logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. AMIR YALANGTUSH BAHODIR DAVRIDA SAMARQANDNING IJTIMOIY-SIYOSIY VA MADANIY HAYOTI

AMIR YALANGTUSH BAHODIR DAVRIDA SAMARQANDNING IJTIMOIY-SIYOSIY VA MADANIY HAYOTI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

623.216796875 KB
Ko'chirib olish
AMIR YALANGTUSH BAHODIR DAVRIDA SAMARQANDNING IJTIMOIY-SIYOSIY VA MADANIY HAYOTI MUNDARIJA KIRISH I BOB. YALANGTUSH BAHODIR FAOLIYATI TARIXSHUNOSLIKDA O'RGANILISHI. 1.1 Yalangtush Bahodir faoliyati yurtimiz tadqiqotchilari asarlarida aks etishi. 1.2 Yalangtush Bahodir faoliyati rus tadqiqotchilari tomonidan o'rganilishi. I bob bo'yicha xulosa. II BOB. YALANGTUSH BAHODIR MOHIR SARKARDA VA DAVLAT ARBOBI. 2.1 Yalangtush Bahodirning siyosiy kurash maydoniga kirib kelishi. 2.2 Yalangtush Bahodirning ashtarxoniy hukmdorlar bilan aloqasi. II bob bo'yicha xulosa. III BOB. YALANGTUSH BAHODIRNING SAMARQANDDA AMALGA OSHIRGAN BUNYODKORLIK ISHLARI. 3.1 Sherdor madrasasi. 3.2 Tillakori madrasasi. III bob bo'yicha xulosa. UMUMIY XULOSA. ILOVALAR. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI. 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O'rta Osiyo ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotida muhim o'rin egallagan mashhur sarkardalar, yo'lboshchilar va hukmdorlar hayoti va faoliyati ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan turli yozma manbalarda saqlanib qolgan. Ana shunday yirik shaxslardan biri Amir Temur vafotidan keyin Zarafshon vohasida yetishib chiqqan, XVII asrda Samarqand shahri hokimi bo'lgan yurtdoshimiz Yalangtush Baahodir sanaladi. Yalangtush Bahodir Mirzo Ulug'bekdan keyin Samarqandda juda katta memorchilik ishlarini amalga oshiradi. Registon maydonida Sherdor va Tillakori madrasalari, Xo'ja Ahror Valiy qabristoni oldida Nodir devonbegi madrasasi va ko'plab ko'priklar qurdirgan, Siyob bozorini hozirgi joyiga ku'chirgan va uning yonida karvonsaroy, savdo rastalari qurdirgan shaxsdir. Bundan tashqari Yalangtush Bahodir davri murakkab siyosiy davr bo'lganligi bilan ham ahamiyatlidir. Bu davrda bir tomondan ashtarxoniy hukmdorlar o'zaro taxt talashishar, ikkinchi tomondan esa bundan tashqi dushmanlar foydalanib qolishga urinib, mamalakat hududiga tashqi dushmanlar bostirib kirayotgan edi. Jumladan, bu davrda mamlakat hududiga Hindistkn hukmdori sanalgan boburiy hukmdorlar ( Shohjahon ) va bir necha bor qozoq sultonlari bostirib kirayotgan edi. Yalangtush Bahodir esa yurt tinchligi uchun bor kuch-g'ayrati bilan harakat qilib, diyorimizni ulardan himoya qilayotgan edi. Shunday tarixiy murakkab davr bo'lishiga qaramay, bu davrda Samarqandda ilm-fan yuksak darajada rivojlandi. Bundan tashqari, yurt obodonchiligiga ham alohida e'tibor qaratdi. Yalangtush Bahodir o'z mablag'lari hisobidan vayrona holatga tushib qolgan Samarqanddagi Registon maydonida Ulug'bek madrasasi qarshisida Sherdor madrasasini, uning yonida esa Tillakori madrasasini bunyod ettirdi. Yalangtush Bahodir Samarqand viloyatidagi hukmronligi davrida Samarqand vohasida madaniyat, adabiyot va san'at rivojlangan, ulkan obodonchilik ishlari amalga oshirilgan, yurt hududi chegaralari mustahkamlangan. Shu davrda Xitoy 2 davlatiga chegaradosh bo'lgan turkiy xalqlar hayotiga xavf solib turgan jung'orlar hujumi hamda qozoq xonlarining bosqinchilik yurishlari Yalangtush Bahodirning say-harakatlari bilan bartaraf etilgan. Yalangtush Bahodir boshchiligidagi qo'shin qozoq xalqini jung'orlar zulmidan saqlab qolgan, Balx viloyati aholisini boburiy hukmdorlardan ozod qilishda ham qatnashgan. Bugungi kunda tarixiy manbalarda, asosan, Yalangtush Bahodirning obodonchilik ishlari to'g'risida ma'lumot berilgan. Yalangtush Bahodirning shaxsiyati, siyosiy faoliyati, Markaziy Osiyo xalqlari tarixida tutgan o'rnini o'rganish va jamoatchilikka yetkazish dolzarb vazifa bo'lib turibdi. Mazkur asar ana shu ehtiyoj natijasida yaratilgan. Bu asarlar tarixiy manbalar asosida Yalangtush Bahodirning hayoti va hukmronligi davrida ilm-fan, san'at va madaniyatga homiylik qilganligi, oilada ota sifatida farzandlari bilan munosabatiga oid lavhalar qamrab olingan. Asarda tasvirlangan sarkardaning oilasi, faoliyati bilan bog'liq voqealar buyuq ajdodimizning insoniy qiyofasi, yurt ravnaqi yo'lidagi xizmatlarini teran tasavvur qilishimizga yordam beradi. Tadqiqot obyekti va predmeti. O’zbekiston miqyosida Yalangtush Bahodirning siyosiy faoliyatini o’rganish va o’rganish natijasida qo;lga kiritilgan tarixiy manbalar. Xususan, Sherdor va Tillakori madrasalaridagi tasvirlar va mahalliy hamda chet el tadqiqotchilarining asarlari. Tadqiqot maqsadi. XVII asr Ashtarxoniylar hukmonligi davridagi Buxoro xonligining ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotini o’rganish va bu davga oid bir qancha muammolarni tahlil qilish, ularning yurtimiz tarixini o’rganishdagi ahamiyatini aniqlashdan iboratdir. Tadqiqotning vazifalari. –Yalangto’sh Bahodirning siyosiy faoliyati haqida mustaqillikdan so’ng amalga oshirilgan tadqiqotlarni ma’lum bir tizimga solish umumlashtirish; -XVII asrda Buxoro xonligidagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatni o’rganishdagi muammolarga xorijlik mutaxassislarning qarashlarini tahlil qilib, bu muammolardan ayrimlarining yechimini topish; 3 - O’zbekistonda amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlarning natijalarini ilmiy muomalaga kiritish; - Sherdor va Tillakori madrasalarini o’rganish asosida ularning memorchilikda O’zbekiston tarixida tutgan o’rnini aniqlash; - O’zbekistonda xalqaro hamkorlikda amalga oshirilgan tadqiqotlarning ilmiy ahamiyatini aniqlash; Ilmiy yangiligi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi Yalangtushbiy Bahodir hukmronligi davri tarixiy murakkab davr bo'lganligiga qaramay Yalangtushbiy Bahodir o'zining hukmronligi davrida madaniyat, san'at, ilm-fan va adabiyot yuksak darajada rivojlangan. Yalangtush Bahodirning o'zi ilm-fanga alohida e'tibor qaratib homiylik qilgan. Tadqiqot ishining yana bir jihati dissertatsiyada Yalangtushbiy Bahodirning Samarqand shahri obodonchiligi yo'lida olib borgan bir qator ishlari ochib beriladi. Shu jumladan, shaharning Registon maydonida joylashgan Sherdor va Tillakori madrasalarini qurdirib, Registon maydonini hozirgi qiyofaga keltirgan tarixiy shaxs sifatida ulug'lanadi. U katta harbiy yurishlar natijasida uning qo'lida juda katta boylik to'planadi va shu boyliklarni yurt obodonchiligi ishlariga sarflaydi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Dissertetsiyaning asosiy masalasi XVII asrda Buxoro xonligida ro'y bergan siyosiy o'zgarishlar, shu jumladan ashtarxoniylar hukmronligi davridagi taxt uchun kurashlar, qo'shni davlatlar bilan amalga oshirilgan turli diplomatik aloqalar masalalari ochib berilgan. Bundan tashqari dissertatsiya ishida yer yuzining sayqali sanalmish Samarqand shahrining XVII asrdagi qiyofasi aks etilgan. Keyingi asosiy masala bu Yalangtush Bahodirning qozoq botiri Jalangtosdan bir nechta farqli jihatlari bir qator tarixchilarning fikrlari bilan farqlangan. Tadqiqot mavzusi bo'yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Dissertatsiya mavzusi bo'yicha foydalanilgan adabiyotlarda B.B Ahmedovning Balx tarixiga bag'ishlangan "История Балха" asari, Н.Н. Туманович Герат в XVI-XVIII 4 веках,Muhammad Tohiri Voxidning "Tarixi olamaroyi Abbosi" asari, Abu Tohirxo'janing "Samariya" asari, Mahmud ibn Valining “”Bahr ul-asror fi manoqibi ul-ahror” (“Olijanob kishilarning shon-shavkati haqida sirlar dengizi”) asari, chet el tadqiqotchilaridan M.M. Abramov, Gribov, Ivanov, Evarnetiskiy, Masalskiy, Massonlarning maqolalari, mustaqillikdan so'ng B. Ahmedovning "Tarixdan saboqlar", Azamat Ziyo. O'zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimdan Rossiya bosqini davriga qadar asari, Malikovning maqolalari, G. Taniyevaning maqolalari, T. Jo'rayevning fikrlariva boshqa tarixiy asarlar hamda internet ma'lumotlari asos qilib olindi. Bu asarlar chuqur tahlil qilinib o'rganib chiqildi va bir qator qo'shimcha fikrlar berildi. Bu asarlarda Yalangtushbiy Bahodirning nafaqat O'zbekiston balki, butun Markaziy Osiyo xalqlari tarixida chuqur iz qoldirganini bilib olamiz. Yalangtush Bahodir mohir sarkarda, siyosatshunos, diplomat bo'lishi bilan bir qatorda yurt obodonchiligi yo'lida ham bir qator ishlarni amalga oshirdi. Yalangtush Bahodirni biz tarixda Samarqand shahridagi Registon maydonida Sherdor va Tillakori madrasalarini qurib, Registonni hozirgi qiyofaga keltirgan tarixiy shaxs sifatida bu o'lka tarixida iz qoldirdi. Biz Yalangtushbiy Bahodirni yurt tinchligi uchun olib borgan urushlari va mohir diplomatiyasi bilangina emas, balki u ilm-fanga homiylik qilgani va yurt obodonchiligiga katta hissa qo'shgani, ayniqsa, Samarqanddagi Registon maydonini hozirgi qiyofaga keltirgan tarixiy, buyuk shaxs sifatida eslaymiz. Tadqiqotda qo'llanilgan metodikaning tavsifi. Dissertatsiya ishida tadqiq etilayotgan masalalarga tarixiy haqiqat va xolislik nuqtai-nazaridan yondashilgan. O'zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovning asarlarida tarixiy tadqiqotlar oldiga qo'ygan vazifalardan kelib chiqib, mavzuni yoritish bo'yicha ilmiy izlanishlar olib borish ko'zda tutilgan. Ilmiy muammoni o'rganish va tahlil qilishda tarixiy-falsafiy uslublardan mavhumlikdan murakkablikka intilish, qiyosiy solishtirma, obyektiv holatni tahlil qilish kabi metodlardan foydalanilgan. Shuningdek, ilmiy tadqiqotda XVII asrda Yalangtush Bahodir davrini o'rganishda 5 qo'llanilgan evolutsion nazariyadan farqli ravishda, yangi va zamonaviy progressiv ketma-ketlik nazariyasi asos qilib olingan. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. XVII asrda Samarqanddagi Registon maydoni hozirgi qiyofasi shakllantirildi. XVII asrda birinchi yarmida Samarqand hokimi Yalangtush Bahodir vayrona holatga tushib qolgan Registon maydonida, Ulug'bek madrasasining qarshisida Sherdor madrasasini, uning yonida Tillakori madrasa-masjidini o'z mablag'lari hisobidan bunyod ettirdi. Tillakori madrasasiga tilladan ishlov berildi. Samarqanddagi Registon maydoni o'zining rang barang koshinkor bezaklari, naqshinkor peshtoqlari, ulkan gumbazlari bilan O'rta Osiyo me'morchiligining noyob tarixiy yodgorligi sifatida jahon jamoatchiligi va sayyohlar e'tiborini o'ziga jalb etib kelmoqda. O'zbekistonda mustaqillikka erishilganidan so'ng Yalangtush Bahodir davrini o'rganish borasida amalga oshirilgan natijalarni umumlashgan holda tadqiq qilish, ularning nazariy amaliy ahamiyatini belgilash ilk marotaba amalga oshirildi. Yalangtush Bahodir Samarqandda juda katta obodonlashtirish ishlariga boshchilik qilgan. Ushbu ilmiy ish XVII asrda yashagan Yalangtushbiy Bahodir davri bo'yicha to'planayotgan manbashunoslik bazasini yanada kengaytiradi. Ilmiy ishning natijalaridan Yalangtush Bahodir haqida bahs-munozarada foydalanishlari mumkin. Samarqand hokimi Yalangtushbiy Bahodir haqida turli izlanishlar olib borayotgan tadqiqotchilar bu dissertatsiyadan foydalanishlari mumkin. Ish tuzilmasining tavsifi. Dissertatsiya kirish, 3 ta bob, xulosa, ilova va foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. I bob. Yalangtush Bahodir faoliyati tarixshunoslikda o'rganilishi. 1.1 Yalangtush Bahodir faoliyati yurtimiz tadqiqotchilari asarlarida aks etishi. 6 Yuz yillardan buyon dunyo xalqlari qatorida O'rta Osiyo xalqlari orasidan yetishib chiqqan sarkardalar, yo‘lboshchilar haqida ma'lumotlar yozma manbalarda o‘z aksini topib keladi. Ulardan deyarli ba'zilarining nomlari asrlar osha avloddan- avlodga o‘tib kelmoqda. O‘z faoliyati bilan zamonasida tub burilishlar yasab, buyuk ishlarni amalga oshirib, ovozasi uzoqlarga yoyilgan o‘nlab ajdodlarimiz — davlat boshliqlari-yu, harbiy sarkardalar ham borki, ularning faoliyatini manbalar asosida chuqur o‘rganish tarixdagi bo‘shliqni to‘ldirib, voqealar zanjirida o‘z o‘rnini topadi. O‘tmish tariximizda Samarqandda ulkan me'morchilik ishlarini amalga oshirgan, o‘z hukmronligi davrida shahar ravnaqini ta'minlagan hukmdorlardan biri Bahodir Yalangto‘sh (1576 – 1656) bo‘lib, uning shaxsiyati, tarixda tutgan o‘rnini o‘rganish va jamoatchilikka yetkazish bugungi fan oldida turgan dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi 1 . Yalangtush Bahodir 1576-yil 15-sentyabrda Nurota hokimi oilasida tug‘ilgan. Yalangto‘sh Bahodir Buxoro xoni Abdullaxon II nazariga tushgan va uning homiyligida maxsus harbiy maktabda o‘qib, harbiy san'atni o'rgangan (1590–93). O‘zining davlat oldidagi munosib xizmatlari evaziga dastlab Bulung‘ur, Loyish, Kattaqo‘rg‘onda tumanboshi lavozimida ishlagan (1593–95) Yalangto‘sh Bahodir, 1611 yil Ashtarxoniy Imomqulixonni taxtga o‘tqazishda faol ishtirok etgan 2 . Shundan so‘ng uning mavqeyi ortgan, u Samarqandni 1626 yildan amalda mustaqil boshqargan va unga otaliq unvoni berilgan. Yalangtush Bahodir Buxoro xonligining barcha harbiy yurishlarida faol ishtirok etgan. Chunonchi, 1623 yil va 1631 yil Eron qo‘shinlari Balx viloyatiga kelganda Balx hokimi Nadr Muhammadxonga Yalangtush Bahodir boshchiligida katta qo‘shin yordam bergan. 1640 yil Imomqulixon Moskvaga elchilar orqali noma yo‘llab, unda Rus davlatining qalmiqlarga qarshi kurashida Yalangto‘sh Bahodir boshchiligida 12 1 Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш- даги ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.20-21. 2 Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.227. 7 amir va katta qo‘shin yuborishga tayyorligini bildirgan. 1642 yil Imomqulixonning ko‘zi ko‘r bo‘lib qolganda Yalangtush Bahodir va amirlar Balxdan Nadr Muhammadni chaqirib taxtga o‘tqazishgan. Nadr Muhammad Yalangtush Bahodirga Kobul atrofidagi Darai-Suf viloyati, Mo‘lg‘on, Kahmerdni hamda tulkichi, sayqanchi, zirangi, kilachi, hazora-nikudariy qabilalarini o‘tovlari bilan qo‘shib iqto tarzida in'om etgan edi 3 . Yalangtush Bahodir mamlakatda xondan keyin eng badavlat shaxs bo‘lgan. 1645 yilda u Buxoroda Nadr Muhammadxon bilan janjallashib qolib, Xo‘jandda xonga qarshi ko‘tarilgan amirlar qo'zg'oloniga boshchilik qilgan. Buxorodan isyonni bostirish uchun yuborilgan Abdulaziz Sulton asir olingan, isyonchilar Buxoro shahriga yurish qilishgan. Ular Buxoro g‘arbidagi Oqtepa mavzesida Abdulazizni xon deb e'lon qilib, keyinroq poytaxtni qamal qilishgan. Nadr Muhammadxon 3 oylik qamaldan keyin shaharni tark etishga majbur bo‘lgan. Nodir Muhammadxon boburiylar sulolasi vakili Shoh Jahondan yordam so‘ragan. 1646 yil Shoh Jahon Balxga kenja o‘g‘li Murodbaxshni katta qo‘shin bilan yuboradi. Bu qo‘shin Balx viloyatini himoya qilish o‘rniga Balxni bosib olgan. Boburiylar Balxda 2 yildan ko'proq hukmronlik qilishgan, biroq u yerda mustahkam o‘rnasha olishmagan. 1648 yil yozida Abdulazizxon 200 ming kishilik qo‘shin bilan Balxga hujum qilib, boburiylardan bu viloyatni qaytarib olgan, bu qo‘shin tarkibida Yalangtush Bahodir boshchiligidagi qo‘shin ham bo‘lgan 4 . Abu Tohirxojaning «Samariya»da yozishicha, «Yalangtush Bahodirning qabri Samarqand shahri yaqinidagi Dahbedda, Mahdumi A'zamning oyog‘i ostida, sufa ustida, mozor devorining» ichidadur». Keyinchalik Yalangto‘sh Bahodir haqida xalq orasida ko‘plab rivoyatlar, afsonalar (masalan, «Yalangto‘sh botir» hikoyasi) to‘qilgan. 3 Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш- даги ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.20-21. 4 Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.227. 4 8 Markaziy Osiyo ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotida muhim o'rin egallagan mashhur sarkardalar, yo'lboshchilar hayoti va faoliyati ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan turli yozma manbalarda saqlanib qolgan. Ana shunday yirik shaxslardan biri Amir Temur vafotidan so'ng Zarafshon vohasida yetishib chiqqan, XVII asrda Samarqand shahri hokimi bo'lgan yurtdoshimiz Yalangtush Bahodir sanaladi. Yalangtush Bahodir Mirzo Ulug'bekdan so'ng Samarqandda juda katta memorchilik ishlarini amalga oshiradi. Registon maydonida Sherdor va Tillakori madrasalari, Xo'ja Ahror Valiy qabristoni oldida Nodir devonbegi madrasasi va ko'plab ko'priklar qurdirgan, Siyob bozorini hozirgi joyiga ko'chirgan va uning yonida karvonsaroy, savdo rastalari qurdirgan 5 . Yalangtush Bahodir Samarqand viloyatidagi hukmronligi davrida Samarqand vohasida madaniyat, adabiyot va san'at rivojlangan, ulkan obodonchilik ishlari amalga oshirilgan, yurt hududi chegaralari mustahkamlangan. Shu davrda Xitoy davlatiga chegaradosh bo'lgan turkiy xalqlar hayotiga xavf solib turgan jung'orlar hujumi hamda qozoq xonlarining bosqinchilik yurishlari Yalangtush Bahodirning say-harakatlari bilan bartaraf etilgan. Yalangtush Bahodir boshchiligidagi qo'shin qozoq xalqini jung'orlar zulmidan saqlab qolgan, Balx viloyati aholisini boburiylardan ozod qilishda ham qatnashgan 6 . Bugungi kunda tarixiy manbalarda, asosan, Yalangtush Bahodirning obodonchilik ishlari to'g'risida ma'lumot berilgan. Yalangtush Bahodirning shaxsiyati, siyosiy faoliyati, Markaziy Osiyo xalqlari tarixida tutgan o'rnini o'rganish va jamoatchilikka yetkazish dolzarb vazifa bo'lib turibdi. Mazkur asar ana shu ehtiyoj natijasida yaratilgan. Bu asarlar tarixiy manbalar asosida Yalangtush Bahodirning hayoti va hukmronligi davrida ilm-fan, san'at va madaniyatga homiylik qilganligi, oilada ota sifatida farzandlari bilan munosabatiga oid lavhalar qamrab olingan. Asarda tasvirlangan sarkardaning oilasi, faoliyati 5 Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш- даги ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.20. 6 Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш- даги ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.21. 9 bilan bog'liq voqealar buyuq ajdodimizning insoniy qiyofasi, yurt ravnaqi yo'lidagi xizmatlarini teran tasavvur qilishimizga yordam beradi. Yalangtush Bahodir Samarqand shahriga yaqin joylashgan Dahbed qishlog'ida, hazrati Maxdumi A'zam poyiga dafn etilgan 7 . Bir qator tadqiqotchilar Yalangtush Bahodir haqida ko'plab asarlar yozib qoldirgan. Bu asarlarda murakkab tarixiy sharoitda faoliyat yuritgan o'zbek o'g'loni, davlat arbobi va sarkardaning faoliyatiga bag'ishlangan bo'lib, undagi voqealarning barchasi tarixiy manbalarga asoslangan. Uning hayot yo'li haqida tarixchilarning bir qancha asarlaridan bilib olamiz. Yalangtush Bahodirning uch nafar farzandi bo'lgan. Uning o'g'li Boybek Yalangtush Bahodir vafotidan olti yil oldin ( 1650-yilda ) vafot etgan. Uning Iqlimabonu ismli qizj ham Yalangtush Bahodirdan oldkn vafot etgan. Yalangtush Bahodir Registondagi Tillakori madrasasi qurilishi yakuniga yetmasdan 1656-yilda vafot etadi. Qurilish ishlarini Yalangtush Bahodirning Oybibi ismli qizi davom ettirad 8 i. XVII asrda yashagan Yalangto‘sh Baxodirning nafaqat O'zbekiston, butun O‘rta Osiyo xalklari, balki mintakaning kushni davlatlar bilan bo‘lgan siyosiy munosabatlari tarixida aloxid urni mavjud. U tarixiy manbalarda xarbiy bilimni puxta egallagan sarkarda, davlat boshkaruvida faol ishtirok etgan moxir siyosatchi. madrasa ilmini olgan ziyoli, xashamatli inshootlar qurdirgan xomiy kabi sifatlarni o‘zida namoyon kilgan murakkab tarixiy shaxs sifati qoldirgan 9 . M.A. Abduraimov o‘z tadkikotida uning "olchin" urugiga mansub bulgani xakida yozadi va Muhammad Ma sum va Muhammad Tohiri Voxidning "Tarixiʼ olamaroyi Abbosi" asarida keltirilgan ma'lumot asosida dastlab o‘n tukkiz yoshida Buxoro xoni Dinmuhammadxon kuliga xarbiy xizmatga kirgani haqida bayon kiladi. Demak, uning faoliyati dastlab harbiy yurishlarda qatnashish, isyonlarni bostirish kabi ishlar bilan boshlangan. U Maxdumi A zam silsilasiga doxi bo‘lib, ʼ shayx Hoshimning (vafoti 1634 y.) muridi bulgan. Yalangto‘p Baxodirning o‘zi 7 Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш- даги ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.20. 8 Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.228. 9 Туманович Н.Н. Герат в XVI-XVIII веках. –М.: Наука, 1989 . – С . 141. 10 ham Samarkanddagi Dahbedda. Maxdumi A zam kabri ning oyok tomonida dafnʼ etilgan 10 . 1625 yildan Samarkand shaxrini mustakil idora kila boshlagan Yalangtush Baxodir Nurota hokimi oilasida tugilgan. U Abdullaxon II davrida uning xuzurida maxsus xarbiy mashgulotlardan dars olgan. 