samarqand shahri hokimi bo'lgan yurtdoshimiz Yalangtush Baahodir sanaladi. Yalangtush Bahodir Mirzo Ulug'bekdan keyin Samarqandda juda katta memorchilik ishlarini amalga oshiradi. Registon maydonida Sherdor va Tillakori madrasalari, Xo'ja Ahror Valiy qabristoni oldida Nodir devonbegi madrasasi va ko'plab ko'priklar qurdirgan, Siyob bozorini hozirgi joyiga ku'chirgan va uning yonida karvonsaroy, savdo rastalari qurdirgan shaxsdir. Bundan tashqari Yalangtush Bahodir davri murakkab siyosiy davr bo'lganligi bilan ham ahamiyatlidir. Bu davrda bir tomondan ashtarxoniy hukmdorlar o'zaro taxt talashishar, ikkinchi tomondan esa bundan tashqi dushmanlar foydalanib qolishga urinib, mamalakat hududiga tashqi dushmanlar bostirib kirayotgan edi. Jumladan, bu davrda mamlakat hududiga Hindistkn hukmdori sanalgan boburiy hukmdorlar ( Shohjahon ) va bir necha bor qozoq sultonlari bostirib kirayotgan edi. Yalangtush Bahodir esa yurt tinchligi uchun bor kuch-g'ayrati bilan harakat qilib, diyorimizni ulardan himoya qilayotgan edi. Shunday tarixiy murakkab davr bo'lishiga qaramay, bu davrda Samarqandda ilm-fan yuksak darajada rivojlandi. Bundan tashqari, yurt obodonchiligiga ham alohida e'tibor qaratdi. Yalangtush Bahodir o'z mablag'lari hisobidan vayrona holatga tushib qolgan Samarqanddagi Registon maydonida Ulug'bek madrasasi qarshisida Sherdor madrasasini, uning yonida esa Tillakori madrasasini bunyod ettirdi. Yalangtush Bahodir Samarqand viloyatidagi hukmronligi davrida Samarqand vohasida madaniyat, adabiyot va san'at rivojlangan, ulkan obodonchilik ishlari amalga oshirilgan, yurt hududi chegaralari mustahkamlangan. Shu davrda Xitoy 2
davlatiga chegaradosh bo'lgan turkiy xalqlar hayotiga xavf solib turgan jung'orlar hujumi hamda qozoq xonlarining bosqinchilik yurishlari Yalangtush Bahodirning say-harakatlari bilan bartaraf etilgan. Yalangtush Bahodir boshchiligidagi qo'shin qozoq xalqini jung'orlar zulmidan saqlab qolgan, Balx viloyati aholisini boburiy hukmdorlardan ozod qilishda ham qatnashgan. Bugungi kunda tarixiy manbalarda, asosan, Yalangtush Bahodirning obodonchilik ishlari to'g'risida ma'lumot berilgan. Yalangtush Bahodirning shaxsiyati, siyosiy faoliyati, Markaziy Osiyo xalqlari tarixida tutgan o'rnini o'rganish va jamoatchilikka yetkazish dolzarb vazifa bo'lib turibdi. Mazkur asar ana shu ehtiyoj natijasida yaratilgan. Bu asarlar tarixiy manbalar asosida Yalangtush Bahodirning hayoti va hukmronligi davrida ilm-fan, san'at va madaniyatga homiylik qilganligi, oilada ota sifatida farzandlari bilan munosabatiga oid lavhalar qamrab olingan. Asarda tasvirlangan sarkardaning oilasi, faoliyati bilan bog'liq voqealar buyuq ajdodimizning insoniy qiyofasi, yurt ravnaqi yo'lidagi xizmatlarini teran tasavvur qilishimizga yordam beradi. Tadqiqot obyekti va predmeti. O’zbekiston miqyosida Yalangtush Bahodirning siyosiy faoliyatini o’rganish va o’rganish natijasida qo;lga kiritilgan tarixiy manbalar. Xususan, Sherdor va Tillakori madrasalaridagi tasvirlar va mahalliy hamda chet el tadqiqotchilarining asarlari. Tadqiqot maqsadi. XVII asr Ashtarxoniylar hukmonligi davridagi Buxoro xonligining ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotini o’rganish va bu davga oid bir qancha muammolarni tahlil qilish, ularning yurtimiz tarixini o’rganishdagi ahamiyatini aniqlashdan iboratdir. Tadqiqotning vazifalari. –Yalangto’sh Bahodirning siyosiy faoliyati haqida mustaqillikdan so’ng amalga oshirilgan tadqiqotlarni ma’lum bir tizimga solish umumlashtirish; -XVII asrda Buxoro xonligidagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatni o’rganishdagi muammolarga xorijlik mutaxassislarning qarashlarini tahlil qilib, bu muammolardan ayrimlarining yechimini topish; 3
