8-9-SINFLARGA BUXORO XONLIGINING ROSSIYA ALOQALARINI YORITISHDA TARIXIY METODLRNING O'RNI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

210.7880859375 KB

Ko'chirib olish

8-9-SINFLARGA BUXORO XONLIGINING ROSSIYA ALOQALARINI
YORITISHDA TARIXIY METODLRNING O'RNI
MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………………
…..2
I BOB. BUXORO XONLIGINING TASHQI SAVDO-IQTISODIY
ALOQALARI………………………………………………………………………
…8
1.1. Buxoro xonligi va Rossiya aloqalari o' zaro munosabatlar shakllanishining
aso si…………………………………………………………………………………
…8
1.2. Buxoro xo'nligi va Rossiya o'rtasidagi elchilik
munosabatlari…………………..11
II BOB. BUXORO XONLIGINING ROSSIYA BILAN
ALOQALARI………...20
2.1. XVI-XVII asrda Buxoro xonligining Rossiya bilan aloqalari va uning o'ziga
xos
jihatlari……………………………………………………………………………….
.20
2.2. Х VIII asrda Buxoro xonligining Rossiya bilan aloqalari va uning o'ziga xos
jihatlari……………………………………………………………………………….
.35
III BOB. BUXORO XONLIGINING ROSSIYA BILAN ALOQALARI
MAVZUSINING MAKTAB DARSLIKLARIDA
BERILISHI………………….41
3.1. Mustaqillik yillarida nashr qilingan maktab darsliklarida Buxoro
xonligining Rossiya bilan aloqalari mavzusi
tahlili……………………………………………….41
1

3.2. Maktab darsliklarida Buxoro xonligining Rossiya bilan aloqalari mavzusini
innovatsion va yangi ped texnalogiyalar asosida
o'qitish…………………………….43
XULOSA ……………………………………………………………………………
..52
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO ' YXATI ……………………………...54
2

KIRISH
Markaziy Osiyo mintaqasi uzoq asrlar davomida geostrategik joylashuvi va
iqtisodiy imkoniyatlariga ko ' ra , muhim o ' rin tutgan. Buxoro xonligi hukmronligi
davrida ham XVI asr boshlarida bu yerda vujudga kelgan xonlikning tarixiy
rivojlanishida uning bir qator davlatlar bilan olib borgan tashqi aloqalari katta rol
o'ynagan. Shu jihatdan, Buxoro xonligining qo'shni davlatlar bilan o'zaro
aloqalarini tadqiq etish tarixiy voqelikni lokal, yani tor doirada emas, mintaqa va
mintaqalararo darajada ko'rish imkonini beradi. Ayniqsa, uning hududiy jihatdan
chegaradosh bolgan davlatlar bilan munosabatlari tarixini o'rganish orqali
mintaqada yuz bergan integratsiya jarayonlarini chuqur va har tomonlama
baholash mumkin. Bugungi kunda xorijning ko'pgina yetakchi ilmiy markazlarida
Buxoro xonligining tashqi aloqalari tarixini o'rganishga qaratilgan maxsus
loyihalar ustida ish olib borilayotganligi mazkur mavzuning bugungi kunda ham
dolzarbligini ko'rsatadi.
O'zbekiston Respublikasi dunyoning yirik davlatlari bilan keng miqyosli
hamkorlik olib borayotgan, ayniqsa, uning jahon hamjamiyati bilan tashqi aloqalari
yangi sifat bosqichiga ko'tarilayotgan sharoitda xalqaro aloqalar tarixini chuqur
tadqiq etishga alohida e'tibor qaratilmoqda. Zero, «bizning milliy davlatchiligimiz
necha ming yillik qadimiy tarix va boy madaniyatga ega. Binobarin, diplomatik
munosabatlar ham tariximizning eng chuqur qatlamlariga borib taqaladi. Bu
haqiqat nafaqat mamlakatimiz, balki dunyo olimlari tomonidan keng etirof
etilgan» 1
.
Shu jihatdan, XVI-XIX asrlarda O'rta Osiyo, jumladan, Buxoro xonligi
tashqi aloqalarini birlamchi manbalarga tayangan holda tadqiq qilish O'zbekiston
diplomatiyasi bo'sh tamoyillari va ustuvor yo'nalishlarining tarixiy ildizlarini ochib
berishda muhim ahamiyat kasb etadi. O'zbekiston qadim zamonlardan G'arb va
1
[Электрон ресурс:] Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Ташқи ишлар вазирлиги
ва мамлакатимизнинг хорижий давлатлардаги элчихоналари фаолиятига бағишланган йиғилишдаги нутқи //
https://president.uz/uz/lists/view/1423
3

Sharqni bog'lovchi qulay, tarixiy-geografik mintaqada joylashganligi, Buyuk Ipak
yo'lining asosiy yo'nalishlari mamlakatimiz hududidan o'tganligi turli xalqlarning
iqtisodiy, siyosiy, madaniy va diplomatik aloqalarida muhim o'rin egallab kelgan.
O 'r ta Osiyo davlatlari xususan, Buxoro xonligi uzoq davrlar mobaynida
Rossiya hamda Xitoy, Hindiston, Eron, Afg ' oniston va Sharqdagi boshqa
mamlakatlar bilan iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalarda bo 'l ib keldilar.
Ayniqsa, O'zbekistonning qo'shni davlatlar bilan hozirgi kundagi yaqin do'stona
aloqalarining ildizlari ana o'sha uzoq tarixiy davrga borib taqaladi. Shu nuqtai
nazardan O'zbekiston tarixining xonliklar davri bosqichi o'rganish muhim
ahamiyat kasb etadi. Chunki, Buxoro O'zbekistonnig qadimiy madaniy
maskanlaridan biri. Uning tarixi, madaniyati O'zbekistonda yashovchi barcha
xalqlar o'tmishining bir bo'lagi hisoblanadi. Alohida olingan bir qadimiy hudud
o'tmishini O'zbekiston tarixi doirasida maxsus o'rganish O'zbekiston mustaqillikka
erishgandan keyin boshlandi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning 2018 yil fevralda
Buxoro viloyatiga tashrifi Buxoro tarixini maxsus o'qitish borasidagi masalaning
ijobiy yechim topishiga yo'l ochdi. Buxoro tarixini tadqiq qilish natijasida amalga
oshirilgan nashr kitoblari Buxoro tarixining biror bir jihatini chuqur ochib berishga
qaratilganligi bilan ilmiy ehtiyojlarni qondirsa-da, keng kitobxonlar, qiziquvchilar,
havaskor tarixchilar, ayniqsa talabalar tafakkuri va ilmiy imkoniyatlariga muvofiq
keladigan nashrlarni tayyorlash zaruriyati hamon o'z dolzarbligini saqlab
qolmoqda.
Tarixiy rivojlanish pallasida davlatlarning o'zaro aloqalari muammosini
o'rganish dolzarb masala bo'lib hisoblanadi. Bir guruh tarixchilarning takidlashicha
yangi davrga kelib Sharq xalqlari rivojlanishdan to'xtagan va turg'unlik davrini
boshdan kechirishgan. Ammo bu fikrga ko'pgina tarixchi olimlar qo'shilmaydilar.
Chunki Markaziy Osiyo xalqlari tarixiga chuqurroq nazar tashlasak ular yuksak
rivojlangan moddiy va manaviy madaniyat yaratishga muvaffaq bo'lishganliklarini
4

ko'rishimiz mumkin. Buxoro xonligi bilan Rossiya o'rtasida olib borilgan madaniy,
savdo va siyosiy munosabatlar kabi tarixiy muammolarni o'quvchilarga pedagogik
texnalogiyalar asosida samarali tushuntirib berish ijobiy tomonga o'zgarishiga
turtki bermoqda. Hozirda yangilanga darsliklar va ma`lumotlarni o'quvchilarga
yetkazib berishda zamonaviy pedagogik texnalogiyalardan foydalanish samarali
hisoblanadi.
O ' zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-60 son
“2022-2026-yillarga mo ' ljallangan Yangi O ' zbekiston taraqqiyot strategiyasi”ning
“ Ma 'n aviy taraqqiyotni taminlash va sohani yangi bosqichga olib chiqish ” deb
nomlangan V-bo ' lim, yani “ O 'z bekiston tarixini o ' rganish va targ ' ib qilishni
yanada rivojlantirish haqidagi ” 77- -maqsadi vazifalarini bajarish va uni hayotga
tatbiq etish mazkur dissertatsiya tadqiqotining dolzarbligini ifodalaydi. Yani,
O'zbekiston Prezidenti takidlaganidek, “Biz o'z oldimizga mamlakatimizda
Uchinchi Renessans poydevorini barpo etishdek ulug' maqsadni qo'ygan
ekanmiz, buning uchun yangi Xorazmiylar, Beruniylar, Ibn Sinolar,
Ulug'beklar, Navoiy va Boburlarni tarbiyalab beradigan muhit va
sharoitlarni yaratishimiz kerak. Zero, “Biz buyuk davlat, buyuk tarix, buyuk
madaniyat yaratgan xalqmiz!” 2
.
Tadqiqot obyekti va predmeti. Buxoro xonligining tashqi aloqalari
tadqiqotning obyektini, Rossiya davlati bilan diplomatik aloqalari esa bitiruv
malakaviy ishining predmeti hisoblanadi.
Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Belgilangan asosiy maqsad — o'zbek
davlatchiligi tarixida o'ziga xos ahamiyatga ega bo'lgan XVI — XVIII asrlarda
Buxoro xonligining qo'shni davlatlar, xususan Rossiya bilan bevosita hamda
bilvosita amalga oshirgan iqtisodiy aloqalari, tashqi savdo va elchilik
munosabatlarini o'rganishdan iborat. Ana shu maqsaddan kelib chiqqan holda
2
Mirziyoyev Sh . M . “Biz buyuk davlat, buyuk tarix, buyuk madaniyat yaratgan xalqmiz!” //
https :// uzkimyosanoat . uz / uz / manaviyat / ajdodlarga - ehtirom / buyuk - davlat .
5

mavzuni yaxlit o'rganish uchun quyidagi vazifalarni amalga oshirish rejalashtirildi:
- Tadqiqotda qamrab olingan davriy chegara doirasida Buxoro xonligining
iqtisodiy holati tasvirlangan manba va adabiyotlarni tahlil etish orqali o'lka tashqi
iqtisodiy aloqalarining tarixiy ildizlarini ochib berish;
1. Buxoro xonligining XVI — XVIII asrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli,
bozorlar, karvonsaroylar faoliyati, savdo yo'llari hamda eksport va import tovarlar
turlarini o'rganish va aniqlash;
2. Buxoro xonligining qo'shni hamda xorij mamlakatlari bilan iqtisodiy
aloqalarining ayrim xususiyatlarini tahlil etish;
3. Chet el hukmron doiralarining Buxoro xonligi orqali o'tuvchi tranzit savdo
yo'llari bilan bog'liq rejalari, ko'zlagan maqsadlarini ko'rsatib berish;
4. G'arb va Sharqni bevosita va bilvosita bog'lagan yo'llar, ular holatida yuz
bergan o'zgarishlarni o'rganish;
5. O'zaro savdo aloqlarida muhim o'rin tutgan mollar va ular assortimentida
yuz bergan o'zgarishlarni ko'rsatib berish;
6. Buxoro xonligi bilan savdo aloqalarida vositachi bo'lgan mamlakatlar
savdogarlari uchun yaratilgan imtiyozlar va ulardan olingan boj tizimini o'rganish;
7. Buxoro xonligi hududi va uning iqtisodiy imkoniyatlari aks ettirilgan
mahalliy va xorijiy manba va adabiyotlarning Buxoro tarixi va o'zbek davlatchiligi
tarixini yangi malumotlar bilan to'ldirishda muhim manba bo'lib xizmat qilishini
ko'rsatish;
Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Buxoro xonligining Rossiya
davlati bilan diplomatik munosabatlar o'rnatishining sabablari, o'zaro aloqalar olib
borilgan yo'llar, munosabatlarning davriy o'zgarishlari, o'zaro almashingan
elchiliklarning maqsad va o'zaro munosabatlardagi ahamiyati va boshqa jihatlarni
yoritishda oquvchilarga metodlardan foydalangan holda tushuntirib berish.
6

Mavzu bo'yicha qisqacha adabiyotlar tahlili. O'rta Osiyo xonliklarining
xususan Buxoro xonligining Rossiya bilan o'zaro diplomatik va savdo aloqalari
bugungi kunga qadar bir qanch tarixchilar tomonidan ilmiy o'rganilgan.
V.V. Bartold o'zining Sharq tarixini o'rganishga bag'ishlangan ilmiy ishlarida
Rossiya va O'rta Osiyo o'rtasida aloqalarning rivojiga alohida etibor qaratib, uning
yozib qoldirishicha Rossiyaning Kaspiy dengizidan sharqda joylashgan
mamlakatlarga siyosiy va iqtisodiy jihatdan etibor qarata boshlashi XVII-XVIII
asrlarga tog'ri keladi 3
.
M.Yu.Yo'ldoshev o'z ilmiy ishida O'rta Osiyo va Rossiya o'rtasidagi ma'lumot
almashish yo'llariga alohida etibor qaratadi. Boshqa tarixchi olimlar kabi u ham
ular asosan ikki yo'l orqali yani Janubiy-Sharqiy va Sibir yo'llaridan
foydalanganliklari haqida yozadi 4
.
X. Z. Ziyoyev o'z tadqiqotlarini XVI-XIX asrda, O'rta Osiyo va Sibir
o'rtasidagi iqtisodiy aloqalarga qaratgan bo'lib, uning takidlashicha XVII asrning
ikkinchi yarmidan savdo aloqalarda Sibirning janubiy tarmog'i Rossiyaning
Yevropa qismidagi savdo aloqalariga nisbatan muhimroq ahamiyat kasb etgan 5 6
.
X.G'ulomov o'z maqolasini elchi F.Benevinining Buxoroga elchi sifatida
yuborilishiga qaratib muallifning fikricha, bu Pyotr I ning sharqqa qaratgan muhim
siyosatlaridan biri bo'lib, bu siyosatdan ko'zlangan maqsad Rossiyaning Sharqda
turgan o'rnini yanada mustahkamlash, eng avvalo Kaspiy dengizi hududida o'z
mavqeini tiklash, O'rta Osiyo xonliklari va qo'shni davlatlar bilan munosabatlarni
yaxshilashdan iborat bo'lgan 7
.
3
Бартольд В. В. Сочинения. - М., 1977. Т. 9.
4
Юлдашев M. Ю. К истории торговых и посольских связей Средней Азии с Россией в XV1— XVII вв.
Ташкент, 1964.
5
Зияев X. 3. Экономические связи Средней Азии с Сибирью в XVI — XIX вв. Ташкент, 1983; Uning ozi.
Развитие экономических, политических и культурных связей Узбекистана с Россией (конец XVI — начало
XIX века) // ОНУз. 1984.- №1; Uning o zi. Урта Осиё ва Сибирь: XVI— XIX асрлар. — Тошкент: АН УзССР.ʻ
6
Uning ozi. Средняя Азия и Сибирь (2 пол. XVI — XIX вв.). — Ташкент, 1964.
7
Гулямов X. О Посольстве Флорио Беневени в Бухару // Общественные науки в Узбекистане. — №2.—
Ташкент, 1978.
7

G.A.Hidoyatov o'zining monografik tadqiqotlarida inqilobgacha bo'lgan
adabiyotlarni o'rganish bilan bir qatorda ingliz tarixchilari asarlariga ham murojaat
qilgan 8
.
G.A.Ahmedjonov o'zining «O'rta Osiyoning Rossiyaga qo'shib olinishining
Sobiq Ittifoq davri tarixshunosligi» nomli ilmiy ishida Turkistonning Rossiya
tarkibiga qo'shilishi masalasiga alohida etibor qaratib, to'liqligicha bu borada Sobiq
Ittifoqda davrida yozilgan adabiyotlarni tadqiq etdi. Muallif hattoki ayrim
inqilobgacha bo'lgan yuqoridagi mavzuda yozilgan asarlarga ham murojaat qildi 17
.
Shu bilan birga mazkur tarixiy masala mustaqillik yillarida nashr etilgan bir
qator ilmiy tadqiqot ishlarining tarkibida ham o'rganildi. Xususan, H.Torayevning
Buxoro vohasining arxeologik o'rganilishi, vohada joylashgan ko'hna qorg'onlar,
Buxoroning shahar sifatida shakllanishi, sulolalar hukmronligi davrida ijtimoiy-
iqtisodiy, siyosiy va madanaiy hayoti tarixiga bag'ishlangan ishida Buxoro
xonligining Rossiya bilan munosabatlaridagi masalalarga to'xtalib o'tilgan 9
.
Shuningdek, keyingi yillarda Buxoro xonligining tashqi diplomatik aloqalari
A.Rasulov, R.R.Alimova va A.Zamonov kabi olimlarning ishlarida tahlil qilib
o'tildi 10
.
Tadqiqotda qo'llanilgan uslublarning qisqacha tavsifi. Tadqiqotni
amalgam oshirishda tarixiylik, xolislik, davriy izchillik, qiyosiy, tanqidiy, mantiqiy
va xronologik, semantik va pragmatik tahlil usullaridan va bir qancha metodlardan
foydalanildi.
8
Хидоятов Г.А. Из истории англо — русских отношений в Средней Азии в конце XIX в. (60 — 70 гг.). —
Ташкент, 1969.
9
Toraev H . Buxoro tarixi : o ' quv qo ' llanma . - Buxoro : Sadriddin Salim Buxoriy . Durdona nashriyoti, 2020. - 320 b.
10
Rasulov A, Isoqboyev A. Turkiston va Rossiya munosabatlari tarixi. //o ' quv qo ' llanma. — Namangan. 2012.
Алимова Р.Р. Ў рта Осиё хонликларининг қў шни давлатлар била н дипломатик ва савдо - иқ тисодий
муносабатлари (XVI-XX аср бошлари рус тарихшунослиги ва манбалари асосида ) . — Тошкент. 2017.;
Zamonov A. Buxoro xonligi tarixi. — Toshkent: Bayoz. 2021. — 264.
8