1593-1595 yillarda tumanboshi vazifasida faoliyat yuritgan. Yalangtush Baxodir 1576 (boshqa ma lumotlarda ʼ 1578) yilda Nurota hokimi oilasida tug‘ilgan bo‘lib, olchin urug‘i peshvolaridan bo‘lgan. 11 Uning zamondoshi Mahmud ibn Valining “Bahr al-asror fi manoqib al-ahyor” asarida yozilishicha, amirning asl oti Xatoy Bahodir bo‘lib, Yalangto‘sh esa uning laqabi bo‘lgan. Tarixda bu zot Yalangto‘sh ibn Boyxojibiy, Yusuf Yalangto‘sh, Abdukarimbiy, Nizomiddin kabi ismlar bilan tilga olingan. “Yalangto‘sh” (yalang ko‘kragli, ochiq ko‘krakli botir ma nosida) janglarda ko‘kragini qalqon yo ʼ qalchug‘o bilan yopmagan bahodir sifatida ushbu nomni o‘z piridan olgan. O‘sha davrda otasi Boyxojibiy bilan Xoja Hoshimi Dahbediy (Maxdumi A zamning nabiralariga) huzuriga kelib qo‘l berib, murid tushishadi va uning ʼ tarbiyasiga kiradi. Keyinchalik, piri Xoja Hoshim uni harbiy mahoratni oshirishi uchun Dinmuhammadxon xizmatiga yo‘llagan. Boyxojibiy shayboniyxonlar davrida saroy xizmatida bo‘lganligi sababli, uning o‘g‘li Yalangto‘shbiy ham hukmdor xonadon vakillari xizmatida o‘sadi. Yalangto‘sh Bahodir dastlab Buxoro xoni Abdullaxon II nazariga tushgan va uning homiyligida 1590-1593 yillarda maxsus harbiy maktabda o‘qigan. O‘zining davlat oldidagi munosib xizmatlari evaziga 1593-1595 yillarda Bulung‘ur, Loyish va Kattaqo‘rg‘onda tumanboshi lavozimida faoliyat yuritgan. Yalangto‘shbiy Bahodur yoshligidan dovyurak, g‘ururli, o‘tkir zehn va aql idrok egasi bo‘lib ulg‘aydi, harbiy san atni chuqur egalladi. Hech narsadan ʼ hayiqmaydigan, dovyurak, qudratli pahlavonga bahodur sifatida qaralgan va bu 10 Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.228. 11 Қозоқлар, бошқирд, Қозон татарлари, Қрим ва Шимолий Кавказ нўғайлари, қорақалпоқ ва ўзбеклар таркибига кирган қадимий йирик туркий уруғ. 11 barcha sifatlar mohir sarkarda Yalangto‘sh ga xos edi. Mahmud ibn Valining “”Bahr ul-asror fi manoqibi ul-ahror” (“Olijanob kishilarning shon-shavkati haqida sirlar dengizi”) asarida u “jasur no‘yon, ish bilgan amir” sifatida ta riflanadiʼ 12 . Yoshligi Movarounnahrda o‘tgan Yalangto‘sh Bahodir fikrimizcha dastlab Buxoro madrasasida tahsil olib, arab va fors tillarini yaxshi egallaydi. Keyin 1595- 1598 yillarda esa, Bag‘dodda ta lim oladi ʼ 13 . Keyinchalik Markaziy Osiyodagi murakkab tarixiy bir sharoit, ya ni ʼ shayboniylar davlatining tanazzulga yuz tutishi, hokimiyatni qo‘lga olish uchun kurashayotgan guruhlar o‘rtasidagi kurashlar natijasi yangi - ashtarxoniylar sulolasining maydonga chiqishiga sabab bo‘ldi. Natijada, yosh Yalangto‘shbiyga shu sulolaning sadoqatli xizmatchisi sifatida o‘zini namoyon etishiga imkoniyat yaratildi. Qisqacha aytganda, tarixiy o‘zgarishlar bunyodkor shaxsni tarix sahnasiga olib chiqdi. 19 yoshidan boshlab Buxoro xoni Dinmuhammad homiyligiga olinadi. Bu haqda Maxmud ibn Valining “Baxr ul-asror” asarida « jasur no‘yon, ish bilgan amir; Olchin qabilasi urug’idan chiqqan; asl ismi Xatoy Bahodir. Dinmuhammadxon zamonida u Sag‘noqning Azoq mavzeidan kelib uning xizmatiga kirdi; sa y-harakati orqasida uning yaqin kishilaridan biri bo‘lib ʼ oldi” 14 , deb aytiladi . Keyinchalik, o‘zining botirligi va sadoqati tufayli ashtarxoniylar sulolasining ishonchini qozonib borgan. Shu davrda maxsus harbiy maktabda tahsil olishi natijasida, harbiy va boshqaruv ishlarini yaxshio‘rganadi va bu kelajakdagi boshqaruv va harbiy yurishlarni yuritishda katta yordam beradi. Yalangto‘shbiy Buxoro xoni Boqi Muhammadxon (1601-1605) davrida hukmdorning maslahatchisi sifatida mamlakat sarhadlari jipsligini mustahkamlash, boshqaruv tizimini izga solishga o‘z hissasini qo‘shgan. 1605 yilda Boqi Muhammadxon vafot etganidan keyin, uning o‘rniga ukasi Vali Muhammadxon (1605 1609) taxt boshqaruvini qo‘lga oladi. Ichki kurash avj 12 Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.228. 13 Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш- даги ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.20-21. 14 Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.228. 12 olib olib, xon hokimiyatiga bo‘ysunmay qo‘yish holatlari kuzatilgan. Ayniqsa, harbiy-siyosiy hamda iqtisodiy jihatdan muhim ahamiyatga ega bo‘lgan Xuroson hududi Buxoro bilan Eron davlatlarining manfaatlari to‘qnash kelgan asosiy hudud sanalganligi bois, ayni shu hududlarda boshboshdoqlik kuchayib borar edi. Xurosonga Yalangto‘shbiy boshchiligidagi qo‘shin yuborilib, bu hudud goh Ashtarxoniylar va goh Savafiylar o‘rtasida qo‘lidan qo‘lga o‘tib turgan 15 . 1595-1598 yillarda Bag‘dodda ta lim oladi. U o‘zining shijoatliligi,ʼ iste dodli xarbiy bo‘lgani sababli Toshkent va Turkistonni 3 marta xarbiy yurish ʼ natijasida bo‘ysundiradi. Shuningdek, XVII asrda Boburiylarga tegishli bo‘lgan Kobul viloyatiga, yana Xuroson va boshka viloyatlarga bir necha bor kilgan muvaffakiyatli yurishlari natijasida uning kulida juda katta boylik to‘planadi. Tadkikotlar shuni ko‘rsatadiki, Yalangto‘sh Bahodir ana shu yurishlar natijasida 3000 dan ortik kullarga ega bo‘lgan. Bu kunlar Yalantush Bahodirning keng ko‘lamda amalga oshirgan bunyodkorlik ishlariga jalb qiligan. Uning vakf xujjatida o‘zi 1646-1647 yilda kurdirgan Tilla- kori va 1618-1619 yilda kurdirgan Sherdor madrasalari uchun xam 11 610 tanob sugoriladigan yer. 8 ta do‘kon vakf kilib berilgani kayd etilgan 16 . XVII asr boshida Buxoro xonligida Ashtarxoniylar vakillari o‘rtasida o‘zaro taxt talashish avj oladi. Bu kurashning bir tomonida davlat boshqaruvida obo‘sizlanib borayotgan Buxoro xoni Vali Muhammad (1606-1611), ikkinchi tomonida esa Nodir Muhamadxon (1642-1645) va kundan kun siyosiy mavqei oshib borayotgani Imomqulixonga (1611-1642) tarafdor amirlar turar edi. Bu haqida akad. B. Axmedov “Bahr al-asror” asarida keltirilgan tarixiy ma lumotlarni ʼ kengroq tahlil qiladi. Shunga ko‘ra, o‘zaro kurash jarayonida 1611 yilda amirlardan Nodirbek, Bek o‘g‘li, Muhammad Boqi qalmoq hamda Xoja Hoshimlar qatorida Yalangto‘sh Bahodir ham o‘z harbiy qo‘shini bilan Vali Muxammadxon tomonidan Imomqulixon tomonga o‘tib ketadi 17 . 15 Туманович Н.Н. Герат в XVI-XVIII веках. –М.: Наука, 1989 . – С . 141. 16 Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.22 6 17 Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш- даги ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.21. 13 Bu haqda Mahmud ibn Valining “Bahr ul asror” asarida “Samarqand amirlari Yalangto‘shbiy otaliq olchin, Muhammad Boqi qalmoq, Nodirbek Shukurbiy saroy va boshqalar Imomqulixonni qo‘llab quvvatladi”, - deb yoziladi 18 . Yalangto‘sh Bahodurning bunyodkorlik ishlari xususidagi ma lumotni Abuʼ Tohirxo‘janing “Samariya” asarida ham ko‘rish mumkin: “Samarqandagi madrasalardan (o‘n ikkinchisi) Sherdor madrasasi. Bu madrasa (Samarqand Registonida) Ulug‘bek qarshisida, uning kunchiqar tomonidan solingandir. Ushbu madrasa 1028 (1618) yilda solindi. (U) shunday madrasakim, buyuklikdan xayol idishiga sig‘mas, kattalikda tavsif aytishiga to‘g‘ri kelmas, baland toqi falak ravoqidek, chunonchi oftob shaklini asad burjiga yaqin qilib, peshtoqiga surat solib, har ikki sherni ohu oladigan tarzda ko‘rsatilgan. Oftob panjarasini dalir sherlar peshonasiga qo‘yib turgan va ikki ravoq biqiniga ranglik ziynatlangan, naqshi nigorlik ikki gumbaz tepasiga guldasta bino qilinganki, barchani hayratga qoldiradi. Qiziqi shundakim, madrasaning solinishi ta rixi “Yalangto‘sh bahodur” ʼ topilibdir”. “Samariya” asarining izohiga ko‘ra, klassik musulmon astronomiyasida quyoshning Asad burjida, ya ni sher ro‘parasida bo‘lishi sa d zamon, ya ni ʼ ʼ ʼ baxtiyor zamonga ishora ekanligi” (Abu Tohirxo‘ja, 1991.B.27)ni va bu madrasaning 1618 yilning iyul oyida bitkazilganligini bilish mumkin bo‘ladi. Uning bunyodkorlik ishlari xususida personografik jihatdan “Tavorixi al kibor” asarida quyidagi fikrlar keltirilgan: “Imomquli Bahodurxonning podshohlig‘i zamonida bo‘lib erdikim, sana 1027 ming yigirma yettida imorat qilinib erdi. Mavlono Yalangto‘sh Bahodur alchin amirlaridan erdi, yigitlik zamonida ulug‘ podshohlarning xizmatlarida bo‘lib, ovozasi yetti iqlimg‘a tushub erdi har yerda yog‘iy u, sarkash bor ersa oning qilich haybatidan qo‘rqub, oning tig‘i zarbidin qochmay turolmas erdi va qirg‘iz, qozoq va qalmoq, iroq odamlari unga tobeliq qilurg‘a ittifoq ilinjida erdilar. Oxir podshohlar xizmatin tark etib madrasa va xonoqoh misllik imoratig‘a xolis Alloh uchun mashg‘ul bo‘ldi. Andoqkim ta rix sana 1028 ming yigirma sakkiz erdikim Samarqand viloyatida ʼ 18 Алексеев А.К. Средняя Азия при Аштарханидах в ХУ11-ХУШ вв.: По персоязычному историческому сочинению «Бахр ал асрор». Санкт-Петербург, 2004. ─ С.143. 14 Ulug‘bek mirzoning madrasasi baroborida bir madrasa bino qildikim katta va qolinliq jihatidan ta rifi bayon maydonig‘a sig‘mas” (Tavorix al kibor, № S 464ʼ 185 –186 vv). Buxoro xonligida Imomqulixondan keyin Buxoro taxtini egallagan Nodir Muhammadxon davrida ham davlatda Yalangtush Bahodirning nufuzi baland bo'lgan. Bu uning o'z hayoti davrida Buxoro xonligida ikkinchi hukmdor bilan xonlikdagi siyosiy barqarorlikni ta'minlash uchun birga harakat qilganini ko'rsatadi. B.A. Ahmedovning so'zlaruga ko'ra, Imomqulixon hukmronligining oxirida keksayib ko'zi ojiz bo'lib qolganida Yalangtush Bahodir boshchiligida ko'pchilik amirlar Balx viloyatida hukmronlik qilayotgan Nodir Muhammadni Buxoroga chaqirib oladi va unj oliy hokkmiyat taxtiga o'tqazishadi. Bundan ko'rknadiki, Yalangtush Bahodir o'z faoliyatida davlat boshqaruvidagi siyosiy barqarorlikni saqlashga alohida etibor qaratgan. Boshqaruvchilik layoqatini yo'qotib borayotgan hukmdor o'rniga boshqa bir teran fikrlovchi, sog'lkm shaxsni qo'yish lozim deb hisoblagan 19 . Yalangtush Bahodirning keyingi hukmdor Nodir Muhammadxon qo'l ostida xizmat qilgan davridagi siyosiy harbiy faoliyati xususida B.A. Ahmedov " Tarix-i salatin-i mang'itiya " asarida keltirilgan ma'lumotlarga ko'ra uning faoliyatini yoritib bergan. Xususan, uning qayd etishicha, 1645-yilda Xo'jandda Buxoro amirlari Nodir Muhammadxonga qarshi qo'zg'olan ko'taradi. Bu qo'zg'olonga Yalangtush Bahodir boshchilik qilgan. Qo'zg'olonchilar yoniga bitim tuzish uchun jo'natilgan Abdulaziz sultonni Yalangtush Bahodir boshchiligidagi amirlar tutqin qilib, Buxoro tomonga qarshi boshlaydi va Oqtepa degan joyda Abdulazizni xon deb e'lon qilishadi. Shu tarzda Buxoro shahri uch oy qamal qilinadi va Nodir Muhammadxon shahardan chiqib ketishga majbur bo'ladi. Demak, bu misollardan Yalangtush Bahodirning o'z davrida xonlar o'rtasidagi taxt talashish jarayonida va hukmdorlar almashinuvida ham hal qiluvchi siyosiy ta'sirga ega bo'lganini ko'ramiz. 19 Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш- даги ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.21. 15 1993-yilda nashr qilingan " O'zbekiston tarixi " ning 3-tomida Nodir Muhammadning haj safariga jo'nashi va buning ayrim sabablariga oid ma'lumotlar bor. Xususan, unda Nodir Muhammadxonning taxtda ko'p vaqt o'tirmagani, fitnachi amirlar Qarshi atrofida ovda yurgan Nodir Muhammadni o'rniga uning o'g'li Abdulazizni taxtga o'tqizishgani, bu vaqtda Hindiston hukmdori Shohjahon Balxni bosib olgani, lekin 12 nafar o'g'il va yuqori tabaqa vakillari bilan kelisha olmagani va buning natijasida haj safariga jo'nagan hamda yo'lda vafot etishi kabi bir qator ma'lumotlar uchraydi. 1.2 Yalangtush Bahodir faoliyati rus tadqiqotchilari tomonidan o'rganilishi. Buyuk shaxslarning tarixda tutgan o‘rnini anglash zarurati, avvalo, ushbu shaxslarni personografik jihatdan har tomonlama o‘rganishni talab qiladi. Albatta, arboblar tarixini personografik jihatidan o‘rganish, shaxs faoliyati haqida qimmatli ma’lumotlarga ega bo‘lish, tariximizning yangi sahifalarini ochib berishga xizmat qiladi 20 . Yalangtush Bahodur keyingi faoliyatida sarkardalikka chek qo‘yib, Alloh roziligi uchun bunyodkorlik ishlariga kirishadi. Musulmon olamiga xos bo‘lgan amal-sadaqai joriya yo‘lini tutib, ko‘pchilikka xizmat qiluvchi masjid, madrasalar qurdiradi. Yalangtush Bahodir davri arxitekturasi keladigan bo‘lsak, bu davr Amir Temur va Mirzo Ulug‘beklar davridan keyingi, O‘rta Osiyodagi xonliklar davriga to‘g‘ri kelib, o‘shanda Samarqand Buxoro xonligiga qarar edi. Biroq, Yalangto‘sh Bahodir Samarqandni mustaqil tarzda boshqarish sharafiga ega bo‘lgan va hokim sifatida erkin harakat qilgan 21 . 20 Алексеев А.К. Средняя Азия при Аштарханидах в ХУ11-ХУШ вв.: По персоязычному историческому сочинению «Бахр ал асрор». Санкт-Петербург, 2004. ─ С.144. 21 Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш- даги ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.2 2. 16 Uning bunyodkorlik ishlari xususida personografik jihatdan “Tavorixi al kibor” asarida quyidagi fikrlar keltirilgan: “Imomquli Bahodurxonning podshohlig‘i zamonida bo‘lib erdikim, sana 1027 imorat qilinib erdi. Mavlono Yalangto‘sh Bahodur alchin amirlaridan erdi, yigitlik zamonida ulug‘ podshohlarning xizmatlarida bo‘lib, ovozasi yetti iqlimg‘a tushub erdi har yerda yog‘iy u, sarkash bor ersa oning qilich haybatidan qo‘rqub, oning tig‘i zarbidin qochmay turolmas erdi va qirg‘iz, qozoq va qalmoq, iroq odamlari unga tobeliq qilurg‘a ittifoq ilinjida erdilar. Oxir podshohlar xizmatin tark etib madrasa va xonoqoh misllik imoratig‘a xolis Alloh uchun mashg‘ul bo‘ldi. Andoqkim ta’rix sana 1028 ming yigirma sakkiz erdikim Samarqand viloyatida Ulug‘bek mirzoning madrasasi baroborida bir madrasa bino qildikim katta va qolinliq jihatidan ta’rifi bayon maydonig‘a sig‘mas” (Tavorix al kibor, № S 464 185 –186 vv) 22 . Yalangtush Bahodir davrida Samarqand arxitekturasi va shaharsozligidagi o‘zgarishlar bu yerdagi Amir Temur va Mirzo Ulug‘beklar davridagi rivojlanishlardan o‘zining sifat darajasi va g‘oyaviy yaxlitligi bilan kam bo‘lmadi. Yalangtushbiy qurdirgan bu ikki madrasa Samarqandda Registon maydonining yaxlit ansambli bo‘lib shakllanishiga olib keldi. Aynan ansamblsozlik san atiʼ jihatidan ulardan o‘zib ketdi va yangi g‘oyaviy yechimlar yuzaga keldi. O‘rta Sharqning boshqa shaharlari ( Hirot, Agra, Dehlida) ham shakllanadi. Bugungi kunda o‘tmishimiz faxri, ajdodlarimiz g‘ururi, sayyohlar makoni bo‘lgan bu makon hammani hayratlantirib, o‘zining mahobatini namoyish etib turibdi. Registonning o‘ziga xos «drenaj” tizimi mavjud bo‘lib, Mirzo Ulug‘bek davrida madrasa, karvonsaroy, xonaqoh va boshqa me moriy yodgorliklar ʼ majmuasi maydonida bahorgi va qishki yog‘ingarchilikdan to‘planadigan suvni tashqariga chiqarib tashlash uchun tegishli ehtiyot chorasi ko‘rilgan. Bu ishlar maxsus akveduklar yordamida amalga oshirilgan. Akveduk pishiq g‘ishtdan arkasimon shaklda qurilgan. Uning poli ustiga sopol quvur yotqizilgan, ya ni o‘sha ʼ 22 Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.22 6 17 davrdagi yer osti kanalizatsiyasi Registon maydonidan g‘arbga tomon, mashhur Ko‘ksaroy qal asi sharqidan o‘tgan qadimgi soyga ulangan. Ulug‘bekʼ zamonasidagi qurilish ob ektlarining o‘ziga xos kompozitsiyasi madrasaning ʼ koshinkor devorlari qurib, erkin «nafas” olish imkoniyatiga ega bo‘lgan 23 . Yalangtushbiy Registon maydonida har xil imoratlar qurib aralashtirib yubormay, faqatgina bir xil obidalar guldastasini barpo etishga intilgan. Samarqand shahri tarixi haqida ma lumot beruvchi “Samariya” asarining ʼ “Samarqand va uning atrofidagi serbarakot mozorlarning alomatlari va ularning nomlari bayoni va mashhur sifatlari to‘g‘risida”gi bobida “Samarqand shahrining ichidagi Sherdor va Tillokori madrasasi va jame alarning egasi Yalangtushbiy ʼ otaliq dahbedliklar silsilasiga doxil bo‘lib, uning o‘g‘li shayx Hoshimning muridi bo‘lganligi” aytib o‘tiladi. Yalangtush Bahodur Sherdor va Tillakori inshootlaridan tashqari Dahbedda maxdumi A zam sharafiga 1618 yilda mozorining janub ʼ tomonida keng va yuksak bir dahmali xonaqoh, ikki masjid, qirq hujrali yangi madrasa bunyod ettirgan (afsuski bu madrasa bizgacha yetib kelmagan). Mozorni o‘rab turgan devor va ravoqli darvozani esa so‘z ketayotgan davrning yana bir zabardast davlat arbobi Nodir devonbegi (1568-1644) qurdirgan 24 . Xonaqohning shimoliy qismidagi, 17,6 metrga 16,6 metr o‘lchovdagi deyarli kvadrat shaklga ega dahma Samarqandning kulrang marmaridan ishlangan bo‘lib, balandligi — 1,55 metr, burchaklari marmar yarimustunlar bilan bezatilib, Qur on ʼ oyatlari bilan ziynatlangan. Yalangtush Bahodirning Xoja Hoshimning ikki o‘g‘liga turmushga chiqqan qizlari — Iqlimabonu va Oybibining qabrlari ham shu yerda joylashgan 25 . U o‘z vasiyatiga ko‘ra, o‘zi qurdirgan Dahbeddagi Maxdumi A zam ʼ xonaqohiga, piri Xoja Hoshimiy Dahbediy (Maxdumi A zamning avlodi) ʼ qabrining oyoq tomoniga dafn etiladi. Amir Yalangto‘shbiy shunday vasiyat qilgan ekan: “Meni pirim Hazrati Xoja Hoshimiy Dahbediyning oyoq tomonlariga 23 Алексеев А.К. Средняя Азия при Аштарханидах в ХУ11-ХУШ вв.: По персоязычному историческому сочинению «Бахр ал асрор». Санкт-Петербург, 2004. ─ С.144. 24 Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.22 6 25 Туманович Н.Н. Герат в XVI-XVIII веках. –М.: Наука, 1989 . – С . 141. 18 qo‘yingiz; pirimning ziyoratlariga keluvchilar mening qabrimni bosib o‘tsinki, men pirimga yarashgulik xizmat qila olmadim”. Yalangtush Bahodurning qizlari- malika Iqlima Bonu va malika Oybibining qabrlari ham otasi qabri kabi Maxdumi A zam xonaqosidadir. Bundan tashqari bu yerda Afg‘oniston shohlari Hidoyat ibnʼ Shoxqosim, Shox Saodat (ular XVII asrning ikkinchi yarmida vafot elishgan), Amir Sultonqulilar ham dafn etilgan. Go‘ri Mir maqbarasini hisobga olmaganda boshqa biror joyda bir pirning oyoq ostida bunchalik ko‘p hukmdorlar yotishmagan. Hozirgi Mahdumi A zam avlodlarining Xojakaloniy tabaqasining ba zilari ota ʼ ʼ tomondan Maxdumi A zam avlodi bo‘lishsa, ona tomonidan Yalangtushbiy ʼ Bahodir avlodi hisoblanishadi. Barcha zamonlarda buyuk ishlar ulug‘ shaxslar tomonidan amalga oshirilgan. Ashtarxoniylar sulolasi hukmronligi yillarida Yalagto‘sh bahodur tomonidan amalga oshirilgan xayrli ishlar va barpo etilgan inshootlar davr mahobatini ko‘z- ko‘z qilib, ilmu ma rifatli ajdodlarimiz aql zakovati darajasini isbotlab turibdi. ʼ Shubhasiz, shular singari Yalangtush Bahodir Markaziy Osiyo ijtimoiy siyosiy va madaniy hayotida muhim o‘rin tutadi. Samarqand shahri to‘rt marta qayta obod etilgandir: 1.Chingiz bosqinidan so‘ng Sohibqiron Amir Temur shaharni qayta tiklatadi va unga ulug‘vor obidalar qurdirdi; 2.Mirzo Ulug‘bek davrida shaharning boshqa mavzelarida obodonlashtirishlar qatorida Registon maydoniga asos solinib, mavzeda madrasa va boshqa yuksak obidalar quriladi; 3.Amir Yalangtush Bahodir davrida ulug‘vor Sherdor va Tillokoriy madrasalari qurilib, Registon maydoni butkul shakllantiriladi hamda Yalangtushbekdan o‘rnak olgan a yonlar, olimu ulamolar o‘z hisoblaridan ʼ madrasa, masjid, hammom, ko‘prik, shifoxona kabi o‘nlab xalq foydalanadigan imoratu obidalar quriladikim, bunaqa hol faqatgina Temur va Ulug‘bek davrlarigagina xos hol edi; 19 4.Samarqandning keyingi tiklanishi Mang‘it hukmdori Amir Ma sum –ʼ Shohmurod davriga to‘g‘ri kelgan. Bu davrda urushu qahatchilik natijasida shahar kimsasiz huvillab qolgan edi. Amir Ma sum shaharni qayta tiriltirib, turli ʼ yurtlardan xalqlarni ko‘chirtirib keladi, obidalar quradi, buzilganlarini ta mirlab ʼ vaqflarini tiklatadi. Tarixda Yalangtushbiy Bahodir nafaqat mashhur lashkarboshi, siyosiy arbob sifatida, balkim “Yer yuzining sayqali bo‘lmish Samarqand shahrining zamonasidagi binokori” nomi bilan ham mashhur bo‘lgan shaxs hisoblanadi 26 . Tarixda uch mashhur hukmdor - Amir Temur, Ulug‘bek Mirzo va Amir Yalangtush Bahodir o‘zlari qurdirgan me morchilik obidalari bilan shahrimiz ʼ Samarqandni «Yer yuzi sayqali”ga aylantirishgan. Amir Temur Samarqandni poytaxtga aylantirib, naqshinkor binolar silsilasini qurishni boshlab bergan bo‘lsa, shaharning yuragi hisoblangan Registon maydoni Ulug‘bek Mirzo davrida vujudga kelgan (u vaqtda bu maydon «Sardavonak” deb atalib, taxminan «Sari jo‘yi davonak» (Tez oqar ariq boshi) ma nosidadir. Ulug‘bek bu maydonda madrasa, ʼ xonaqoh va karvonsaroy kabi uch binodan iborat o‘ziga xos obidalar ansambilini yaratadi. O‘z davrida, Yalangtush Bahodir ham Ulug‘bekning qurdirgan bu binokorlik majmuasi tuzilishini buzmadi. M.M Abramovning yozishicha, XVII asrning birinchi yarmi shahar tarixida Alchin urug idan bo lgan o zbek harbiy- feodal zodagonlarining ko zga ko ringan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ vakili Yalangtushbiy Bahodir faoliyati bilan bog liq. Buxoroda markaziy ʻ hokimiyatning zaifligidan foydalanib, u mustaqil hukmdorga aylanadi, Samarqandni o z mulki markaziga aylantiradi. Uning nomi Sharqda juda mashhur ʻ edi. Unga Hindiston, Qandahor, Xuroson, qozoq va qalmiq rahbarlari, Kaltar xonlari va uzoq Tibetdan sovg'alar yuborilgan. Bir qancha harbiy yurishlar natijasida ko'plab harbiy o'ljalar bolan birga Yalangtushbiy Bahodir qo'lida ko'p sonli qullar (3 ming kishigacha) to'plandi. Bu esa unga bir nechta me'morchilik 26 Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш- даги ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.22. 