- O’zbekistonda amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlarning natijalarini ilmiy muomalaga kiritish; - Sherdor va Tillakori madrasalarini o’rganish asosida ularning memorchilikda O’zbekiston tarixida tutgan o’rnini aniqlash; - O’zbekistonda xalqaro hamkorlikda amalga oshirilgan tadqiqotlarning ilmiy ahamiyatini aniqlash; Ilmiy yangiligi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi Yalangtushbiy Bahodir hukmronligi davri tarixiy murakkab davr bo'lganligiga qaramay Yalangtushbiy Bahodir o'zining hukmronligi davrida madaniyat, san'at, ilm-fan va adabiyot yuksak darajada rivojlangan. Yalangtush Bahodirning o'zi ilm-fanga alohida e'tibor qaratib homiylik qilgan. Tadqiqot ishining yana bir jihati dissertatsiyada Yalangtushbiy Bahodirning Samarqand shahri obodonchiligi yo'lida olib borgan bir qator ishlari ochib beriladi. Shu jumladan, shaharning Registon maydonida joylashgan Sherdor va Tillakori madrasalarini qurdirib, Registon maydonini hozirgi qiyofaga keltirgan tarixiy shaxs sifatida ulug'lanadi. U katta harbiy yurishlar natijasida uning qo'lida juda katta boylik to'planadi va shu boyliklarni yurt obodonchiligi ishlariga sarflaydi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Dissertetsiyaning asosiy masalasi XVII asrda Buxoro xonligida ro'y bergan siyosiy o'zgarishlar, shu jumladan ashtarxoniylar hukmronligi davridagi taxt uchun kurashlar, qo'shni davlatlar bilan amalga oshirilgan turli diplomatik aloqalar masalalari ochib berilgan. Bundan tashqari dissertatsiya ishida yer yuzining sayqali sanalmish Samarqand shahrining XVII asrdagi qiyofasi aks etilgan. Keyingi asosiy masala bu Yalangtush Bahodirning qozoq botiri Jalangtosdan bir nechta farqli jihatlari bir qator tarixchilarning fikrlari bilan farqlangan. Tadqiqot mavzusi bo'yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Dissertatsiya mavzusi bo'yicha foydalanilgan adabiyotlarda B.B Ahmedovning Balx tarixiga bag'ishlangan "История Балха" asari, Н.Н. Туманович Герат в XVI-XVIII 4
веках,Muhammad Tohiri Voxidning "Tarixi olamaroyi Abbosi" asari, Abu Tohirxo'janing "Samariya" asari, Mahmud ibn Valining “”Bahr ul-asror fi manoqibi ul-ahror” (“Olijanob kishilarning shon-shavkati haqida sirlar dengizi”) asari, chet el tadqiqotchilaridan M.M. Abramov, Gribov, Ivanov, Evarnetiskiy, Masalskiy, Massonlarning maqolalari, mustaqillikdan so'ng B. Ahmedovning "Tarixdan saboqlar", Azamat Ziyo. O'zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimdan Rossiya bosqini davriga qadar asari, Malikovning maqolalari, G. Taniyevaning maqolalari, T. Jo'rayevning fikrlariva boshqa tarixiy asarlar hamda internet ma'lumotlari asos qilib olindi. Bu asarlar chuqur tahlil qilinib o'rganib chiqildi va bir qator qo'shimcha fikrlar berildi. Bu asarlarda Yalangtushbiy Bahodirning nafaqat O'zbekiston balki, butun Markaziy Osiyo xalqlari tarixida chuqur iz qoldirganini bilib olamiz. Yalangtush Bahodir mohir sarkarda, siyosatshunos, diplomat bo'lishi bilan bir qatorda yurt obodonchiligi yo'lida ham bir qator ishlarni amalga oshirdi. Yalangtush Bahodirni biz tarixda Samarqand shahridagi Registon maydonida Sherdor va Tillakori madrasalarini qurib, Registonni hozirgi qiyofaga keltirgan tarixiy shaxs sifatida bu o'lka tarixida iz qoldirdi. Biz Yalangtushbiy Bahodirni yurt tinchligi uchun olib borgan urushlari va mohir diplomatiyasi bilangina emas, balki u ilm-fanga homiylik qilgani va yurt obodonchiligiga katta hissa qo'shgani, ayniqsa, Samarqanddagi Registon maydonini hozirgi qiyofaga keltirgan tarixiy, buyuk shaxs sifatida eslaymiz. Tadqiqotda qo'llanilgan metodikaning tavsifi. Dissertatsiya ishida tadqiq etilayotgan masalalarga tarixiy haqiqat va xolislik nuqtai-nazaridan yondashilgan. O'zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovning asarlarida tarixiy tadqiqotlar oldiga qo'ygan vazifalardan kelib chiqib, mavzuni yoritish bo'yicha ilmiy izlanishlar olib borish ko'zda tutilgan. Ilmiy muammoni o'rganish va tahlil qilishda tarixiy-falsafiy uslublardan mavhumlikdan murakkablikka intilish, qiyosiy solishtirma, obyektiv holatni tahlil qilish kabi metodlardan foydalanilgan. Shuningdek, ilmiy tadqiqotda XVII asrda Yalangtush Bahodir davrini o'rganishda 5