Tadqiqotning manbalari. Tadqiqotning asosiy manbalari bo'lib tarixiy
adabiyotlar, vaqtli nashrlar materiallari, turli davrlarda mavzu doirasida yaratilgan
monografiyalar, adabiyotlar va ilmiy maqolalar toplamlari xizmat qildi.
Tadqiqotning nazariy va uslubiy asoslari. Tadqiqotning metodologik va
nazariy asosini O'zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari, O'zbekiston
Respublikasida “ O'zbekistonda 2021-2030 yillarda tarix fanini rivojlantirish
konsepsiyasi ”, Rossiya va O'zbekiston tarixchilarining diplomatik munosabatlar
tahlil etilgan asarlari tashkil etadi. Keltirib o'tilgan yirik dalillarga asoslangan
malumotlar shuni ko'rsatib turubdiki, O'rta Osiyo bilan Rossiya o'rtasida savdo-
iqtisodiy va madaniy aloqalar ayniqsa XVII asrning 2-yarmidan boshlab yanada
rivojlangan bo'lib, bu esa O'zbekistonning iqtisodiy va madaniy jihatdan
rivojlanishiga yanada turtki bergan.
Tadqiqotning davriy chegarasi. Tadqiqotning xronologik chegarasi XVI
asrdan XVIII asrgacha yani Rossiya davlatchiligi tashkil topishi davri va uning
janubiy chegralarini mustahkamlashi hamda kengaytirishi jarayonlarini o'z ichiga
oladi. Rossiya davlatchiligi qo'shni davlatlar bilan keng ko'lamli tashqi aloqalar
olib borgan bo'lib, shuningdek ularga geosiyosiy jihatdan foydali hudud sifatida
qaragan. Rossiya imperialistik qudratli davlat sifatida ayniqsa siyosiy va iqtisodiy
aloqalar masalasiga alohida etibor qaratgan. Bu borada keyingi xronologik
bosqichlarda ham O'rta Osiyo davlatlari o'zaro munosabatlarda tub o'zgarishlar
amalga oshirilmoqda.
9

I BOB
BUXORO XONLIGINING TASHQI SAVDO-IQTISODIY
ALOQALARI
1.1. Buxoro xonligi va Rossiya aloqalari o' zaro munosabatlar shakllanishining
aso si
Ma'lumki, O'rta Osiyo va Rossiya xalqlari o'rtasidagi o'zaro munosabatlar
tarixi, hujjatlarga asoslanganda, IX asrga borib taqaladi. Ilk o'rta asrlar davomidagi
o'zaro munosabatlar bevosita emas, balki bilvosita amalga oshirilgan. Bunday
aloqalami L.N.Gumilev ramziy tarzda “Buyuk chol” deb nomlangan sahroda
istiqomat qiluvchi ko'chmanchi va sahroyilar o'rtasidagi vosita - deya ta'kidlagan.
Albatta, o'rta asrlardagi o'zaro munosabatlar, o'z xususiyatiga ko'ra, xalqlar
o'rtasida, xususan ko'chmanchilar va sahroyilar o'rtasidagi aloqalarni o'z ichiga
olgan. Bu aloqalar mohiyatiga ko'ra, asosan savdo-sotiq munosabatlari, xususan,
tovar almashtirishni o'z ichiga olganligini qayd etish mumkin. Agar tarixiy
jarayonlarga nazar solsak, Rossiya uchun Sharq bilan bo'lgan munosabatlar Garb
bilan bo'lgan aloqalarga nisbatan chuqurroq, kengroq va mazmun-mohiyatiga ko'ra
ahamiyatliroq bo'lganligi ko'zga tashlanadi.
Rossiya xalqlari hayotida Sharq davlatlari, xususan O'rta Osiyo xonliklari
ham muhimroq ahamiyat kasb etgan. Oxir-oqibatda bu o'zaro savdo munosabatlari
orqali va shuningdek, harbiy to'qnashuvlar tufavli ko'chmanchilar hayotini o'troq
turmush tarzi bilan aralashib ketishiga olib kelgan. XVI asr ikkinchi yarmida
Moskva davlati tomonidan Qozon va Astraxan xonliklari va keyinchalik Sibir
xonligi, Kabardin yerlarini bosib olingandan so'ng, Kaspiv dengizi va
Kavkazortiga chiqadigan yo llar ochildi. Natijada, O'rta Osiyo xonliklari va Eronʻ
bilan bevosita aloqa almashishiga sharoit yaratdi. Endilikda O'rta Osiyo xonliklari
va Rossiya o'rtasida tovar ayirboshlash, savdo ishlarini yuritish imkoniyatiari
kengaydi. O'rni kelganda ta'kidlash joizki, O'rta Osiyo bilan bo'ladigan savdo-
10

sotiq aloqalari Astraxan, Qozon. Nijniy Novgorod, Saratov kabi shaharlar
taraqqiyotiga ham yordam berdi Umuman olganda, Rossiya o'z oldiga, kelajakda
Yevropa davlatlarining Kaspiy atrofi, butun O'rta Osiyo, Eron, Hindiston va Xitoy
savdosining asosiy qismini egallash edi.
Ta'kidlash joizki, XVII asrning oxirgi choragiga qadar O'rta Osiyodan
kelgan savdogarlar Rossiya va Xitoy o'rtasidagi savdo-sotiq aloqalarida asosiy
vositachi hisoblanganlar. O'rta Osiyo savdogariari Balx, Buxoro, Xiva orqali
Rossiyaga bind mahsulotlarini, xususan choy, qimmatbaho toshlar, marvarid,
shirinlik yetkazib berardilar. Yana shunisi borki, o'zaro munosabatlar rivojida
O'rta Osiyo savdogariari Rossiya shaharlarida yoki aksincha rus savdogariari O'rta
Osiyoning turli shaharlarida savdo ishlari bilan yillar davomida bo'lishlari muhim
ahamiyat kasb etgan.
Shunday qilib, XVI-XVI1 asrlami Sharq va Rossiya o'rtasidagi
munosabatlarda ma'lum bir burilish davri deyish mumkin. O'zaro
munosabatlaming bu davrida tatarlarning u yoki bu darajada, xususan savdo-sotiq,
til va din, ruban o'rta osiyolik xalqlarga yaqinligi muhim ahamiyat kasb eta
boshlagan. Bunday holat Rossiyaga sharqona munosabat hamda an'analarni asta-
sekinlik bilan kirib bo'rishiga zamin yaratgan. Boshqacharoq ifodalaganda, o'zaro
munosabatlar vaqt o'tgan sari sharqona an'analar bilan boyib borgan. Yuqorida
qayd etilgan omillar, ma'lum darajada O'rta Osiyo va Rossiya o'rtasidagi masofaviy
uzoqlikni ma'lum darajada “yaqinlashtirdi”.
O'z navbatida bunday “shart-sharoit” Rossiyani O'rta Osiyo bilan savdo-
sotiq munosabatlarini o'z nazorati ostida rivojlanishi va hatto siyosiy aloqalami
o'rnatishiga turtki berdi. Ta'kidlash joizki, o'zaro munosabatlar rivojidagi bu
o'zgarishdan nafaqat Rossiya, balki O'rta Osiyo xonliklari ham manfatdor edi.
Tarixchi olim A.Rasulovning fikrlariga ko'ra Rossiya O'rta Osiyo xonliklari
bilan munosabatlami rivojlantirishdan qanday manfaatlarni ko'zda tutgan?
Birinchidan, Rossiya uchun O'rta Osiyo (ayniqsa gilam va kamon) tovarlari
11

muhim ahamiyat kasb etgan. Ikkinchidan, Rossiyani O'rta Osiyo xom-ashyolari
qiziqtirgan. Uchinchidan, Rossiya Yevropa mamlakatlari - Garbga nisbatan xom-
ashyo bazasi, oziq-ovqat mahsuiotlari yetkazib beruvchi qoloq mamlakat
hisoblangan holda, ayni paytda O'rta Osiyoga nisbatan teskarisi, ya'ni ancha ilg'or
davlat sanalardi. To'rtinchidan, Rossiya uchun O'rta Osiyo harbiy strategik,
iqtisodiy jihatdan ham qiziqish uygotardi.
O'z navbatida O'rta Osiyo xonlikl arming Rossiya bilan o'zaro
munosabatlami rivojlantirishdan qanday maqsadlar bor edi? Birinchidan, O'rta
Osiyo xonlikiari o'z hunannandchilik mahsulotlarini Rossiyaga sotishdan
manfaatdor edi. Ikkinchidan, O'rta Osiyo xonlikiari o'z hududida kamyob bolgan
Sibir mo'ynasi, baliq tishi, yogochdan yasalgan idishlarini xarid qilishdan
manfaatdor bo'lgan. Uchinchidan, Rossiyadagi metall va metall buyumlarini O'rta
Osiyoga keltirish, qurol-yaroq olishdan manfaatdor edilar.
Tarixiy jarayonlar tahlili shuni korsatadiki, O'rta Osiyo va Rossiya
munosabatlari o'zaro umumiy manfaatlarga asoslangan edi. O'zaro munosabatlarda
rus podsholari dastlabki paytlarda, O'rta Osiyo xonliklariga nisbatan tajovuzkorlik
niyatidan yiroq, ya'ni tinch-totuv, savdo, iqtisodiy munosabatlami rivojlantirishga
qaratilgan siyosatni olib bordilar. O'rta Osiyo va Rossiya munosabatlarida Sibir
bilan aloqalar muhim ahamiyat kasb etgan. Chunki, O'rta Osiyo qadim
zamonlardan Sibir bilan savdo-iqtisodiy, siyosiy va madaniy munosabatlar
o'rnatgan, barqaror savdo yo'llari muntazam xususiyatga ega bo'lib kelgan. O'rta
Osiyo xonlikiari va Rossiya o'rtasidagi munosabatlar har ikki tomon uchun ham,
xususan savdogarlar uchun muhim ahamiyatga ega bo'lgan.
O'rta Osiyo xonliklari va Rossiya o'rtasidagi munosabatlar har ikki tomon
uchun ham, xususan savdogarlar uchun muhim ahamiyatga ega bo'lgan. Masalan,
o'z davrida mashhur bo'lgan “Stroganovlar savdogarlar va sanoatchilar uyi” Sibir
xonlikiari ustiga yurish qilishi uchun o'zining qurolli otryadlarini tuzgan. Bundan
maqsad nafaqat mo'yna olish, balki u yerda o'rta osiyolik savdogarlar bilan savdo
12

qilish uchun yangi imkoniyatlami ham nazarda tutgan. Stroganovlarga berilgan
yorliqda (1574) buxoroliklar bilan erkin va o'lponsiz savdo qilish huquqi taqdim
etilgandi. Sibir uchun O'rta Osiyo bilan savdo qilish naqadar ahamiyatli ekanligi
haqida quyidagi dalil asos bo'la oladi: Masalan, 1596-yili shohga Sibirdan arznoma
yuboriladi, unda savdoni izga solish uchun Buxoroga elchilarni yuborish so'ralgan,
chunki keyingi paytlardagi bosqinchiliklar oqibatida O'rta Osiyo bilan savdo
aloqalariga putur yetkazilgan edi. Oxir-oqibatda bunday arznomalar o'rganib
chiqilib, barcha Sibir shaharlarida o'rta osiyolik savdogarlar o'lponsiz savdo qilish
imtiyozlariga va huquqlariga ega bo'lganlar.
O'zaro munosabatlar rivojlanishidagi ijtimoiy-siyosiy shart sharoitlar
diplomatik aloqalarni har tomonlama olib borishni, bu masala yechimida savdo
munosabatlarini tuzish hamda savdo karvonlari oldidagi yo'llarni ma'lum darajada
nazorat ostiga olish, xususan bu yo'llardagi sun'iy to'siq, taqiqlarga barham berib,
yo'llar qaroqchilarsiz bo'lishiga erishish zarur edi. O'rta Osiyo va Rossiya
o'rtasidagi umumsiyosiy aloqalar, xususan diplomatik munosabatlar doimiylik
xususiyatidan yiroq bo'lib, amalda imzo-muhrlar qo'yilgandan keyin ham, bu
shartnoma u yoki bu tomon nuqtai nazaridan qachongacha foyda keltirsa, o'sha
paytgachagina kuchda bo'lgan.
1.2. Buxoro xonligi va Rossiya o'rtasidagi elchilik munosabatlari
Qadimiy turkiy atamalami to'plab, ular yuzasidan keng ko'lamli izlanishlar
olib borgan taniqli turkshunos-lugatshunos L.Z.Budagovning ta'kidlashicha,
“elchi” atamasi aslida “el” ya'ni xalq, qabila, jamoa so'zidan kelib chiqqan. Buning
isboti uchun u “ellanmoq” - yarashmoq, do'stlashmoq, moyil bo'lmoq, “el turmoq”
- tinch, osoyishta, bo'ysunib yashamoq, “el bo'lmoq” - itoatkor, sadoqatli bo'lmoq
kabi atamalarga to'xtaladi. Yana shuni qayd etish lozimki, o'zaro munosabatlarni
tartibga solish, ellar orasidagi nizolarga barham berish, o'zaro yaxshi
munosabatlarni yo'lga qo'yish tarzida vujudga kelgan va oxir oqibatda bu elchilik
13

munosabatlariga aylangan. Umuman olgandan yuqoridagi fikrlar “elchi” atamasi
bo'yicha qisqa bir tushuncha bo'lib, O'rta Osiyo va Rossiya o'rtasidagi elchilik
aloqalarida birmuncha boshqacharoq ahamiyat kasb etgan. Chunki elchilik
aloqalaridagi tarixiy ildizlar shundan dalolat beradi.
Qadimiy qolyozmalarda “elchi” atamasining qator ko'rinishlari bor.
Masalan, favqulodda elchi - “elchiyi maxsus”, “elchiyi kabir” yoki “buyuk elchi”
atamalari oraliq elchilarga nisbatan ishlatilgan. “Ishur elchi” atamasi esa bo'shqa
mamlakatlarga bora turib, yo'ldagi mamlakat sarhadlaridan o'tayotganda uning
hukmdori huzuriga tashrif buyurgan elchiga nisbatan ishlatilgan. Boshqa yurtlarga
yo'llangan vakilga topshirilgan vazifani “elchilik” deb atalgan. O'zaro elchilar
almashinuvi esa “elchilashmoq” atamasi bilan yuritilgan. Ayni paytda “elchi”
atamasi turkiy davlatlarning o'zaro munosabatlarida qadimdan qo'llanib kelingan
“yalavoch” atamasi bilan ham bog'liq.
O'zbekistonlik olimlaming olib borgan izlanishlari natijasida Buxoro bilan
Rossiya o'rtasidagi munosabatlarni ilmiy ravishda tekshirib chiqib, rus olimlarning
(Jukovskiy, Veselovskiy, Ulyanitskiy va boshqalaming) ilgaridan hukm surib
kelgan fikrlariga qarama-qarshi o'laroq Rossiya bilan Buxoro o'rtasida bo'lgan
munosabatlardan asosiy maqsad, diplomatik aloqa tuzish emas, balki ko'pincha
savdo ishlari ekanligini hamda Buxoro tomonidan tuzilgan elchixona ham,
shuningdek Rossiya tomonidan tuzilgan elchixona ham Rossiya va Buxoroda
bo'lgan vaqtlarida asosan savdo ishlari bilan shug'ullanganliklarini, hattoki
elchilarning o'zlari ham bu ishga bosh qo'shganliklarini va elchilar orasida odatda
savdogar kishilar ham borligini, bu kishilar elchixonada ishlashdan foydalanib
turib savdo ishlari bilan shug'ullanganliklarini aniqlangan. Bundan tashqari, XVI
XVII asrlarda Buxoro bilan Rossiya o'rtasidagi munosabatlami o'rganish bilan
shug'ullangan olimlarning Rossiya Buxoro bilan yaqin munosabatda bo'lishni
xohlagan emas, bu munosabatlardagi tashabbus Buxorodan chiqqan. Moskva
davlati Buxoro elchixonasiga keraksiz tashvish, deb qaragan, degan qarashlari
14

mutlaqo noto'g'ri ekanligi aniqlandi. So'nggi ma'lumotlardan ma'lum bolishicha,
Rossiyaning Buxoroga bo'lgan munosabati tamomila xayrxohlikdan iborat
bo'lgani, o'zaro munosabatlardan har ikki tomon ham manfaatdor bo'lgan.
XVI-XVII asrlarda Buxoro bilan Rossiya o'rtasidagi savdoning uchta asosiy
ko'rinishi bo'lgan: 1. Mahalliy hunarmandlar ishlagan va keng iste'molga ketadigan
arzon va turli xil mollar bilan savdo-sotiq qiladigan “erkin” kupeslar savdosi. 2.
Rus podsholari va Buxoro xo'nligini elchixonalardagi josuslari orqali yuritilgan
savdosi. 3. Podsho bilan xon o'rtasida tovar ayirboshlashdan iborat bolgan savdo.
Ivan Grozniy davridan boshlab, ya'ni Qozon va Astraxan xonliklari Moskva davlati
tomonidan bosib olinganidan keyin, uning chegarasi O'rta Osiyoga yaqinlashgach,
O'rta Osiyo xonliklari - Buxoro, Xiva xonliklari bilan Rossiya o'rtasidagi savdo-
sotiq munosabatlari muntazam shaklga kirib mustahkamlandi, shu bilan birga bu
munosabatlarning shakllari ham o'zgarib turdi. Buxoro va Xiva savdogarlari o'z
mollarini keltirib sotadigan Astraxan Moskva davlatiga qarashli shaharga
aylangandan keyin Buxoro va Xiva xonliklari qudratli davlat bo'lgan Moskva
davlati bilan mo'tadil savdo-sotiq va diplomatik munosabatlarnii o'rnatishga
intilishi o'z-o'zidan ma'lum va aniq bir hodisadir.
Moskva davlatida turli-tuman ixtisoslarni o'z ichiga olgan ikki yuz choqli
har xil kasb egalari bor edi. Shu bilan birga hunarmandlik ishlari juda mayda
ixtisoslarga bo'lingan edi. Ayrim qishloq va shaharlar aksari ma'lum bir hunar
egalarini birlashtirar va alohida buyum ishlab chiqarish bilan nom chiqarar edilar.
Chunonchi, Smolensk shahri mato ishlab chiqarish bilan shuhrat qozongan,
Vyazma shahri chana, Tver shahri hunarmandlari yog'och idishlar yasash bilan
mashhur edi. Chet o'lkalarda, ayniqsa O'rta Osiyoda bunday buyumlarga talab
katta edi.
Hunarmandchilikning ixtisoslashishi va rivojlanishi munosabati bilan
Moskva davlati shaharlarining xususiyati ham o'zgardi. XVI asrda savdo-sanoat
markazlarida bozorlarda har bir mol uchun ayrim rastalarda bo'lar edi. Moskvadagi
15