20 ishlarini amalga oshirishga imkon berdi. Imomqulixonning buyrug'i bolan (1611- yil 12- fevral xujjat) Yalangtushbiyning Samarqanddagi sotib olingan yerlar uchun soliqdan ozod qilingan.Bu hujjat Yalangtushbiyning xonlikda ulkan ta siridanʼ dalolat beradi. Iste'dodli sarkardaga "otaliq" unvoni berildi, ya'ni. “ota o‘rnini egallash” . Bu Buxoro xonligidagi eng oliy unvonlardan biri edi. Samarqand shahrining obodonlashtirilishi, ayniqsa, uning buyuk hukmdorlari: Yalang tushbiy Bahodir ataliq (16II-1656) va Amir Shohmurod- biy (1785-1800) davrida juda ko'plab obodonlashtirish ishlari amalga oshirildi 27 . Yalangtush Bahodirbiy Samarqand shahrida 46 yil hukmdorlik qilgan. Uning qarorgohi Arkda (XIV asrning 70- yillarida Amir Temur tomonidan qurdirilgan qal'a) edi. XVII asr o rtalaridan shaharning bu qismi “Yalangbek” deb atalgan ʻ 28 . Uning ko rsatmasi va bevosita rahbarligi bilan Registon maydonida ikkita ʻ muhtasham madrasalar: Sherdor (1619-1636) va Tillakori (1646-1660) qurildi. Bu bilan, nihoyat, buyuk o‘zbek olimi Ulug‘bek boshlagan Registon maydoni loyihasi yakunlandi. Shu bilan birga, 1619-yilda Dahbet qishlog‘ini, ayniqsa, “Dahmai Maxdumi Azam” va “Dahmai Isoxon” atrofini obodonlashtirish ishlari boshlandi 29 . Ikkita madrasa qurilishi tugallanishi bilan talabalari o qishga qabul ʻ qilingan. Shunday qilib, XVII asr o rtalaridan to 1918- yilgacha Registon ʻ maydonidagi uchta madrasada o quv mashg ulotlari to xtovsiz davom etdi. ʻ ʻ ʻ Ularning shuhrati butun musulmon Sharqiga tarqaldi. Turkistonning ko‘plab taniqli olimlari, shoirlari, madaniyat arboblari Samarqand madrasalarini bitirganlar. Registon maydonini yakunlash maqsadida 1619-1636 yillarda Yalangtush yo'nalishida. Sherlor madrasasi, 1646-1660 yillarda esa Tillaqori madrasasi qurilgan. Yalangtushbiy 1655 yilning oxirida, Tillakori madrasasining asosiy qurilish ishlari tugallanmagan vaqtda vafot etadi. U mashhur Dagbit mozorida (Samarqanddan 1 km uzoqlikda) ruhiy ustozi Muhammad Hoshimxo‘ja (Maxdum 27 Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш- даги ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.2 1. 28 Туманович Н.Н. Герат в XVI-XVIII веках. –М.: Наука, 1989 . – С . 142. 29 Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.22 8. 21 A’zamning nabirasi) yoniga dafn etilgan. U 1611 yilda bu yerda Maxdum A’zam Kosoniy (1542 yilda vafot etgan) maqbarasi yonida ulkan sobor masjidi (qishki yoz) qurdirdi 30 . Yirik rus sharqshunosi P.P.Ivanov quyidagilarni yozgan: “Buxoroda ashtarxoniylarning siyosiy nufuzi tushib ketishi o‘zbek zodagonlaridan bo‘lgan alohida buxoro feodallarining harbiy-siyosiy qudrati oshishiga olib keldi, masalan Abdulaziz xonning mashhur amaldori (otalig‘i) Yalangto‘sh biy, Samarqanddagi mashhur SHerdor va Tillakori madrasalarining quruvchisi”. D.I.Evarnitskiyning quyidagilarni yozgan: “Tillakori masjidi bizning eramizning 1618 yilida o‘zbeklarning Olchin urug‘idan bo‘lgan Yalangto‘sh Baxodir tomonidan qurilgan. SHerdor masjidi esa Abu Toxirxo‘janing guvohlik berishicha 1616 yilda yuqorida tilga olingan o‘zbeklarning Olchin urug‘idan bo‘lgan Yalangto‘sh Baxodir tomonidan qurilgan va Registonda turgan uch ajoyib binolarning eng ajoyibidir” 31 . V.I.Masalskiy qayd etishicha “Tillakori masjidi va madrasasi 1647 yilda o‘zbeklarning “olchin” urug‘idan bo‘lgan Yalangto‘sh Baxodir (Imomqulixonning sarkardasi) tomonidan qurilgan”.Registonning kelajagini belgilab bergan Ulug‘bek g‘oyasi va mehnati mevasi bo‘lmish madrasa qarshisida 1619-1636 yillarda qad ko‘targan SHerdor madrasasini Yalangto‘sh Bahodir Xoja Hoshimga bag‘ishlagan. M.E. Masson o‘z tadqiqotida xojagon Kosoniy (Mahdumi A zam) qabri ustigaʼ qurdirgan maqbara va tillakoriy madrasalari qurilishi uning avlodlari tomonidan davom ettirilganligiga ishora qiladi 32 . Ushbu tarixiy hujjatning mazmunini tahlil qilish natijasida ayon bo'ladiki, Anisim Gribov 1646-yilning noyabrida Rossiyadan Isfahonga kelganida u yerda Mashhaddan Eron shohi huzuriga jo'natilgan Alloquli ismlj chopar bilan ko'rishadi va quyidagi ma'lumotlarni aynan shu chopardan eshitib o'z hisobotiga yozib 30 Алексеев А.К. Средняя Азия при Аштарханидах в ХУ11-ХУШ вв.: По персоязычному историческому сочинению «Бахр ал асрор». Санкт-Петербург, 2004. ─ С.143. 31 Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш- даги ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.2 2. 32 Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.22 5. 22 qo'yadi. Unda qayd etilishicha, Hindiston hukmdori Shohjahon Nodir Muhammaddan Balxni tortib olib, u yerga o'z qo'shinini joylashtiradi. Bundan xabar topgan Abdulazizxon va uning " yaqin kishisi " ( hujjatda aynan shunday yozilgan va uning nomi " Yalantesh kiyaz " nomi bilan berilgan ) Yalangtush Bahodir Buxorodan Balxga keladi hamda shaharni qamal qiladi. Bu vaqtda Shohjahon Balxdagi o'z odamlariga o'ttiz ming ho'kizga ortilgan oziq-ovqat va mablag' jo'natadi. Yalangtush Bahodir shu karvonni Balxga o'tkazmay ushlab qoladi va odamlarni qirib tashlaydi. Bu vaqtda Eron shohi huzuriga qochib ketgan Nodir Muhammadxon Eron qo'shini bilan Mashhad yaqinida vaziyatni kuzatib turar edi. Balxda qamalda oziq-ovqatsiz qolgan Hindiston qo'shini Nodir Muhammadxonga yashirincha elchi jo'natib, Balxga kelsa unga Balxni jangsiz topshirishi haqida xabar beradi. Bundan xabar topgan Yalangtush Bahodir Nodir Muhammadxonga Balxga kelmasligini va Mashhad yaqinida turishini buyuradi. Bu vaqtda Balxdagi hindlardan Yalangtush Bahodir huzuriga ham elchi kelib, unga Balx atrofidan tezroq ketishi, Abdulazizxonni ham o'zi bilan olib ketishi, bu ishi uchun unga o'ttiz ming ho'kizga ortilgan molk-mulk taqdim qilinishini haqida bayon qiladi. Yalangtush Bahodir hindlarning bu taklifiga rozi bo'lmaydi va Balx atrofidan ketmasligini, qachonki Balx qayta qo'lga kiritilsa, u yerdagi mol-mulk bilan birga hindlarning boshi ham uning qo'lida bo'lajagi haqida javob beradi 33 . Hujjatda bayon qilingan voqealarning keyingi rivojida Yalangtush Bahodir shaxsining boshqa qirralari ham ochilib boradi. Yalangtush Bahodir va Abdulazizxon Balx qamalidan voz kechmay turgan bir paytda ularning huzuriga Buxorodan chopar kelib, qozoq o'rdasi Yangir sultonning Toshkentdan Buxoro hududiga tomon kirib kelayotgani haqida xabar beradi. Shunda Balx qamalida bo'lgan Buxoro qo'shini ikkiga ajratiladi. Yalangtush Bahodir boshchiligidagi birinchi qism Balx qamalink davom ettirib, hind qo'shiniga qarshi turish uchun qoladi. Ikkinchi qism esa Abdulazizxon boshchiligida qozoqlarga qarshi kurashish uchun Buxoroga jo'nab ketadi. Bu vaqtda Yalangtush Bahodir va hind qo'shinlari 33 Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.22 5. 23 o'rtasida Balx uchun jang boshlanadi. Kuchlar teng emasligini anglagan Yalangtush Bahodir Buxoroga Abdulazizxon huzuriga chopar jo'natib, qozoqlar bilan jang qilmasdan bitimga kelishishini va qozoqlar bilan yarash bitimini tuzishini va tezda Balxga yordamga kelishini maslahat beradi. Abdulazizxon Yalangtush Bahodir ko'rsatmasiga binoan qozoq sultonlari bilan bitimga kelishib, o'zaro ittifoqchilikda Balxga qozoq qo'shinlarini ham safarbaretilishiga erishadi va Yalangtush Bahodirga yordamga yetib keladi 34 . Shunday qilib, Yalangtush Bahodir Balx uchun Hindistonga qarshi kurash maqsadida Buxoro-Qozoq ulusi va yana Eron o'rtasidagi harbiy ittifoqni tashkil etishga muvaffaq bo'ladi. Nihoyat kuchlarning birlashuvi natijasida Balxdan Hindiston qo'shinlarining haydab yuborilishiga erishadi va Mashhad yaqinida turgan Nodir Muhammadxonga yana Balx viloyatini topshiradi. Abdulazizxon va uning sodiq tarafdori Yalangtush Bahodir esa Buxoroga, qozoq sultoni Yangir sulton esa Toshkentga qaytib ketadi. I bob bo'yicha xulosa. Yuqorida tahlil qilingan tarixiy dalillar orqali biz Yalangtush Bahodir xonlik siyosiy barqarorligi yo'lida qat'iy va to'g'ri qarorlar qabul qilgan siyosiy arbob, bu borada hukmdorlarga to'g'ri yo'lni ko'rsata olgan maslahatchi, qo'shni davlat siyosiy doiralari bilan manfaatli kelishuvlar va muzokaralar olib bora olgan mohir diplomat bo'lgan. Yalangtush Bahodir katta nufuzga ega bo'lgan adolatli, vatanparvar siyosatchi sifatida bir emas, uchta ashtarxoniy hukmdor- Imomqulixon, Nodir Muhammadxon va Abdulazizxon hukmronligi davrida davlat boshqaruvi, uning xavfsizligi va siyosiy barqarorligini saqlash yo'lida fidokorona xizmat qilgan tarixiy shaxsdir. XVII asrda yashagan Yalangtush Bahodir O'zbekiston va butun Markaziy Osiyo xalqlarining tarixida harbiy bilimni puxta egallagan sarkarda, davlat boshqaruvida faol ishtirok etgan siyosatchi, madrasa ta'limini olgan ziyoli, hashamatli inshootlar qurdirgan homiykabi sifatlarni o'zida 34 Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.22 6. 24 namoyon etgan murakkab tarixiy shaxs sifatida iz qoldirdi. Yalangtush Bahodir kabi tarixiy shaxslarning faoliyatini ilmiy jihatdan o'rganish masalasiga alohida e'tibor qaratilsa, Respublikaning barcha ta'lim muassasalarida Amir Temur, Jaloliddin Manguberdi, Yalangtush Bahodir singari sarkardalarni harbiy faoliyati o'rganish uchun alohida dars soatlari ajratilsa, maqsadga muvofiq bo'lar edi. II bob. Yalangtush Bahodir mohir sarkarda va davlat arbobi. Amir Yalangtush Bahodir harbiy bilimni puxta egallagan mohir sarkarda va davlat arbobi edi. Yalangtush Bahodir Buxoro xonligida amalga oshirilgan deyarli barcha harbiy yurishlarda ishtirok etgan mohir sarkarda hisoblanadi.Yalangtush Bahodir Buxoro xonligida kuchli siyosiy nufuzga ega edi. Yalangtush Bahodir hattoki xonlarni almashtirishda muhim rol o’ynagan. 2.1 Yalangtush Bahodirning siyosiy kurash maydoniga kirib kelishi. Amir Yalangtushbiy Bahodir dastlab Buxoro xoni Abdullaxon II ning saroyida harbiy san'atni o'rganadi 1-rasm . Yalangtush Bahodir Ashtarxoniylar hokimiyat tepasiga kelishi bilan siyosiy maydonda ancha tasirga ega bo'lib oldi. U xattoki xonlarni taxtdan almashishida ham muhim rol o'ynagan. Taxt uchun kurashda Yalangtush Bahodir o'z tarafdolari bilan Imomqulixon tomoniga o'tib ketadi. Katta harbiy kuchga ega amirlarning bunday qarori siyosiy kurashda Imomqulixon uchun g‘alaba keltirgan edi. Xullas, qo‘li kalta kelgan Vali 25 Muhammadxonning esa o‘z oilasi va bir qancha amirlar bilan Chorjo‘y orqali Eronga qochib ketishdan boshqa chorasi qolmaydi. 1611 yilning fevral oyi oxirlarida bir qancha amirlar va din rahnamolari Imomqulixon ni oq namatga o‘tqizishib xon qilib ko‘tarishadi. Bu nufuzli amirlar orasida bo‘lgan Yalangto‘sh Bahodirning ta siri juda katta edi. O‘sha yilda Nodir Muhammadxon Balxʼ viloyatiga hukmronlik qilishga tayin etiladi. Demak, katta harbiy kuchga ega Yalangto‘sh Bahodirning Vali Muhammadxon xizmatidan ketishi uning muvaffaqiyatsizlikka uchrashiga sabab bo‘lgan bo‘lsa, Imomqulixon tomonida turib kurashishi esa uning taxtga o‘tirishi uchun xizmat qilgan 35 . Keyingi siyosiy jarayonlar Yalangtush Bahodirning faol ishtiroki bilan kechgani ma lum bo‘ladi. ʼ Masalan, Eronga shoh Abbos huzuriga qochib borgan Buxoroning sobiq hukmdor Vali Muhammad shohdan Buxoro taxtini qaytarib olish uchun yordam so‘raydi. Bunga javoban shoh Abbos o‘zining 80 ming harbiy qismlarini Vali Muhammadxonning Imomqulixonga qarshi kurash uchun safarbar etadi 36 . Eron qo‘shinining Buxoroga kelayotganidan xabar topib, cho‘chib ketgan yosh va tajribasiz Imomqulixon muvaffaqiyatsizlikka uchrasa Balxga qochishni mo‘ljallab, Qarshiga borib o‘rnashadi. Mana shu vaziyatda Yalangtush Bahodir yana asosiy siyosat sahnasiga chiqib, Samarqandda vaziyatni o‘z nazoratiga oladi. U Shukurbiy saroy bilan birga, barcha amir va ulamolarni Eronga qarshi kurashda Imomqulixonni qo‘llab-quvvatlashga chaqiradi. Yalangto‘sh Bahodir Qarshidan Imomqulixonni Samarqandga olib keladi. Ular umumiy dushman hujumini bartaraf etish uchun birgalikda harakatni boshlaydi 37 . SHu o‘rinda, Yalangtush Bahodir nafaqat barcha amirlaru din ahlini va hatto hukmdorni ham umumiy dushmanga qarshi kurashda “boshini biriktira olgan” mohir siyosatchi sifatida namoyon bo‘ladi. Bundan tashqari, bu dalillar uning yurt 35 Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш- даги ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.2 2. 36 Мухаммад Юсуф Мунши. Мукимханская история. Перевод с перс-таджик., прим. и указ. А.А. Семенова. Т. 1956. – С.81-82. 37 Ахмедов Б.А. История Балха ( XVI -первая половина XVIII в. ). Тошкент.: Фан, 1982. - С.107. 26 tinchligi xavf ostida qolgan vaqtda tez va to‘g‘ri qaror chiqara olish qobiliyatiga ham ega bo‘lganidan dalolat beradi. Shunday qilib, Imomqulixon bilan Yalangtush Bahodir mudofaa ishini birgalikda boshlagan vaqtda Eron qo‘shini Samarqand shahri yaqinidagi Zarman mavzesiga kelib to‘xtagan edi. Kuchlar teng bo‘lmagani sababli, Imomqulixon, Yalangtush Bahodir va boshqa nufuzli amirlar qozoq xonlari Abulay sulton va Ishim sultonlardan yordam so‘raydi. Yordamga kelgan har ikki qozoq sultonlari o‘zlarining kam sonli askarlarini Samarqandga yordamga jo‘natib, asosiy askarlari bilan Movarounnahr shahar qishloqlarini talashga kirishadi. Qizig‘i shundaki, Vali Muhammadxon ham qozoq sultonlaridan harbiy yordam so‘ragan edi. Voqealar davomidan ayon bo‘ladiki, Imomqulixon Yalangto‘sh Bahodir va boshqa amirlar yordamida har ikki dushman - ham qozoqlar, ham eron qizilboshlari ustidan g‘alaba qozonadi: Abulay sulton Samarqand atrofidagi qishloq va mavzelarni talab, Turkistonga qaytib ketadi. Lekin Imomqulixon hanuz Miyonqolda turgan Ishim sulton havfini bartaraf etish masalasida yana Yalangto‘sh Bahodir va Shukurbiy saroy bilan maslahatlashishga majbur bo‘ladi. Ularning maslahati bilan Ishim sultonga Toshkent, Turkiston va uning atrofidagi yerlarni berib, qozoqlar xavfini ham bartaraf etishga muvaffaq bo‘ladi. Bu voqealardan shu anglash mumkinki, demak davlatda tashqi dushmanlar bilan bo‘lgan kurashda yuzaga kelgan tang holatlarda hukmdorlar tez-tez Yalangto‘sh Bahodirning fikri bilan hisoblashib turgan.Bu barcha omillar. Yalangto‘sh Baxodir mavkeining nafakat mam- lakat ichkarisida, balki xalkaro doirada ham o‘sishiga sabab bo‘lgan. Unga hadya va sovg‘a-salomlar jo‘natish xuddi davlat xazinasiga mablag ajratish bilan teng, deb karalgan. Masalan, Hindiston, Kandaxor, Xuroson viloyatlaridan, kirgizlar, kalmiklar va qozoq yo‘lboshchilari tomonidan, kashtar xonlari va xatto Tibetdan har yili unga kimmat sovgalar kelib turgan 38 . Markazlashtirish siyosatini olib borgan Imomqulixon davri Buxoro xonligida ashtarxoniylar sulolasi hukmronligi davridagi eng rivojlangan va kuchaygan 38 Мухаммад Юсуф Мунши. Мукимханская история. Перевод с перс-таджик., прим. и указ. А.А. Семенова. Т. 1956. – С.81-82. 27 bosqich sanaladi. Davlat boshqaruvini qo‘lga olishiga hissa qo‘shgani, sadoqatli va namunali xizmatlarini e tiborga olgan Imomqulixon 1612 yili Yalangtushʼ Bahodirni Samarqand viloyati hokimi etib tayinlaydi. Hokimlik mansabini olishida uning piri X oja Hoshimning ham qo‘llab-quvvatlashi muhim sanaladi 39 . Yalangt u sh Bahodir keyinroq otaliq vazifasiga tayinlanadi. O‘rta asrlarda otaliq eng yuqori mansablardan biri bo‘lib, u hukmdorning otasiga tenglashtirilgan va Buxoro xonligida suvlar taqsimotini nazorat qilgan. Ushbu taqsimot chegarasi Samarqanddan Qorako‘lgacha bo‘lib, asosan Samarqand va uning tumanlariga yuqori lavozimli shaxsdan tortib oddiy xalq vakillarigacha suvni adolatli taqsimlashi shart edi. Shuningdek, ushbu lavozim bosh vazir maqomiga to‘g‘ri kelgan va unga asosan o‘zbeklar urug‘idan bo‘lgan shaxslar tayinlangan 40 . O‘ttiz yildan ortiq hukmronlik qilgan Imomqulixon bilan bir davrda xonlik hududlari uchun bo‘lib turgan janglarda ishtirok etgan Yalangtush Bahodurning davlat boshqaruvida siyosiy nufuzi ortib boradi. Bu borada Ashtarxoniylarning janubiy hududlarini mustahkamlash uchun Xurosonga uyushtirilgan yurishlarda salmoqli hissa qo‘shdi. Bu vaqtda Movarounnahr va Balhda Ashtarxoniylar davlatining siyosiy barqarorligiga to‘siq bo‘lgan yana bir tarixiy shaxs - Vali Muhammadxonning o‘g‘li Rustam sulton masalasi ham Yalangtush Bahodir ishtirokisiz hal bo‘lmaydi. Akad. B.Ahmedov “Bahr al-asror” asari asosida yana quyidagi ma lumotlarni keltiradi. Sobiq hukmdor Vali Muhammadxon Eron ʼ tomonga qochayotib o‘g‘li Rustam sultonni Marvda qoldirib ketadi 41 . U ham Eron qullab-quvvatlab turishi evaziga Ubeh va Shafelon viloyatlarida joylashib olib, 1612-1622 va 1631 yillar oralig‘ida Balx, Seyston, Farah, Shibirg‘on, Andxuy, Chechektu hududlariga tez-tez hujum qilib, mamlakat tinchligini buzib turgan edi. Nodir Muhammadxon Rustam sulton muammosini hal qilish uchun Eron bilan bir necha bor o‘rnatgan elchilik aloqalari ham hech qanday 39 Ахмедов Б.А. История Балха ( XVI -первая половина XVIII в. ). Тошкент.: Фан, 1982. - С.108. 40 Хидирова Н.Ў. Баҳодир Ялангтуш шахсига тарихий чизгилар // Баҳодир Ялангтўшнинг Марказий Осиё ижтимоий-сиёсий ва маданий ҳаётида тутган ўрни» мавзусидаги халқаро конференциясидаги маърузаси. 2019 йил 20 июнь. 41 Ахмедов Б. История Балха..- С. 202-205. 28 foyda bermagach, 1623 yilda Yalantush Bahodir boshchiligidagi ko‘p sonli qo‘shinni unga qarshi jo‘natadi. Rustam sulton yana Eronga qochib ketadi va natijada 1631 yilgacha Ashtarxoniy xonlari u bilan bog‘liq muammodan holi bo‘ladi 42 . Lekin 1631 yilda Rustam sulton yana Balxning janubi-g‘arbiy hududlariga hujum qiladi. Bu safar ham unga qarshi jo‘natilgan hal qiluvchi harbiy kuchlarga Yalangto‘sh Bahodir boshchilik qiladi. Bu safar u Meruchak qal asida Rustamʼ sulton kuchlarini qamal qiladi va shu yo‘l bilan muammoni hal qilishga erishadi. Xullas, Rustam sultonning Balxga xiroj to‘lash sharti bilan ikki o‘rtada tinchlik bitimi tuzilib, qamal bekor qilinadi 43 . Yuqoridagilardan shunday xulosa qilish mumkinki, Ashtarxoniylar davlatidagi Valimuhammadxon va uning o‘g‘li Rustam sulton bilan bog‘liq ichki siyosiy muammolar hamda Eron davlati bilan aynan shu shaxslar aloqador bo‘lgan tashqi siyosat masalalari Yalangtush Bahodirningfaol harakati bilan hal qilinadi. Yalangtush Bahodurxon Buxoro xonlarining Toshkent va Turkistonni egallashdagi harbiy yurishlarida ham faol qatnashgan. Jumladan, Suhaylning “Imomqulinoma” asarida Yalangto‘shbiyning qo‘shni hududlar uchun bo‘lib turgan doimiy janglarda qozoq sultonlari Tursun sulton va Abulay sultonlarga qarshi kurashib, qo‘lga kiritgan hududlarni saqlab qolish uchun harakat qilganligi to‘g‘risida ma lumot keltirilgan ʼ 44 . Yalangt u sh Bahodir Buxoro xonligining barcha harbiy amaliyotlarida faol ishtirok etgan. Xususan, Buxoro xonligida mamlakat daxlsizligini ta minlash ʼ yo‘lida shimolda dashtiqipchoqlik kuchlar - Yesimxon, Tursun sulton va Abulay sultonlarga qarshi kurashlarda ham jonbozlik va botirlik ko‘rsatgan. Jumladan, 42 Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлашдаги ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.23-24. 43 Таниева Г. 2019. – Б.24. 44 Сангирова Д. Ялангтўш Баҳодурнинг Марказий Осиё ижтимоий сиёсий ва маданий ҳаётида тутган ўрни // Баҳодир Ялангтўшнинг Марказий Осиё ижтимоий-сиёсий ва маданий ҳаётида тутган ўрни» мавзусидаги халқаро конференциясидаги маърузаси. 2019 йил 20 июнь. 29 xonlikni qozoq ko‘chmanchilaridan himoya qilishga katta xissa qo‘shgan quyidagi ishlarni amalga oshirgan: - 1609 yilda Yalangto‘sh Baxodir qozoq hukmdori Abuli sultonning Samarqandga qilgan xujumini qaytardi. - 1612 yilda Yalangtushbiy Bahodir Buxoro xoni Imomqulixon qo‘shinlariga bosh bo‘lib, Toshkent va Turkistonni egalladi. Qozoq qabilalari ustidan qozonilgan g‘alaba natijasida u Balxga amir lavozimiga loyiq ko‘rildi. - 1612 yilda Imomqulixon Yalangtush Bahodirni qozoq hukmdori Yesimxon boshliq qo‘shinga qarshi yubordi. - 1621 yilda Yalangtush Bahodir Tursun Sulton boshchiligidagi qozoq qo‘shinlarini xujumini qaytargan ashtarxoniylar qo‘shinini bosh qo‘mondoni edi. - 1628 yilda Imomqulixon farmoni bilan Yalangto‘shbiy Toshkent yaqinida qozoq Abduli Sultonni yengdi va uni Qoshg‘arga qochishiga majbur qildi. - 1636 yilda Imomqulixon qo‘shinlari Yalangto‘shbiy boshchiligida Sayramga yurish qildi va shu atrofda ular qozoq qabilalariga xujum qildi. Bu yurish Dashti-Qipchoqqacha davom etdi. 45 - 1643 yili Yalangto‘sh Bahodir va Abdurahmon devonbegi boshchiligidagi qo‘shin hozirgi Qozog‘istonning janubi-sharqidagi O‘rbuloqda yuz bergan hal qiluvchi urushda qalmoqlarning ellik minglik lashkarini yenggan 46 . Yalangto‘sh Bahodir umumiy hisobda qirq yil - 1612-1632, 1633-1642 va 1645-1656 yillarda, ya ni ʼ uch nafar ashtarxoniy podshohlar: Imomqulixon, Nodir Muhammadxon va Abdulazizxon davrida Samarqandni boshqargan edi. Shuningdek, orada hozirgi Afg‘oniston markaziy hududiga to‘g‘ri keladigan tarixiy Kohmard viloyati hokimi ham bo‘lgan. Serg‘ayrat sarkarda Yalangtush Bahodir o‘z siyosiy faoliyatida mustaqil hukmronlik qilib Buxorodagi markaziy hokimiyatga deyarli bo‘ysunmagan. Uning so‘zi ashtarxoniy hukmdorlar uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan, u bir 45 Маликов А. Ялангтўшбий Баҳодир Бойхожи ўғли. 46 Азамат Зиё. Ялангтўш Баҳодир – илм-фан ва маданият хомийси // Янги Ўзбекистон. 2021 йил, 3 март. 44-сон. 30 necha marotiba mustaqil ravishda xorijiy davlatlarga, jumladan Eronning Xuroson viloyatiga, Afg‘onistonga yurishlar uyushtirgan edi. Bundan tashqari, Toshkent va Turkiston yerlariga ham safar qilib, u yerdagi mahalliy nizolarni tinchitgan. Shu tufayli, ko‘pgina qo‘shni podshohliklar Yalangtushga sovg‘a-salom yuborib turishgan. Xorijdagi yurishlardan u ko‘pgina asir va xazinalar bilan qaytar edi 47 . Yalangto‘sh Bahodir o‘z davrining eng badavlat kishilaridan biri edi. Xususan, Maxmud ibn Vali Yalangto‘shni xondan keyin ikkinchi eng badavlat shaxs deb ta riflaydi, uning mol-mulki miqdorini esa davlat xazinasi bilanʼ qiyoslaydi 48 . Uning Samarqand, Kesh viloyatlari, hozirgi Afg‘onistonda ko‘pdan-ko‘p ekin maydonlari, chorva yaylovlari bo‘lgan. Yalangtush Bahodirning siyosiy, harbiy, iqtisodiy qudrati, homiyligi ko‘lamining ovozasi yurt tashqarisida ham tarqalgan edi. Shu bois, har yili Hindiston sarkorlari, Qandahor, Xuroson viloyatlari hokimlari, qirg‘iz,qalmiq va qozoq yo‘lbosh chilari, Koshg‘ar xonlari, hatto Tibetdan unga qimmatbaho sovg‘a-salomlar jo‘natib turilgan 49 . Yalangtush Bahodir yirik mulkdor shaxs sifatida, u egalik qilgan mulklarga oid tarixiy hujjatlar O.D. Chexovich tomonidan o‘rganilib, ularning ayrimlari ilmiy muomlaga kiritilgan. Xususan, ushbu olima mazkur hujjatlarni : 1) sotib olingan mulklarga oid vasiqalar; 2) vaqf mulklari ; 3) soliqlardan ozod qilinganligi to‘g‘risidagi farmon (hukmnoma)larga ajratadi. Tarixiy manbalar orasida Yalangtushbiyning yirik yer egasi bo‘lganligini tasdiqlovchi bir hujjatdan ko‘rinadiki, 1606 yilda u Xoja Ahror avlodlarining Ofarinkentdagi Yarimtugdagi yerlarini sotib olgan. Hujjatda bu mulki xolis yer bo‘lganligi va uning qiymati 4300 tanga ekanligi keltirilgan 50 . 47 Каттаев К. Амир Ялангтуш Баҳодир даврида Самарқанд. 48 Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. – Б.228. 49 Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлаш-даги ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.21. 31 Bunga o‘xshash hujjatlarda Yalangto‘shbiyning mulklari haqida yana bir qancha ma lumotlar keltirilgan bo‘lib (Shahrisabzda 52500 tangaga sotib olinganʼ 1100 tanob yer, Samarqandning Shavdor tumanida Ashur qushbegi o‘g‘illarining bir qism bog‘i va yerining sotib olinganligi, shu tumanning Hinduvon degan joyidan olingan yer), ular ushbu shaxsning iqtisodiy masalalarda ham nechog‘liq omilkor bo‘lganligidan dalolat beradi. Bunday yerlar hisobidan madrasalar uchun juda katta miqdorda vaqf tayin qilingan 51 . Shuningdek, tarixiy dalillar, anikrogi 1932 yil tarixiy xujjatlar to‘plamiga 40, 41, 42-rakamlar bilan kiritilga Rossiyaning Kadimgi aktlar markaziy davlat arxivining 1640 yilg doir uchta tarixiy xujjatlarida. Yalangto‘sh Bahodirning ismi tilg olingan. Bu xujjatlar Balx elchisi Xoja Ibrohim tomonidan Mos- kvaga podsho Mixail Fedorovich huzuriga olib kelinayotgan rasmiy yorliqlar bo‘lib, ularning mazmunidan ayon bo‘ladiki, 1638 yilda Balxdan Rossiyaga kelayotgan avvalgi elchilik karvoni Mangi atrofida Daychin boshchiligida kalmoklar tomonidan talangan. Balx- dan junatilgan mazkur yorliklarning ikkinchisida Rossiya hukumatiga topshirilgan. Yalangtush Bahodir faoliyati davomida bunyodkorlik ishlariga ham katta e tibor qaratdi. Musulmon olamiga xos bo‘lgan amal-sadaqai joriya yo‘lini tutib, ʼ ko‘pchilikka xizmat qiluvchi masjid, madrasalar qurdiradi. Uning bunyodkorlik ishlari xususida “Tavorixi al kibor” asarida quyidagi fikrlar keltirilgan: “Imomquli bahodurxonning podshohlig‘i zamonida bo‘lib erdikim, sana 1027 ming yigirma yettida imorat qilinib erdi. Mavlono Yalangto‘sh bahodur alchin amirlaridan erdi, yigitlik zamonida ulug‘ podshohlarning xizmatlarida bo‘lib, ovozasi yetti iqlimg‘a tushub erdi har yerda yog‘iy u, sarkash bor ersa oning qilich haybatidan qo‘rqub, oning tig‘i zarbidin qochmay turolmas erdi va qirg‘iz, qozoq va qalmoq, iroq 50 Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI-- первой половине XIX века. .. – C. 39 . 51 Сангирова Д. Ялангтўш Баҳодурнинг Марказий Осиё ижтимоий сиёсий ва маданий ҳаётида тутган ўрни // Баҳодир Ялангтўшнинг Марказий Осиё ижтимоий-сиёсий ва маданий ҳаётида тутган ўрни» мавзусидаги халқаро конференциясидаги маърузаси. 2019 йил 20 июнь. 32 odamlari unga tobeliq qilurg‘a ittifoq ilinjida erdilar. Oxir podshohlar xizmatin tark etib madrasa va xonoqoh misllik imoratig‘a xolis Alloh uchun mashg‘ul bo‘ldi. Andoqkim ta rix sana 1028 ming yigirma sakkiz erdikim Samarqandʼ viloyatida Ulug‘bek mirzoning madrasasi baroborida bir madrasa bino qildikim katta va qolinliq jihatidan ta rifi bayon maydonig‘a sig‘mas” ʼ 52 . Ayrim tarixchilar Yalangtush Baxodirning qozoqlarga daxl qilmasligi, xususan uning qozoq botiri Jalantosga xech qanday aloqasi yo‘qligini qayd etgan holda, quyidagilarni asos qilib ko‘rsatishadi 53 : - Samarqand viloyati xokimi sifatida Yalangt u sh nomi barcha turk, fors, arab va rus manbalarida uchraydi; - Tillakori va Sherdor madrasalari devorlarida Yalangt u sh nomi qayd etilgan; - Yalangt u shning o‘ziga tegishli bo‘lgan yuridik xujjatlarda ham Yalangt u sh nomi mavjud; - Shuningdek, otalar ismida ham farq bo‘lib, Yalangt u sh Boyxojining o‘g‘li, Jalantos esa Seyitkulining o‘g‘li edi; - Yalangt u sh Baxodirdan erkak avlod qolmagan, shuning uchun ham Registondagi qurilishlarni uning qizi davom ettirgan. Jalantosdan esa ko‘p sonli avlodlar qolgan; - Yalangtush Baxodir faoliyatida aynan qozoqlarga qarshi bir necha muvaffaqqiyatli yurishlar amalga oshirilgan. 2.2 Yalangtush Bahodirning ashtarxoniy hukmdorlar bilan aloqasi. 52 Сангирова Д. Ялангтўш Баҳодурнинг Марказий Осиё ижтимоий сиёсий ва маданий ҳаётида тутган ўрни ... 53 Маликов А. Ялангтўшбий Баҳодир Бойхожи ўғли. 33 Yalangtush Bahodirning siyosiy faoliyati o'z navbatida ashtarxoniy hukmdorlar bilan bog'liq. Imomqulixon davrida otaliq mansabida bo‘lgan Yalangto‘sh Bahodir yirik amirlarga ulus mulki taqsim qilinganda saroyining yaqin kishisi sifatida bir qancha mulklari qator G‘archiston viloyati mulki ham qo‘shib berilgan edi 54 . Xonlikda vujudga kelgan muammoli vaziyatlarni hal qilishda xon doimo o‘zi bilan Yalangto‘shbiy bahodurni olib yurgan. “Tarixiy Muqimxoniy” asarida Balx mustaqilligini saqlab qolish uchun Imomqulixon o‘z yaqinlari bilan ukasi Nodir Muhammadxonga yordam berish uchun qo‘shin bilan otlangani haqida ma lumot keltirilar ekan, birinchilardanʼ bo‘lib, uning nomi zikr etilgan: “amirlardan: Yalangto‘shbiy otaliq, O‘rozbiy, Abdurahmon devonbegi, Soqi parvonachi va Mansur hoji dodhohlar bor edi. Shuningdek, barcha buyuk oliy nasab, mashhur olimu fuzalolar, yuqori martabali harbiylar va boshqa turli toifadagi yuz mingga yaqin kishi ishtirok etdi” 55 . Shuningdek, Yalangtush bahodur Buxoroning ikkinchi poytaxti bo‘lgan Balx viloyati himoyasini mustahkamlashda Nodir Muhammadxonni qo‘llab turgan 56 . Nodir Muhammadxon davrida ham Yalangtushbiy otaliq lavozimida faoliyat olib borib, unga hozirgi Afg‘oniston hududidagi qator yer-suvlar tortiq qilingan 57 . Bu xususida, Maxmud ibn Valining «Bahrul-asror” asarida “ Nodir Muhammadxon davrida martabasi yuqorilashib, uning otalig‘i etib tayinlandi. Darayi Suf, Mulgon, Kohmard viloyatlari; Tulkichi, Sayqonchi, Zerangi, Kilagi, Hazorai Nekudari qabilalarining yurtlari, G‘azna, Qandahor, Zamindovar, G‘ur, Xuroson hududlarigacha bo‘lgan qabilalar yerlari unga iqto tariqasida in om ʼ ʼ 54 Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. Энг қадимдан Россия босқини даврига қадар. – Т.: Шарқ, 2001. –Б. 263. 55 Мукимханская история. Перевод с таджиксого, предисловие, примечания и указатели профессора А.А. Семенова. – Т.: Академии наук Узбекской ССР, 1956. ─ С. 94 . 56 Иванов П.П.Очерки по истории Средней Азии (XVI-середина XIX в). – М.: Восточной литератур ы. 1958. – С.71. 57 Азамат Зиё. Ялангтўш Баҳодир – илм-фан ва маданият хомийси // Янги Ўзбекистон. 2021 йил, 3 март. 44-сон. 34 etilgan edi. Qandahor, Seiston va boshqa viloyatlar hokimlari uning qarshisida zir-zir titrar edilar. Ko‘rgan-bilganlar uning boyligi davlat xazinasiga teng ekanligi, nufuzi podshohlarnikidan qolishmasligini aytganlar », deyiladi 58 . Xususan, G‘azna va Qandahorgacha bo‘lgan hududni o‘z ichiga olgan Garchiston iqto tarzida Yalangtush Bahodirning yer-mulki bo‘lganligi to‘g‘risida,ʼ o‘sha davrlarda yurtimizga kelgan rus elchisi Anisim Gribov (1641) ham ma lumot ʼ beradi: « Balxdan soliq yig‘ish uchun Hindiston davlati sarhadlarida joylashgan Hindikush qishloqlarigacha boriladi. Balxdan to Hindikush bag‘ridagi hind qishloqlariga olib boruvchi yo‘l otliq uchun 7 kun, tuyada esa 14 kunlik yo‘ldir. Balx va Hind sarhadlari oralig‘idagi qishloqlar, shaharlar Buxoro va Balx xonlarining yaqin kishilaridan bo‘lmish Amir Yalangtushning mulki hisoblanadi » 59 . Otaliq lavozimida bo‘lgan Yalangtush bahodur mavqei va martabasidan kelib chiqib, ko‘plab muhim tadbirlarni amalga oshirgan. Yalangtushbiy bahodurxon tomonidan berilgan ishonch qog‘ozi yoki tilxat davlat xazinasi tomonidan beriladigan ishonchnomaga teng kuchga ega bo‘lgan 60 . Numizmatika tarixidan ma lumki, barcha zamonlarda bunday tadbir albatta, ʼ naqd pul ayirboshlash jarayonlari ma lum bir shaxslarning boshqa bir shaxsga ʼ nisbatan hisob kitoblarida o‘zaro ishonchga asoslangan holda amalga oshirilgan. Tadqiqotchilar, Rossiyaning Qadimgi aktlar markaziy davlat arxiviga tegishli tarixiy hujjatlarda Yalangtush Bahodir nomi bilan bog‘liq voqeiliklar tilga olinganligini, qayd etadilar. Jumladan, 1640 yilga doir tarixiy hujjatlar Balx elchisi Xoja Ibrohim tomonidan Moskvaga podsho Mixail Fedorovich huzuriga olib kelinayotgan rasmiy yorliqlar bo‘lib, ularning mazmunidan ayon bo‘ladiki, 1638 yilda Balxdan Rossiyaga kelayotgan avvalgi elchilik karvoni Mang‘ishloq atrofida 58 Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. –Б.228. 59 Каттаев К. Амир Ялангтуш Баҳодир // Баҳодир Ялангтўшнинг Марказий Осиё ижтимоий-сиёсий ва маданий ҳаётида тутган ўрни» мавзусидаги халқаро конференциясидаги маърузаси. 2019 йил 20 июнь. 60 Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI-- первой половине XIX века. Том 2. - Ташкент, Фан, 1966. – C. 39-40. 35 Daychin boshchiligida qalmoqlar tomonidan talangan. Balxdan jo‘natilgan mazkur yorliqlarning ikkinchisida Rossiya hukumatiga ana shu qaroqchi qalmoqlarga qarshi birgalikda kurashish taklifi bildirilgan edi 61 . Unda agar bu taklifga Moskva hukumati rozilik bildirsa, Imomqulixon Emba atrofiga Yalangto‘sh Bahodir (hujjatda uning ismidan keyin “otaliq” atamasi yozi lgan) boshchiligidagi o‘n ikki nafar amirlar va katta qo‘shin yuborishga tayyor ekanligi haqida ma lum qilinganʼ 62 . Demak, Yalangtush Bahodir nafaqat Buxoro xonlariga, balki qaysidir ma noda xonlikka tobe bo‘lsa-da, aslida mustaqil idora etiladigan Balx ʼ hukmdorlariga ham xizmat qilgan. Ulardagi mazmun Yalangtush Bahodirning hatto Balx hukmdorlarining ham boshqa amirlarga bosh bo‘lgan eng tajribali sarkardasi sanalganidan dalolat beradi O‘ttiz yildan ko‘proq muddat Imomqulixon va Yalangto‘shbiy o‘rtasidagi hamkorlik faoliyati 1642 yilda Imomqulixonning ko‘zi xastalanib qolishi bilan ma lum bir chegaraga yetib keladi. Xonning haj ziyoratiga ketishi munosabati ʼ bilan, Yalangtush Bahodir boshchiligidagi ko‘pchilik amirlar Balh viloyatida hukmronlik qilayotgan Nodir Muhammadni Buxoroga chaqirib oladi va uni oliy hokimiyat taxtiga o‘tqazishadi 63 . Bundan ko‘rinadiki, Yalangtush Bahodir o‘z faoliyatida davlat boshqaruvidagi siyosiy barqarorlikni saqlashga alohida e tibor qaratgan. ʼ Boshqaruvchilik layoqatini yo‘qotib borayotgan hukmdor o‘rniga boshqa bir teran fikrlovchi, sog‘lom shaxsni qo‘yish lozim, deb hisoblagan 64 . Manbalarda, xususan “Silsilat at salotin” asarida yana bir ma lumotlar borki, ʼ Nodir Muhammadxon dastlab Balxdagi valiahd sifatida ko‘p yillik boshqaruvi davrida o‘ziga sadoqatli, ishonchli kishilarni saroy xizmatiga chaqirishi yirik zodagonlar o‘rtasida nizolarni kuchaytirgan. Xususan, hukmdor o‘z davrining 61 Ахмедов Б. История Балха... - С.212. 62 Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлашдаги ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.25. 63 Ахмедов Б. История Балха... -С. 109. 64 Таниева Г. 2019. – Б.25. 36 qudratli amiri bo‘lgan Yalangtushbiyni Kohmard hokimligidan bekor qilib, o‘rniga boshqasini qo‘ygan, o‘ziga yaqin bo‘lgan Abdurahmon devonbegini otaliq mansabiga ko‘targan 65 . Natijada, xon hazratlari va Yalangto‘shbiy bahodur o‘rtasida munosabatlar keskinlashadi. Shu kabi ma lumotni akad.ʼ B.A.Axmedov “Tarix-i salatin-i mang‘itiya” asari asosida yoritib, 1645 yilda Buxoro amirlari Xo‘jandda Nodir Muhammadxonga qarshi qo‘zg‘olon ko‘taradi. Unga Yalangto‘sh Bahodir boshchilik qilgan. Qo‘zg‘olonchilar yoniga bitim tuzishga jo‘natilgan Abdulaziz sultonni Yalanto‘sh Bahodir boshchiligidagi amirlar tutqin qilib, Buxoro tomonga yurish boshlaydi va Oqtepa degan joyda Abdulazizni xon deb e lon qilishadi. Shunday tarzda Buxoro ʼ shahri uch oy qamal qilinadi va Nodir Muhammadxon shahardan chiqib ketishga majbur bo‘ladi 66 . Demak, bu misollar Yalangto‘sh Bahodirning o‘z davrida xonlar o‘rtasidagi taxt talashish jarayonida va hukmdorlar almashinuvida ham hal qiluvchi siyosiy ta sirga ega bo‘lganligi ko‘rsatadi. ʼ Boshqa tomondan, boshqaruvdagi o‘zgarishlar, asriy saqlanib kelinayotgan an analarning buzilishi tufayli umrining sal kam ellik yilida ashtarxoniy ʼ hukmdorlar vakillariga sadoqat bilan xizmat qilgan sarkarda va davlat arbobini Nodir Muhammadxon boshqaruviga qarshi harakatlar qilishiga sabab bo‘lgan. Nodir Muhammadxonning taxtda ko‘p vaqt o‘tirmadi. Fitnachi amirlar Qarshi atrofida shikorda yurgan Nodir Muhammadxonning o‘rniga uning o‘g‘li Abdulazizni taxtga o‘tqizishadi, bu vaqtda Hindiston hukmdori Shohjahon Balhni bosib oladi. Bu viloyatni Buxoro xonligiga qaytarish jarayoni bilan bog‘liq siyosiy harakatlarda Yalangto‘sh Bahodirning asosiy siyosiy maydondagi faoliyati namoyon bo‘ladi. 65 Зияев А. «Силсилат ас-салатин» как исторический источник. Автореферат дисс. - Т., 1990. ─ С.24 . 66 Ахмедов Б.А, 1985 . С.136. 37 Shu o‘rinda yana, Rossiyaning Qadimgi aktlar markaziy davlat arxiviga tegishli tarixiy bir hujjatida bu haqda batafsil ma lumotlar qayd etilgan. Xususan,ʼ Balx, Xiva va Buxoroga jo‘natilgan rus elchisi Anisim Gribovning hisobotiga ko‘ra, Hindiston shohi Shohjahon bilan Buxoro xoni Abdulazizxon o‘rtasida Balx viloyatining talash hududga aylangani va bu talash Yalangto‘sh Bahodir amalga oshirgan tadbirlar tufayli barham topgani hikoya qilinadi. A.Gribov 1646 yilning noyabrida Rossiyadan Isfahonga kelganida u yerda Mashhaddan Eron shohi huzuriga jo‘natilgan Alloquli ismli chopar bilan ko‘rishadi va quyidagi ma lumotlarni aynan shu chopardan eshitib o‘z hisobotiga yozib qo‘yadi ʼ 67 . Unda qayd etilishicha, Hindiston hukmdori Shohjahon Nodir Muhammadxondan Balxni tortib olib, u yerga o‘z qo‘shinini joylashtiradi. Bundan xabar topgan Abdulazizxon va uning “yaqin kishisi” (hujjatdan aynan shunday yozilgan va uning ismi “Yalantesh knyaz” shaklida berilgan) Yalangto‘sh Bahodir Buxorodan Balxga keladi va shaharni qamal qiladi. Shu vaqtda, Shohjahon Balxdagi o‘z odamlariga 30 ming ho‘kizga ortilgan oziq-ovqat va mablag‘ jo‘natgan edi. YAlangto‘sh Bahodir bu karvonni Balxga o‘tkazmay ushlab qoladi va odamlarini qirib tashlaydi. Bu vaqtda Eron shohi huzuriga qochib ketgan Nodir Muhammadxon Eron qo‘shini bilan Mashhad yaqinida vaziyatni kuzatib turgan edi. Balxda qamalda oziq-ovqatsiz qolgan Hindiston qo‘shini Nodir Muhammadxonga yashirin elchi jo‘natib, Balxga kelsa shaharni unga jangsiz topshirishi haqida xabar beradi 68 . Bundan xabar topgan Yalangto‘sh Bahodir Nodir Muhammadxonga Balxga kelmasligini va Mashhad yaqinida turishini “buyuradi”. Shu vaqtda Balhdagi hindlardan Yalangto‘sh Bahodir huzuriga ham elchi kelib, unga Balx atrofidan tezroq ketishi, Abdulazizxonni ham o‘zi bilan olib ketishi, bu ishi uchun unga 30 ming ho‘kizga ortilgan mol-mulk taqdim qilinishi taklifini bayon qiladi. Yalangto‘sh Bahodir hindlarning bu taklifiga rozi bo‘lmaydi va Balh atrofidan 67 Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлашдаги ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.25. 68 Таниева Г. 2019. – Б.27. 38 ketmasligini, qachonki Balxni qayta qo‘lga kiritsa, u yerdagi mol-mulk bilan birga hindlarning boshi ham uning qo‘lida bo‘lajagi haqida javob yuboradi 69 . Ahmedovning yozishicha, bu vaktda Samarkandda Yalangto‘sh Bahodir vaziyatni o‘z nazoratiga oladi. U Shukurbiy saroy bilan birga barcha amir va ruhoniylarni Eronga karshi kurashda Imomqulixonni kud- lab-quvvatlashga chakiradi. Yalangto‘sh Bahodir Karshidan Imomkuli- xonni Samarkandga olib keladi. Ular umumiy dushman xujumini bar- taraf etish uchun birgalikda harakatni boshlaydi. Bu o‘rnida guvoxi bo‘lamizki, Yalangto‘sh Bahodir nafakat barcha amirlaru din ahlini va xatto xukmdorii xam umumiy dushmanga qarshi kurashda "boshini. biriktira olgan" mohir siyosatchi sifatida namoyen buladi. Bundan tashkari, bu dalillar uning yurt tinchligi xavf solgan dushmanlarni tor-mor etgan. Imomqulixon bilan Yalangto‘sh Baxodir birini birga- boshlagan vaktda Eron kushini Samarkand shaxri yaqinidagi Zarman mavzusiga kelib to‘xtagan edi. Kuchlar teng bulmagani sababli Imomqulixon. Yalangto‘sh Baxodir va boshka nufuzli amirlar krok xonlari Abuday sulton va Ishim sultonlardan yordam so‘raydi. Yerdamga kelgan xar ikki kozok sultonlari uzlarining kam sonli askarlarini Samarkandga yordamga jo‘natib, asosiy askarlari bilan Movarounnahr shaxar, kishloklarini talashga kirishadi. Kizigi shundaki, Vali Muxammadxoi xam kozok sultonlaridan yordam s raydi. davomidan ayon bo‘ladiki. Imomqulixonӯ Yalangto‘sh Baho- dir va boshka amirlar yordamida xar ikki dushman xam kozoklar, xam eron kizi boshlari ustidan galaba kozonadi: Abulay sulton Samarkand atrofidagi kishlok va mavzelarni talab, Turkistonga kaytib ketadi. Lekin Imomqulixon hanuz Miyonkolda turgan Ishim sulton xavfini bartaraf etish masalasida yana Yalangto‘sh Bahodir na Shukurbiy saroy bilan maslaxatlashishga majbur bo‘ladi. Ularning maslaxati bilan Ishim sultonga Toshkent, Turkiston va uning atrofi dagi yerlarni berib, qozoqlar xavfini xam bartaraf etishga muvaffak 69 Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI-- первой половине XIX века. Том 2. - Ташкент, Фан, 1966. – C. 39-40. 