bozorlarda maxsus mol sotadigan rastalar behisob edi. Masalan, charmfurushlik
rastasida yana etikdo'zlik, kovushdo'zlik va tagcharm rastalari ham bo'lar edi.
Yagona davlatning ko'p shaharlarida yarmarkalar paydo bo'ldi. XVI asrda bu
yarmarkalar juda katta ahamiyat qozondi va buyuk mamlakatning uzoq hududlarini
iqtisodiy jihatdan birlashtirdi hamda turli viloyatlarning tovarlarini Moskva
davlatining bir burchagidan ikkinchi burchagiga olib borib sotish uchun imkon
berdi. Yarmarkalarga turli joylaming hunarmandlari tomonidan ishlab chiqarilgan
xom-ashyo va mollar bilan juda ko'p savdogarlar borardilar.
Rus hukumati asosan Buxoro xonligi bilan diplomatik munosabatlar olib
borishga katta e'tibor qaratgan. Ayni paytda Buxoro xonligi ham Rus davlati bilan
aloqalar o'rnatishga intilgan. Jumladan, Ivan Grozniy hukmronligi davrida
Moskvaga 5 ta Buxoro elchiligi kelgan edi. Ammo Rus davlatidan Buxoro va
Xivaga yuborilgan elchilar soni ancha kam edi. Chunki Turkiston xonliklarida Rus
davlati elchilariga doimo shubha bilan qaraganlar. XVI asr ikkinchi yarmidan
XVIII asr boshlariga qadar Buxorodan Moskvaga kelganiga nisbatan Rossiyadan
Buxoroga uch barovar kam elchilik jo'natilgan edi.
Buxoro xonlari Astraxan orqali rus davlati bilan elchilik munosabatlarini
o'rnatishga harakat qilganlar. Chunonchi. 1557-yilda, yani Astraxan bosib
o'linishidan keyin bir yil o'tishi bilanoq Buxoro va Xiva xonliklari tomonidan u
yerga elchi yuborilgan. Elchilar Moskvaga borib, Rossiya bilan O'rta Osiyo
o'rtasidagi savdo aloqalarining samarali bo'lishini taminlash tog'risidagi takliflarni
malum qilganlar. Rus hukumati Volga — Kaspiy yo'li orqali savdoni kuchaytirish
mamlakat uchun juda foydali ekanligini etiborga olib, elchilarining takliflarini
mamnuniyat, bilan qabul qilib hurmat ko'rsatgan.
Rus yilnomasining ko'rsatishicha, 1558 yilda Buxoro, Samarqanddan
elchilar savdo-sotiqni kuchaytirish, do'stona munosabatlarni davom ettirish
takliflari bilan Moskvaga kelganlar. O'sha vaqtlarda rus hukumati o'zbek
xonliklariga o'z elchilarini yuborgan yoki yubormaganligi nomalum. 1558 yilda
16

Angliyaning Moskvadagi savdo kompaniyasining vakili Djenkinson rus
podshohining Xiva va Buxoro xonliklariga yozgan yorliqlarini bergan.
1559 yilda Buxoro xoni Djenkinson bilan birga o'z elchilarini Moskvaga
yuborgan. 1560 yilda Rossiyaga Buxorodan elchilar kelganligi m alum. Ayrim
malumotlarga ko'ra, Toshkent Volga yo'li orqali rus davlati bilan bevosita aloqa
ornatishga harakat qilgan. Bu haqda 1561 yilda Moskvaga Toshkent hokimi
elchisining kelishi guvohlik beradi. Moskvaga bunday elchi 1574 yilda ham
kelgan.
Ayrim elchilar Rossiyaga ikki marotaba kelgan. Masalan, Buxoro elchisi
Muhammadali 1589 yilda ham Xiva elchisi Kadish bilan birga Moskvaga kelgan.
Muhammadali bu kelishida Astraxan mahalliy hokimiyati o'zbek savdogarlaridan
belgilangan miqdorga nisbatan ochiqcha boj olayotganligini rus hukumatiga
malum qilib, bunga barham berilishini soragan. Shuningdek, elchi Astraxanda
ortiqcha boj olinishi orqasida savdogarlar u yerga bormay, Turkiyaga, Shemax va
Nogoy yerlariga ketayotganliklari haqida xabar bergan. Rus podshohi Feodor
Ivanovich elchi Muhamm adalining shikoyatini etiborga olib, savdogarlardan
ortiqcha boj olmaslik haqida Astraxan mahalliy hokimiyatiga farmon yuborgan.
XVI asr ikkinchi yarmida rus hukumati tomonidan ham o'zbek xonliklariga
elchilar yuborilgan edi. Jumladan, 1579 yilda podshoh Ivan Grozniy IV Yuriy
Matyuninni elchi, 1589 yilda esa podshoh Feodor Ivanovich tatar Baybir Tashevni
chopar sifatida Buxoroga jonatgan. Afsuski, bu elchi va choparning faoliyatiga oid
hujjatlarga ega emasmiz. Biroq aytish mumkinki, rus elchilarining vazifasiga
savdoni samarali davom ettirish haqida o'zbek xonliklari bilan muzokara olib
borishga kirgan.
Buxoro xonligi va Rossiya o'rtasidagi o'zaro munosabatlar, xususan rus
diplomatiyasining rivojlanishida ma'lum bir tarixiy an'analarga yondashilgani
ko'zga tashlanadi. Rus davlatida elchilarni uch tabaqaga bolar edilar: 1) ulug elchi,
2) oddiy elchi yoki vakil, 3) choparlar. Faqat duma a'zolari bolgan boyarlar va
17

zodagonlar ulug elchi yoki vakil sifatida yuborilar edilar. Mansab darajalari
pastroq bo'lgan bakovullar ham elchi qilib yuborilardi. Hatto kichik amaldorlar
chopar qilib yuborilar, ular odatda elchixonalardan, vakolatxonalardagi ishlarga
qatnasha olardilar. Choparlar o'zlari yuborilgan hukmdorning javobini tinglashga
huquqlari yo'q edi. Ular odatda o'z hukmdorlarining yorlig'ini olib kelib
topshirardilar. Ulug' elchilar va vakillar “javob tinglash" huquqiga ega edilar 11
.
Moskvadan jo'nab ketayotgan elchi odatda, avvalo, ishonch yorlig'i, ya'ni o'z
elchiligini tasdiqlovchi va hukmdorning elchiga ishonishni iltimos qilingan
qog'ozini olardi. Unda: “Elchining so'zi mening so'zim” deb yozilgan bolar edi.
Ikkinchidan, elchiga “Dasturilama" topshirilar, unda elchining qiladigan ishi,
elchixonaning maqsad va vazifalari mukammal bayon qilinar edi, shuningdek turli
holatlarda chet elda elchi o'zini qanday tutishi kerakligi ham ko'rsatilardi.
O'sha zamondagi odatlarga muvofiq, chet mamlakatda elchilar muayyan
huquqqa ega edilar. Bu huquqlarni elchilaming o'zlari ham, ularni yuborgan
podsho ham har jihatdan himoya qilardi. Buni biz mehmondo'stlik qoidalarini
buzganlik to'g'risida almashingan yorliqlardan aniq bilamiz. Elchi o'zi yuborilgan
mamlakat saroyida rioya qilinishi lozim bo'lgan asosiy talablardan biri - o'z
hukmdorining vakili sifatida o'ziga bo'lgan munosabatidir, ya'ni qabul marosimida
maxsus takalluf bo'lishini talab etar, agar qabul marosimida boshqa davlatlarning
elchilari ham hozir bo'Isalar, o'z podshosining obro' va martabasiga qarab joy
egallashi lozim edi. So'ngra elchi o'zi yuborilgan hukmdor mamlakatida o'zi va
hamrohlari uchun ozuqa talab qilishga, shuningdek o'zi, hamrohlari olib kelgan
podsholik mollari va o'ziga qarashli buyumlari uchun ulov talab qilishga haqli edi.
Bundan tashqari elchi o'z shaxsini va molining xavfsiz saqlanishini talab qilishga
va o'zi keltirgan mollarning bojxirojidan xori bo'lishini talab qilishga haqli edi.
11
Rasulov A, Isoqboyev A. Turkiston va Rossiya munosabatlari tarixi. //o ' quv qo ' llanima. — Namangan. 2012. —
B. 27.
18

Sovg'alarni, odatda, elchilarning o'zi qabul marosimida o'z qo'li bilan
topshirar va maxsus saroy amaldorlari tomonidan e'lon qilinib turilardi, shu bilan
birga elchiga bu sovg'alami xonning o'zidan boshqa hech kimga bermaslik
o'qtirilardi. Yorliqlami va sovg'a-salomlarni topshirish elchilar tomonidan podsho
dasturiamalini bajarishda asosiy o'rin tutardi. V.V. Bartold o'zining “XVII asrda
o'zbek xonlari saroyida qabul marosimlari” degan kitobida Mahmud ibn Valining
1634-1640 yillarga doir “Bahrul asror fi rnanoqibul ahyor” nomli qo'l yozmasidan
foydalanib, shu marosimlarni tasvirlaydi. Bu qo'l yozmada xonlar saroyidagi
barcha mansab va amal egalari va ularning vazifalari mukammal ko'rsatiladi va
ayrim mansablarni kimlar egallashi mumkinligi belgilanadi.
Buxoro xonining o'ng tomonidan ko'ra, chap tomonidagi joy faxriy o'rin
hisoblangan. Bayramlar, ziyofatlar va elchilarni yoki bir shahzoda yoinki boshqa
bir kimsani qabul qilish marosimida eng faxriy o'rinni, odatda, yasovulboshi
egallar edi. Yasovulboshining vazifasi boshqa hukmdorlar, sultonlar, elchilaming
sovg'alarini podsho oldidan olib o'tar va ularning arzlarini podshoga og'zaki
bildirardi. Yasovulboshi podsholari saroyidagi duma amaldorining vazifasini
bajarardi. Yasovulboshidan so'ng so'l eshik og'aboshi, undan keyin mirzaboshi,
songra xazinador o'tirar ediiar. O'ng tomonni o'ng eshik og'aboshi, o'ng qol
vazirlari ishg'ol qilardi. Taxt orqasida qorchi (soqchi) turardi. Qorchilar o'rqasida
qo'shbegi, uning orqasida chehra og'asi turardilar. Bu keyingi vazifada burungi
vaqtlarda to'rt kishi turardi. Hojiblar (saroy xizmatkorlari) eng keyindagi o'rinni
ishg'ol qilardi.
O'zbek xonlari saroylarida ajnabiy elchilar qabul qilish tartibi podsholari
saroyidagi singari maxsus qoidaga muvofiq o'tkazilar va ko'p jihatdan Moskva
saroylaridagi qabul marosimlariga o'xshab ketar edi. Farqi shunda ediki, xon
elchilarni aksari saroy ichida emas, balki bog'da qabul qilardi. Bunga o'sha
mamlakatning iqlimiy sharoitlari sabab bo'Isa kerak.
19

Yuqoridagi vazifalami bajarish O'rta Osiyo va Rossiya o'rtasidagi elchilik
aloqalarida ham ko'zga tashlanadi. Abdullaxon II tomonidan 1585- yilda
Muhammad Ali boshchiligida, 1589- yilda Do'stum boshchiligida Moskvaga
yuborilgan. Elchilar Moskva hukmdori tomonidan iliq kutib olingan. Bu ikki
elchilik oldiga o'rtadagi savdosotiq munosabatlarini tartibga solish vazifasi
yuklatilgan edi. Elchilar Rossiya podshosi Fyodor Ivanovichga Abdullaxon II ning
buxorolik savdogarlar uchun Moskva davlatidagi barcha shaharlarda erkin savdo
qilish imkoniyatini yaratish, Qozon va Astraxanda doimiy bozorlar ajratish iltimos
qilingan xatini keltirgan. Rus podshosi bu iltimoslami toliq bajarganligi o'sha davr
hujjatlarida o'z aksini topgan.
Buxoro va Rossiya o'rtasidagi do'stona aloqalar XVI asr oxirida xususan
Sibir xonligining ruslar tomonidan bosib olinishi tufayli biroz buzilgan bolsada,
amalda butunlay toxtab qolmadi. 1589- yili Moskvada bo'lgan Buxoro elchisi
Do'stum orqali Abdullaxon II ruslaming Sibir xonligidagi tajovuzini qoralagan va
o'z noroziligini bildirgan edi. 1589- yildayoq Buxoroga tatar millatiga mansub
Boybori Toychiev boshchiligidagi Moskva elchilari keladi va buxorolik
savdogarlarga Sibir shaharlarida katta imtiyozlar yaratishga rus hukumati tayyor
ekanini bildirib, ikki o'rtadagi siyosiy kelishmovchiliklarni biroz yumshatishga
erishdi. XVII asrda Buxoro va Moskva davlati o'rtasidagi elchilik aloqalari yanada
rivojlandi.
Masalan, 1619- yilda Imomqulixonning Odambiy boshchiligidagi elchilari
Moskvada, Rossiya podshosi, Romanovlar sulolasining birinchi vakili Mixail
Fyodorovich huzurida bo'ldi. Bu elchilik missiyasiga javoban podsho Mixail
Fyodorovich tomonidan Ivan Danilovich Xoxlov boshchiligida elchilar Buxoroga
jo'natiladi. Lekin bu elchi Buxoroda ushlanib qolganligi va quruq qo'l bilan
qaytarilganligi uchun Sibir (Tyumen shahri) orqaii 1622- yilda Tobolskka kelgan
va Moskvaga borishni moljallagan Buxoro elchisi Balik Chobakov sovuq kutib
20

olinib, rus podshosining Imomqulixonga yozgan xati bilan Buxoroga qaytarib
yuborilgan.
Bu xatda rus podshosi o'rtadagi aloqalami davom ettirishni taklif etib,
elchilami Moskvaga uzoq Sibir orqali emas, Astraxan orqaii yuborishni taklif
qilgan. 1716- yil fevralda Buxoro xonligi elchisi Xonquli topchiboshi Astraxanga
keldi. U bilan birga savdogar Xasan bobo, ikki yasovul, xotini va bolalari ham
kelgan edi. Buxoro xoni Abulfayzxon Rossiya podshosi Pyotr I ga 36 nafar rus
asirlarini ham ozod qilib yuborgan edi. Buxoro xoni Astraxan ober-komendanti
Chirikov nomiga yozilgan yorliqda o'zaro yaxshi qo'shnichilik aloqalari va savdo-
sotiq aloqalarini davom ettirish maqsadida elchi yuborayotganini bildiradi.
Shuningdek, ushbu elchilik orqali Rossiyaning Kaspiy dengizi sharqiy
qirg'oqlarida shahar-qal'alar qurish rejasini qo'llab-quvvatlashini ham bildiradi.
Demak, Buxoroda Pyotr I tomonidan Kaspiy dengizi qirgoqlarida qal'a istehkomlar
qurilayotgani haqida xabardor bo'lganlar. 1716- yil 16- martda Pyotr I tomonidan
Abulfayzxon nomiga yozilgan yorliqda A.Bekovich-Cherkasskiy ekspeditsiyasi
“Rossiya davlati va Buxoro xonligi uchun umumiy manfaatlarga asoslangan
zarurat” tufayli yuborilganligi va shuning uchun ham A.BekovichCherkasskiy
hurmatini joyiga qo'yishni so'ragan.
Buxoro elchisini Rossiya poytaxtida kutib olish va qabul marosimlari ham
o'ziga xos tarzda amalga oshirilgan. Buxoro elchisi Peterburgga oz masofa
qolganda tashrif boyicha ruxsat berilishini kutib toxtashi lozim edi. Belgilangan
kunda elchi va uning hamrohlari uchun uchta kareta' yuborilgan. Rossiya
devonxonasi vakili elchi va uning hamrohlarini sog'-salomat yetib kelganlari bilan
qutlagandan keyin o'zini senatorlar tomonidan kutib olishga yuborilganini hamda
mehmonlarni ajratilgan joyga qadar kuzatib qoyishini bildirgan. Qabul qilingan
tartibga ko'ra, kelgan elchi va uning hamrohlari Rossiya devonxonasi vakilini tik
turgan holda eshitishlari, unga minnatdorchilik bildirishlari, shoh va vazirlar
salomatligini sorashlari kerak edi. Bir ozdan keyin elchi Rossiya devonxonasi
21

vakili bilan birinchi karetaga, Buxoro savdogari va rus amaldori ikkinchi karetaga,
oxun va tilmoch uchinchi karetaga o'tirishgan.
Elchilik sekinlik bilan yura boshlagan, chunki birinchi kareta yonida tilmoch
ham yurib, elchi Rossiya devonxonasi vakili bilan suhbatlashib ketgan. Elchini
poytaxtga kirib kelishi bilan uni yolning ikki tomonida juda ko'p miqdordagi
olamon, piyoda askarlar polki toplar yonida saf tortib kutib olganlar. Buxoro
elchisi Xonquli topchiboshi 1717- yil 26- iyunda Peterburgga yetib kelgan bo'lsa-
da, uni qabul qilish 3- iyulga belgilangan. Senatorlar tomonidan qabul qilingan
Xonquli to'pchiboshiga Buxoro xonining maktubini topshirishi soralganida u
qat'iylik bilan “Yorliqni xonning xohish-irodasiga ko'ra, shaxsan podshoh Pyotr I
ga topshiriladi”, degan. Shu boisdan ham Xonquli topchiboshini Pyotr 1 poytaxtga
qaytganidan so'ng 1717- yil 20- oktabrda qabul qilgan. Pyotr I bilan uchrashuv
uchun elchiga Rossiya devonxonasi o'rinbosari Snafirov karetasi. savdogar Xasan
boboga esa senat kotibi karetasini yuborilgan. Buxoro elchisi sovg'a-salomlarini 12
nafar askarlar ko'tarib borgan.
Sovg'alar ichida eng qimmatbahosi sifatida Buxorodan ozod qilib yuborilgan
rus qullari e'tirof etilgan. Qabul Senatning yuqori palatasida bo'lib, eshik
ro'parasidagi baland joyda Pyotr I tik turgan holda elchini qabul qilgan. Elchi
eshikdan kirib, tiz cho'kkan va xon nomidan egilib salom bergan. Xonquli
topchiboshi Pyotr I ni shvedlar ustidan qozongan g'alabasi bilan qutlagan hamda
sovg'alarni topshirgan. Shundan so'ng Xonquli topchiboshi “Ishonch yorlig'i”ni
topshirgan. “ishonch yorlig'i”ni Pyotr I ning ishorasi bilan devonxona o'rinbosari
Shafirov qabul qilgan. “Ishonch yorlig'ida Abulfayzxon Xonquli topchiboshi elchi
sifatida yuborilgani, u Rossiya urf-odatlarini yaxshi bilishi, Buxoro hukumati
o'zaro yaxshi qoshnichilik munosabatlari hamda savdo-sotiqni rivojlantirishdan
manfaatdor ekanligi ta'kidlangan. Yorliqdan tashqari podsho nomiga yozilgan xat
ham bitilgan bolib, unda Astraxanda buxoroliklar asirda ekanligi, Buxorodan ozod
qilib yuborilgan 36 nafar rus qullari evaziga ulami ozod qilish so'ralgan edi.
22