39 buladi. Demak, davlatda tashki dushmanlar bilan bulgan kurashla yuzaga kelgan tang holatlarda xukmdorlar tez-tezurushlar olib borishga majbur b ladilarӯ 70 . Hujjatda bayon qilingan voqealarning keyingi rivojida Yalangto‘sh Bahodir shaxsining boshqa qirralari ham ochilib boradi. Yalanto‘sh Bahodir va Abdulazizxon Balx qamalidan voz kechmay turgan bir vaqtda ularning huzuriga Buxorodan chopar kelib, qozoq xoni Yangir sultonning Toshkentdan Buxoro hududiga tomon kirib kelayotgani haqida xabar beradi. Shunda Balx qamalida bo‘lgan Buxoro qo‘shini ikkiga ajratiladi. Yalangto‘sh Bahodir boshchiligidagi birinchi qism Balh qamalini davom ettirib, hind qo‘shiniga qarshi turish uchun qoladi. Ikkinchi qismi esa, Abdulazizxon boshchiligida qozoqlarga qarshi turish uchun Buxoroga jo‘nab ketadi. Shu vaqtda Yalangto‘sh Bahodir bilan hind qo‘shinlari o‘rtasida Balx uchun jang boshlanadi. Kuchlar teng emasligini anglagan Yalangtush Bahodir Buxoroga Abdulazizxonga chopar jo‘natib, qozoqlar bilan jang qilmasdan bitimga kelishishni va u bilan yarash bitimi tuzishni va tezda Balxga yordamga kelishini maslaxat beradi. Abdulazizxon Yalangto‘sh Bahodir ko‘rsatmasiga binoan, qozoq sultonlari bilan bitimga kelishib, o‘zaro ittifoqchilikda Balxga qozoq qo‘shinlarini ham safarbar etilishiga erishadi va Yalanto‘sh Bahodirga yordamga yetib keladi 71 . Shunday qilib, Yalangtush Bahodir Balx uchun Hindistonga qarshi kurash maqsadida, Buxoro-Qozoq ulusi va yana Eron o‘rtasidagi harbiy ittifoqni tashkil etishga muvaffaq bo‘ladi. Va nihoyat kuchlarning birlashuvi natijasida, Balhdan Hindiston qo‘shini haydab yuborishga erishiladi va Mashhad yaqinida turgan Nodir Muhammadga yana Balh viloyati topshiriladi. Abdulazizxon va uning sodiq tarafdori Yalangto‘sh Bahodir esa yana Buxoroga, qozoq sultoni Yangir sulton Toshkentga qaytib ketadi 72 . Nodir Muhammadxonning o‘g‘li Abdulazizxon (1645-1681)ning xon ko‘tarilishi bilan Yalangto‘shbiy xonni qo‘llab quvvatlab, qo‘shni sarhadlarga 70 Ахмедов Б. История Балха... -С. 109. 71 Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI-- первой половине XIX века. Том 2. - Ташкент, Фан, 1966. – C. 39-40. 72 Ахмедов Б. История Балха... -С. 10 8. 40 urush olib borgan. Jumladan, Boburiylar imperiyasiga qarashli bo‘lgan Qobulga va Eronga ham yurishlarni amalga oshirgan. Chunonchi, 1648 yilda Abdulazizxonning 200 minglik qo‘shini tarkibida Balxni Boburiylardan qaytarib olish jangida qatnashib g‘alaba qozongan. Bundan tashqari, Ashtarxoniylar davri uzluksiz isyonkor qabilalar va ularning boshliqlarining o‘zaro kurash va isyonlari bilan xarakterlanadi. Bu isyonlarni bostirishda ham u faol qatnashgan. Bu yurishlar oqibatida ko‘plab qullar asir olinib (ular soni 3000 gacha bo‘lgan), ular mehnatidan foydalanib o‘lka obodonlashtirilgan 73 . Boshqa t adqiqotlar ham, yurishlar natijasida 3000 dan ortiq qo‘llarga ega bo‘lgan Yalangtush Bahodir, ularning yordami bilan keng ko‘lamda bunyodkorlik ishlarini amalga oshirganligini tasdiqlaydi. Tarixiy voqeiliklarda, Yalangto‘shbiy Bahodir boshqa nufuzli amirlar qatorida xonlarni biror manzilda tantanali kutib olish yoki kuzatib borish jarayonida ham faol qatnashganligini ko‘rish mumkin. Masalan, “Bahr al-asror” asarida yozishicha, 1639 yilda Imomqulixonning farmoniga ko‘ra, Qarshi yaqinidagi Fayzobod qishlog‘i yonida Nodir Muhammadxonni tantanali kutib olish uchun Nodir devonbegi, Muhammadyorbek chuhraog‘asi kabi nufuzli amirlar qatorida Yalangto‘shbiy Bahodir ham jo‘natilgan edi 74 . Yalangt u sh Bahodir 1656 yili 80 yoshida bu yorug‘ olamni tark etgan. Vasiyatiga ko‘ra, uni Dahbeddagi Maxdumi Aʼzam xonaqohiga, piri Xoja Hoshim qabrining oyoq tomoniga ko‘mganlar. Uning qizlari ham shu yerda dafn etilgan. Bu tarixiy hujjatlar B.A. Axmedov tomonidan 1982 yilda Balk tarixiga bag‘ishlab nashr ettirilgan tadkikotda xam taxlil kilingan. Unda agar bu taklifga "Moskva Hukumati rozilik bildirsa, Imomqulixon Emba atrofiga YAgangto‘sh Baxodir (hujjatda uning ismidan keyin "otalik" atamasi yozilgan, chunki u 73 Иванов П.П.Очерки по истории Средней Азии (XVI-середина XIX в). – М.: Восточной литератур ы. 1958. – С.71. 74 Ахмедов Б.А. 1982. С.176. 41 muayyan vakt otalik vazifasini xam bajargan) boshchiligidagi o‘n ikki nafar amirlarni 50 ming xarbiylari bilan birga jo‘natishga tayyor yedi. Yalangto‘sh Bahodirning tarixiy hujjatlarda Boybek ismli o‘g‘li eslatib o‘tiladi. Xususan, 1642 yilda tuzilgan vasiqada Mulla Badi degan shaxs Yalangto‘shbiy otaliq o‘g‘li Boybekning qonuniy ishonchli vakili sifatida ma lum bir garov evaziga mulloʼ Nodir Samarqandiyga chorbog‘dan qonuniy foydalanish huquqini beradi 75 . (Kazakov, 1987. 32-b). U otasidan yetti yil oldin 1650 yilda vafot etadi. Yalangtush Bahodirning o‘g‘lidan tashqari Iqlimbonu (vafoti 1657) va Oybiy (vafoti 1666) ismli ikkita qizi bo‘lib, Oybiy otasi vafotidan keyin uni qurilishlarini davom ettirgan bo‘lsa kerak, degan taxmin bor. Chunki, M.E. Masson o‘z tadqiqotida xojagon Kosoniy (Mahdumi A zam) qabri ustiga qurdirgan maqbara va tillakoriy madrasalari ʼ qurilishi uning avlodlari tomonidan davom ettirilganligiga ishora qiladi 76 . Shunday qilib xulosa qilib aytish mumkinki, Yalangto‘sh Bahodir Buxoro xonligida Ashtarxoniylar sulolasining eng ziddiyatli tarixiy jarayonlari kechgan davrda mohir sarkarda va davlat arbobi sifatida tarix sahnasiga chiqdi. Uning butun hayoti va faoliyati Movarounnahr va Xurosonda kechgan ijtimoiy-siyosiy voqeiliklar bilan bog‘lanib, Buxoro xonligida mamlakat daxlsizligini saqlash va hokimiyatni markazlashtirishda katta rol o‘ynadi. II bob bo'yicha xulosa. Yalangtush Bahodirning faoliyatini o'rganish orqali XVI asr oxiri XVII asr boshlarida Buxoro xonligining siyosiy, iqtisodiy-ijtimoiy hayotini, O'zbekiston arxitekturasining XVI-XVII asrga oid tarixini, Ashtarxoniylar davrida O'rta Osiyoda 75 Хидирова Н.Ў. Баҳодир Ялангтуш шахсига тарихий чизгилар // Баҳодир Ялангтўшнинг Марказий Осиё ижтимоий-сиёсий ва маданий ҳаётида тутган ўрни» мавзусидаги халқаро конференциясидаги маърузаси. 2019 йил 20 июнь. 76 Хидирова Н.Ў. Баҳодир Ялангтуш шахсига тарихий чизгилар .... 42 kechgan geosiyosiy jarayonlar tarixini, o'zbek davlatchiligi tarixining turli masalalarini, o'sha davrlarda Buxoro xonligi yuritgan tashqi siyosat va xalqaro munosabatlarini yanada kengroq o'rganish mumkin bo'ladi. Yuqorida tahlil qilingan tarixiy dalillar shuni tasdiqlaydiki, Yalangtush Bahodir xonlik siyosiy barqarorligi yo'lida qat'iy va to'g'ri qarorlar qabul qilgan siyosiy arbob, bu borada hukmdorlarga to'g'ri yo'lni ko'rsata olgan maslahatchi, qo'shni davlat siyosiy doiralari bilan manfaatli kelishuvlar va muzokaralar olib bora olgan mohir diplomat bo'lgan. Yalangtush Bahodir katta nufuzga ega bo'lgan adolatli, vatanparvar siyosatchi sifatida bir emas, uchta ashtarxoniy hukmdor- Imomqulixon, Nodir Muhammadxon va Abdulazizxon hukmronligi davrida davlat boshqaruvi, uning xavfsizligi va siyosiy barqarorligini saqlash yo'lida fidokorona xizmat qilgan tarixiy shaxsdir. XVII asrda yashagan Yalangtush Bahodir O'zbekiston va butun Markaziy Osiyo xalqlarining tarixida harbiy bilimni puxta egallagan sarkarda, davlat boshqaruvida faol ishtirok etgan siyosatchi, madrasa ta'limini olgan ziyoli, hashamatli inshootlar qurdirgan homiykabi sifatlarni o'zida namoyon etgan murakkab tarixiy shaxs sifatida iz qoldirdi. Yalangtush Bahodir kabi tarixiy shaxslarning faoliyatini ilmiy jihatdan o'rganish masalasiga alohida e'tibor qaratilsa, Respublikaning barcha ta'lim muassasalarida Amir Temur, Jaloliddin Manguberdi, Yalangtush Bahodir singari sarkardalarni harbiy faoliyati o'rganish uchun alohida dars soatlari ajratilsa, maqsadga muvofiq bo'lar edi. III bob. Yalangtush Bahodirning Samarqandda amalga oshirgan bunyodkorlik ishlari. Amir Yalangtush Bahodir Samarqandda hukmronligi davrida yurt obodonchiligiga alohida etibor qaratdi. Yalangtush Bahodirning keng qamrovli harbiy yurishlari natijasida uning qo’lida ulkan boylik to’planadi. Bu boylikni u yurt 43 davlat obodonchiligi yo’lida sarflaydi. Uning hukmronligi davrida Samaqandda juda katta qurilish ishlari olib boriladi. Jumladan, Samarqanddagi Registon maydonida Ulug’bek madrasasining qarshisida Sherdor va uning yonboshida Tillakori madrasalarini o’z mablag’lari hisobidan qurqiradi. Bundan tashqari Samarqand shahri yaqinida Maxdumi A’zam maqbarasini qurdiradi. Juda ko’plab ko’priklar, karvonsaroylar savdo rastalari qurdiradi. Buxorodagi Nodir devonbegi madrasasini tamirlatadi. 3.1 Sherdor madrasasi. Registon ansamblinida joylashgan har bir binoga maydon ichidan turib qarasangiz ularda yashiringan sir - asrorlarni ilg‘aymiz. Binolar peshtoqi va “qanot”laridagi qismlar, burchlardagi adlqomat minoralar, ritm bilan joylashgan ravoqlar, tarzlardagi go‘zal naqshu – nigorlar, bularning barchasi o‘zaro bir-biriga va ayni paytda yaxlit imorat tarziga shaklan mutanosib hajmiy va mazmunan simmetrik, me’moriy hamohang va uyg‘undir. Registon ansamblni tashkil qiluvchi har bir imoratning go‘zallik siri ham aynan ana shundan iborat. Registonning kelajagini belgilab bergan Ulug‘bek g‘oyasi va mehnati mevasi bo‘lmish madrasa qarshisida 1619-1636 yillarda qad ko‘targan SHerdor madrasasini Yalangtush Bahodir Xoja Hoshimga bag‘ishlagan 77 . Buzib yuborilgan diametri 15 metr bo‘lgan katta gumbazli xonaqoh o‘rnida Mirzo Ulug‘bek madrasasining nusxasi sifatida unga qarama-qarshi turgan SHerdor madrasasi bunyod etilgan. SHerdor madrasasining peshtoqi Mirzo Ulug‘bek madrasasi peshtoqi bilan asosan bir xil, binolar bir-biriga o‘xshash bo‘lsa ham, lekin sifat va me’morchilik jihatidan farq qiladi. Madrasa o‘zining bosh tarzi bilan Ulug‘bek madrasasi tarziga muqobil, ya’ni uning qarama – qarshisida, o‘rtada maydon qoldirilib, bir umumiy bo‘ylama o‘qda joylashtiriladi 78 . 77 Азамат Зиё. Ялангтўш Баҳодир – илм-фан ва маданият хомийси // Янги Ўзбекистон. 2021 йил, 3 март. 44-сон. 78 Хидирова Н.Ў. Баҳодир Ялангтуш шахсига тарихий чизгилар .... 44 Imoratning tashqi o‘lchovi 70 metrga 57 metr, ichki hovlisining kattaligi 30 metrga 30 metr. Tarhi to‘rtburchak, ikki qavatli binoning bosh tarzi ikki qanotining har birida qovurg‘ali gumbaz va minorasi bor. Hovlisi ikki qavatli hujralar bilan o‘rab olingan, ularning soni 52 ta, hovlining burchaklarida darsxonalar joylashgan. Minora tepasiga ellik olti zina bilan chiqiladi. Peshtoq ravog‘i ichkarisidagi koshinkori bezak orasida qora asosli koshinga oq harflar bilan me’mor Abdujab bor nomi yozilgan 79 . Ammo bu obidada masjid yo‘q, janubi-g‘arbiy darsxona esa ziyoratxona hisoblangan, chunki unga tashqi tomondan bevosita Imom Muhammad ibn Ja’fari Sodiq mozori maqbarasi tutashgan. SHerdor madrasasi fasadidagi minora va gumbazlari Ulug‘bek madrasasiga o‘xshash, ammo orqa tomondagi fasadlar burchagi guldasta minoralar bilan o‘ralgan. XVII asrga kelib yer sathi madaniy qatlamlarining ko‘tarilishi tufayli XV asrdagi dastlabki yer sathidan ikki metrga yaqin baland ko‘tarilgan. Ana shuning uchun bir muncha past ko‘ringan Ulug‘bek madrasasining qisqargan shaklidek barpo etilgan. SHerdor madrasasi qurilganda XVII asr me’morchiligiga xos ancha yangiliklar qo‘llanilgan, qurilish jarayonini tezlashtiruvchi va arzonlashtiruvchi ilg‘or usullardan foydalanilgan. Ammo badiiy bezaklarning ta’sir kuchi bir muncha pasayib ketganligi sezilib turibdi. Lekin ranglarning o‘z o‘rnida ishlatilganligi va ayrim pannolarning g‘oyat nafis bajarilganligi bu yodgorlikni yaratgan me’mor va naqqoshlarning yuksak mahoratidan dalolat beradi. Naqshlar butun obida yuzini qoplagan. Ularda chok, yirik xandasaviy suls, kufiy yozuv naqshlari va gul bandlari tasvirlarda uyg‘unlashgan bo‘lib, faqatgina Samarqand obidalariga xos tarzda ishlangan. Aynan shu usul Samarqand me’moriy bezaklar maktabini tashkil qiladi. SHerdor madrasasi peshtoqiga arabcha matn bitilgan. Bu Qur’oni Karimning “An’om” surasidagi 115-117 oyatlardir. Uning tepasida esa kufiy xatida, ya’ni to‘rt 79 Хидирова Н.Ў. Баҳодир Ялангтуш шахсига тарихий чизгилар // Баҳодир Ялангтўшнинг Марказий Осиё ижтимоий-сиёсий ва маданий ҳаётида тутган ўрни» мавзусидаги халқаро конференциясидаги маърузаси. 2019 йил 20 июнь. 45 burchak shaklda “Mulk Allohnikidir, buyuklik Allohga xos. Kuch-qudrat Allohnikidir. Quvvat Allohnikidir. Allohga shukr” kalimalari bitilgan 80 . Madrasa peshtoqida esa Bahodir Yalangto‘shning nomi va abjad hisobida katta qasida bitilgan:"Dushman saflarini buzuvchi odil Yalangto‘sh keldi; Uning kamoloti madhiga zo‘r til durlarga to‘ldi; U yer yuzidan shunday bir madrasa qurdiki, bu bilan faxrlanishni falakka qadar yetkazdi. Dono xarifning tafakkur kamondi necha qari (1 qari-35 yil)lar harakat qilsada madrasa minorining ma’nosiga yetolmas; Me’mor uning toqlari egilishini shunday quribdirkim, falak bu yangi oyni ko‘rib ko‘kdagi Oyga nisbatan xushro‘ylikdan barmoq tishlab qoladi. Uni bino etgan Yalangto‘sh Bahodur bo‘lgani uchun ham qurilgan yilini abjad hisobida "Yalangto‘sh Bahodur" deb bilingiz". "Yalangto‘sh Bahodur" so‘zini abjad hisobi bilan sonlarga aylantirsak. Yalangto‘sh – 816, Bahodir – 212, jami 1028 hijriy hisobi, melodiy hisobda 1619 raqamining kelib chiqishi SHerdor madrasasining qurilishi 1619 yilda boshlanganligiga ishoradir. (Abu Toxir,1904.qayta nashr 1969. 27-bet.). SHerdor madrasasi qurilgan paytda xalq orasida va hujjatlarda "Yalangto‘shbiyning katta madrasasi" deb atalgan 81 . Ammo keyinchalik SHerdor nomi bilan atala boshlangan. Ulkan peshtoq ravog‘i tepasidagi timpon diqqatga sazovordir: Maydondagi SHerdor madrasasi peshtoqida oppoq ohuni quvlab borayotgan kuch-qudrat timsoli sher, tabiat in’omlariga nur sochib turgan Yaratguvchining oppoq ramziy siymosi fonda aks etgan. SHer tomon boshini qayirib olg‘a intilayotgan ohular oralig‘ida esa qizg‘ish zarxal tusda hokimiyatning komillik, mustahkamlik ramzi tasvirlangan. Bu kompozitsion syujet zardushtiylik va islomiy ma’naviy qadriyatlar ifodasi sanaladi. Chuqur tarixiy va falsafiy mazmunga ega tasvirda Yalangto‘sh Bahodirning etnik kelib chiqishiga ishora bor. Yalangto‘sh Bahodir ilohiy quyosh va sher, ohu va komillik timsollarini madrasa peshtoqiga muhrlatib, go‘yoki bu orqali o‘z hokimiyatining qudratini namoyon etgan. Quyosh bodomqovoq, kiyik ko‘zli doira shaklida tasvirlangan. Uning yuzi esa zarhal yog‘du bilan hoshiyalangan. SHer, 80 Таниева Г. 2019. – Б.24. 81 Таниева Г. 2019. – Б.25. 46 quyosh va ohu tasvirlari qanday falsafiy g‘oyani anglatishini ko‘plab olimlar turlicha izohlaydi. Xususan, olim Komilxon Kattayev bu borada sher va kiyik 12 burjlik hijriy yil hisobiga shama qilinayapti degan fikrni bildiradi. YA’ni, quyosh hijriy- shamsiy yili; SHer (Asad) yilning beshinchi oyi; Kiyik (Jaddiy) esa-o‘ninchi oyi; Madrasa qurilishining boshlanishi va tugallanishi ham shu oylarda bo‘lgan bo‘lishi mumkin(Suvonqulov.I,2007.30-bet.) 82 . Bundan tashqari, musulmon astronomiyasida Quyoshning Asad burjida bo‘lishi "Sa’di zamon", ya’ni baxtli zamonga ishoradir. Bu tasvirlar Saljuqiylar, elxoniylar sulolalari hukmdorlari davrida hamda XVI-XVII asrlarda Eronda ham keng qo‘llanilgan bo‘lib, tangalarda zarb etilgan va bayroqlarda aks ettirilgan. Imoratlarni yasatishda quyosh va sher suratlaridan foydalanish yangilik bo‘lmay, Amir Temur Keshda qurdirgan, salobati bo‘yicha tengsiz Oqsaroyning 70 metrlik peshtoqida, aniqrog‘i, baland darvoza tepasi hamda ikki chetida quyosh manzarasidagi sher tasvirlangani ma’lum. Mazkur inshootda sher tasviri uchta bo‘lgan va ispaniyalik elchi Rui Gonsales de Klavixo ularni 1404 yili o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan 83 . Shunday qilib, Yalangto‘sh Bahodirning SHerdor madrasasini barpo etish va bezash bilan bog‘liq rejasi, yuqorida aytilganidek, Ulug‘bek madrasasi hamda Oqsaroydan olingan taassurot bilan bog‘liq bo‘lgan, deyish mumkin. Negaki, SHerdorning serhashamligi aynan uning peshtoqi bilan belgilanadi. Ko‘rib turganimizdek, ba’zi rus va mahalliy tarixchilarning «SHerdordagi sher va kiyik tasvirlari hukmron sinf va oddiy xalqning ramziy ifodasidir», - degan to‘qimalari bekor gap ekan 84 . Aslida esa, Quyosh (murabbiy), sher (talaba)ni ohu (ilm) saydiga undamoqda! Butun kompozitsiyasi zangori asosda bo‘lib, firuza va zarhal bo‘yoqlar bilan tasvirlangan hamda bir biriga chirmashib ketgan novdalar, ochilib yotgan oq 82 Маликов А. Ялангтўшбий Баҳодир Бойхожи ўғли. 83 Таниева Г. 2019. – Б.25. 84 Иванов П.П.Очерки по истории Средней Азии (XVI-середина XIX в). – М.: Восточной литератур ы. 1958. – С.7 2. 47 gullardan iborat. Ana shu ajoyib tasvir tufayli u «SHerdor» nomini olgan, ya’ni «SHerlarga ega bo‘lgan» mumtoz musulmon astronomiyasida quyoshning Asad burjida, ya’ni SHer ustida bo‘lishi sa’d, ya’ni baxtiyor zamonga ishoradir 85 . Dunyoni qaysi davlatiga borib Samarqand haqida so‘rasangiz, ular birinchi navbatda SHerdor madrasasini tilga olishadi. Shul jihatdan ham 2007 yilda Samarqandning 2750 yillik Xalqaro anjumani arafasida SHerdor madrasadagi sher tasvirini shaharning ramzi sifatida hokimiyatga tavsiya qilingan. Natijada, SHerdordagi sher tasviri Samarqand ramzi sifatida qabul qilindi. Mustaqillik yillarida buyuk sarkarda va davlat arbobi Amir Temurning 660- yillik yubilelari munosabati bilan madrasaning janubiy va sharqiy fasadlari,ikki minora,bosh fasadini ta’mirlash, peshtoq arki tiklash hamda ichki hovlisida konservatsiya borasida juda katta ishlar amalga oshirildi. Madrasa hovlisining dekorativ bezalishi ham uning tashqi devorlari singari boy va xilma-xildir. Madrasa devorlariga bitilgan yozuvlarga uni yaratgan mashhur me’morlar - usta Abdu Jabbor va o‘ymakor naqqosh Avaz Samarqandiy nomlari ham yozib qoldirilgan. Madrasa binosi uchun xonaqohdan chiqqan qurilish materiallaridan ham foydalanilgan 86 . Aytish joizki, mazkur bitikning o‘rta qismi tarix silsilasida turli omillar sabab o‘chib ketgan edi. Uni mahoratli usta-hunarmand Davlat Hakimov 2000 yilda qayta tiklashga muvaffaq bo‘lgan. Bugungi kunda ham obidalardagi yozuvlarni o‘rganish ishlari olib borilmoqda. Registon ansamblini tashkil qilgan har bir binoga maydon ichidan turib qarar ekanmiz, ularda yashiringan sir - asrorlarni ilg‘aymiz. Binolar peshtoqi va “qanot”laridagi qismlar, burchlardagi adlqomat minoralar, ritm bilan joylashgan ravoqlar, tarzlardagi go‘zal naqshu – nigorlar, bularning barchasi o‘zaro bir-biriga va ayni paytda yaxlit imorat tarziga shaklan mutanosib (proporsional) hajmiy va 85 Ахмедов Б.А. 1982. С.176. 86 Азамат Зиё. Ялангтўш Баҳодир – илм-фан ва маданият хомийси // Янги Ўзбекистон. 2021 йил, 3 март. 44-сон. 48 mazmunan simmetrik, me moriy hamohang va uyg‘undir. Mazkur ansamblni tashkilʼ qiluvchi har bir imoratning go‘zallik siri ham aynan ana shundadir 87 . Samarqandda ashtarxoniylar davrida Yalangtush Bahodir ta siri sababli qurilish ʼ ishlari yanada jonlanadi. Mamlakatda tinchlikni o‘rnatishga bo‘lgan ehtiyoj hamda tashqi dushmanlardan mamlakat sarhadlarini himoya qilish masalasi botir sarkarda Yalangto‘shbiyni avvaliga bahodur sifatida tanilishiga, ajdodlaridan meros bo‘lib kelayotgan bunyodkorlik ishlari o‘z zamonasining yetuk kishilari singari ijtimoiy - iqtisodiy va madaniy sohalarning barcha jabhalarida amaldor sifatida faoliyat olib borishiga zamin yaratdi 88 . Buyuk shaxslarning tarixda tutgan o‘rnini anglash zarurati, avvalo, ushbu shaxslarni personografik jihatdan har tomonlama o‘rganishni talab qiladi. Albatta, arboblar tarixini personografik jihatidan o‘rganish, shaxs faoliyati haqida qimmatli ma lumotlarga ega bo‘lish, tariximizning yangi sahifalarini ochib berishga xizmat ʼ qiladi. Yalangto‘sh Bahodur keyingi faoliyatida sarkardalikka chek qo‘yib, Alloh roziligi uchun bunyodkorlik ishlariga kirishadi. Musulmon olamiga xos bo‘lgan amal-sadaqai joriya yo‘lini tutib, ko‘pchilikka xizmat qiluvchi masjid, madrasalar qurdiradi. Yalangto‘sh Bahodir davri arxitekturasi keladigan bo‘lsak, bu davr Amir Temur va Mirzo Ulug‘beklar davridan keyingi, O‘rta Osiyodagi xonliklar davriga to‘g‘ri kelib, o‘shanda Samarqand Buxoro xonligiga qarar edi. Biroq, Yalangto‘sh Bahodir Samarqandni mustaqil tarzda boshqarish sharafiga ega bo‘lgan va hokim sifatida erkin harakat qilgan 89 . Uning bunyodkorlik ishlari xususida personografik jihatdan “Tavorixi al kibor” asarida quyidagi fikrlar keltirilgan: “Imomquli Bahodurxonning podshohlig‘i zamonida bo‘lib erdikim, sana 1027 ming yigirma yettida imorat qilinib erdi. 87 Таниева Г. 2019. – Б.24. 88 Иванов П.П.Очерки по истории Средней Азии (XVI-середина XIX в). – М.: Восточной литератур ы. 1958. – С.71. 89 Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлашдаги ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.25. 49 Mavlono Yalangto‘sh Bahodur alchin amirlaridan erdi, yigitlik zamonida ulug‘ podshohlarning xizmatlarida bo‘lib, ovozasi yetti iqlimg‘a tushub erdi har yerda yog‘iy u, sarkash bor ersa oning qilich haybatidan qo‘rqub, oning tig‘i zarbidin qochmay turolmas erdi va qirg‘iz, qozoq va qalmoq, iroq odamlari unga tobeliq qilurg‘a ittifoq ilinjida erdilar. Oxir podshohlar xizmatin tark etib madrasa va xonoqoh misllik imoratig‘a xolis Alloh uchun mashg‘ul bo‘ldi. Andoqkim ta rixʼ sana 1028 ming yigirma sakkiz erdikim Samarqand viloyatida Ulug‘bek mirzoning madrasasi baroborida bir madrasa bino qildikim katta va qolinliq jihatidan ta rifi ʼ bayon maydonig‘a sig‘mas” (Tavorix al kibor, № S 464 185 –186 vv) 90 . Yalangto‘sh Bahodurning bunyodkorlik ishlari xususidagi ma lumotni Abu ʼ Tohirxo‘janing “Samariya” asarida ham ko‘rish mumkin: “Samarqandagi madrasalardan (o‘n ikkinchisi) Sherdor madrasasi. Bu madrasa (Samarqand Registonida) Ulug‘bek qarshisida, uning kunchiqar tomonidan solingandir. Ushbu madrasa 1028 (1618) yilda solindi. (U) shunday madrasakim, buyuklikdan xayol idishiga sig‘mas, kattalikda tavsif aytishiga to‘g‘ri kelmas, baland toqi falak ravoqidek, chunonchi oftob shaklini asad burjiga yaqin qilib, peshtoqiga surat solib, har ikki sherni ohu oladigan tarzda ko‘rsatilgan. Oftob panjarasini dalir sherlar peshonasiga qo‘yib turgan va ikki ravoq biqiniga ranglik ziynatlangan, naqshi nigorlik ikki gumbaz tepasiga guldasta bino qilinganki, barchani hayratga qoldiradi. Qiziqi shundakim, madrasaning solinishi ta rixi “Yalangto‘sh bahodur” topilibdir”. ʼ “Samariya” asarining izohiga ko‘ra, klassik musulmon astronomiyasida quyoshning Asad burjida, ya ni sher ro‘parasida bo‘lishi sa d zamon, ya ni baxtiyor zamonga ʼ ʼ ʼ ishora ekanligi” (Abu Tohirxo‘ja, 1991.B.27)ni va bu madrasaning 1618 yilning iyul oyida bitkazilganligini bilish mumkin bo‘ladi 91 . Yalangto‘sh davrida Samarqandning avvalgi jome masjidi va madrasasi, ya ni ʼ ʼ Amir Temurning jome masjidi va Bibixonim madrasasi buzilgan bo‘lib, shahar aholisi shunday masjid va madrasalarga muhtoj edi. Buning ustiga o‘sha davrda 90 Таниева Г. Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги сиёсий барқарорлигини таъминлашдаги ўрни // Ўзбекистон тарихи. 2019, 3-сон. – Б.2 6. 91 Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. – Б.227 . 50 Registon maydonida Mirzo Ulug‘bek qurdirgan madrasa ta mir talab bo‘lib qolgan,ʼ Ulug‘bekning Mirzoi karvon-saroyi haroba holida, Muqatta masjidi va Ulug‘bek xonaqosi esa butkul yo‘q bo‘lib ketib, ularning o‘rnida va hozirgi Registon maydonida shahar bozori joylashgan edi. Yalangto‘sh ushbu maydonni obod holga keltirish va shahar aholisining extiyojlaridan kelib chiqib, Ulug‘bek karvon- saroyining saqlanib qolgan qismi va poydevorlariga o‘zgartirishlar kiritadi. Ushbu ma rifatparvar va saxovatpesha hokimning bevosita tashabbusi va ʼ farmoni bilan Registon maydonidagi vayronalikka yuz tutgan hashamatli Mirzo Ulug‘bek madrasasida ta mirlash ishlarini olib borish hamda batamom buzilib ʼ ketgan Mirzo Ulug‘bek qurdirgan xonaqoh, Mirzoyi hammomi va karvon saroylari o‘rnida ikkita hashamatli inshoot - Sherdor madrasasi (1619-1636) va Tillakori madrasa-masjidi (1646-1660) bunyod etilgan 92 . Yirik rus sharqshunosi P.P.Ivanov quyidagilarni yozgan: “Buxoroda ashtarxoniylarning siyosiy nufuzi tushib ketishi o‘zbek zodagonlaridan bo‘lgan alohida buxoro feodallarining harbiy-siyosiy qudrati oshishiga olib keldi, masalan Abdulaziz xonning mashhur amaldori (otalig‘i) Yalangto‘sh biy, Samarqanddagi mashhur Sherdor va Tillakori madrasalarining quruvchisi”. D.I.Evarnitskiyning quyidagilarni yozgan: “Sherdor madrasasi bizning eramizning 1618 yilida o‘zbeklarning Olchin urug‘idan bo‘lgan Yalangto‘sh Baxodir tomonidan qurilgan. Sherdor masjidi esa Abu Toxirxo‘janing guvohlik berishicha 1616 yilda yuqorida tilga olingan o‘zbeklarning Olchin urug‘idan bo‘lgan Yalangto‘sh Baxodir tomonidan qurilgan va Registonda turgan uch ajoyib binolarning eng ajoyibidir”. V.I.Masalskiy qayd etishicha “Tillakori masjidi va madrasasi 1647 yilda o‘zbeklarning “olchin” urug‘idan bo‘lgan Yalangto‘sh Baxodir (Imomqulixonning sarkardasi) tomonidan qurilgan” 93 . 92 Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI-- первой половине XIX века. Том 2. - Ташкент, Фан, 1966. – C. 39-40. 93 Иванов П.П.Очерки по истории Средней Азии (XVI-середина XIX в). – М.: Восточной литератур ы. 1958. – С.71. 51 Registonning kelajagini belgilab bergan Ulug‘bek g‘oyasi va mehnati mevasi bo‘lmish madrasa qarshisida 1619-1636 yillarda qad ko‘targan Sherdor madrasasini Yalangto‘sh Bahodir Xoja Hoshimga bag‘ishlagan. Buzib yuborilgan diametri 15 metr bo‘lgan katta gumbazli xonaqoh o‘rnida Mirzo Ulug‘bek madrasasining nusxasi sifatida unga qarama-qarshi turgan Sherdor madrasasi bunyod etilgan. Sherdor madrasasining peshtoqi Mirzo Ulug‘bek madrasasi peshtoqi bilan asosan bir xil, binolar bir-biriga o‘xshash bo‘lsa ham, lekin sifat va me morchilik jihatidan farq qiladi. Madrasa o‘zining bosh tarzi bilanʼ Ulug‘bek madrasasi tarziga muqobil, ya ni uning qarama – qarshisida, o‘rtada ʼ maydon qoldirilib, bir umumiy bo‘ylama o‘qda joylashtiriladi 94 . Imoratning tashqi o‘lchovi 70 metrga 57 metr, ichki hovlisining kattaligi 30 metrga 30 metr. Tarhi to‘rtburchak, ikki qavatli binoning bosh tarzi ikki qanotining har birida qovurg‘ali gumbaz va minorasi bor.Hovlisi ikki qavatli hujralar bilan o‘rab olingan, ularning soni 52 ta, hovlining burchaklarida darsxonalar joylashgan. Minora tepasiga ellik olti zina bilan chiqiladi. Peshtoq ravog‘i ichkarisidagi koshinkori bezak orasida qora asosli koshinga oq harflar bilan me mor Abdujab bor ʼ nomi yozilgan 95 . Ammo bu obidada masjid yo‘q, janubi-g‘arbiy darsxona esa ziyoratxona hisoblangan, chunki unga tashqi tomondan bevosita Imom Muhammad ibn Ja fari ʼ Sodiq mozori maqbarasi tutashgan. Sherdor madrasasi fasadidagi minora va gumbazlari Ulug‘bek madrasasiga o‘xshash, ammo orqa tomondagi fasadlar burchagi guldasta minoralar bilan o‘ralgan. X VII asrga kelib yer sathi madaniy qatlamlarining ko‘tarilishi tufayli X V asrdagi dastlabki yer sathidan ikki metrga yaqin baland ko‘tarilgan. Ana shuning uchun bir muncha past ko‘ringan Ulug‘bek madrasasining qisqargan shaklidek barpo etilgan. Sherdor madrasasi qurilganda X VII asr me morchiligiga xos ancha ʼ yangiliklar qo‘llanilgan, qurilish jarayonini tezlashtiruvchi va arzonlashtiruvchi 94 Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI-- первой половине XIX века. Том 2. - Ташкент, Фан, 1966. – C. 41. 95 Таниева Г. 2019. – Б.24. 52 ilg‘or usullardan foydalanilgan. Ammo badiiy bezaklarning ta sir kuchi bir munchaʼ pasayib ketganligi sezilib turibdi. Lekin ranglarning o‘z o‘rnida ishlatilganligi va ayrim pannolarning g‘oyat nafis bajarilganligi bu yodgorlikni yaratgan me mor va ʼ naqqoshlarning yuksak mahoratidan dalolat beradi. Naqshlar butun obida yuzini qoplagan. Ularda chok, yirik xandasaviy suls, kufiy yozuv naqshlari va gul bandlari tasvirlarda uyg‘unlashgan bo‘lib, faqatgina Samarqand obidalariga xos tarzda ishlangan. Aynan shu usul Samarqand me moriy ʼ bezaklar maktabini tashkil qiladi. Sherdor madrasasi peshtoqiga arabcha matn bitilgan. Bu Qur oni Karimning ʼ “An om” surasidagi 115-117 oyatlardir. Uning tepasida esa kufiy xatida, ya ni to‘rt ʼ ʼ burchak shaklda “Mulk Allohnikidir, buyuklik Allohga xos. Kuch-qudrat Allohnikidir. Quvvat Allohnikidir. Allohga shukr” kalimalari bitilgan 96 . Madrasa peshtoqida esa Bahodir Yalangto‘shning nomi va abjad hisobida katta qasida bitilgan:"Dushman saflarini buzuvchi odil Yalangto‘sh keldi; Uning kamoloti madhiga zo‘r til durlarga to‘ldi; U yer yuzidan shunday bir madrasa qurdiki, bu bilan faxrlanishni falakka qadar yetkazdi. Dono xarifning tafakkur kamondi necha qari (1 qari-35 yil)lar harakat qilsada madrasa minorining ma nosiga yetolmas; Me mor ʼ ʼ uning toqlari egilishini shunday quribdirkim, falak bu yangi oyni ko‘rib ko‘kdagi Oyga nisbatan xushro‘ylikdan barmoq tishlab qoladi. Uni bino etgan Yalangto‘sh Bahodur bo‘lgani uchun ham qurilgan yilini abjad hisobida "Yalangto‘sh Bahodur" deb bilingiz". "Yalangto‘sh Bahodur" so‘zini abjad hisobi bilan sonlarga aylantirsak. Yalangto‘sh – 816, Bahodir – 212, jami 1028 hijriy hisobi, melodiy hisobda 1619 raqamining kelib chiqishi Sherdor madrasasining qurilishi 1619 yilda boshlanganligiga ishoradir. (Abu Toxir,1904.qayta nashr 1969. 27-bet.). Sherdor madrasasi qurilgan paytda xalq orasida va hujjatlarda "Yalangto‘shbiyning katta madrasasi" deb atalgan 97 . Ammo keyinchalik Sherdor nomi bilan atala boshlangan. Ulkan peshtoq ravog‘i tepasidagi timpon diqqatga sazovordir: Maydondagi Sherdor madrasasi 96 Маликов А. Ялангтўшбий Баҳодир Бойхожи ўғ ли. 97 Туманович Н.Н. Герат в XVI - XVIII веках. –М.: Наука, 1989. – С. 141. 53 peshtoqida oppoq ohuni quvlab borayotgan kuch-qudrat timsoli sher, tabiat in omlariga nur sochib turgan Yaratguvchining oppoq ramziy siymosi fonda aksʼ etgan. Sher tomon boshini qayirib olg‘a intilayotgan ohular oralig‘ida esa qizg‘ish zarxal tusda hokimiyatning komillik, mustahkamlik ramzi tasvirlangan. Bu kompozitsion syujet zardushtiylik va islomiy ma naviy qadriyatlar ifodasi sanaladi. ʼ Chuqur tarixiy va falsafiy mazmunga ega tasvirda Yalangto‘sh Bahodirning etnik kelib chiqishiga ishora bor. Yalangto‘sh Bahodir ilohiy quyosh va sher, ohu va komillik timsollarini madrasa peshtoqiga muhrlatib, go‘yoki bu orqali o‘z hokimiyatining qudratini namoyon etgan. Quyosh bodomqovoq, kiyik ko‘zli doira shaklida tasvirlangan. Uning yuzi esa zarhal yog‘du bilan hoshiyalangan. Sher, quyosh va ohu tasvirlari qanday falsafiy g‘oyani anglatishini ko‘plab olimlar turlicha izohlaydi. Xususan, olim Komilxon Kattayev bu borada sher va kiyik 12 burjlik hijriy yil hisobiga shama qilinayapti degan fikrni bildiradi. Ya ni, quyosh hijriy- ʼ shamsiy yili; Sher (Asad) yilning beshinchi oyi; Kiyik (Jaddiy) esa-o‘ninchi oyi; Madrasa qurilishining boshlanishi va tugallanishi ham shu oylarda bo‘lgan bo‘lishi mumkin 98 . Bundan tashqari, musulmon astronomiyasida Quyoshning Asad burjida bo‘lishi "Sa di zamon", ya ni baxtli zamonga ishoradir. Bu tasvirlar Saljuqiylar, ʼ ʼ elxoniylar sulolalari hukmdorlari davrida hamda XVI-XVII asrlarda Eronda ham keng qo‘llanilgan bo‘lib, tangalarda zarb etilgan va bayroqlarda aks ettirilgan. Imoratlarni yasatishda quyosh va sher suratlaridan foydalanish yangilik bo‘lmay, Amir Temur Keshda qurdirgan, salobati bo‘yicha tengsiz Oqsaroyning 70 metrlik peshtoqida, aniqrog‘i, baland darvoza tepasi hamda ikki chetida quyosh manzarasidagi sher tasvirlangani ma lum. Mazkur inshootda sher tasviri uchta ʼ bo‘lgan va ispaniyalik elchi Rui Gonsales de Klavixo ularni 1404 yili o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan 99 . 98 Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI-- первой половине XIX века. Том 2. - Ташкент, Фан, 1966. – C. 39-40. 99 Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. – Б.227. 54 Shunday qilib, Yalangto‘sh Bahodirning Sherdor madrasasini barpo etish va bezash bilan bog‘liq rejasi, yuqorida aytilganidek, Ulug‘bek madrasasi hamda Oqsaroydan olingan taassurot bilan bog‘liq bo‘lgan, deyish mumkin. Negaki, Sherdorning serhashamligi aynan uning peshtoqi bilan belgilanadi. Ko‘rib turganimizdek, ba zi rus va mahalliy tarixchilarning «Sherdordagi sherʼ va kiyik tasvirlari hukmron sinf va oddiy xalqning ramziy ifodasidir”, - degan to‘qimalari bekor gap ekan. Aslida esa, Quyosh (murabbiy), sher (talaba)ni ohu (ilm) saydiga undamoqda! Butun kompozitsiyasi zangori asosda bo‘lib, firuza va zarhal bo‘yoqlar bilan tasvirlangan hamda bir biriga chirmashib ketgan novdalar, ochilib yotgan oq gullardan iborat. Ana shu ajoyib tasvir tufayli u «Sherdor” nomini olgan, ya ni ʼ «Sherlarga ega бўлган» mumtoz musulmon astronomiyasida quyoshning Asad burjida, ya ni Sher ustida bo‘lishi sa d, ya ni baxtiyor zamonga ishoradir ʼ ʼ ʼ 100 . Dunyoni qaysi davlatiga borib Samarqand haqida so‘rasangiz, ular birinchi navbatda Sherdor madrasasini tilga olishadi. Shul jihatdan ham 2007 yilda Samarqandning 2750 yillik Xalqaro anjumani arafasida Sherdor madrasadagi sher tasvirini shaharning ramzi sifatida hokimiyatga tavsiya qilingan. Natijada, Sherdordagi sher tasviri Samarqand ramzi sifatida qabul qilindi. Mustaqillik yillarida buyuk sarkarda va davlat arbobi Amir Temurning 660- yillik yubilelari munosabati bilan madrasaning janubiy va sharqiy fasadlari,ikki minora,bosh fasadini ta mirlash, peshtoq arki tiklash hamda ichki hovlisida ʼ konservatsiya borasida juda katta ishlar amalga oshirildi. Madrasa hovlisining dekorativ bezalishi ham uning tashqi devorlari singari boy va xilma-xildir. Madrasa devorlariga bitilgan yozuvlarga uni yaratgan mashhur me morlar - usta Abdu Jabbor va o‘ymakor naqqosh Avaz Samarqandiy nomlari ʼ ham yozib qoldirilgan.Madrasa binosi uchun xonaqohdan chiqqan qurilish materiallaridan ham foydalanilgan. 100 Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI-- первой половине XIX века. Том 2. - Ташкент, Фан, 1966. – C. 39-40. 55 Aytish joizki, mazkur bitikning o‘rta qismi tarix silsilasida turli omillar sabab o‘chib ketgan edi. Uni mahoratli usta-hunarmand Davlat Hakimov 2000 yilda qayta tiklashga muvaffaq bo‘lgan. Bugungi kunda ham obidalardagi yozuvlarni o‘rganish ishlari olib borilmoqda. 3.2 Tillakori madrasasi. Yalangto‘shbiy qurdirgan Tillakori madrasasi ham XVII asr me morchiliginingʼ nodir namunasidir. Bu madrasa haqida manbada shunday keltiriladi: “Sherdor madrasasidan o‘n yil keyin 1051 (milodiy 1641) yilda solindi. Ushbu madrasa Ulug‘bek va Sherdor madrasalarining shimolida, ikkalasining yonidadir. Jum a ʼ namozini Amir Temur ko‘ragon jome i xarob bo‘lganidan keyin, shahar xalqi ʼ (hozirgi qadar) Tillokoriy madrasayida o‘qiydilar” (Abu Tohirxo‘ja, 1991. B.28). Bu madrasa jome masjidi vazifasini ham o‘tagan 101 . Samarqandda hukmronlik qilganlar ichida shahar me morchiligi va ʼ obodonchiligi va shaharsozlik muhitini rivojlantirishga hissa qo‘shgan hukmdorlar anchagina. Ulardan eng taniqlilariga Amir Temur va Mirzo Ulug‘beklar kirsa, ularning saflariga, shuningdek Ibrohim ibn Nasr Tamg‘achxon Qoraxoniy (1040- 1068), Yalangto‘sh Bahodir (1576-1656) va Shohmurod ibn Doniyolni ham tom ma noda kiritish mumkin ʼ 102 . Tamg‘achxon Qoraxoniy Samarqandga XІ asrda hokimlik qilib, shaharni obod qilish bo‘yicha ko‘p sa y-harakatlar ko‘rsatgan va ushbu shaharda bunyod ettirgan ʼ ikkita ajoyib inshoot: ilk madrasa va bemoriston(shifoxona)si bilan tarixga ma lumdir. Samarqanddagi ilk ushbu madrasa hozirgi Shohizinda me moriy ʼ ʼ majmuasi joylashgan hududda qurilgan bo‘lsa, bemoriston bizgacha saqlangan vaqf 101 Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. – Б.227. 102 Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI-- первой половине XIX века. Том 2. - Ташкент, Фан, 1966. – C. 39-40. 56 hujjatiga ko‘ra hozirgi Suzangaron ko‘chasi bo‘ylab joylashgan va Registon maydoniga yaqin bo‘lgan. XVI asrda Shayboniylar davrida poytaxtning Buxoroga ko‘chirilishi va o‘zaro urushlar natijasida Samarqand nisbatan rivojlanishdan orqada qoladi. Shahar rivojlanishiga qayta turtki berish uchun Buxoro xoni Imomqulixon piri Xoja Hoshimning maslahati bilan Yalangtush Bahodirni Samarqand viloyatiga hokim etib tayinlaydi. Bu voqea, shaharning madaniy va iqtisodiy rivojiga juda katta ta sirʼ ko‘rsatadi. Natijada, Yalangtushbek tomonidan Sherdor, Tillokori, Dahbeddagi Maxdumi A zam xonaqohi qurilgach, undan ibrat olgan saroy a yonlari, tavongir ʼ ʼ boylar va ulamolar Samarqand shahrida shunchalik ko‘p madrasa, masjid, xonaqoh, karvonsaroy, ko‘prik, hammom kabi xalq foydalanadigan inshootlar qurishadi, go‘yo Amir Temur zamoni qaytib kelgandek ta surot uyg‘ongandi ʼ 103 . Tarixda Registon maydoni ma muriy-siyosiy ahamiyatga molik joy, xalq ʼ to‘planadigan shahar markazi hisoblangan. Bu joy orqali qadimgi Samarqand — Afrosiyobga Darg‘omdan maxsus kanal orqali suv keltirilgan. Suv Afrosiyob janubidan o‘tgan keng va chuqur handak ustidan maxsus qo‘rg‘oshin ariq – akveduk yordamida Samarqand shahri(hozirgi Afrosiyob tepaligi)ga oqib kelib, Hazrati Hizr masjidi yaqinida uch yo‘nalishga bo‘lingan va shahar dahalarini oralab, uni suv bilan ta minlagan. Arxeologlar uning izlarini hududdagi «Lolazor” mahallasi, ʼ Registon maydoni va Bibixonim madrasasi joylashgan hududlardan topishgach, oqib kelgan qumlar hisobiga Registon maydonida qumloq hosil bo‘lgani haqida taxmin qilishadi 104 . Registon maydonida ilk bor XIV asr oxirida Telpakfurushon (telpak sotuvchilar) nomi ostida markaziy tim (gumbazli bozor) binosi qad ko‘taradi. Ammo maydonning dastlabki me moriy shakllanishiga XV asrda asos solindi. Bu joyda ʼ Mirzo Ulug‘bek tashabbusi bilan 1417-1420 yillarda o‘z davrining nufuzli o‘quv dargohi — Ulug‘bek madrasasi quriladi. Uning qarshisida Ulug‘bek xonaqohi, shimolida Mirzoyi karvonsaroyi va masjid bunyod etiladi. G‘arb tomonida 103 Туманович Н.Н. Герат в XVI - XVIII веках. –М.: Наука, 1989. – С. 141. 104 Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. – Б.22 8. 57 yog‘ochdan (sinchli) Muqatta masjidi va Abusaid madrasasi qurilib, maydon me moriy jihatdan ajoyib ko‘rinish kasb etadiʼ 105 . Registon ansambli o‘sha davr O‘rta Osiyo shaharsozligi va me morchilik ʼ san atining eng oliy darajadagi ko‘rinishida, hozirgi til bilan aytsak, innovatsion ʼ kompozitsiyasi tarzida shakllanadi. Bu ansamblga qadar O‘rta Osiyo o‘rta asrlar ansamblsozlik san atida “juft” va “qo‘sh” ansambllari deb nomlangan majmualar ʼ yuzaga kelgan. Hozirgi adabiyotlarda Registon ansambli bir necha binolarni yagona maydon atrofida shakllantirilganligi sababli me moriy tilda “maydoncha ansambli” ʼ deb ataladi. Mazkur ansamblning o‘z davrida tengi yo‘q edi. Uning O‘rta Osiyo shaharsozligida hozirda ham anologi, ya ni o‘xshashi yo‘q. U shu qadar jozibali, shu ʼ qadar go‘zalki, Registon ansamblini tashkil etgan binolarning me moriy ʼ tuzilishidagi mahobati, go‘zalligi va jozibadorligi har qanday madaniyatli sayyoh (tomoshabin)ni ham lol qoldiradi 106 . Gap ushbu imoratlar arxitekturasining o‘zaro majmuaviy uyg‘unlashib, yagona maydon atrofida yuksak me moriy g‘oya va uslub bilan joylashtirilganligidadir. ʼ Bunday uslubning Amir Temur va Mirzo Ulug‘bek davri shaharsozlik san atining ʼ uzviy davomi desak to‘g‘ri bo‘ladi. Biroq, u yuqorida aytganimizdek, O‘rta Osiyo shaharsozlik san atida Bahodir Yalangto‘sh davridagi ko‘rinishdagidek ʼ yaratilmagan edi. Yalangto‘sh o‘z davri me morlari va shaharsoz ustalarining ʼ yuksak g‘oyaviy imkoniyatlarini to‘g‘ri tushunib, ularning orzu-umidlarini ruyobga chiqarishga yaxshi sharoit yaratib berdi, ularni rag‘batlantiradi. Bunday ulkan shaharsozlik ansamblini Amur Temurning Shahrisabzdagi “Oqsaroy”dan keyin O‘rta Osiyo me morchiligi tarixida uchratmaysiz. ʼ Samarqandda ashtarxoniylar davrida Yalangtush Bahodir ta’siri sababli qurilish ishlari yanada rivojlandi. Mamlakatda tinchlikni o‘rnatishga bo‘lgan ehtiyoj va tashqi dushmanlardan mamlakat sarhadlarini himoya qilish masalasi jasur sarkarda 105 ТаневаГ.ЯлангтўшБаҳодирнингБухорохонлигисиёсийбарқарорлигинитаъминлаш-дагиўрни// Ўзбекистонтарихи.2019,3-сон.–Б.20 106 Ахмедов Б.А. История Балха ( XVI -первая половина XVIII в.). Тошкент.: Фан, 1982. - С.107. 