Buxoro xoni Abulfayzxonga maxsus rus otryadini taklif etishi hamda
Turkiston o'lkasida oltin zahiralari mavjud joylami o'rganishi lozim edi.
F.Beneveni Buxoroda 1721-1724- yillari faoliyat ko'rsatib, Buxoro xonini Xiva
xonligini qo'llab-quvvatlamaslikka ko'ndiradi. F.Beneveni elchiligi xodimi
N.Miner savdogar niqobi ostida bir necha bor Hirot, Balx va Badaxshonga borib
keladi. U amalda elchi F.Benevenining topshirig'ini bajarib, toplagan
ma'lumotlarini Peterburgga yetkazish ishlari bilan hairi shug'ullangan. Mazkur
davrda Buxoro amirligi va Rossiya o'rtasidagi elchilik aloqalarida baxorolik
Emazar Maqsudov alohida o'rin tutadi. 1761- yilda savdo karvoni orqali kelgan
E.Maqsudovga elchilik talablariga rioya qilinmagani bois Orenburgdan
Peterburgga borishga ruxsat berilmagan. 1774- yilda yana u elchi sifatida
kelganida Peterburgga qadar borishga muvaffaq bo'lgan va Rossiya imperatritsasi
Yekaterina II qabulida bo'lgan. Manbalarda qayd etilishicha, E.Maqsudovning
mohir diplomatligi tufayli Rossiya imperatritsasining hurmat-e'tiboriga Buxoro
xoni Abulfayzxonga maxsus rus otryadini taklif etishi hamda Turkiston o'lkasida
oltin zahiralari mavjud joylami o'rganishi lozim edi.
F.Beneveni Buxoroda 1721-1724- yillari faoliyat ko'rsatib, Buxoro xonini
Xiva xonligini qo'llab-quvvatlamaslikka ko'ndiradi. F.Beneveni elchiligi xodimi
N.Miner savdogar niqobi ostida bir necha bor Hirot, Balx va Badaxshonga bo'rib
keladi. U amalda elchi F.Benevenining topshirig'ini bajarib, toplagan
ma'lumotlarini Peterburgga yetkazish ishlari bilan ham shug'ullangan. Mazkur
davrda Buxoro amirligi va Rossiya o'rtasidagi elchilik aloqalarida baxorolik
Emazar Maqsudov alohida o'rin tutadi. 1761- yilda savdo karvoni o'rqali kelgan
E.Maqsudovga elchilik talablariga rioya qilinmagani bois Orenburgdan
Peterburgga borishga ruxsat berilmagan. 1774- yilda yana u elchi sifatida
kelganida Peterburgga qadar borishga muvaffaq bo'lgan va Rossiya imperatritsasi
Yekaterina II qabulida bo'lgan. Manbalarda qayd etilishicha, E.Maqsudovning
23

mohir diplomatligi tufayli Rossiya imperatritsasining hurmat-e'tiboriga sazavor
bo'lgan.
Uning 1780- yilgi elchi sifatidagi tashrifi chog'ida Peterburgda yuqori
darajadagi e'tibor bilan qabul qilingan. 1780- yil 18-avgustida Rossiya imperatori
Buxoro amiriga yozgan xatida Rossiya ilgarigidek Buxoro bilan o'zaro
munosabatlami tinch-totuvlikka asoslangan hollarda olib borish hamda savdo
aloqalaridan har ikki tomon foydalanishi hamda so'ralgan. Ammo yana Buxoro
savdogarlariga nafaqat Orenburgda, balki Rossiyaning boshqa shaharlarida ham
savdo qilish boyicha so'rovi qondirilmaydi. Chunki Buxoro savdogarlarining
Rossiyaning markaziy shaharlarida erkin savdo qilishlari rus savdosi uchun zarar
keltirishi qayd etilardi.
1780- yili rus savdogarlari istak va talablariga muvofiq Buxoroda savdo
vakolatxonasini ochish maqsadga muvofiq deb topildi. Shu munosabat bilan
Orenburgdan Buxoroga (yuqori darajadagi rahbariyat ruxsati bilan - mualliflar)
1780- yili Rossiya davlati va umumiy manfaatlaridan kelib chiqib, Buxoroda savdo
vakolatxonasini ochish uchun M. Bikchurin boshchiligidagi maxsus elchilikni
Orenburgdan Buxoroga yubordi. M.Bikchuringa yuklatilgan vazifalar qatorida
Orenburg va Buxoro oralig'idagi yo'lni har tomonlama o'rganish ham bor edi.
M.Bikchurin ko'zda tutilgan hamma vazifalami bajargani holda, Buxoro amirining
Rossiya savdo vakolatxonasini ochishga roziligini ololmay qaytdi.
24

II BOB
BUXORO XONLIGINING ROSSIYA BILAN ALOQALARI
2.1. XVI-XVII asrda Buxoro xonligining Rossiya bilan aloqalari va uning
o'ziga xos jihatlari
XV I — XI X as r l ar da O ' r t a Os i y od a u ch al a xo nl i kn i n g hukmronlik
davrida Buxoro, Xiva, Toshkent, Qo ' qon savdogarlari Hindiston, Eron, Koshgar,
Sibir, Qozoq va Nogoy xonliklariga tovar o ' lib borib savdo —sotiq qilardilar. Asrlar
davomida bu iqtisodiy aloqalar xonliklarning xo'jalik hayoti — iqtisodiy va
madaniy t araqqiyotiga, ayniqsa shaharlar hayotining rivojlanishiga sezilarli
turtki bo'lgan edi.
Shu jumladan Buxoro xonligining qo'shni sharq davlatlari bilan savdo-
iqtisodiy munosabatlari o'sha mamlakatlarning ijtimoiy — iqtisodiy va siyosiy
ahvoliga bog'liq holda tarixiy manbalarda o'z ifodasini topgan.
Buxoro xonligining, qolaversa har uchchala xonlikning qo'shni Sharq
mamlakatlari bilan savdo aloqalarini o'rganishda qo'lyozma manbalar, rus elchilari
va diplomatlarining faoliyatlari bilan bog'liq yozma yodgorliklar katta ro'l
o'ynaydi. Ular, xususan Sharq davlatlarining ijtimoiy — iqtisodiy va siyosiy
tarixi haqida ham qimmatli malumotlar qoldirganlar. Masalan, Buxoro xonligi
va u bilan bog'liq holda bir qator Sharq mamlakatlari h a q i d a g i m u h i m
m a l u m o t l a r s a v d o g a r l a r v a q o c h o q r u s asirlarining axborotlarida ham o'z
aksini topgan.
Eslatib o ' tish joizki, ilmiy malumotlar davr jihatidan birmuncha kechroq
chop qilingan. Masalan: XVI — XVIII asrlardagi rus elchi va
diplomatlarining materiallari asosan XIX asrlarda nashr qilingan. Leki n, O'rta
Osiyo xonliklarining qo'shni Sharq davlatlari bilan savdo aloqalari haqidagi
xabarlari asosan, XVIII asr oxirlari va XIX asr boshlarida chop qilingan asarlardan
o'rin olgan .
25

V.V.Bartoldning yozishiga ko'ra, XVI asrdan boshlab Buxoro xonligining
tashqi aloqalariga doir malumotlar Rossiyaga nugoy knyazlari orqali yetib kelgan
ekan.
Malumki, O'rta Osiyo xonliklarining qo'shni davlatlar bilan savdo —
iqtisodiy aloqalari qanchalik zarur va ahamiyatli bo'lmasin, bu aloqalar ichki
ijtimoiy — iqtisodiy va siyosiy munosabatlarda barqarorlik yoqligi tufayli
tranzit savdo uchun yaxshi imkoniyatlar ochib bera olmagai. Zero, tranzit savdo
O'rta Osiyo uchun muhim ro'l o'ynardi. Shu bilan birgalikda, so'nggi o'rta asrlarda
— jahon savdo yo'llarining o'zgarishi, buyuk geografik kashfiyotlar, Eronning
doimiy ravishda Turkiya va O'rta Osiyo xonliklari bilan harbiy ziddiyat l ar i , X VI
as r d an bo sh l a b O 'r t a O si yo da gi si yo si y beqarorlik Movarounnahrning
oldingi dovrugiga, yani uning jahon tranzit savdo markazi maqomiga putur
yetkazgan. Shuning uchun, XVI asrdan boshlab O'rta Osiyo Rossiya bilan savdo
aloqalaridan: ko'proq va ishonchliroq manfaatdor bo'la boshlagan. Asta — sekin
Moskva davlati O ' rta Osiyoning tashqi savdosida muhim ro ' l o ' ynay boshlagan.
Ikkinchi tomondan, g ' arbda kapitalistik munosabatlarning paydo bo ' lishi
va rivojlanishi Yevropa davlatlarining Sharq davlatlariga yaqinlashuviga sabab
bo ' ldi. Jumladan, ingliz savdo kompaniyasining vakili A.Jenkinsonning O'rta
Osiyoga yuborilishi (XVI asr) bu harakatning yaqqol isboti edi. Biroq
A.Jenkinsonning hisobot va malumotlari O'rta Osiyo xonliklari tashqi iqtisodiy
munosabatlari tarixi uchun qimmatli material ekani biz uchun muhim 1
.
A.Jenkinson sayohatining maqsad va vazifalari tarixchilar tomonidan bir
qadar o ' rganilgan. Ammo tadqiqotchilar bu masalaga har bir holda o ' zlarining
maqsadlari nuqtai nazaridan yondoshganlar. Masalan: Yu. A. Sokolov, "Moskva
kompaniya"sining asosiy maqsadlaridan kelib chiqqan holda, Hindistonga
Rossiya Sharq bilan savdo aloqalari olib borgan yollari orqali kirib borishi lozim
edi, deb hisoblab, quyidagicha yozgan: «Inglizlarning Rossiya orqali Hindistonga
26

kirib borish yol'ini qidirib topish ishiga kompaniyaning eng faol vakillaridan biri
Antoniy Jenkinson asos solgan» 2
.
Demak, A. Jenkinsonning O'rta Osiyoga sayohat qilishidan asosiy
maqsad xonli kl ar orqal i Hindi st onga boradigan eng yaqin va qulay yo'lni
topishdan iborat bo'lgan. U O'rta Osiyoda savdo ishlarini yo'lga qo'yish niqobi
ostida Buxoroga borishga ruxsat olgan.
Rus olimi S.V.Jukovskiy Jenkinsonning Buxoroga borishi haqidagi
fikrlarini bayon qilib quyidagicha yozadi: "Aytish qiyin, nahotki Jenkinson
chindan ham Ivan Grozniyni o'z tomoniga og'dirib olgan, va go'yo Ivan Grozniy
inglizlarga yoqish uchun uni O'rta Osiyoga borishiga ruxsat bergan. Jenkinsondan
balki podsho (Ivan Grozniy — R.A.) foydalangandir va uni, 1557 yilda Rossiyada
erkin savdo qilishlari uchun ruxsat so'rab ha d y a v a tortiqlar bilan Moskvaga
kelgan Xiva va Buxoro elchilik missiyasiga javob tariqasida Jenkinsonni Buxoro
va Xivaga elchi qilib yubormadimikan?» 1
.
Yuqoridagi fikrlarga tayanib, aytish mumkinki, Jenkinson Moskva
Rusining Buxoroga yuborgan birinchi rasmiy elchisi edi. O'ylaymizki,
Jukovskiyning ikkinchi fikri haqiqatga yaqin bo'lsa kerak, yani podsho O'rta
Osiyo bilan savdo aloqalarini o rnatish ʻ maqsadida ingliz savdogari Jenkinsonga
rasmiy yorliq bergan. Jenkinsonning Rossi ya nom idan O rt a Osiyoga
ʻ
jonati li shi Rossiyaning O rta Osiyo savdosida malum bir manfaati bo'lgani
ʻ
t a s d i q l a y d i v a R o s s i y a b i l a n O r t a O s i y o o r t a s i d a s a v d o
ʻ ʻ aloqalarining
rivojlanishiga yo l ochgan.
ʻ
1558 yil 23 dekabrda Jenkinson Rossiya podshosi Ivan IV ning ishonch
yorlig i bilan Buxoroga keladi va u yerda savdoning
ʻ holati bilan tanishadi.
Jenkinson Moskvaga qaytayotganida u bilan birga Buxoro, Urganch, Balx
elchilari ham birga kelishgan .
Tarixchi P.P.Ivanov missiyani baholab, Rossiya bilan O rta Osiyo o rtasida
ʻ ʻ
savdo-iqtisodiy munosabatlarni Jenkinson kashf etmagan. Jenkinson bilan
27

Moskvaga kelgan savdo karvoni 1000 tuyadan iborat bo lgani avvaldan ʻ Moskva -
O rta Osiyo savdo munosabatlari ananaviy darajada bolganidan dalolatdir,
ʻ deb
yozgan edi 2
. Haqiqatdan ham, 1556 yil Astraxan bosib olinganda, bu yerda
O rta Osiyo
ʻ savdogarlari bo ' lgani malum. Ular o z tovarlari bilan ʻ Moskva
davlati ichkarisigacha kirib borgan. Fikrimizcha, P.P.Ivanovning bu
mulohazasida haqiqat bor.
Malumki, XVI asrdan boshlab O rta Osiyo xonliklarining
ʻ Moskva bilan
savdo aloqalari rasmiy tus ola boshlaydi. Bizni bu o rinda
ʻ Jenkinson tomonidan
Buxoroning qo shni Sharq davlatlari bilan
ʻ aloqalari haqida bergan
malumotlari ahamiyatlidir.
Jenkinsonning Buxoroga kelishi arafasida O ' rta Osiyo Hindiston va Eron
bilan faol savdo iqtisodiy aloqalar o rnatgan edi. Jenkinson, “Buxoroda
ʻ
savdogarlarning har yilgi yigilishi bo lib, u yerga Hindiston
ʻ Eron, Balx, Rossiya
va boshqa davlatlardan savdogarlar katta karvonlar bilan kelib yigilib turadi» 3
,-
deb yozgan edi.
Bu holat XVI asr o rtalarida Buxoro qadimgiday xalqaro savdo
ʻ
markazlaridan biri bo lib qolganligidan dalolat beradi. Lekin bazi mualliflar Ushbu
ʻ
masalaga shubha ko zi bilan qaradilar. Masalan, M.Yuldashev
ʻ - " J e n k i n s o n n i n g
B u x o r o s a v d o s i h a q i d a g i malumotlarini to liq haqiqat deb bilish qiyin. Aftidan
ʻ
savdoda raqobatchi bo lishi mumkin bo lgan savdogarlarni bu savdodan
ʻ ʻ
chalg'itmoqchi bo'lgan bo lsa kerak. Buxoroda har yili Hindiston,
ʻ Eron,
Buxoro, Rossiyadan kelgan savdogarlarning yigilishi bo lib
ʻ t u r a d i , d e b y o z i b ,
J e n k i n s o n y a n a q o s h i b q o y a d i , « g o ' y o k i b u
ʻ ʻ savdogarlar shu darajada
qashshoqki, ular kam tovarlar olib kelishiga qaramay bu tovarlarni hatto uch
yillab sotadi, shuning uchun bu yerda foydali savdo qilish uchun hech qanday
ishonch yo'q»,- deb yozadi 4
.
Bazi tarixchilarning fikricha, Jenkinson Angliya manufakturalarida
to'qilgan movut matolarni O'rta Osiyoda sota olmagani uchun ataylab
28

Buxorodagi hind savdogarlarining faoliyati va ro'lini pasaytirgan. Jenkinsonning
malumotlariga ko r a, hi nd savdogar l ar i Buxor oga quyi dagi m ol l ar ni oli bʻ
kelishgan: salla uchun ishlatiladigan yupqa oq mato, koylak uchun ishlatiladigan oq
matolar. Buxorodan esa hind savdogarlari ipak matolar, oshlanmagan teri, qullar
va otlar olib ketgan, lekin karazeya va movut matolarini qadrlashmagan 1
.
Shunday qilib, Jenkinsonning malumotlariga as os l a ni b aytish mumkinki,
Buxoro bilan Hindiston o rtasida barqaror savdo
ʻ aloqalari o rnatilgan ʻ
bo ' lgan. Bu savdodagi asosiy tovarlardan biri i n d i g o — n i l b o y o g ' i b o l g a n .
N i l b o y o g ' i s h u q a d a r k o p e d i k i , u n i s o t i s h u c h u n H i n d i s t o n
s a v d o g a r l a r i i k k i — u c h y i l l a b q o l i b ketardi.
XVI asrda ikkala davlat o rtasidagi savdo va diplomatik aloqalar
ʻ
jonlanganini tasdiqlovchi malumotlar mavjud. Jumladan, Abdulloxon davrida
Buxoro bilan Rossiya o rtasida diplomatik aloqalar o rnatilgan
ʻ ʻ . 1585 yil
Buxorolik elchi Muxammad Ali Rossiya podshosi Fyodor Ivanovi chga
Abdull axon nomi dan t art iqlar ol ib kelgan, hadyalar tarkibida 40 pud nil
boyogi ham bolgan 2
.
Bu malumot, o sha davrda Buxoro bilan Hindiston o rtasidagi
ʻ ʻ savdoda
Buxoroning tranzit mollar bozori vazifasini o ' taganligidan dalolat beradi.
N.I.Kostomarov va M.V.Fexnerlar o z asarlarida Buxoro orqali hind
ʻ
tovarlarining Rossiyaga keltirilishi haqida yozib qoldirgan.
H i n d i s t o n B o b u r i y l a r s a l t a n a t i d a v r i d a x a l q a r o s a v d o d a faol
qatnashgan. Ammo Hindiston g ' arb davlatlari bilan dengiz orqali savdo
qilish imkoniyatidan asta — sekin ajrala boshlaydi. V.V.Bartold «Portugallar
Hindiston bilan foydali savdoni o z
ʻ qollarida saqlab qolish maqsadida XVI
asr boshlaridayoq eng muhim qirg'oqboyi yerlarni egallab ola boshlagan
edi», deb yozadi 3
.
H i n d i s t o n v a u m u m a n S h a r q d a v l a t l a r i h a y o t i d a g i b u o ' zgarishlar
buyuk geografik kashfiyotlar bilan bog ' liq. XVI asr boshlarida portugallar
29