58 Yalangto‘shbiyni avvaliga bahodir sifatida tanilishiga, ajdodlaridan meros bo‘lib kelayotgan bunyodkorlik ishlari o‘z zamonasining yetuk kishilari singari ijtimoiy - iqtisodiy va madaniy sohalarning barcha jabhalarida amaldor sifatida faoliyat olib borishiga zamin yaratdi. Yalangto‘sh Bahodurning bunyodkorlik ishlari xususidagi ma’lumotni Abu Tohirxo‘janing “Samariya” asarida ham ko‘rish mumkin: “Samarqandagi madrasalardan (o‘n ikkinchisi) SHerdor madrasasi. Bu madrasa (Samarqand Registonida) Ulug‘bek qarshisida, uning kunchiqar tomonidan solingandir. Ushbu madrasa 1028 (1618) yilda solindi3-rasm. Bu shunday madrasakim, buyuklikdan xayol idishiga sig‘mas, kattalikda tavsif aytishiga to‘g‘ri kelmas, baland toqi falak ravoqidek, chunonchi oftob shaklini asad burjiga yaqin qilib, peshtoqiga surat solib, har ikki sherni ohu oladigan tarzda ko‘rsatilgan. Oftob panjarasini dalir sherlar peshonasiga qo‘yib turgan va ikki ravoq biqiniga ranglik ziynatlangan, naqshi nigorlik ikki gumbaz tepasiga guldasta bino qilinganki, barchani hayratga qoldiradi. Qiziqi shundakim, madrasaning solinishi ta’rixi “Yalangto‘sh bahodur” topilibdir”. “Samariya” asarining izohiga ko‘ra, klassik musulmon astronomiyasida quyoshning Asad burjida, ya’ni sher ro‘parasida bo‘lishi sa’d zamon, ya’ni baxtiyor zamonga ishora ekanligi” (Abu Tohirxo‘ja, 1991.B.27)ni va bu madrasaning 1618 yilning iyul oyida bitkazilganligini bilish mumkin bo‘ladi 107 . Yalangto‘sh davrida Samarqandning avvalgi jome’ masjidi va madrasasi, ya’ni Amir Temurning jome masjidi va Bibixonim madrasasi buzilgan bo‘lib, shahar aholisi shunday masjid va madrasalarga muhtoj edi. Buning ustiga o‘sha davrda Registon maydonida Mirzo Ulug‘bek qurdirgan madrasa ta’mir talab bo‘lib qolgan, Ulug‘bekning Mirzoi karvon-saroyi haroba holida, Muqatta masjidi va Ulug‘bek xonaqosi esa butkul yo‘q bo‘lib ketib, ularning o‘rnida va hozirgi Registon maydonida shahar bozori joylashgan edi. Yalangto‘sh ushbu maydonni obod holga keltirish va shahar aholisining extiyojlaridan kelib chiqib, Ulug‘bek karvon- saroyining saqlanib qolgan qismi va poydevorlariga o‘zgartirishlar kiritadi. 107 Ахмедов Б.А. История Балха ( XVI -первая половина XVIII в.). Тошкент.: Фан, 1982. - С.106. 59 Ushbu ma’rifatparvar va saxovatpesha hokimning bevosita tashabbusi va farmoni bilan Registon maydonidagi vayronalikka yuz tutgan hashamatli Mirzo Ulug‘bek madrasasida ta’mirlash ishlarini olib borish hamda batamom buzilib ketgan Mirzo Ulug‘bek qurdirgan xonaqoh, Mirzoyi hammomi va karvon saroylari o‘rnida ikkita hashamatli inshoot - SHerdor madrasasi (1619-1636) va Tillakori madrasa-masjidi (1646-1660) bunyod etilgan 108 . Yirik rus sharqshunosi P.P.Ivanov quyidagilarni yozgan: “Buxoroda ashtarxoniylarning siyosiy nufuzi tushib ketishi o‘zbek zodagonlaridan bo‘lgan alohida buxoro feodallarining harbiy-siyosiy qudrati oshishiga olib keldi, masalan Abdulaziz xonning mashhur amaldori (otalig‘i) Yalangto‘sh biy, Samarqanddagi mashhur SHerdor va Tillakori madrasalarining quruvchisi” 109 . D.I.Evarnitskiyning quyidagilarni yozgan: “Tillakori masjidi bizning eramizning 1618 yilida o‘zbeklarning Olchin urug‘idan bo‘lgan Yalangto‘sh Baxodir tomonidan qurilgan. SHerdor masjidi esa Abu Toxirxo‘janing guvohlik berishicha 1616 yilda yuqorida tilga olingan o‘zbeklarning Olchin urug‘idan bo‘lgan Yalangto‘sh Baxodir tomonidan qurilgan va Registonda turgan uch ajoyib binolarning eng ajoyibidir” 110 . V.I.Masalskiy qayd etishicha “Tillakori masjidi va madrasasi 1647 yilda o‘zbeklarning “olchin” urug‘idan bo‘lgan Yalangto‘sh Baxodir (Imomqulixonning sarkardasi) tomonidan qurilgan” 111 . Bitta bino tarkibida ikkita imorat: jome masjidi va madrasa bunyod etadiʼ (1641-1646 yil) 4-rasm . Masjid imorati qibla tarafga, madrasa esa uning sharq tarafiga qaratib avvalgi karvon-saroy poydevorlari ustiga quriladi. Masjid binosining bosh gumbazi shiftiga ishlangan naqshlarga tilla suvi yugurtirilib zarhallanadi (1660 y). Masjid xonaqosining gumbazi ustivon bilan baland ko‘tarilib, o‘sha davr 108 Ахмедов Б.А. История Балха ( XVI -первая половина XVIII в.). Тошкент.: Фан, 1982. - С.107. 109 Туманович Н.Н. Герат в XVI - XVIII веках. –М.: Наука, 1989. – С. 142. 110 Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI-- первой половине XIX века. Том 2. - Ташкент, Фан, 1966. – C. 39 111 ТаневаГ.ЯлангтўшБаҳодирнингБухорохонлигисиёсийбарқарорлигинитаъминлаш-дагиўрни// Ўзбекистонтарихи.2019,3-сон.–Б.22. 60 Samarqand gumbazlari safidan munosib o‘rin oladi, Registon maydonida esa u yagonaligi bilan ajralib turadi. Ta kidlash joizki, o‘sha davrlar Islom dunyosiʼ masjidlarida baland ko‘tarilgan gumbazlar masjidlarning “jamoli” hisoblangan 112 . Madrasani tashqi tomoni ko‘plab serjilo koshinlar, islimiy bezaklar, arab yozuvidagi bitiklar bilan bezatilgan. Madrasa ichki hovlisi to‘rtburchak (tomonlari deyarli bir xil-43 metrdan) shaklda bo‘lib, hovlining uch tomoni hujralardan iborat. G‘arbiy qismida qishki masjid bunyod etilgan. Masjidning ichki qismi o‘z davrida nihoyatda go‘zal qilib bezatilgan bo‘lib, bezashda kundal uslubi keng qo‘llanilgan. Madrasa qurilgan vaqtda “Yalangto‘shbiyning kichik madrasasi” deb nomlansada, uning ichki bezaklariga oltin ishlatilganligi bois u xalq orasida Tillakori , ya ni ʼ oltindan ishlangan degan nom bilan atalib kelinadi 113 . Tillakori madrasasida arab xatida xattotlar tomonidan kufiy va suls(Tillakori masjidida) xatlarida “Payg‘ambar alayhisalom; Masjidlar Allohning uylari va masjidlarning ahli esa Allohning suyuklilari; -dedilar” deb yozilgan(O‘zbekiston obidalaridagi bitiklar Samarqand, 2015. 28-bet.). Tarixiy manbalarda qayd etilishicha Tillakori madrasasining ichkarisiga sarflangan oltinning o‘ziga bir katta obida qurish mumkin bo‘lgan. Tillakori madrasasidan shahar jome masjidi va madrasa sifatida foydalanilgan. Shuning uchun masjidi (63x22 m) katta va serhashamligi bilan boshqa madrasalardan ajralib turadi. Madrasa (70x70 m) ga g‘arbiy peshtoq orqali kiriladi. Peshtoq chuqur ravoqli, ikki qanotining oldi ravoqli, ikki qavatli hujralar, burchaklarini teng hajmdagi guldasta mezanalar egallagan. Masjid xonaqohi (10,8x10,8 m)ning poygumbazi baland, uzoqdan ko‘zga tashlanib turadi. Uning gumbazi nihoyasiga yetkazilmagan. Xonaqoh to‘riga marmardan mehrob va zinapoyali minbar ishlangan 114 . 112 Маликов А. Ялангтўшбий Баҳодир Бойхожи ўғли. 113 Туманович Н.Н. Герат в XVI - XVIII веках. –М.: Наука, 1989. – С. 141. 114 58 Таниева Г. 2019. – Б.25. 61 O‘z davrida zarhal naqshlar bilan jozibador bezatilgan xonaqohning ikki yonini oldi ravoqli, gumbaz tomli ayvon (yo‘lak)lar egallagan. Peshtoq ravog‘idagi marmar taxtachada bezak ishlari 1659—60 yillarda bajarilganligi manbalarda keltiriladi. Tillakori madrasasi bir necha bor ta mirlangan. Dastlab 1817-yilda Buxoroʼ amir Amir Xaydar buyrug‘iga binoan zizliladan zarar ko‘rgan peshtoqi qayta tiklangan (lekin bu qayta tiklash jarayonida peshtoq shakli o‘zgargan). Keyinchalik, 1885-yilda ta mirlanish jarayonida zarhal naqshlar oddiy bo‘yoqlar bilan ʼ almashtirilgan. 1930-yil Tillakori madrasasida Samarqand ta mirlash ustaxonasi ʼ tashkil etildi, 1970-yilda Tillakori madrasasidagi yo‘qolib ketayozgan noyob zarhal naqshlar ustalar tomonidan ilmiy o‘rganilib, qayta tiklandi. 1974 yilda madrasaning peshtoq ravoqi va ravoq ichidagi qalqonsimon bag‘ali, guldastasi hamda xonaqoh gumbazi, ichidagi tilla halli bo‘rtma naqshlari qayta jilolandi. Baland gumbazi ustiga feruza rang koshin bilan qoplangan gumbaz o‘rnatildi. Bosh tarzidagi bezak mavzularining boyligi, ichki va tashqi naqshlarning serxashamligi, peshtoq qanosi va tokchasidagi iroqi kashtani eslatuvchi bezaklar, bo‘rtma yozuvlar o‘ziga xosdir. 1979 yilda masjidning ichki qismini bo‘yash va tiklash bo‘yicha ishlar yakunlandi. Hozirda Tillakori madrasasida Registon maydonining restavratsiya muzeyi ekspozitsiyasi joylashgan. Ravoq burchaklari, bezakli toqilarni to‘ldirishda koshinpaz ustalar turli usullarni qo‘llashgan (g‘ishtlarning mayda naqshlari koshinlarning handasiy va islimiy naqshlari bilan moslashtirilgan). Koshinkori ravoklarda yashil tangachalar, sarg‘ish yaproqlar va feruza poyalar aks ettirilgan. Xonaqoh izorasi koshin namoyon, devori, gumbazi va bag‘ali kundal uslubidagi serhasham naqshlarga boy. Mehrob ravog‘i va bag‘ali muqarnas kosachalar bilan to‘ldirilib, zarhal berilgan hamda Qur on oyatlaridan olingan bo‘rtma yozuvlar bilan hoshiyalangan. ʼ Eshiklar murakkab naqsh va yozuvlar bilan yog‘och o‘ymakorligida pardozlangan. Hovli saxni (50x50 m)ga marmar yotqizilgan. Atrofidagi hujralarga eshik, tobadoniga panjaralar ishlangan. Hujralar yoz kunlari ham salqin bo‘ladi. 62 Tillakori madrasasida muzey tashkil etilgan bo‘lib, unda madrasani ta mirlashga oidʼ narsalar saqlangan 115 . Qurilish ishlari 14 yil davom etdi va 1660 yilda Yalangtush Bahodir vafotidan so‘ng tugallandi. Ehtimol shu sababli, madrasaning ba zi elementlarini bezash ʼ ishlari to‘liq amalga oshirilmagan. Tillakori madrasasi qurilishi Registon maydonini loyihalashtirishni yakunladi va Tillakori masjid - madrasasi tarzining o‘qi esa ushbu o‘qqa perpendikulyar qilib o‘tkazilgan. Har ikkala binoning balandligi Ulugbek madrasasiga qiyoslanib ikki qavatli qilib quriladi. Natijada, ushbu uchta alohida qurilgan imoratlar o‘sha maydon atrofida o‘zaro muayyan bir me moriy tartib ʼ asosida joylashtirilib Registon ansamblini vujudga keltiradi 116 . Buxoro me morchilik maktabiga mansub bo‘lgan me mor, maydonda ʼ ʼ joylashgan boshqa ikkita madrasaning nisbatlarini ko‘r-ko‘rona nusxa ko‘chirmadi, balki oldidagi vazifani kompozitsion ravishda hal qildi, asosiy fasad qanotlarini kengaytirdi, bu esa maydonni bo‘sh joy bilan ta minladi. Madrasaning asosan ʼ Buxoro uslubida qurilgan. U markaziy maydondan va 16 hujraga (ikki tomonida sakkiztadan va satrda to‘rttadan) qaragan kamar nishlarga ega ikki qavatli old qanotlardan iborat. Fasadning simmetriyasi bir vaqtning o‘zida minora bo‘lib xizmat qilishi mumkin bo‘lgan, guldasta minoralardan iborat. Asosiy kirish portali uchta peshayvonli chuqur beshburchak joy bilan kesishgan. Madrasa hovlisi to‘rt-ayvanli atrofi hujra bilan o‘rab olingan bo‘lib, asosiy fasadi ikki qavatli. Tillakori masjidining portal gumbazli binosi hovlining g‘arbiy qismida joylashgan. Hovli simmetriyasini saqlab qolish uchun uning markaziy o‘qlarida qo‘shimcha hovli portallari o‘rnatilgan. Masjid uch qismdan iborat. O‘rtada rejada xoch shaklidagi xona mavjud bo‘lib, unda marmar mehrob va o‘n bir pog‘onali marmar minbar mavjud. Ikki tomondan, markaziy zal hovli tomonidan ochilgan ustunlar ustidagi galereyalar bilan tutashgan. Madrasaning tashqi va hovli qismlari geometrik, gul va epigrafik naqshlar bilan bezatilgan g‘isht va mozaikalar bilan qoplangan. Masjid devorlari va gumbazi 115 Туманович Н.Н. Герат в XVI - XVIII веках. –М.: Наука, 1989. – С. 141. 116 Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. – Б.227. 63 kundal texnikasi yordamida zarhaldan ko‘p foydalangan holda rasmlar bilan to‘liq qoplangan. Bizgacha yetib kelgan hujjatlarga ko‘ra, mazkur ikki madrasaning moddiy ta minoti uchun 11 610 tanob sug‘oriladigan yer, 8 ta do‘kondan keladigan daromadʼ vaqf qilib berilgan. Uning vaqf hujjatida o‘zi, 1646-47 yillarda qurdirgan Tillakori va 1618-1619 yillarda qurdirgan Sherdor madrasalari uchun ham 11610 tanob sug‘oriladigan yer, 8 ta do‘kon vaqf qilib berilgani qayd etilgan 117 . Bahodir Yalangtush tomonidan qurdirilgan Sherdor va Tillokori madrasalariga tegishli vaqf mulklari asosan Samarqandning Ofarinkent, Totkent, Shovdor tumanlarining Buyrachi (Buryochi), Qorayog‘och, Sog‘di kalon, Alhasan tepa, Oq- tepa, Naxri Haydar, Oq Muhammad-soy, Atoliq (Otaliq), Pahlavonhushi, Qorasuv, Oyimobod kabi qishloq va hududlarida joylashgan bo‘lib, ularning 26 ta yirik yer- mulklaridan iborat edi. Xususan, Shovdor tumanining Hinduvon degan joyida joylashgan vaqf mulklarini chegaralarini aniqlash uchun tuzilgan hujjat hozirgi kungacha saqlanib qolgan (Chexovich, 1954. 65-68-b). Shuningdek, unga qarashli ayrim yer-mulklari soliqlardan ham ozod qilingan (Chexovich, 1954. 8-9-b). Madrasalarni saqlash xarajatlari, mudarrislar maoshi, talabalar nafaqasida uzilish bo‘lmasligi uchun ko‘pdan-ko‘p ekin maydonlari, karvonsaroy, do‘kon singari daromadli joylarni ularga umrbod vaqf qilib bergan 118 . Tarixiy manbalar o‘rta asrlar tarixiga xos bo‘lgan an anaga muvofiq, ʼ Yalangto‘shbiyning yirik yer egasi bo‘lganligini tasdiqlaydi. Bahodir Yalangtush shaxsiy mulklari jihatdan Buxoro hukmdorlaridan keyin ikkinchi o‘rinda turgan. Ushbu mulklarga oid hujjatlar O.D. Chexovich tomonidan o‘rganilib ularning ayrimlari ilmiy muomlaga kiritilgan (Chexovich, 1954). Ushbu tadqiqotga asoslanib Bahodir Yalangtush mulklariga oid hujjatlarni quydagi qismlarga ajratish mumkin: Sotib olingan mulklarga oid vasiqalar; 117 Ахмедов Б.А. История Балха ( XVI -первая половина XVIII в.). Тошкент.: Фан, 1982. - С.107. 118 Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. – Б.227. 64 Vaqf mulklari; Soliqlardan ozod qilinganligi to‘g‘risidagi farmon (hukmnoma)lar. Bahodir Yalangtush tomonidan sotib olingan mulklarga oid hujjatlar qatoriga Xoja Hoshim Ahroriyning qizi Oybegimning yer-mulklarini kiritish mumkin. Ushbu hujjatda keltirilishicha, Oybegimga tegishli yer-mulklar Ofarikent tumanining Yarimtug‘ (Yarimchug‘) qishlog‘ida joylashgan. Mulk Oybegimning ishonchli vakili Abdulla o‘g‘li mehtar Kolva tomonidan Boyxoja o‘g‘li Yalangtushbiyga 4300 tangaga sotilgan (O‘zR MDA, 323-fond, 1-ro‘yxat №1197/6-7; Chexovich, 1954. 3- 7-b) 119 . Bunga o‘xshash hujjatlarda Yalangto‘shbiyning mulklari haqida yana bir qancha ma lumotlar keltirilgan bo‘lib (Shahrisabzda 52500 tangaga sotib olinganʼ 1100 tanob yer, Samarqandning Shavdor tumanida Ashur qushbegi o‘g‘illarining bir qism bog‘i va yerining sotib olinganligi, shu tumanning Hinduvon degan joyidan olingan yer), ular ushbu shaxsning iqtisodiy masalalarda ham nechog‘liq omilkor bo‘lganligidan dalolat beradi. Bunday yerlar hisobidan madrasalar uchun juda katta miqdorda vaqf tayin qilingan. O‘zRMDA xizinasida saqlanayotgan I-323 fond, 1-ro‘yxat, 1-kitobida 1180 - 1180/9, 1181/4 yig‘ma jildda Yalangtushbiyga tegishli umumiy hujjatlar bo‘lib, 1197-1197/6 yig‘ma jildlardagi hujjatlarda Yalangto‘shbiy Bahodurxon molu mulklari va unga berilgan vakolatlar, oldi-sotdi shartnomalari haqida ma lumotlar ʼ uchraydi 120 . Yalangtush Bahodirning o‘zi sotib olgan yer-mulklaridan tashqari, hukmdorlar tomonidan iqto qilib berilgan mulklari ham bo‘lgan. Bu haqida B.Ahmedovning Balx tarixiga bag‘ishlangan tadqiqotida batafsil ma lumot berilgan. Muallif Bahr al- ʼ asror asarining Londonda saqlanadigan nusxasidagi dalillarga asoslanib yozadiki, 1640 yilda Nadrmuhammadxon Balx viloyatiga qarashli Dariyi suf hududini 119 ТаневаГ.ЯлангтўшБаҳодирнингБухорохонлигисиёсийбарқарорлигинитаъминлаш-дагиўрни// Ўзбекистонтарихи.2019,3-сон.–Б.20-21. 120 Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент, 1994. – Б.227. 65 Kaxmerd, Molgan bilan birga va yana tulkichi, saykanchi, zirengi, kilegi, xazora- nikudari kabi urug‘lar yashaydigan yurtlarni Yalangtush Bahodirga iqto sifatida taqdim etgan 121 . G‘azna va Qandahorgacha bo‘lgan hududni o‘z ichiga olgan Garchiston iqtoʼ (katta yer-mulk) tarzida Yalangtush Bahodirga in om etilgan edi. O‘sha davrlarda ʼ yurtimizga kelgan rus elchisi Anisim Gribov (1641) ham Yalangtushbiyga tegishli iqto hududlarini yuqoridagidek tartibda bayon qilgan edi. Uning axborotida shuni ʼ o‘qish mumkin: «Balxdan soliq yig‘ish uchun Hindiston davlati sarhadlarida joylashgan Hindikush qishloqlarigacha boriladi. Balxdan to Hindikush bag‘ridagi hind qishloqlariga olib boruvchi yo‘l otliq uchun 7 kun, tuyada esa 14 kunlik yo‘ldir. Balx va Hind sarhadlari oralig‘idagi qishloqlar, shaharlar Buxoro va Balx xonlarining yaqin kishilaridan bo‘lmish Amir Yalangtushning mulki hisoblanadi”. «Bahr ul-asror” muallifi Yalangtushni xondan keyin ikkinchi eng badavlat shaxs deb ta riflaydi, uning mol-mulki miqdorini esa davlat xazinasi bilan qiyoslaydi. ʼ Sadaqai joriya amallaridan yana biri, inson vafotidan keyin solih va soliha farzandlar ota-onasi ishlarini davom ettirishdir. Yalangto‘sh bahodurning uch farzandi: bir o‘g‘il (Boybek) va ikki qizi (Iqlima bonu va Oybibi) haqida ma lumotlar bor ( Yalangto’sh Bahodir. wikipedia.org.). O‘g‘li Boybek Yalangto‘sh ʼ bahodur hayotligi chog‘ida vafot etganligi sababli (balki shu voqea sabab sarkardalik ishidan voz kechgan bo‘lishi mumkin), uning Registondagi obodonchilik ishlarini qiz farzandlari davom ettirgan 122 . Darhaqiqat, Samarqand shahrini tiklatgan buyuk hukmdorlar ichida Yalangtushbek Bahodir tarixda o‘zining alohida o‘rnini egalladi. Yalangtush Bahodir davrida madaniyat nihoyatda rivojlanib, o‘nlab obidalar qurildi. Uning davrida Samarqandning o‘zida shunchalik ko‘p madrasalar qurildiki, o‘rta asrlarda bunaqa hol kam uchrardi. 121 Ахмедов Б.А. История Балха ( XVI -первая половина XVIII в.). Тошкент.: Фан, 1982. - С.107. 122 Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI-- первой половине XIX века. Том 2. - Ташкент, Фан, 1966. – C. 40. 66 Yalangto‘sh Bahodirning nomini abadiylashtirgan omil uning siyosiy-harbiy faoliyati, go‘yoki tugamas boyligi emas, balki Yer yuzining sayqali sanalmish Samarqanddagi Registon maydonida qurdirgan ikki bino — Sherdor va Tillakori madrasalari bilan bog‘liq. III bobbo'yicha xulosa. Yalangtush Bahodirning ko'pqirrali faoliyati tadqiq etish orqali XVI asr oxiri XVII asr boshlarida Buxoro xonligining siyosiy, iqtisodiy-ijtimoiy hayotini, O'zbekiston arxitekturasining XVI-XVII asrga oid tarixini, Ashtarxoniylar davrida O'rta Osiyoda kechgan geosiyosiy jarayonlar tarixini, k'zbek davlatchiligi tarixining turli masalalarini, o'sha davrlarda Buxoro xonligi yuritgan tashqi siyosat va xalqaro munosabatlarini yanada kengroq o'rganish mumkin bo'ladi. Tarixda uch mashhur hukmdor - Amir Temur, Ulug‘bek Mirzo va Amir Yalangtush Bahodir o‘zlari qurdirgan me morchilik obidalari bilan shahrimiz Samarqandni Yer yuzi sayqaligaʼ aylantirishgan. Amir Temur Samarqandni poytaxtga aylantirib, naqshinkor binolar silsilasini qurishni boshlab bergan bo‘lsa, shaharning yuragi hisoblangan Registon maydoni Ulug‘bek Mirzo davrida vujudga kelgan (u vaqtda bu maydon «Sardavonak” deb atalib, taxminan Sari jo‘yi davonak ( Tez oqar ariq boshi ) ma nosidadir. Ulug‘bek bu maydonda madrasa, xonaqoh va karvonsaroy kabi uch ʼ binodan iborat o‘ziga xos obidalar guldastasini yaratadi. O‘z davrida, Yalangtush Bahodir ham Ulug‘bekning qurdirgan bu binokorlik majmuasi tuzilishini buzmadi. Darhaqiqat, Samarqand shahrini tiklatgan buyuk hukmdorlar ichida Yalangtushbek Bahodir tarixda o‘zining alohida o‘rnini egalladi. Yalangtush Bahodir davrida madaniyat nihoyatda rivojlanib, o‘nlab obidalar qurildi. Uning davrida Samarqandning o‘zida shunchalik ko‘p madrasalar qurildiki, o‘rta asrlarda bunaqa hol kam uchrardi. Yalangto‘sh Bahodirning nomini abadiylashtirgan omil uning siyosiy-harbiy faoliyati, go‘yoki tugamas boyligi emas, balki Yer yuzining sayqali sanalmish Samarqanddagi Registon maydonida qurdirgan ikki bino — Sherdor va Tillakori madrasalari bilan bog‘liq. Umumiy xulosa. 67 Yalangtushbiy Bahodir Markaziy Osiyo xalqlarining tarixida muhim o'rin egallagan tarixiy shaxs sifatida iz qoldirdi. Birinchidan, uning hukmronligi davrida Samarqand hududida ilm-fan, adabiyot va san'at yuksak darajada rivojlandi. Yalangtush Bahodir Samarqandda Amir Temur va Mirzo Ulug'bekdan so'ng ilm- fanga homiylik qildi. Ikkinchidan, Yalangtushbiy Bahodir hukmronligi davrida Samarqand diyori ancha obodonlashtirildi. Juda ko'plab me'moriy inshootlar qurib bitkazildi. Shu jumladan yer yuzining sayqali sanalmish Samarqand hududi Registon maydonidagi Sherdor va Tillakori madrasalari qurib bitkazilib, Registon maydoni hozirgi qiyofaga keltirildi 5-rasm . Uning hukmronligi davrida 1619-1635-yillarda Sherdor, 1646-1660-yillarda Tillakori madrasalari qurib bitkazildi. Tillakori madrasasi qurilishi tugallanmay turib 1656-yilda Yalangtushbiy Bahodir vafot etadi 6-rasm va qurilish ishlarini uning qizi Oybibi davom ettirib, oxiriga yetkazib qo'yadi. Yalangtush Bahodirni butun dunyodagi ko'plab tarixchilar qozoq botiri Jalangtos sifatida talqin etadi. Lekin bu boradagi ikkalasini farqini Malikovning ma'lumotlariga tayangan holda yuqorida bir qancha ma'lumotlar keltirdim. Amir Temur vafotidan so'ng Zarafshon vohasida yetishib chiqqan, XVII asrda Samarqand shahri hokimi bo'lgan yurtdoshimiz Yalangtush Baahodir hisoblanadi. Yalangtush Bahodir Mirzo Ulug'bekdan so'ng Samarqandda juda katta memorchilik ishlarini amalga oshiradi. Registon maydonida Sherdor va Tillakori madrasalari, Xo'ja Ahror Valiy qabristoni oldida Nodir devonbegi madrasasi va ko'plab ko'priklar qurdirgan, Siyob bozorini hozirgi joyiga ko'chirgan va uning yonida karvonsaroy, savdo rastalari qurdirgan. Yalangtush Bahodir Samarqan viloyatidagi hukmronligi davrida Samarqand vohasida madaniyat, adabiyot va san'at rivojlangan, ulkan obodonchilik ishlari amalga oshirilgan, yurt hududi chegaralari mustahkamlangan. Shu davrda Xitoy davlatiga chegaradosh bo'lgan turkiy xalqlar hayotiga xavf solib turgan jung'orlar hujumi hamda qozoq xonlarining bosqinchilik yurishlari Yalangtush Bahodirning 68 say-harakatlari bilan bartaraf etilgan. Yalangtush Bahodir boshchiligidagi qo'shin qozoq xalqini jung'orlar zulmidan saqlab qolgan, Balx viloyati aholisini boburiylardan ozod qilishda ham qatnashgan. Bugungi kunda tarixiy manbalarda, asosan, Yalangtush Bahodirning obodonchilik ishlari to'g'risida ma'lumot berilgan. Yalangtush Bahodirning shaxsiyati, siyosiy faoliyati, Markaziy Osiyo xalqlari tarixida tutgan o'rnini o'rganish va jamoatchilikka yetkazish dolzarb vazifa bo'lib turibdi. Mazkur asar ana shu ehtiyoj natijasida yaratilgan. Bu asarlar tarixiy manbalar asosida Yalangtush Bahodirning hayoti va hukmronligi davrida ilm-fan, san'at va madaniyatga homiylik qilganligi, oilada ota sifatida farzandlari bilan munosabatiga oid lavhalar qamrab olingan. Asarda tasvirlangan sarkardaning oilasi, faoliyati bilan bog'liq voqealar buyuq ajdodimizning insoniy qiyofasi, yurt ravnaqi yo'lidagi xizmatlarini teran tasavvur qilishimizga yordam beradi. Yalangtush Bahodirning ko'pqirrali faoliyati tadqiq etish orqali XVI asr oxiri XVII asr boshlarida Buxoro xonligining siyosiy, iqtisodiy-ijtimoiy hayotini, O'zbekiston arxitekturasining XVI-XVII asrga oid tarixini, Ashtarxoniylar davrida O'rta Osiyoda kechgan geosiyosiy jarayonlar tarixini, o'zbek davlatchiligi tarixining turli masalalarini, o'sha davrlarda Buxoro xonligi yuritgan tashqi siyosat va xalqaro munosabatlarini yanada kengroq o'rganish mumkin bo'ladi. Yuqorida tahlil qilingan tarixiy dalillar shuni tasdiqlaydiki, Yalangtush Bahodir xonlik siyosiy barqarorligi yo'lida qat'iy va to'g'ri qarorlar qabul qilgan siyosiy arbob, bu borada hukmdorlarga to'g'ri yo'lni ko'rsata olgan maslahatchi, qo'shni davlat siyosiy doiralari bilan manfaatli kelishuvlar va muzokaralar olib bora olgan mohir diplomat bo'lgan. Yalangtush Bahodir katta nufuzga ega bo'lgan adolatli, vatanparvar siyosatchi sifatida bir emas, uchta ashtarxoniy hukmdor- Imomqulixon, Nodir Muhammadxon va Abdulazizxon hukmronligi davrida davlat boshqaruvi, uning xavfsizligi va siyosiy barqarorligini saqlash yo'lida fidokorona xizmat qilgan tarixiy shaxsdir. XVII asrda yashagan Yalangtush Bahodir O'zbekiston 69 va butun Markaziy Osiyo xalqlarining tarixida harbiy bilimni puxta egallagan sarkarda, davlat boshqaruvida faol ishtirok etgan siyosatchi, madrasa ta'limini olgan ziyoli, hashamatli inshootlar qurdirgan homiykabi sifatlarni o'zida namoyon etgan murakkab tarixiy shaxs sifatida iz qoldirdi. Yalangtush Bahodir kabi tarixiy shaxslarning faoliyatini ilmiy jihatdan o'rganish masalasiga alohida e'tibor qaratilsa, Respublikaning barcha ta'lim muassasalarida Amir Temur, Jaloliddin Manguberdi, Yalangtush Bahodir singari sarkardalarni harbiy faoliyati o'rganish uchun alohida dars soatlari ajratilsa, maqsadga muvofiq bo'lar edi. Yuqorida tahlil qilingan tarixiy dalillar shuni tasdiqlaydiki, Yalangtush Bahodir xonlik siyosiy barqarorligi yo'lida qat'iy va to'g'ri qarorlar qabul qilgan siyosiy arbob, bu borada hukmdorlarga to'g'ri yo'lni ko'rsata olgan maslahatchi, qo'shni davlat siyosiy doiralari bilan manfaatli kelishuvlar va muzokaralar olib bora olgan mohir diplomat bo'lgan. Yalangtush Bahodir katta nufuzga ega bo'lgan adolatli, vatanparvar siyosatchi sifatida bir emas, uchta ashtarxoniy hukmdor- Imomqulixon, Nodir Muhammadxon va Abdulazizxon hukmronligi davrida davlat boshqaruvi, uning xavfsizligi va siyosiy barqarorligini saqlash yo'lida fidokorona xizmat qilgan tarixiy shaxsdir. XVII asrda yashagan Yalangtush Bahodir O'zbekiston va butun Markaziy Osiyo xalqlarining tarixida harbiy bilimni puxta egallagan sarkarda, davlat boshqaruvida faol ishtirok etgan siyosatchi, madrasa ta'limini olgan ziyoli, hashamatli inshootlar qurdirgan homiykabi sifatlarni o'zida namoyon etgan murakkab tarixiy shaxs sifatida uzidan ajoyib iz qoldirgan. Bundan tashqari Yalangtush Bahodir davri murakkab siyosiy davr bo'lganligi bilan ham ahamiyatlidir. Bu davrda bir tomondan ashtarxoniy hukmdorlar o'zaro taxt talashishar, ikkinchi tomondan esa bundan tashqi dushmanlar foydalanib qolishga urinib, mamalakat hududiga tashqi dushmanlar bostirib kirayotgan edi. Jumladan, bu davrda mamlakat hududiga Hindistkn hukmdori sanalgan boburiy hukmdorlar ( Shohjahon ) va bir necha bor qozoq sultonlari bostirib kirayotgan 70 edi. Yalangtush Bahodir esa yurt tinchligi uchun bor kuch-g'ayrati bilan harakat qilib, diyorimizni ulardan himoya qilayotgan edi. Shunday tarixiy murakkab davr bo'lishiga qaramay, bu davrda Samarqandda ilm-fan yuksak darajada rivojlandi 2- rasm. Bundan tashqari, yurt obodonchiligiga ham alohida e'tibor qaratdi. Yalangtush Bahodir o'z mablag'lari hisobidan vayrona holatga tushib qolgan Samarqanddagi Registon maydonida Ulug'bek madrasasi qarshisida Sherdor madrasasini, uning yonida esa Tillakori madrasasini bunyod ettirdi. Yalanto‘sh Bahodirning siyosiy faoliyati bilan bir qatorda uning madaniyatga homiylik qilgani ham hukmdor faoliyatini o‘rganishga muhim omil hisoblanadi. Jumladan, bugungi kun chet elda nafaqat Samarqandning ramzi, balki O‘zbekistonning ramzi sifatida ma'lum bo‘lgan Registon maydonidagi Tillakori (1646–1660) va Sherdor (1619–1636) madrasalari shaxsan Bahodir Yalangto‘sh tomonidan qurilgan. Aytish joizki, O‘zbekiston tarixida muhim o‘rin egallagan shaxslar to‘g‘risida bir qancha, maqola, risola, monografiyalar yaratilgani, ular faoliyatiga oid konferensiyalar uyushtirilgani holda Bahodir Yalangto‘sh faoliyatiga doir tadqiqotlar ancha kamligi ko‘zga tashlanadi. Yalangto‘sh Bahodir faoliyati bilan bog‘liq ba'zi tadqiqotlar qo‘shni Qozog‘istonda ham amalga oshirilgan bo‘lib, ularda aksariyat hollarda mazkur shaxs faoliyatini bir yoqlama talqin qilishgan. Shu munosabat bilan xalqaro tadqiqotchilar bilan hamkorlikda Bahodir Yalangto‘sh faoliyatiga doir «Bahodir Yalangto‘shning Markaziy Osiyo ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotida tutgan o‘rni» mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya o‘tkazish, konferensiya materiallari nashr ettirish, mazkur jarayonni OAV orqali keng targ‘ib qilish muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Eslatib o‘tamiz, Samarqand viloyati hokimi o‘rinbosari Rustam Qobilov Samarqandda Yalangto‘sh Bahodirga bag‘ishlangan bir nechta xalqaro 71 konferensiya bo‘lib o‘tishini ma'lum qildi. Shuningdek, Samarqand shahrida, Registon ansambilini yaqinida Yalangto‘sh Bahodir haykali o‘rnatiladi. ILOVALAR 1-rasm 72 2-rasm 3-rasm 73 4-rasm 5-rasm 74 6-rasm FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI Siyosiy adabiyotlar 1. I.Karimov. O`zbekistonning istiqlol va taraqqiyot yo`li. Toshkent., 1993. 2. I.Karimov. O`zbekiston - kelajagi buyuk davlat. Toshkent., 1993. 3.I.Karimov. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. Toshkent., 1996. 4. I.Karimov. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. Toshkent., 1994. 5 I.Karimov. Bunyodkorlik yo`lidan. Toshkent., 1996 6. I.Karimov. O`zbekiston XXI asrga intilmoqda. Toshkent., 1999. 7 Mirziyoyev SH.M. Olimlar, yosh tadqiqotchilar, ilmiy-tadqiqot muassasalari rahbarlari va ishlab chiqarish sektori vakillari bilan o‘tkazilgan uchrashuvidagi nutqi. 2020 yil 31 yanvar. 75 8. Mirziyoyev SH.M. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligining 27 yilligiga bag‘ishlangan nutqi. 2019 yil 7 dekabr. 9. Mirziyoyev SH.M. Muhammad al-Xorazmiy nomidagi maktabda yoshlar bilan o‘tkazilgan uchrashuvidagi nutqi. 2019 yil 27 dekabr. 10. Mirziyoyev SH.M. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga Murojaatnomasi. Toshkent , 2020 yil 24 yanvar . Asosiy adabiyotlar 1. Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI-- первой половине XIX века. Том 2. - Ташкент, Фан, 1966. 2. Ахмедов Б. История Балха. XVI первая половина XVIII в). Toshkent.: Fan, 1982. 3. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. Toshkent, 1994-yil. 4. Azamat Ziyo. O'zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimdan Rossiya bosqini davriga qadar. - T.: Sharq, 2001. 5. Azamat Ziyo. Yalangtush Bahodir - ilm-fan va madaniyat homiysi. Yangi O'zbekiston. 2021-yil, 3-mart. 44-son. 6. Taniyeva G. Yalangtush Bahodirning Buxoro xonligi siyosiy barqarorligini taminlashdagi o'rni // O'zbekiston tarixi. 2019, 3-son. 7. Malikov A. Yalangtush Boyhojibiy o'gli. 8. Мухаммед Юсуф Мунши. Муким-ханская история. Перевод примечания и указатели профессора А.А. Семенова. Ташкент, 1956. 9. Tursunkulovich, R. S. (2021). The social composition of immigrants from the russian empire to Turkestan;-Late 19th century-early 20th century.   ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal,   11(8), 21-26. 10. Туманович Н . Н . Герат в XVI-XVIII веках . – М .: Наука , 1989. 76 11. Yakubova, M. (2021). Lighting of the natural scientific spheres of Turkestan in the studies of german travelers.   International Journal of Intellectual Cultural Heritage,   1(1), 66-78. 12. Jakhongirovich, I. O. (2019). Changes in the management of samarkand in the second half of the XIX century and in the beginning of the 20th century.   Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR),   8(2), 449-455. Internet ma'lumotlari 1. http://www.assalom.uz/ - O‘zbekistonning birinchi qidiruv sistemasi. 2. http://www.book.uz/-O‘zbekistonRespublikasi xaqidagi axborotlarni uz ichiga olgan. 3.http://www.gov.uz/ - O‘zbekiston Respublikasi xukumati saxifasi. Rasmiy axborot, Oliy majlis qarorlari haqida ma’lumot beradi. 4. http://www.hravo.eastlink.uz/ - O‘zbekiston qonunchiligi yuridik informatsion sistemasiga bag‘ishlangan saxifa. Unda qonunlar, turli xujjatlar va kodekslar keltirilgan. 5. http://www.yahoo.com/ - eng ommabop qidiruv sistemasi. 6. http://www.inter.net.ru - Jurnal "Internet". 7. http://www.ba’t.uz/ - Ommabop ma’lumotlar to‘plami. 8. http://www.freenet.uz/ - Respublika Internet resurslari xaqidagi ma’lumotlar keltirilgan. 77

AMIR YALANGTUSH BAHODIR DAVRIDA SAMARQANDNING IJTIMOIY-SIYOSIY VA MADANIY HAYOTI MUNDARIJA KIRISH I BOB. YALANGTUSH BAHODIR FAOLIYATI TARIXSHUNOSLIKDA O'RGANILISHI. 1.1 Yalangtush Bahodir faoliyati yurtimiz tadqiqotchilari asarlarida aks etishi. 1.2 Yalangtush Bahodir faoliyati rus tadqiqotchilari tomonidan o'rganilishi. I bob bo'yicha xulosa. II BOB. YALANGTUSH BAHODIR MOHIR SARKARDA VA DAVLAT ARBOBI. 2.1 Yalangtush Bahodirning siyosiy kurash maydoniga kirib kelishi. 2.2 Yalangtush Bahodirning ashtarxoniy hukmdorlar bilan aloqasi. II bob bo'yicha xulosa. III BOB. YALANGTUSH BAHODIRNING SAMARQANDDA AMALGA OSHIRGAN BUNYODKORLIK ISHLARI. 3.1 Sherdor madrasasi. 3.2 Tillakori madrasasi. III bob bo'yicha xulosa. UMUMIY XULOSA. ILOVALAR. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI. 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O'rta Osiyo ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotida muhim o'rin egallagan mashhur sarkardalar, yo'lboshchilar va hukmdorlar hayoti va faoliyati ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan turli yozma manbalarda saqlanib qolgan. Ana shunday yirik shaxslardan biri Amir Temur vafotidan keyin Zarafshon vohasida yetishib chiqqan, XVII asrda Samarqand shahri hokimi bo'lgan yurtdoshimiz Yalangtush Baahodir sanaladi. Yalangtush Bahodir Mirzo Ulug'bekdan keyin Samarqandda juda katta memorchilik ishlarini amalga oshiradi. Registon maydonida Sherdor va Tillakori madrasalari, Xo'ja Ahror Valiy qabristoni oldida Nodir devonbegi madrasasi va ko'plab ko'priklar qurdirgan, Siyob bozorini hozirgi joyiga ku'chirgan va uning yonida karvonsaroy, savdo rastalari qurdirgan shaxsdir. Bundan tashqari Yalangtush Bahodir davri murakkab siyosiy davr bo'lganligi bilan ham ahamiyatlidir. Bu davrda bir tomondan ashtarxoniy hukmdorlar o'zaro taxt talashishar, ikkinchi tomondan esa bundan tashqi dushmanlar foydalanib qolishga urinib, mamalakat hududiga tashqi dushmanlar bostirib kirayotgan edi. Jumladan, bu davrda mamlakat hududiga Hindistkn hukmdori sanalgan boburiy hukmdorlar ( Shohjahon ) va bir necha bor qozoq sultonlari bostirib kirayotgan edi. Yalangtush Bahodir esa yurt tinchligi uchun bor kuch-g'ayrati bilan harakat qilib, diyorimizni ulardan himoya qilayotgan edi. Shunday tarixiy murakkab davr bo'lishiga qaramay, bu davrda Samarqandda ilm-fan yuksak darajada rivojlandi. Bundan tashqari, yurt obodonchiligiga ham alohida e'tibor qaratdi. Yalangtush Bahodir o'z mablag'lari hisobidan vayrona holatga tushib qolgan Samarqanddagi Registon maydonida Ulug'bek madrasasi qarshisida Sherdor madrasasini, uning yonida esa Tillakori madrasasini bunyod ettirdi. Yalangtush Bahodir Samarqand viloyatidagi hukmronligi davrida Samarqand vohasida madaniyat, adabiyot va san'at rivojlangan, ulkan obodonchilik ishlari amalga oshirilgan, yurt hududi chegaralari mustahkamlangan. Shu davrda Xitoy 2

davlatiga chegaradosh bo'lgan turkiy xalqlar hayotiga xavf solib turgan jung'orlar hujumi hamda qozoq xonlarining bosqinchilik yurishlari Yalangtush Bahodirning say-harakatlari bilan bartaraf etilgan. Yalangtush Bahodir boshchiligidagi qo'shin qozoq xalqini jung'orlar zulmidan saqlab qolgan, Balx viloyati aholisini boburiy hukmdorlardan ozod qilishda ham qatnashgan. Bugungi kunda tarixiy manbalarda, asosan, Yalangtush Bahodirning obodonchilik ishlari to'g'risida ma'lumot berilgan. Yalangtush Bahodirning shaxsiyati, siyosiy faoliyati, Markaziy Osiyo xalqlari tarixida tutgan o'rnini o'rganish va jamoatchilikka yetkazish dolzarb vazifa bo'lib turibdi. Mazkur asar ana shu ehtiyoj natijasida yaratilgan. Bu asarlar tarixiy manbalar asosida Yalangtush Bahodirning hayoti va hukmronligi davrida ilm-fan, san'at va madaniyatga homiylik qilganligi, oilada ota sifatida farzandlari bilan munosabatiga oid lavhalar qamrab olingan. Asarda tasvirlangan sarkardaning oilasi, faoliyati bilan bog'liq voqealar buyuq ajdodimizning insoniy qiyofasi, yurt ravnaqi yo'lidagi xizmatlarini teran tasavvur qilishimizga yordam beradi. Tadqiqot obyekti va predmeti. O’zbekiston miqyosida Yalangtush Bahodirning siyosiy faoliyatini o’rganish va o’rganish natijasida qo;lga kiritilgan tarixiy manbalar. Xususan, Sherdor va Tillakori madrasalaridagi tasvirlar va mahalliy hamda chet el tadqiqotchilarining asarlari. Tadqiqot maqsadi. XVII asr Ashtarxoniylar hukmonligi davridagi Buxoro xonligining ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotini o’rganish va bu davga oid bir qancha muammolarni tahlil qilish, ularning yurtimiz tarixini o’rganishdagi ahamiyatini aniqlashdan iboratdir. Tadqiqotning vazifalari. –Yalangto’sh Bahodirning siyosiy faoliyati haqida mustaqillikdan so’ng amalga oshirilgan tadqiqotlarni ma’lum bir tizimga solish umumlashtirish; -XVII asrda Buxoro xonligidagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatni o’rganishdagi muammolarga xorijlik mutaxassislarning qarashlarini tahlil qilib, bu muammolardan ayrimlarining yechimini topish; 3

- O’zbekistonda amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlarning natijalarini ilmiy muomalaga kiritish; - Sherdor va Tillakori madrasalarini o’rganish asosida ularning memorchilikda O’zbekiston tarixida tutgan o’rnini aniqlash; - O’zbekistonda xalqaro hamkorlikda amalga oshirilgan tadqiqotlarning ilmiy ahamiyatini aniqlash; Ilmiy yangiligi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi Yalangtushbiy Bahodir hukmronligi davri tarixiy murakkab davr bo'lganligiga qaramay Yalangtushbiy Bahodir o'zining hukmronligi davrida madaniyat, san'at, ilm-fan va adabiyot yuksak darajada rivojlangan. Yalangtush Bahodirning o'zi ilm-fanga alohida e'tibor qaratib homiylik qilgan. Tadqiqot ishining yana bir jihati dissertatsiyada Yalangtushbiy Bahodirning Samarqand shahri obodonchiligi yo'lida olib borgan bir qator ishlari ochib beriladi. Shu jumladan, shaharning Registon maydonida joylashgan Sherdor va Tillakori madrasalarini qurdirib, Registon maydonini hozirgi qiyofaga keltirgan tarixiy shaxs sifatida ulug'lanadi. U katta harbiy yurishlar natijasida uning qo'lida juda katta boylik to'planadi va shu boyliklarni yurt obodonchiligi ishlariga sarflaydi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Dissertetsiyaning asosiy masalasi XVII asrda Buxoro xonligida ro'y bergan siyosiy o'zgarishlar, shu jumladan ashtarxoniylar hukmronligi davridagi taxt uchun kurashlar, qo'shni davlatlar bilan amalga oshirilgan turli diplomatik aloqalar masalalari ochib berilgan. Bundan tashqari dissertatsiya ishida yer yuzining sayqali sanalmish Samarqand shahrining XVII asrdagi qiyofasi aks etilgan. Keyingi asosiy masala bu Yalangtush Bahodirning qozoq botiri Jalangtosdan bir nechta farqli jihatlari bir qator tarixchilarning fikrlari bilan farqlangan. Tadqiqot mavzusi bo'yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Dissertatsiya mavzusi bo'yicha foydalanilgan adabiyotlarda B.B Ahmedovning Balx tarixiga bag'ishlangan "История Балха" asari, Н.Н. Туманович Герат в XVI-XVIII 4

веках,Muhammad Tohiri Voxidning "Tarixi olamaroyi Abbosi" asari, Abu Tohirxo'janing "Samariya" asari, Mahmud ibn Valining “”Bahr ul-asror fi manoqibi ul-ahror” (“Olijanob kishilarning shon-shavkati haqida sirlar dengizi”) asari, chet el tadqiqotchilaridan M.M. Abramov, Gribov, Ivanov, Evarnetiskiy, Masalskiy, Massonlarning maqolalari, mustaqillikdan so'ng B. Ahmedovning "Tarixdan saboqlar", Azamat Ziyo. O'zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimdan Rossiya bosqini davriga qadar asari, Malikovning maqolalari, G. Taniyevaning maqolalari, T. Jo'rayevning fikrlariva boshqa tarixiy asarlar hamda internet ma'lumotlari asos qilib olindi. Bu asarlar chuqur tahlil qilinib o'rganib chiqildi va bir qator qo'shimcha fikrlar berildi. Bu asarlarda Yalangtushbiy Bahodirning nafaqat O'zbekiston balki, butun Markaziy Osiyo xalqlari tarixida chuqur iz qoldirganini bilib olamiz. Yalangtush Bahodir mohir sarkarda, siyosatshunos, diplomat bo'lishi bilan bir qatorda yurt obodonchiligi yo'lida ham bir qator ishlarni amalga oshirdi. Yalangtush Bahodirni biz tarixda Samarqand shahridagi Registon maydonida Sherdor va Tillakori madrasalarini qurib, Registonni hozirgi qiyofaga keltirgan tarixiy shaxs sifatida bu o'lka tarixida iz qoldirdi. Biz Yalangtushbiy Bahodirni yurt tinchligi uchun olib borgan urushlari va mohir diplomatiyasi bilangina emas, balki u ilm-fanga homiylik qilgani va yurt obodonchiligiga katta hissa qo'shgani, ayniqsa, Samarqanddagi Registon maydonini hozirgi qiyofaga keltirgan tarixiy, buyuk shaxs sifatida eslaymiz. Tadqiqotda qo'llanilgan metodikaning tavsifi. Dissertatsiya ishida tadqiq etilayotgan masalalarga tarixiy haqiqat va xolislik nuqtai-nazaridan yondashilgan. O'zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovning asarlarida tarixiy tadqiqotlar oldiga qo'ygan vazifalardan kelib chiqib, mavzuni yoritish bo'yicha ilmiy izlanishlar olib borish ko'zda tutilgan. Ilmiy muammoni o'rganish va tahlil qilishda tarixiy-falsafiy uslublardan mavhumlikdan murakkablikka intilish, qiyosiy solishtirma, obyektiv holatni tahlil qilish kabi metodlardan foydalanilgan. Shuningdek, ilmiy tadqiqotda XVII asrda Yalangtush Bahodir davrini o'rganishda 5

O'xshashlar

Registon ansamblining Samarqand tarixida tutgan o‘rni
Registon ansamblining Samarqand tarixida tutgan o‘rni
TEMURIYLAR DAVRIDA SAMARQANDDA MADANIY HAYOT
Abdulhamidxon II ning hayoti va siyosiy faoliyati
Amir Temur va Temuriylar davrida Samarqand me’morchiligi va shaharsozligi