Hindistonning port shaharlari bo ' lgan Diu, Daman, Gaoni egallab olib,
Hindistonning dengiz savdosi ustidan nazoratni qo lga kiritgan. Mamlakatningʻ
aksariyat dengiz savdosining yevropaliklar qo'liga otishi mahalliy savdogarlarga
katta zarar keltirgan. Shunday qilib, dengiz savdosidan mahrum bolgan hind
savdogarlari o z etiborlarini Afg'oniston va O rta Osiyoga qaratgan.
ʻ ʻ
Jenkinson Buxoro bozorlaridagi hind savdogarlarining faoliyati haqida, “ular
Buxoroga na oltin, na kumush, na qimmatbaho toshlar, na ziravorlar keltiradi.
Men, Hindistondagi bu tovarlar ishlab chiqariladigan eksport tovarlar portugallar
qo'l ostida bolganligi uchun, bu tovarlar bilan savdo okean orqali olib borilishini
aniqladim” 4
, deb yozadi.
Jenkinsonning Buxoroga hindlar na oltin, na kumush, na qimmatbaho
toshlar, na ziravorlar keltiradi, degan fikri haqiqatdan yiroq. Ziravorlar
Hindistondan Buxoroga keltiriladigan asosiy eksport tovarlaridan hisoblangan.
Tarixchilar tadqiqot ishlari natijasida O rta Osiyo bilan Moskva o rtasidagi
ʻ ʻ
savdoning uch xil usulini aniqlashgan. Bular quyidagilar:
1). “Povalnaya” deb ataluvchi oddiy savdo bolib, bu savdo erkin savdogarlar
orqali amalga oshirilgan.
2). Shox va xonlarning tovarlari bilan savdo bolib, bu savdo shox va
xonlarning elchilik bilan kelgan shaxsiy savdogarlari orqali amalga oshirilgan.
Shox va xonlarning tovarlaridan soliq olinmagan.
3). “Lyubitelskie pominki” deb atalib, ikki davlat shox va xonlari o rtasidagi
ʻ
bojsiz tovar ayirboshlash hisoblangan 5
.
Savdoning bu turlari hattoki Buxoro va Hindiston o rtasidagi savdoda ham o z
ʻ ʻ
aksini topgan. I.G.Nizomiddinovning fikricha, qimmatbaho toshlar, oltin va kumush
Buxoroga savdoning ikkinchi va uchinchi usullari ko rinishida keltirilgan.
ʻ
Jenkinson savdoning bu turlaridan bexabar bo lgan ko rinadi, shuning uchun
ʻ ʻ
yuqoridagi fikrga kelgan bolishi kerak 6
.
30

Demak, A. Jenkinsonning O rta Osiyoga sayohat qilishidan ʻ asosiy
maqsad xonli kl ar orqal i Hindi st onga boradigan eng yaqin va qulay yolni
topishdan iborat bolgan. U O rta Osiyoda
ʻ savdo ishlarini yo'lga qoyish niqobi
ostida Buxoroga borishga ruxsat olgan.
Rus olimi S.V.Jukovskiy Jenkinsonning Buxoroga borishi haqidagi
fikrlarini bayon qilib quyidagicha yozadi: "Aytish qiyin, nahotki Jenkinson
chindan ham Ivan Grozniyni o z tomoniga
ʻ og'dirib olgan, va goyo Ivan Grozniy
inglizlarga yoqish uchun uni O rta Osiyoga borishiga ruxsat bergan. Jenkinsondan
ʻ
balki podsho (Ioann Grozniy — R.A.) foydalangandir va uni, 1557 yilda Rossiyada
erkin savdo qilishlari uchun ruxsat so'rab ha d y a v a tortiqlar bilan Moskvaga
kelgan Xiva va Buxoro elchilik missiyasiga javob tariqasida Jenkinsonni Buxoro
va Xivaga elchi qilib yubormadimikan?» 1
.
Yuqoridagi fikrlarga tayanib, aytish mumkinki, Jenkinson Moskva
Rusining Buxoroga yuborgan birinchi rasmiy elchisi edi. O ylaymizki,
ʻ
Jukovskiyning ikkinchi fikri haqiqatga yaqin bo lsa
ʻ kerak, yani podsho O rta ʻ
Osiyo bilan savdo aloqalarini o rnatish
ʻ maqsadida ingliz savdogari Jenkinsonga
rasmiy yorliq bergan. Jenkinsonning Rossi ya nom idan O rt a Osiyoga
ʻ
jo nati li shi
ʻ Rossiyaning O rta Osiyo savdosida malum bir manfaati bolgani ʻ
t a s d i q l a y d i v a R o s s i y a b i l a n O r t a O s i y o o r t a s i d a s a v d o
ʻ ʻ aloqalarining
rivojlanishiga yo l ochgan.
ʻ
1558 yil 23 dekabrda Jenkinson Rossiya podshosi Ivan IV ning ishonch
yorlig i bilan Buxoroga keladi va u yerda savdoning
ʻ holati bilan tanishadi.
Jenkinson Moskvaga qaytayotganida u bilan birga Buxoro, Urganch, Balx
elchilari ham birga kelishgan .
Tarixchi P.P.Ivanov missiyani baholab, Rossiya bilan O rta Osiyo o rtasida
ʻ ʻ
savdo-iqtisodiy munosabatlarni Jenkinson kashf etmagan. Jenkinson bilan
Moskvaga kelgan savdo karvoni 1000 tuyadan iborat bo lgani avvaldan
ʻ Moskva -
O rta Osiyo savdo munosabatlari ananaviy darajada bolganidan dalolatdir,
ʻ deb
31

yozgan edi 2
. Haqiqatdan ham, 1556 yil Astraxan bosib olinganda, bu yerda
O rta Osiyo ʻ savdogarlari bo ' lgani malum. Ular o z tovarlari bilan ʻ Moskva
davlati ichkarisigacha kirib borgan. Fikrimizcha, P.P.Ivanovning bu
mulohazasida haqiqat bor.
Malumki, XVI asrdan boshlab O rta Osiyo xonliklarining
ʻ Moskva bilan
savdo aloqalari rasmiy tus ola boshlaydi. Bizni bu o rinda
ʻ Jenkinson tomonidan
Buxoroning qo shni Sharq davlatlari bilan
ʻ aloqalari haqida bergan
malumotlari ahamiyatlidir.
Jenkinsonning Buxoroga kelishi arafasida O ' rta Osiyo Hindiston va Eron
bilan faol savdo iqtisodiy aloqalar o rnatgan edi. Jenkinson, “Buxoroda
ʻ
savdogarlarning har yilgi yig ilishi bo lib, u yerga Hindiston
ʻ ʻ Eron, Balx, Rossiya
va boshqa davlatlardan savdogarlar katta karvonlar bilan kelib yig ilib turadi»
ʻ 3
,-
deb yozgan edi.
Bu holat XVI asr o rtalarida Buxoro qadimgiday xalqaro savdo
ʻ
markazlaridan biri bo lib qolganligidan dalolat beradi. Lekin bazi mualliflar Ushbu
ʻ
masalaga shubha ko zi bilan qaradilar. Masalan, M.Yuldashev
ʻ - " J e n k i n s o n n i n g
B u x o r o s a v d o s i h a q i d a g i malumotlarini to liq haqiqat deb bilish qiyin. Aftidan
ʻ
savdoda raqobatchi bo lishi mumkin bo lgan savdogarlarni bu savdodan
ʻ ʻ
chalg'itmoqchi bo'lgan bolsya kerak. Buxoroda har yili Hindiston, Eron,
Buxoro, Rossiyadan kelgan savdogarlarning yig ilishi bo lib
ʻ ʻ t u r a d i , d e b y o z i b ,
J e n k i n s o n y a n a q o s h i b q o y a d i , « g o y o k i b u
ʻ ʻ savdogarlar shu darajada
qashshoqki, ular kam tovarlar olib kelishiga qaramay bu tovarlarni hatto uch
yillab sotadi, shuning uchun bu yerda foydali savdo qilish uchun hech qanday
ishonch yoq»,- deb yozadi 4
.
Bazi tarixchilarning fikricha, Jenkinson Angliya manufakturalarida
to'qilgan movut matolarni O rta Osiyoda
ʻ sota olmagani uchun ataylab
Buxorodagi hind savdogarlarining faoliyati va ro'lini pasaytirgan. Jenkinsonning
malumotlariga ko r a, hi nd savdogar l ar i Buxor oga quyi dagi m ol l ar ni oli b
ʻ
32

kelishgan: salla uchun ishlatiladigan yupqa oq mato, koylak uchun ishlatiladigan oq
matolar. Buxorodan esa hind savdogarlari ipak matolar, oshlanmagan teri, qullar
va otlar olib ketgan, lekin karazeya va movut matolarini qadrlashmagan 1
.
Shunday qilib, Jenkinsonning malumotlariga as os l a ni b aytish mumkinki,
Buxoro bilan Hindiston o rtasida barqaror savdo ʻ aloqalari o rnatilgan ʻ
bo ' lgan. Bu savdodagi asosiy tovarlardan biri i n d i g o — n i l b o y o g ' i b o ' l g a n .
N i l b o y o g ' i s h u q a d a r k o p e d i k i , u n i
ʻ s o t i s h u c h u n H i n d i s t o n
s a v d o g a r l a r i i k k i — u c h y i l l a b q o l i b ketardi.
XVI asrda ikkala davlat o rtasidagi savdo va diplomatik aloqalar
ʻ
jonlanganini tasdiqlovchi malumotlar mavjud. Jumladan, Abdulloxon davrida
Buxoro bilan Rossiya o rtasida diplomatik aloqalar o rnatilgan
ʻ ʻ . 1585 yil
Buxorolik elchi Muxammad Ali Rossiya podshosi Fyodor Ivanovi chga
Abdull axon nomi dan t art iqlar ol ib kelgan, hadyalar tarkibida 40 pud nil
boyog'i ham bo'lgan 2
.
Bu malumot, o sha davrda Buxoro bilan Hindiston o rtasidagi
ʻ ʻ savdoda
Buxoroning tranzit mollar bozori vazifasini otaganligidan dalolat beradi.
N.I.Kostomarov va M.V.Fexnerlar o z asarlarida Buxoro orqali hind
ʻ
tovarlarining Rossiyaga keltirilishi haqida yozib qoldirgan.
H i n d i s t o n B o b u r i y l a r s a l t a n a t i d a v r i d a x a l q a r o s a v d o d a faol
qatnashgan. Ammo Hindiston g ' arb davlatlari bilan dengiz orqali savdo
qilish imkoniyatidan asta — sekin ajrala boshlaydi. V.V.Bartold «Portugallar
Hindiston bilan foydali savdoni o z
ʻ qollarida saqlab qolish maqsadida XVI
asr boshlaridayoq eng muhim qirg'oqboyi yerlarni egallab ola boshlagan
edi», deb yozadi 3
.
Tarixchilar tadqiqot ishlari natijasida O rta Osiyo bilan Moskva o rtasidagi
ʻ ʻ
savdoning uch xil usulini aniqlashgan. Bular quyidagilar:
33

1). “Povalnaya” deb ataluvchi oddiy savdo bo lib, bu savdo erkinʻ
savdogarlar orqali amalga oshirilgan.
2). Shox va xonlarning tovarlari bilan savdo bo lib, bu savdo shox va
ʻ
xonlarning elchilik bilan kelgan shaxsiy savdogarlari orqali amalga oshirilgan.
Shox va xonlarning tovarlaridan soliq olinmagan.
3). “Lyubitelskie pominki” deb atalib, ikki davlat shox va xonlari ortasidagi
bojsiz tovar ayirboshlash hisoblangan 5
.
Savdoning bu turlari hattoki Buxoro va Hindiston o rtasidagi savdoda ham o z
ʻ ʻ
aksini topgan. I.G.Nizomiddinovning fikricha, qimmatbaho toshlar, oltin va kumush
Buxoroga savdoning ikkinchi va uchinchi usullari ko rinishida keltirilgan.
ʻ
Jenkinson savdoning bu turlaridan bexabar bo lgan ko rinadi, shuning uchun
ʻ ʻ
yuqoridagi fikrga kelgan bo lishi kerak
ʻ 6
.
XVI asrda Buxoroning Eron bilan savdosi ham ahamiyatga ega . XVI asrda
O rta Osiyo bozorlarida eronlik savdogarlar
ʻ ha m sa vd o qi l ga n e di .
Je nk i n so n m al um ot l ar i g a k o r a,
ʻ Erondan matolar, ip gazlama, surup, guldor
ipak, argumoqlar keltirilgan, bu yerdan esa oshlanmagan teri va rus tovarlari,
jumladan, qullar olib ketilgan. Uning yozishicha, eronliklar matolar sotib
olishmagan, chunki ozlari ularni Buxoroga olib k e l g a n . J e n k i n s o n n i n g
a n i q l a s h i c h a m a t o l a r E r o n g a Suriyadagi Xalafdan va Turkiyadan keltirilgan.
Davlatlar ortasidagi o'zaro urushlar savdo — sotiqqa salbiy tasir
korsatgan. 1558 yil i Jenkinson Buxorodalik vaqtida O rta Osiyo bilan Eron
ʻ
ortasida katta urushlar boshlangan. Bunday vaziyatlarda ular o rtasidagi bir
ʻ
maromda davom etadigan doimiy savdo haqida gap ham bo lishi mumkin emas
ʻ
edi. Urushlar natijasida savdo yo llari ishdan chiqqan. Jenkinson malumotiga
ʻ
kora, Hindiston va Erondan kelayotgan karvonlar qaroqchi bosqinchilar
tomonidan talangan va Buxorodan 10 kunlik yo lda savdogarlarning katta
ʻ
qismi o'ldirilgan 1
.
34

XVI asrdagi O rta Osiyoning Eron bilan savdo — iqtisodiy ʻ va diplomatik
munosabatlari Eronda bo ' lgan rus elchilarining hujjatlarida o z aksini topgan.
ʻ
1890—1898 yillarda rus olimi N.I.Veselovskiy XVI — XVII asr
boshlaridagi Rossiya va Eron munosabatlariga bag ishlangan uch
ʻ j i l d d a n i b o r a t
b o l g a n a s a r l a r i n i n a s h r q i l d i r g a n
ʻ 2
. Asarlarning birinchi jildida Rossiyadan
Eronga jo natilgan
ʻ uchta elchilik, Grigoriy Vasilchikov, Andrey Dmitrievich
Zvenigorodskiy va kenas (knyaz) Vasiliy Vasilevich Tyufyakin elchiligining
materiallari berilgan edi. Bu nashr Tashqi Ishlar Vazirligining Moskva Bosh
Arxivi materiallari asosida bitilgan asarlar hisoblanadi.
Bizning tadqiqotimiz uchun ikkinchi elchilik malumotlari, yani Andrey
Dmitrievich Zvenigorodskiyning Eronga elchiligi haqidagi hisobotlari muhim
ahamiyatga egadir. Asarda Andrey Dmitrievich Zvenigorodskiy elchiligining
Eronga jonatilishi, rus podshosining elchiga topshiriqlari , hamda elchilik faoliyati
haqidagi hisoboti o z aksini topgan.
ʻ
N.I.Veselovskiyning to ' plagan ma lumot lariga kora, 1594 yil i rus podshosi
Fedor Ivanovich Andrey Dmitrievich Zvenigorodskiyni elchi qilib Eronga
jo natadi. Elchilik tarkibi 63 ta kishidan iborat bo lgan. Elchilik tarkibida ikki
ʻ ʻ
nafar tilmochlar — Stepan Poluxanov va Aydar Pavlov, drujina xalfasi
Kuzminlar bolgan 2
. 1594 yil 5 noyabrda Kashan shahriga Eron shoxi nomidan
Azi Xosrov kelib Andreyga shoh tomonidan elchi saroyga taklif qilinganligini
aytgan. “Saroyda o sha vaqtda turk va buxoro savdogarlari va boshqa yerlardan
ʻ
kelgan odamlar bolishini va elchi bu manzaraning guvohi bolishini, qolganlar esa
Eron shohiga Rossiya podshosi Fedor Ivanovich nomidan katta elchi
kelganligining guvohi bo lib hayratga tushishini, hamda elchining keltirgan
ʻ
sovg'a salomlarini ko rishini xohlagan... Bundan tashqari, shohning dushmanlari,
ʻ
yani turk va buxorolik elchilar Rus podshosi bilan Eron shohi munosabatlarini
ko rib larzaga tushishini istagan”
ʻ 3
.
35

Shunday qilib, sho h Andreyni saroyda qabul qiladi. Zvenigorodskiyning
malumotlariga ko ra, Andrey shoh huzuriga kirayotgan vaqtda u yerda naʻ
turkiyalik va na buxorolik elchilar, va na boshqa kishilar bolgan.
1595 yil 18 yanvarda shox Andreyni o z huzuriga chaqirada. Elchi bilan
ʻ
suhbatda shoh “Eshitishimcha, Buxoroda Nurumov shohning odami bo'lgan va
uning aytishicha, buxorolik savdogarlar Abdullaxonga Sibirdan uchta lochin olib
kelgan ekan. Abdullaxon lochinlarning birini Balx noibi Abdulmominga
yuborgan. Sibirdan hammasi bo lib yigirma yettita lochin keltirilgan ekan.
ʻ
Sibirdan Buxoroga suvsarlar va qora tulki moynalari keltirilgan, va u yerdan
Eronga olib boriladi, shuning uchun bu yerda (Eronda) suvsarlar va tulkilar
arzon. Andreyning shohga aytishicha, Rusning buyuk shohi Sibir xoniga
qimmatbaho lochinlar, suvsarlar va qora tulkilarni buxoroliklarga sotishni man
qilib qoygan” 4
.
Shu voqea bilan bogliq bolgan dalillarni tarixchi X.Ziyaevning asarida ham
uchratish mumkin. Muallif, XVII asrda turli xil moynalarning Sibirdan olib
chiqib ketilishi taqiqlab qo'yilganligini yozadi. Keltirilgan dalillar rus
hukumatining XVI asrda ham mo'ynalarning olib chiqib ketilishini taqiqlash
darajasida Sibir xonligiga nisbatan tasirga ega bolgan, deyishga asos boladi.
X.Ziyaevning malumotlariga ko ra, “Rus hukumati Sibir mo'ynalari savdosi
ʻ
ustidan nazoratni o rnatish maqsadida 1698 yilda Sibirda moyna bilan shaxsiy
ʻ
savdoni taqiqlash tog'risida farmon chiqargan.” X.Ziyaevning takidlashicha, bu
farmon kutilgan natijani bermagan, ayniqsa buxoroliklar xufiyona ravishda sibir
mo'ynalarini O rta Osiyo, Xitoy va boshqa mamlakatlarga olib chiqib
ʻ
ketaverishgan 1
.
Shunday qilib, ko rib o'tilayotgan vaqtda Buxoro va Eron o rtasida keskin
ʻ ʻ
siyosiy munosabatlar mavjud edi. Ammo, qiyin siyosiy ahvol hukm surishiga
qaramasdan ikkala mamlakat o rtasidagi savdo aloqalari to xtab qolmagan.
ʻ ʻ
36

Ko rinib turibdiki, urush holati bo lishiga qaramasdan Eronda buxorolikʻ ʻ
savdogarlar bo lishgan. Bu esa shundan dalolat beradiki, hech qanday qiyinchiliklar
ʻ
ikkala mamlakat o rtasidagi savdo aloqalarining davom etishiga xalal bera olmagan.
ʻ
Yuqoridagi fikrlardan xulosa qilish mumkinki, Rossiya, Hindiston va Eron
mamlakatlari o rtasidagi savdoda Buxoro vositachi vazifasini o tagan. XVI asrda
ʻ ʻ
Rossiya Hindiston bilan diplomatik munosabatlar o ' rnatmagan, ammo Eron va O rta
ʻ
Osiyo orqali savdo qilish yo li bilan Hindiston — Buyuk Mog
ʻ ' ullar davlati bilan
rasmiy munosabatlar o rnatish sari yul tutgan.
ʻ
Rossiya tovarlari avval Buxoroga keltirilib, u yerdan Hindiston va Eronga
olib ketilgan. Ruslar Buxoroga oshlanmagan teri, oshlanmagan qo y terisi
ʻ , jun
matolari , yog ' och idishlar, yugan , egar va boshqa tovarlar olib kelgan. Bu
tovarlarning bir qismi Eron va Hindistonga olib ketilgan. V.V.Bartold XVI asr
o rtalarida Buxoro xonligining Hindiston va Eron bilan savdo aloqalarining
ʻ
nisbatan jonlanganligiga shubhalanib qaraydi. U «O'rta Osiyoning kattagina
qismining madaniy jihatdan qaloq bo'lgan Dashti Qipchoq o zbeklari tomonidan
ʻ
bosib olinishi uning xalqaro savdodagi ro'lini tushirib yuborishi kerak edi», deb
hisoblaydi 2
.
V.V.Bartoldning bu fikri Shayboniylar hukmronligining dastlabki o n yilligi
ʻ
uchun tog'ri bo lishi mumkin. Ammo XVI asr o rtalarida Abdullaxon taxtga kelishi
ʻ ʻ
bilan markaziy hokimiyat va viloyatlar o rtasidagi kelishmovchiliklarni bartaraf qilish
ʻ
yo lini tutgan, tashqi savdoning rivoji uchun shart-sharoitlar yaratgan, hamda Hindiston
ʻ
bilan diplomatik va savdo-iqtisodiy aloqalar o rnatgan edi.
ʻ
XVII asrda Moskva davlatining iqtisodiy va siyosiy manfaati uning O rta Osiy
ʻ
davlatlari bilan o zaro
ʻ aloqalarini rivojlantirish uchun asos bo lgan edi. Rus davlati ʻ
savdoni rivojlantirish va rus qullarini ozod qilish, Rossiya bilan Hindiston
o rtasida savdo munosabatlarini yo'lga qoyish maqsadida, qolaversa, XVII
ʻ
asrdan boshlab Rossiya O rta Osiyo bilan savdo qilish uchun eng yaqin va qulay
ʻ
savdo yollarini topish maqsadida O rta Osiyo xonliklariga elchilarni jo natada
ʻ ʻ
37

boshlagan. Elchilarga berilayotgan topshiriqlar va ularning keltirgan xabarlari
O rta Osiyoning Hindiston bilan savdo aloqalarini oʻ ' rganish uchun muhim
ahamiyatga ega edi.
1620 yili Buxoro xoni Imomqulixonning elchiligiga javoban 1620 yil 26
may sanasi bilan tasdiqlangan yorliq bilan Ivan Xoxlov O rta
ʻ Osiyoga yuborilgan 4
.
I.Xoxlov 1600 va 1613 yillarda Eronga diplomatik topshiriqlar bilan borgan va bu
sohada malum tajribaga ega salohiyatli kishi bo ' lgan. Xoxlovning aytishicha,
“Buxoro yeri ikkiga bo'lingan bo lib, noiblarning biriga Buxoro, ikkinchisiga Balx
ʻ
tekkan. Balx Eron va Hindiston bilan chegaradosh. Balx noibi Nodir Hindiston va
Eron bilan raqobatda bo lib, hind shohi Nodirdan boyliklarini tortib olgan va
ʻ
korxonalarini sindirgan, savdogarlarni Balx va Buxoroga qo'ymagan. Hozirda ular
o rtasida tinchlik va savdo munosabatlari o rnatilgan. Buxoro ham Toshkent bilan
ʻ ʻ
urush holatida. qizilboshlar shohi Abbos hind shohi Boburiy Salim bilan urushib,
undan Qandahorni tortib olgan” 1
.
Rossiyaning O rta Osiyo bilan aloqalari
ʻ Moskvadan tashqari boshqa
markazlar bilan ham o rnatilgan. 1670 yili 16
ʻ kishi bilan Tabolskga kelgan
Buxoro elchisi Mulla Farrux Buxoroni ng Eron bi lan savdosi hamda u yerdan
keltiriladigan mollar va ularning narxlari haqida qisqacha m a l u m o t b e r a d i 3
.
S o n g u l a r M o s k v a g a j o n a t i l g a n b o l i b , s h o x u l a r n i j u d a t a n t a n a l i
ʻ ʻ
r a v i s h d a q a b u l q i l g a n . 1 6 7 1 y i l d a e l c h i l i k m a h k a m a s i d a M u l l a F a r r u x
s o ' r o v q i l i n a d i . S o ' r o v d a “ u l a r d a k i n d y a k i , z a n d o n a c h i v a k i t a y k i
g a z l a m a l a r i m a v j u d , l e k i n k a m o k d e b a t a l u v c h i g a z l a m a v a a t l a s ( o n g
y u z a s i g u l d o r i p a k g a z l a m a ) l a r k a m , b o r l a r i h a m o d d i y r o q . S e l i t r a
( m i n e r a l t u z ) u l a r n i n g d a v l a t i d a k o p b o l i b , e r o n n i k i g a n i s b a t a n s i f a t l i ,
ʻ ʻ
u l a r n i b o t m o n b i l a n s o t i s h a d i , b i r b o t m o n i n i b i r y a r i m p u d g a t e n g ,
b o t m o n n i u l a r 5 o l t i n b u x o r o p u l i g a s o t i s h a d i , B u x o r o t i y i n i r u s l a r n i n g 5
t i y i n i g a t e n g . J a m i 2 5 r u s o l t i n i g a t e n g b o l a d i . P a f d e b a t a l u v c h i i p a k
ʻ
m a t o s i n i 2 r u b l d a n s o t i b o l i s h g a n . M u l l a F a r r u x B u x o r o b i l a n X i v a
38

o r a l i g i d a g i m a s o f a n i 1 7 k u n l i k y o l d a n i b o r a t d e b ʻ hisoblaydi. Hindistonda
har turli gulli matolar hamda toshlar ko p. Keyingi safar Elchilik mahkamasining
ʻ
rahbari A.S.Matveev buxoro elchisi Mulla Farruxdan Buxoroning Hindiston bilan
savdo aloqalari va Buxoroda talabgor bo'lgan hind tovarlari haqida malumotlar
so'ragan. Mulla Farrux Buxoroda ipak matosi, kindyaki, kitayki, kamki matolari
toqilishi, kumush va qalayi madanlari, lal toshlari, selitra olinishini, boshqa
tovarlar esa Hindistondan keltirilishini aytadi.
Rossiya va O rta Osiyo xalqlari o rtasidagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va
ʻ ʻ
madaniy aloqlari uzoq tarixga borib taqaladi. Bunday aloqalarning rivoj topishi
ikki xalqning bir biriga yaqinlashtirgan jihatlardan biri bo lib hisoblanadi.
ʻ
XVIXVII asrda O rta Osiyo xonliklari hayotida ijtimoiy va iqtisodiy inqiroz
ʻ
yuzaga keldi. Songgi o rta asrlarda O rta osiyo va Rossiya o rtasidagi aloqalarga
ʻ ʻ ʻ
jonlanish kuzatilib mayda hunarmandchilik rivojlanib bordi. Tashqi savdo
aloqalarini olib borishga koplab tosiqlar mavjud bo lib, ulardan biri ko chmanchi
ʻ ʻ
qabilalar edi. Fazlulloh ibn Ruzbixon malumotiga ko ra (XVI asr) ko chmanchi
ʻ ʻ
qabilalar savdo yo llarida ko plab talonchiliklarni amalga oshirardi. Shayboniylar
ʻ ʻ
hukmronligiga qadar Samarqand yerlarida hech bir savdogar erkin tarzda savdo
aloqalarini olib borolmasi edi. bunga mog'ul qaroqchilar o z tasirlarini
ʻ
ko rsatardi
ʻ 12
.
XVI-asrning 60 yillaridan iqtisodiyotning rivojlanishiga turtki bo lgan bir
ʻ
qancha islohotlar amalga oshirildi. Suv yollarining qurilishi, yo llarning
ʻ
kengaytirilishi, ko priklar sifatining yaxshilanishi, karvon va sardobalarning
ʻ
bunyod etilishi hamda qaroqchilar qarorgohlarining vayron etilishi ijobiy natija
berdi. XVI asr birinchi yarmidan XIX asr oxiriga qadar ikki ortadagi munosabatlar
3 yolda: Volga boyi (Astraxan va Nijegorod yarmarkasi), Uraloldi (Orenburg va
Troitsk) va Garbiy Sibir 13
.
12
Фазлаллах ибн Рузбехон Исфахани. Михманнамейи Бухара... — С.80.
13
Зияев Х.З. Экономические связи Средней Азии с Сибирью в XVI— XIXвв. — Ташкент: Фан, 1983. — С.3.

39

Mayda hunarmandchilikning ravnaq topishi Moskva Rusi shaharlariga ijobiy
tasir korsatdi. XVI asrda bu hududlardagi bozorlarning markazlashuviga sababchi
boldi. Moskvaning ozi bir qancha antiqa tovarlar bilan savdo aloqalarini jonlantirib
turardi. Savdogarlar tez-tez yarmarkalar uyushtirib, iqtisodiy jihatdan boshqa
viloyat savdogarlarini birlashtirishga harakat qildi. Ikki o rtadagi savdoʻ
aloqalarining yuksak darajada rivoj topgani haqidagi malumotlar saqlanib qolgan 14
.
Ulardan biri 1566/67 yillarda Toshkent, Samarqand va Urganch savdogarlari
tomonidan iltimos bilan Moskvaga yuborgan iltimosnomasi buning yaqqol
dalilidir. Unda O rta Osiyolik savdogarlar Astraxan, Qozon va Rossiyaning boshqa
ʻ
shaharlarida erkin savdoni amalga oshirishga ruxsat so'ralgandi. Garbiy Sibir va
O rta Osiyo o rtasidagi savdo aloqalari “Buxoro yoli” deb nom olgandi
ʻ ʻ 15
.
Buxorolik savdogarlar nafaqat O rta Osiyo va Moskva o rtasida balki Sibir,
ʻ ʻ
Tyumen, Ufa va Tobolsk hududlariga qadar dallolik ishlarini amalga oshirdi.
Garbiy Sibirning markaziy savdo rastasi hisoblangan Tobolskda buxorolik
savdogarlar o z mollarini 10000 rublga pullaganlar
ʻ 16
.
XVI-XIX asrda Samarqandlik savdogarlar Buxoro xonligi qaramogida
Rossiya bilan savdo aloqalarini olib bordi. XVI asrga kelib Buxoro va boshqa
o zbek xonliklari uchun Rossiya bilan savdo aloqalari muhim ahamiyat kasb eta
ʻ
boshladi. Bu holat Moskva va Peterburgda tashkil etilgan Buxoro va Xiva
elchixonalarining yozishmalarida nomoyon bo ladi. Rossiya hukumati Buxoro
ʻ
bilan orqali Hindisoton, Xitoy va Afgoniston davlatlari bilan savdo aloqasini olib
borishini juda yaxshi tushunardi. Savdoni kengaytirish ishlari Orenburg harbiy
gubernatori zimmasiga yuklandi. Gubernatorning shaxsan o zi Buxoro amiri bilan
ʻ
muloqotda bo lish huquqi berildi
ʻ 17
.
14
Юлдашев М.П. К истории торговых и посольских связей Средней Азии с Россией в XVI— XVII вв. —
Ташкент: Наука, 1964. — С. 22.
15
Зияев Х.З. Урта Осиё ва Сибирь: XVI— XIX асрлар. — Тошкент: АН УзССР. 1963. — С. 130.
16
Кабо P.M. Города Западной Сибири: Очерки экономической географии (XVII— первая половина ХIХ вв.)
— М., 1949. — С.118.
40

O rta osiyodan Rossiyaga chiqarilgan tovarlardan eng qimmatbahosi bu ipakʻ
va paxta matolari edi. Moskva savdogarlari esa O rta Osiyo xonliklariga teri,
ʻ
yog'ochli uy jihozlari, oltin, kumush bolta, pichoq va boshqalarni olib kelardi. Buni
evaziga bu hududdan qammatbaho mollarni olib ketishgan. Xonlik hamda rus
mollariga soliqlar ota past miqdorda solingan. Samarqandlik savdogarlar tashqi
savdoda muhim ro l o ynagan. 1557 — yilda Buxorodan Moskvaga yo l olgan
ʻ ʻ ʻ
savdo karvonida samarqandlik Xoja Tora ham bor edi. Moskvada bo lib o tgan
ʻ ʻ
muzokaralar ijobiy hal qilindi. Rossiyadan eksport qilinadigan tovarlar qatoriga
qimmatbaho kiyimlar va sovuq qurollar joy oldi 18
.
XVI asrning ikkinchi yarmiga qadar Moskvaga Buxorodan 13 marta va
Xivadan 5 marta elchilar tashrif buyurdi. Ularning asosiy maqsadi Astraxan,
Qozon va boshqa hududlarda savdo qilish huquqini qo lga kiritish edi. Boris
ʻ
Godunov taxtga kelgach sharq bilan bo'layotgan savdoga katta etibor qaratilib,
uning o zi sharq savdogarlarning homiysi sifatida tanildi. 1596 — yil 31 avgustda
ʻ
Moskva tomonidan chiqarilgan qarorni mahalliy hukmdorlar taminlab berdi. Unda
buxoro va nogaylik savdogarlarga Rossiya shaharlarida soliqlarsiz savdo qilish,
mahsulotlarini sotib bo'lmagunga qadar shaharni tark etmaslik huquqi berildi.
Boris Godunov buyrugiga ko ra sharq savdogarlarini barcha hududlarda asal va
ʻ
vino bilan kutib olishgan 19
. XVI-XVII asrlarda Moskva Rusida shoyi matolar
orasida buxoro shoyisi juda mashhur edi. U “dorogi” yoki “daragi” nomlari bilan
mashhur edi. toza shoyidan turli xildagi rang-barang dastromollar tikishgan. Bu
kabi dastromollar o zining ingichka (misri) va yirik chiziqli (beqasam) ligi bilan
ʻ
ajralib turardi. Adras yoki poshshoi (tolqinli chiziqlar bilan yoritilgan) kabi
17
Orziyev Iqbol Jumanazarovich “Buxoro xonligining Rossiya imperiyasi bilan diplomatic aloqalari (XVII-XVIII
asrlar)” magistrlik desertatsiyasi. Namangan-2017 83-b.
18
Большаков О .Г. Город в конце VIII — начале XIII вв. // Средневековый город Средней Азии. — Л.: Наука.
1973. — С. 292.
19
Чехович А.Д. К истории Узбекистана в XVIII в. //Труды ИВ АН УзССР. Вып. 3. — Ташкент. 1954. — С.
50. 55
Зияев Х.З. Развитие экономических, политических и культурных связей Узбекистана с Россией: Конец
XVI — начало XIX вв. // Общественные науки в Узбекистане. 1984. — № 1. — С.30.
41

matolar Moskva Rusida sharillab oqayotgan daryo yoki chirmashib osayotgan
osimliklarni eslatardi 55
.
Rus savdogarlari Markaziy Osiyoga teri, charm, movut, yog'ochli
mahsulotlar, oyna va noyob mahsulotlarni pullashga olib borishgan. XVII asrda
Markaziy Osiyoda sakkizta rus elchiligi, Rossiyada esa qirq marta xonliklar
elchilari bolib qaytdi. Markaziy Osiyolik savdogarlar Sibir va Volga hududlariga
paxtali qog'oz, shoyi matolar, kamon, gilam, qog'oz kabi mahsulotlarni olib
borishgan. Chunki bu mahsulotlar mahalliy aholi o rtasida haridorgir edi. shu bilanʻ
birga noz-nematlar, qovun, ranglar va qimmatbaho toshlarni olib borishgan. Bu
davrda yetti marta buxoroliklardan, beshta elchilar Buxoroga tashrif buyurishgan.
Masalan, 1620 — yil Imomqulixon (1611-1642) Odambiyni rus podshosi Mixail
Fyodorovich yoniga yuboradi 20
. Javob xatida ikki tomon o rtasida qaror topgan
ʻ
azaliy dostlik, madaniy va savdo aloqalari gurkirab rivojlanishiga astoyidil harakat
qilishi aytib o tilgan. Buxoroga uyushtirilgan diplomatik safar (1620-1623) ga Ivan
ʻ
Danilovich Xoxlov boshchilik qildi. 1621 — yilda u Samarqanda bo lib,
ʻ
Imomqulixon bilan uchrashdi hamda Xoxlovning xoxishiga ko ra 27 asirni
ʻ
asirlikdan ozod etdi. Xoja Ibrohim ikki marotaba (1638 va 1642) Rossiya safarida
bo lib ikki o rtada o rnatilgan do stlik va savdo munosabatlarini mustahkamlashga
ʻ ʻ ʻ ʻ
hissa qo shdi
ʻ 21
. Bunday muzokaralar siyosiy qarashlarga ham bog'liq bo lib, ikki ʻ
hukumat vakillari qalmiqlarga qarshi birga kurashishga kelishib oldi. Samarqand
haqidagi malumotlar Buxoroning tashqi aloqa hujjatlarida ko plab uchraydi.
ʻ
Masalan Nodir Muhammadning taxtga o tirishi (1642-1645) munosabati bilan
ʻ
1643 — yil martda sar Mixail Federovichga yo'llagan xatida bundan keyin ham
ikki davlat o rtasida savdo va asirlar o rtasida almashinuv amalga oshirilishi aytib
ʻ ʻ
20
Федчина В.Н. Развитие картографических представлений о Средней Азии с древнейших времен до XVIII
в. Научн.зап. ТИНХ. — Вып. 31. — Ташкент, 1964. — С. 107.
21
Чимимдоржиев Ш.Б. Взаимоотношения Монголии и Средней Азии с Россией в XVII— XVIII вв. — М.:
Наука, 1979. — С. 27.
42

o tilgan. Bu xat davomida elchini Onisima Gribova kutib olgani va javobʻ
tariqasida Nogoy yuzini yuborganligi aytiladi 22
.
O rta Osiyo xonliklarining Rossiya bilan savdo aloqalari xalqlarning
ʻ
iqtisodiy va madaniy rivojlanishida muhim ro l o ynadi. O rta Osiyodan tashrif
ʻ ʻ ʻ
buyurgan karvon tarkibida mayda hunarmandlar, jarrohlar va memorlar tashrif
buyurgan. Dmitriy Donskiy saroyida mashhur samarqandlik arxitektor ustalar
yashab ijod qilgani manbalarda qayd qilib o'tilgan. Buxoro, Xiva va Samarqanda
rus savdogarlari va mayda hunarmandlarini aynan shu holatda uchratish mumkin.
Bazi rus savdogarlari xonliklarda o z savdo uyushmasiga ega bo lib ikki o rtada
ʻ ʻ ʻ
elchilik vazifasini ham bajarib bergan. XVI asr birinchi yarmidan XIX asrga qadar
Rossiya va O rta Osiyo xonliklari o rtasida sovg'alar, tuxfalar va qimmatbaho
ʻ ʻ
buyumlar berish urfga kirgan edi. bu kabi sovg'alarni berishda xususiy savdogarlar
xizmatidan foydalanishga tog'ri kelardi. Bu esa o z navbatida biroz xatarli ham
ʻ
edi 23
.
O rta Osiyolik savdogarlar Qozogiston, Jungorlar, Qashgar, Xitoy va
ʻ
Hindiston bilan savdo munosabatlarini yolga qo'ygan bo lib Rossiyaning bu
ʻ
davlatlar bilan olib borgan savdo aloqalari ham aynan O rta Osiyolik savdogarlar
ʻ
tomonidan amalga oshirilgan. E. Meyendorf xabariga ko ra 1775-1819 yillar
ʻ
oraligida Buxorodan Rossiyaga 11 ta elchi yuborilgan bo lib, ularning 7 tasi bu
ʻ
hududda qolib savdo aloqalariga o'rgangan va Rossiya bilan savdo qilish huquqini
qo lga kiritgan
ʻ 24
. Rossiyada qolgan xonlik savdogarlari rus yerlarida qaysi mol
haridorgirligi va yana qanday yangi mollar keltirish zarurligini o'rganib qaytishgan.
Aynan shu davr oralig'ida savdoda paxta, qog'oz va boshqa mahsulotlar Rossiya
yerlarida ko plab miqdorda sotildi. Rossiyadan Buxoroga keltirilgan tovarlarga 10
ʻ
%, Buxorodan Rossiyaga olib ketilgan tovarlarga esa 5 % miqdorda soliq solindi.
22
Джамалов К. Торгово — дипломатические отношения Бухарского ханства с Россией в XVII в. —
Душанбе., 1965. — С. 8— 10.
23
Веселовский Н.И. Иван Данилович Хохлов — русский посланник в Персию и Бухару в XVII в. — СП(б).,
1891. — С. 12.
24
Веселовский Н.И. ...... — С. 16.
43

Rus hukumati buxorolik elchi Ernazar Maqsudov (1774-1776: 1779-1780)
xizmatlarini yuksak baholab unga savdo munosabatlarini rivojlantirish uchun
Kaspiy dengizidagi bir Kemani hadya etdi. Undan tashqari rus xazinasidan 15
ming pud temir, 5 ming pud polat va 3 ming pud asalni hech qanday soliqlarsiz
Buxoroga yuborishga ruxsat oldi 25
. Rus harbiylari Buranshev T. S. va Beznosikov
A.S. 1794-1795 yillarda Turkistonga sayohat uyushtirdilar. Ular sayahatlari
bo yicha bergan hisobotda Buxoroning qog'ozi, paxtasi va otlari dunyoning boshqaʻ
hududidagidan ancha farqlanishi hamda oliy sifatga egaligi aytiladi 26
.
2.2. ХVIII asrda Buxoro xonligining Rossiya bilan aloqalari va uning
o'ziga xos jihatlari
XIX asr birinchi yarmida ikki o rtadagi savdoni Orenburgga keltirilgan
ʻ
qo'lga o rnatilgan hayvonlardan ham bilishimiz mumkin. 1806 — yili Buxorodan
ʻ
tashrif buyurgan karvon saflarida 606 tuyada 1200 ga yaqin paxta toylari bor edi.
1811 — yilgi Karvonda esa 1066 ta tuyada 3,3 mln rublga teng tovarlar keltirildi.
Savdo muzokaralari kredit bilan hal qilindi. XIX asrning 30-40 yillarida 28-29
ming pudga yaqin ip gazlama va yigirilgan ip Rossiyaga eksport qilindi. 40 —
yillarda Rossiyaga paxta importi 180200 ming rubl kumushga teng edi 27
.
Buxorodan ko ra Rossiya hukmdor doiralari Samarqand hududida savdo
ʻ
aloqalarini olib borishni afzal ko rishardi. Savdoning rivoj topishi Samarqand
ʻ
bozorlarning o'zgacha ko rinishda kelishiga olib keldi. XVIII asr oxiri va XIX asr
ʻ
birinchi yarmida rus tovarlari xonlik bozorlarida monopol huquqida sotila
boshlanadi 28
. 1558 — yilda Xorazm va Buxoroda bo'lgan Ivan IV elchisi tashrif
buyurdi. 1559 — yilda u bilan birga Moskvaga Buxoro va Balxdan elchilar
yuborildi. Bu kabi tashriflarning asosida turli xildagi savdo muammolari yotardi 29
.
25
Вызго Т.С. К вопросу о взаимосвязи узбекской и русской музыкальной культур в дореволюционный
период. — Общественные науки в Узбекистане. 1961, — № 4. — С. 42.
26
Кастельская З.Д. Из истории Туркестанского края: 1865 — 1917 гг. — М.: Наука, 1980. — С. 4-5.
27
Зияев Х.З. Экономические связи Средней Азии с Сибирью в XVI— XIX вв..... — С.147.
28
Пулатов Х.Г. Посольские связи Бухарского ханства с Россией в XVIII в. — Ташкент , 1984. — С . 26.
44

Buxoro xoni Abdullaxon Ivan IV dan buxorolik savdogarlarga Qozon,
Astraxan kabi shaharlarda erkin savdo qilish huquqini so radi. 1559 — yil kuzidaʻ
Moskvaga ikki buxorolik elchilar tashrif buyurdi. Bu elchilarga savdo huquqi
berilib, o z savdogarlari bilan Astraxanga tashrif buyurish huquqi berildi. Ivan IV
ʻ
tomonidan taqdim etilgan Grammotalar butun Rossiya bo ylab savdo qilish
ʻ
huquqini berardi. 1563, 1566, 1583 yillarda Buxoro va Samarqandan elchilar
tashrif buyurdi. Ular zimmasiga savdo munosabatlarini tartibga solish yuklandi 30
.
1585 — yil Buxoro xoni Abdulla Fyodr Ivanovich yoniga elchisi Muhammad
Alini yubordi. O rta Osiyo ularni shoyi mato bilan savdo qilishni monopoliya
ʻ
huquqi sifatida qo'lga kiritshda qiziqtirdi. Ular shoyi matolarni Garbiy Yevropaga
qadar sotishni mo ljallagan edi. 1589 — yilda Rus hukumati buxorolik elchi
ʻ
Do stim va Izyurlik elchi Kadishga yurtlariga qaytishda harid qilgan mollariga
ʻ
soliq solinmasligini malum qildi 31
.
1634 — yil bahorida Imomqulixonning elchisi Xoja Otaquli sar Mixail
Federovichga xon sovg'a salomlarini yetqazdi. Buning evaziga u soliqlarsiz savdo
qilish huquqiga ega bold 32
i. 1644 — yilda rus hukumati mahalliy boshliqlarga
bergan ko rsatmasidan elchilarni izzat-ikrom bilan kutib olish hamda ularni Sibirga
ʻ
qiziqtirish ishi yuklandi. XVII asrning ikkinchi yarmiga kelib ko'pgina o zbek
ʻ
qabilalari rus sari xizmatiga o'tgan edi. Tobolsklik Saidqul 1653, 1658, 1668-1672
yillarda Xitoyga jonagan rus elchilari qatorida boldi. Uning mamlakatga ko rsatgan
ʻ
xizmatlari yuksak baholandi. Qosimov Muhammad Yusuf 1675 — yilda
Hindiston va Afgonistonga yuborildi.1688 — yilda Yoqub Mulla Astraxanda arab
tilida yozilgan barcha hujjatlarni rus tiliga o'girish bilan shugullandi. Yodgor
29
Orziyev Iqbol Jumanazarovich “Buxoro xonligining Rossiya imperiyasi bilan diplomatic aloqalari (XVII-XVIII
asrlar)” magistrlik desertatsiyasi. Namangan-2017 83-b.
30
Сырова Н. Новое в посольстве Бурнашева и Безносикова //Звезда Востока, 1964. — № 4, — С.153.
31
Михайлова Г.А. Торговые и дипломатические связи России с Бухарским ханством через Оренбург в конце
XVIII — начало XIX вв. — Ташкент: АН УзССР, 1963. — С. 11.
32
Рожкова М.К. Экономическая политика царского правительства на Среднем Востоке во второй четверти
XIX в. и русская буржуазия. — М. — JI: АН СССР, 1949. — С. 304, 367.
45

Alimov bir necha marotaba O rta Osiyoga boradigan karvonlarni kuzatib bordi.ʻ
Rus elchilarning Pekindagi tarjimoni xitoy, mongol va ko plab turk tillarini bilgan
ʻ
Erka Mulla boldi 33
.
1685-1687 yillarda Irkutskda 4 ta buxoroliklar karvoni bo lib o tdi. 1658 —
ʻ ʻ
yilda Irkutskka 15 ga yaqin buxoroliklar oilalari 130 yaqin tuya bilan tashrif
buyurdi. 1686 — yilda ikkinchi karvon tashrif buyurdi. Uning tarkibi 11 savdogar
oilasi172 ta tuyada 2000 rublga yaqin xomashyo bilan kelgan edi. undan keyingi
yana ikki karvon juda yirikligi bilan boshqalaridan ajralib turardi 34
.
1804 yilda Amir Haydarning elchisi Abdulkarim Rossiyaga tashrif buyurdi.
1806 — yilda chop etilgan rus jurnallaridan birida Rossiyada yashayotgan o zbek
ʻ
shajarasi o zining ishbilarmonligi, so'zamonligi va o z ishini yaxshi bilishi bilan
ʻ ʻ
ajralib turishi aytib o tilgan edi
ʻ 35
.
Alohida Sibir ko'rpusi ofitseri F. Nazarov o'z yozishmalarida 1812 —yilda
Rossiyaga Qoqondan tashrif buyurgan Umarxon elchilari haqida aytib o tadi. Bu
ʻ
vaqtda xivalik elchi Otaniyoz Muhammedov Aleksandr I huzuriga shoshilib Xiva
va Rossiya munosabatlarini iliqlashtirishga urindi. 1815 va 1819 yillarda Amir
Haydar elchisi Mominjonov Azimjon rus hukmdoridan o z elchilarini savdo
ʻ
shartnomasi tuzish uchun Buxoroga yuborishini iltimos qildi 36
.
1857, 1869 va 1874 yillarda Nasrullohonning elchilari bilan birga Ahmad
Donish Rossiya safarida boldi. Safardan ilhomlanib “Buxorodan Peterburgga
sayohat” asarini yozadi. XIX asrda Rossiya yerlarida yashab ko'zga koringan
savdo vakillari qo'qonlik Ohunjonov Ibrohimjon, buxorolik Abdulkarimboy
33
Умняков И.И. О хлопководстве в Средней Азии с древнейших времен до присоединения края к
России/Материалы третьей объединенной научн. конф. ученых Самарканда. Серия гуманит. и естественных
наук. — Самарканд: СамГУ, 1961. — С.99.
34
Раджабов С.А. Роль великого русского народа в исторических судьбах народов Средней Азии. —
Ташкент: Госиздат УзССР, 1955. — С. 23— 24.
35
Абрамов М.М. Из истории Самарканда конца XVIII— начала XIX в. //Тезисы докл. объед. научн. сессии....
Ташкент, 1869, — С.33.
36
Мухаммеджанова Л.П., Мирзакулов Б.Т., Мухаммеджанова С.Ж. Дипломатические и торговые связи
Бухары с Россией XVI — XVIII вв.// «Горный вестник Узбекистана» (№ 25) 2006. http://miaiiig—
bulletia.geotech.u2/ru/archive/2006/25/64
46

Safarov, Xoshalovlar oilasi, mulla Solih Dostmametov, mullar Mirgulom
Naqshbandi va boshqalarni keltirishimiz mumkin 37
.
Rossiyadagi o zbek shajarasi orasida “sibirlik buxoroliklar” muhim o rinʻ ʻ
tutadi. Ular Garbiy Sibir hududiga XV-XVII asrlarga qadar kelib joylashganlar.
Buxoroliklar tarkibiga o zbeklar, uygurlar, tojiklar, qozoqlar va qoraqolpoqlar
ʻ
kirardi. Ularning ko pchiligi bir nom bilan yuritilsada Markaziy Osiyoning
ʻ
Buxoro, Samarqand, Toshkent, Xorazm, Qo'qon va boshqa shaharlaridan kelib
joylashgandi 38
. Aholi qatlami ham farqlanardi. Ular tarkibida tadbirkorlar,
savdogarlar, din vakillari, dehqonlar, mayda hunarmandlar va ishchilarni tashkil
etardi. Buxoroliklar ko pchilikni tashkil etgani bois buxoro tili jahjasining tatarcha
ʻ
ko rinishida so zlashardi. Sibir hududiga kelib joylashgan buxoroliklar hukumat
ʻ ʻ
tomonidan chet ellik maqomi ostida qabul qilingan. Shu sababdan ham ular
hukumat tomonidan taqdim etilgan imtiyozlardan foydalangan holda savdo
aloqalarini olib borgan. Hukmdor tomonidan chiqarilgan qarorlarni so zsiz bajarib
ʻ
kelgan. Sibirga ko chirish siyosati XIV asrdayoq amalga oshirildi. Bu hududlarda
ʻ
vujudga kelgan Bahovuddin Naqshband (1318-1389) tariqati islomni yoyish
maqsadida kirib kelgan edi. bir qancha vaqt davomida buxoroliklar o'z hududiy
birliklariga ega bo ldilar. Ular o zlarini “buxoroliklar”, “sartlar”, “o'zbeklar” deb
ʻ ʻ
atashardi. Ularning asosiy yashash hududi Tyumensk, Omsk, Tomsk viloyatlari
bo ldi. Ular bu hududlarda buxorocha yashash joylarini bunyod etishdi
ʻ 76
.
Buxoroliklarning Sibirga ko chirilishi ko plab hududlarning ular tomonidan
ʻ ʻ
egallanishi va qayta o zlashtirilishiga sabab bo lganini takidlaydi. Baxurin S.V.
ʻ ʻ
ning takidlashicha dastlabki koloniyalar Sibir hududida bo'lganligi aytiladi.
XVI asr oxirlaridan boshlab ruslar va buxoroliklar savdo munosabatlarida
iliqlik kuzatildi. Buxoro karvonlari Tar, Tobolsk, Tyumen, Tomsk, Krasnoyarsk,
37
Перечень товаров, доставленных из Бухары в Ярославль купцом Хаджи Ата кули (1634)// История
Узбекистана в источниках. Сост. Б.В. Лунин. — Ташкент: Фан, 1988. — С. 65.
38
Ахмад Дониш. Путешествие из Бухары в Петербург. — Душанбе Ирфон, 1960; Вахидов Х.П.
Просветительство в Туркестане в XIX начале XX веков// Основы философии. Ташкент, 1908. — С. 165-171.
76
Хайретдинов Д. Узбеки, узбекская община в Москве и Подмосковье// Ислам в Москве. — H. Новгород,
2008. — С. 274-276.
47

Irkutskga qadar yetib boradigan bo ldi. Chet ellik sayohatchilarning takidlashicha,ʻ
har bir rus har yili Tatarlar yurti Tyumenga tuyalarda keladigan buxoroliklar
karvoni bilan savdo qiladi 39
.
1718 — yilda o zbek I. Usmonov Tobolskda Qozoq xonining elchilik
ʻ
varaqasini tarjima qildi. Tarlik tatarlar hududida buxoroliklarnind o z volosti
ʻ
bo'lganligi va aynan buxoroliklarga qarashliligi aytiladi. XVIII-XIX asr aholini
ro yxatga olish kitobida aytilishicha buxoroliklarning shajarasini Rossiyaning har
ʻ
bir hududidan topishganligi aytiladi. XVIII asrda Tar hududi uch qismga Paxarsk
(buxoroliklar), Ayalinsk (sibirlik tatarlar), Porushna (mahalliy tatarlar-davlat
dehqonlari) ga bo'lingan edi. Tomilova N.A ning malumotiga ko ra Garbiy Sibirda
ʻ
qayd etilgan ro yxatga olishda 1370 tatar, 1218 ta buxoroliklar va boshqa millat
ʻ
vakillari mavudligi qayd etilgan. Undan tashqari sibirlik tatarlar orasida shunday
qabilalar borki ularning ildizlari “sartlar” yoki “buxarlar” ga borib taqalishi qayd
etilgan 40
.
Sibirga ko chirilgan buxoroliklar o'zlari uchun yangi bo'lgan mahalliy
ʻ
sharoitlarga ko nikish hamda savdodan tashqari yer bilan shug ullanishni yo'lga
ʻ ʻ
qo'yinshni amalga oshirishardi. Yirik yer egaligining ko rinishlari asosan
ʻ
Tyumenda kuzatildi. 1701 — yilda 126 desyatina yerning narxi qoramolga hamda
77 desyatina bug'doy narxiga teng edi. Tarada esa farqlanib 50 desyatina lalmikor
va 75 desyatina sholikor yerlar edi 41
.
Bazida izlanuvchilar tomonidan bazi xatolarga yo'l qo'yilar edi. Yaponlar
malumotnomasida SSSR tarkibidagi Sibir xalqlari tarkibi xato ko rsatilib unda
ʻ
39
Гаспринский И. Точный перевод дневника его светлости эмира Бухарского., — Казань, 1894; Искандаров
Б.И., Бухара (1918— 1920), — Душанбе, 1970. — С. 62-63; Назаров P.P. Сеид Мир— Мансур // Ислам в
Санкт— Петербурге. Серия «Ислам в Российской Федерации». Вып. 3. М. — Н. Новгород; И.Д. Медина,
2009. — С. 209-210.
40
Назаров P.P. Махмудов Абиджан Абдухалик—оглы// Ислам в Санкт— Петербурге. Серия «Ислам в
Российской Федерации». Вып. 3. М. — H. Новгород— ИД Медина, 2009. — С. 126.
41
Orziyev Iqbol Jumanazarovich “Buxoro xonligining Rossiya imperiyasi bilan diplomatic aloqalari (XVII-XVIII
asrlar)” magistrlik desertatsiyasi. Namangan-2017 83-b.
48

barabin-tatarlar, g'arbiy sibirlar, sibirlik tatarlar (tobol tatarlari va sibirlik
buxoroliklar) va boshqalar 42
.
Sibir tatarlari bilan boshqa xalqlarning etnomadaniy aloqalari asosan ularning
kiyimlari va taqinchoqlarida ko'zga tashlanadi. Buxoro komponenti erkaklar kiyimi
bo'lgan xalat va chalmada namoyon bo ladi. Sibir tatarlaridagi ushbu xalatlarningʻ
kelib chiqishi Markaziy Osiyodan hisoblanib, chopon (Markaziy Osiyodagi
singari) deb nomlanadi 43
.Sifatli erkaklar qishki kiyimlari bo'lgan shuba va
mo ynali shapkalardan foydalanishadi. Sibir tatarlarining yuqori kiyimi belbog'li
ʻ
mato pilbau bo lib (ozbekcha belbog')ayollar belbog'i “kur” deb nomlangan.
ʻ
Erkaklarning asosiy bosh kiyimi hisoblangan turli xil qalpoqlar esa, tamburli yoki
tillo rangdagi chiziqli bezaklar bilan bezatilgan yoki rasmli matolardan
foydalanishgan 44
.
Sibir buxoroliklari bir-necha yuz yil davomida tatarlar bilan iqtisodiy,
madaniy va oilaviy nikoh aloqalarini qo llab-quvvatlab kelishgan. Natijadagi
ʻ
yagona komponentlardan biri zamonaviy sibir tatarlari vujudga kelganligidir 45
. Rus
buxoro savdogarlari kelguniga qadar, Sibirda Markaziy Osiyo tovarlari savdosi
qizg in olib borilgan. Aynan ular Tyumen, Tobolsk, Tarda teri ishlab chiqarish va
ʻ
gilamchilik ishini yolga qoyishganlar. Buxoroliklar hisobidan yirik Sibir
tadbirkorlik oilalari kelib chiqqan (Aykinlar, Mirsalimovlar, Saydukovlar,
Chenbayevlar va boshqalar). Inqilobga qadar ular yirik ichki va tashqi savdo bilan
shug ullanishgan. Ko pchilik oddiy buxoroliklar dehqonchilik, chorvachilik va
ʻ ʻ
turli xil hunarmandchilik bilan shug ullanishgan.
ʻ
42
Зияев Х.З. Средняя Азия и Сибирь (2 пол. XVI — XIX вв.). — Ташкент, 1964. — С. 76.
43
Усманова Л. Тюрко—татарская эмиграция в Северо— Восточной Азии начала XX в.// Гасырлар авазы —
Эхо веков. 2005. — № 1. — С .16.
44
Orziyev I.J. Buxoro xonligining Rossiya imperiyasi bilan diplomatik aloqalari (XVII-XVIII asrlar). magistrlik
desertatsiyasi. Namangan-2017. 83-b.
45
Валеев Ф.Т. Сибирские татары: культура и быт. — Казань, 1992.— С .95.
49

III BOB
BUXORO XONLIGINING ROSSIYA BILAN ALOQALARI
MAVZUSINING MAKTAB DARSLIKLARIDA BERILISHI
3.1. Mustaqillik yillarida nashr qilingan maktab darsliklarida Buxoro
xonligining Rossiya bilan aloqalari mavzusi tahlili
Istiqlol el-yurtimiz uchun o z taqdirining haqiqiy egasi bo lib, qadr-ʻ ʻ
qimmatini anglab, munosib hayot kechirish, yurtimizda huquqiy demokratik davlat
va fuqarolik jamiyatini barpo etish imkoniyatini yaratdi. Ayni paytda u har bir
odamning iqtisodiy, ijtimoiy sohalarda istedod va qobiliyatini tola namoyon etishi,
huquq va erkinliklarini ro'yobga chiqarishining mustahkam zaminidir. Mustaqillik
yillarida ko hna tariximiz, boy merosimiz, milliy davlatchiligimiz, muqaddas
ʻ
dinimiz, urf-odat va ananalarimiz qayta tiklandi. Bugungi kunda mehr-oqibat,
bagrikenglik hamjihatlik kabi olijanob fazilatlar, milliy va umumbashariy
qadriyatlarga hurmat, Vatan taqdiri va kelajagiga daxldorlik tuyg usi
ʻ
yuragimizning tub-tubidan o'rin oldi. O'tgan davr mobaynida bosib o tilgan
ʻ
murakkab yolimizga yana bir bor nazar tashlash, mustaqil taraqqiyotimiz
davomida amalga oshirilgan ishlar, erishgan natijalarni xolisona baholash va
ularning mohiyati va ahamiyatini keng jamoachilik, butun xalqimizning ongi
shuuriga yetkazish maqsadga muvofiqdir.
Darhaqiqat, istiqlol tufayli o'zligimizni angladik, ozod xalq, mustaqil davlat
sifatida O'zbekistonning bor bo'y-bastini, ulkan salohiyatini butun dunyoga
namoyon qilish imkoni ochildi. Ozodlik bois bizni jahon tanidi, xalqimizning
fidokorona mehnati, yoshlarimizning g'ayrati, azmu shijoati ila vatanimizning
shon-shuhrati olam uzra yanada kengroq yoyilmoqda. Hurriyat bergan beqiyos
imkoniyatlar negizida ertangi kunimiz — erkin va farovon kelajagimizni o'z
qo'limiz bilan bunyod etmoqdamiz. “Mustaqillik” va “islohot” tushunchalariga
mushtarak so'zlar sifatida qarashimiz tabiiy, albatta. Chunki faqat mustaqil davlat
50

va mustaqil jamiyatdagina islohotlarni amalga oshirish mumkin. Mustaqillik ham,
islohotlar ham insonning yaxshi yashashi, munosib turmush darajasiga erishishi
uchun zarur sharoit yaratdi. Mamlakatimizda mustaqillik yillarida olib borilgan
keng ko'lamli islohotlar natijasida milliy davlatchiligimiz poydevori
mustahkamlanib, davlatimiz suvereniteti, chegaralarimiz daxlsizligi taminlandi,
jamiyatimizda tinchlik va osoyishtalik, millatlararo totuvlik va diniy bag'rikenglik
muhitini kuchaytirish, qonun ustuvorligi, inson huquq va erkinliklari hamda
manfaatlarini royobga chiqarish bo'yicha ulkan ishlar amalga oshirildi.
Markaziy Osiyo xalqlari, jumladan, o'zbek xalqi o'zining juda boy va
qadimiy tarixiga ega. Bu o'lka inson madaniyati dastlabki kurtak otgan
sarzaminlardan biri sanaladi. U butun tarix davomida umumbashariy
qadriyatlarning takomillashuviga salmoqli hissa kushib kelgan. Bu hol ana shu
sarhadlarda ming yillar davomida qad ko'targan va tarix taqozosiga ko'ra birin
ketin faoliyat ko'rsatib o'tgan o'nlab davlatlarning serqirra va mazmundor
tajribasida ham yaqqol ko'zga tashlanib turadi. Afsuski, shu paytgacha yurtimiz
otmishidagi davlatchilik tarixini organishga, uning tajribalarini ilmiy jihatdan
umumlashtirishga kam etibor berib kelindi. Mustaqillik sharoitida bu borada ham
katta imkoniyatlar tugildi.
Mustaqillik yillarida davlatimiz siyosatining ustuvor yo'nalishlaridan biri
ta'lim-tarbiya sohasidagi islohatlarni izchil davom ettirib ta'lim har bir bosqichida
mamlakatizmiz tarixida yuz bergan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
jarayonlarni o'qitish darslari va tizimi takomillashtirildi. Mana shunday tarixiy
jarayonlardan biri diplomatic munosabatlar va hamkorlik aloqalari tarixi bilan
bog'liq bo'lib xonliklar davri diplomatiyasi maktab darsliklarining 8-9-sinflarida
keltirib otiladi.
Xususan, 2014 yilda nashr etilgan O'zbekiston tarixi 8-sinf darsligida
Buxoro xonligining Rossiya bilan munosabatlari quyidagicha yoritiladi. Buxoro
xonligining Rossiya bilan nosabatlari XVI asming ikkinchi yarmidan rivojlana
51

bordi. Abdullaxon II Rossiya bilan savdo aloqalarini yaxshilashga harakat qilar
ekan, bu orqab oz davlatining siyosiy ahvobni mustahkamlashga ham erishmoqchi
edi. Chunki podsho Ivan Grozniy (1533—1584) davrida Rossiyaning mavqeyi
kuchaya bordi. Ivan Grozniy davrida Qozon xonligi (1552), Hojitarxon xonligi
(1556), Volga boylari va Garbiy Sibir hududlari Rossiya tomonidan bosib olingan
edi. Bu hoi Rossiyaga savdo yollarini nazorat qilish imkonini berdi. Volga
atrofidagi viloyatlarda savdo-sotiq ishlarini olib borish Buxoro xonligidan kelgan
savdogarlar uchun ancha qulay edi. Ularga eng yaqin qoshni mamlakat Rossiya
bolib qolgandi. Bu hoi kop jihatdan Qozon tatarlari hamda boshqirdlarga din va til
yaqinligi bilan izohlanar edi. Shuning uchun ham Abdullaxon II tomonidan 1557
— 1558- yillarda Moskvaga elchilar yuborilgan. Elchilar Astraxan orqali
Moskvaga borib, Ivan Grozniy huzurida boMadilar. Ular oz xonlari nomidan
savdogarlaming Volga boylab erkin otishlariga ijozat soraydilar. Elchilar
Moskvadan juda kop oq-dori, ov quslilari va matolar bilan qaytgan. Ayni paytda,
Rossiya ham Buxoro xonligi bilan savdo-sotiq ishlarini rivojlantirishdan
manfaatdor edi. Bu manfaatdorlik, avvalo, Buxoroning Rossiya tovarlarini sotish
uchun qulay bozorligida edi. Ikkinchidan esa, Rossiya Buxoro xonligi orqali
Osiyoning boshqa mamlakatlari bilan savdo aloqalarini rivojlantirish imkoniga ega
bolardi. Bunda, birinclii navbatda, Hindistonga chiqish maqsadi hisobga olingan
edi. 1555-yili Moskvada tashkil etilgan „Moskva savdo kompaniyasi“ vakili
Antoniy Jenkinson boshliq elchilar rus podshosining guvohnomasi bilan 1558-yili
Buxoroga yuboriladi. Elchi Antoniy Jenkinson Buxoro xoni Abdullaxon II
tomonidan qabul qilindi. Elchi xonlikning xalqaro va ichki savdo imkoniyatlarini
„Rossiyadagi Moskva shahridan Baqtriyadagi Buxoro shahrigacha 1558-yilgi
sayohat“ nomli esdabklarida bayon etadi. Antoniy Jenkinson elchiligi natijasida
52

Rossiya va Buxoro xonligi ortasida yaxslii savdo va diplomatik aloqalar yo'lga
qo'yildi 46
.
3.2. Maktab darsliklarida Buxoro xonligining Rossiya bilan aloqalari
mavzusini innovatsion va yangi ped texnalogiyalar asosida o'qitish
Mashg ' ulot jarayonida o ' quvchi faol shaxs sifatida o ' zi ishlashi,
hodisalarni o ' rganishi, bir xil mo h iyatli qator h odisalarni tushunib, tahlil
etishi natijasida voqea xodisalarda yashiringan mo h iyatni mustaqil ravishda
ocha olish xususiyliklarni umumiylikka birlashtira olish qobilyatini ozida
rivojlantirishi lozim. shundagina, birinchidan, oquvchida mashgulotga
q iziqish kundan kunga ortib boradi va ikkinchidan, o ' z shaxsiy ta h lili ostida
hosil qilingan bilim va qonunuiyatlar uning xotirasida musta h kam ornashadi.
Uchinchidan, mustaqil tarixiy-tahliliy usul bilan hosil qilingan malaka va
konikmalarni oquvchining ozi boshqa mavzularni ozlashtirishda tadbiq eta
oladi. Oqituvchi oquvchining mana shunday izlanishlarini boshqarib boradi.
O'qituvchi oldida turgan muhim vazifa ko'rgazmalar, tarqatma
varaqalar, o'quvchilarga mustaqil topshiriq berish yo'lari bilan
o'quvchilarning o'rganilayotgan davr mohiyatini mustaqil ravishda
ochishlariga yonaltirishdan iboratdir. Faqat shu usul bilan oquvchilarda
mustaqil fikrlash konikmalarini va tarixiy tafakkurini shakllantirish va
rivojlantirish mumkin.
O'rta asrlar tarixini o'qitishda krasvord, chaynavord, xronologik
topshiriqlarining javobini topish, tarixiy loto, turli viktorina savollariga togri
javob berish, oquv oyinlari, keysstodi talim metodi va xakozolardan
foydalanish pirovard natijasi (monitoringi) oquvchida quyidagi konikma va
malakani shakllantiradi.
46
Usmonov Q., Jorayev U., Norqulov N. O ' zbekiston tarixi (XVI—XIX asrning birinchi yarmi): 8- sinf darslik.
Qayta ishlangan 3-nashri. —Toshkent: O ' qituvchi, 2014. — B. 29-30.
53

1-bosqich organish esda saqlash
II -bosqich tushunib yetish Uzlashtirganini isbot eta bilish
III -bosqich tazutil eta bilish Qiyoslash, xulosa chiqarish,
ozaro boglash
IV -bosqich tadbiq qila
bilish Qoida qonunini angalash
va qollash
V -bosqich sintez Axborotni ijodiy qayta ishla
olish
VI -bosqich baholash yangi bilimga otish
Bunday tizimda o ' quvchi ham o ' qituvchi ham mashg ' ulot jarayoniga
birgalikda masuldirlar. Bu o'quvchiga «sen buni bilishing kerak» degan
majburlovchi davatdan «menga bu zarur va men buni bilishga uni tahlil
qilib xulosa chiqarishga qodirman»degan ichki ishonchni va intilishi yuzaga
kelishiga olib keladi.
Pedagogik texnologiya tanlashdan va o'quv mashrulotiga joriy
etishda quydagilarga etibor berish maqsadga muvofiqdir.
1. Konkret davr, bosqich uchun tanlangan usulni mos kelishi.
2. Ta ' lim mazmuntga mos kelishi.
3.. O ' quvchilarning psixo-fiziologik xususiyatlariga mos kelishi.
4. Sinflarda tarkib torgan o ' quvchilar gurux.ining o ' ziga xos
tomonlarini hisobga olish.
5. Qo ' yilgan maqsadga erishish uchun pedagogik jarayonni
yaratish.
54

6. Mashg'ulot jarayoni davrida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan
qiyinchiliklarni bartaraf etish tizimini ishlab chiqish.
O'quvchilarda tarixiy sharoitni yaxshi bilish o'rganilayotgan
voqealarning sabab, oqibatlari va ahamiyatini tahlil hamda teran tushunish
ko'nikmasini shakllantirishda dalillar bilan qonuniyatlar yaqqolik bilan
mavhumlik bilimlar bilan haqiqatni mustaqil bilish metodlari ortasidagi
maqbul keladigan munosabatlarni aniqlash zarur. Bunda tarixiy muammolar
boyicha fikr almashishga molljallangan ishchanlik oyinlari ahamiyatga ega.
Bu oyinni otkazishda quydagilarga etiborni qaratish maqsadga muvofiqdir:
avvalo ishchashshk oyining yonalishi va maqsadini aniq
belgilab olish;
ishchanlik oyinining ssenariyasini ishlab chiqish;
ssenariya bo ' yicha o ' uvchilarni tanlash va oyin rollarini taqsimlash;
o ' yinni maqsad va rejaga mos holda boshqarib borish;
o ' yinni yakunlash, erishilgan natijalardan xulosalar chiqarish.
Urta asrlar tarixini o'qitishda o'rganilishi kutilayotgan oquv davri
(choraklar, birinchi yarim yillik yoki oquv yili yakuni) yoki oquv mavzui
uchun, sinflar va fanlar kesimida kamida ikki variantdan a'zolar (test
savollari, yozma ish materiallari va boshqa) to'plamlar tayyorlanadi. Ishlab
chiqilgan nazorat materiallari monitoring bo ' limlari va sektorlarida
jamlanadi, tizimga solinadi va monitoring jarayonida qo ' llaniladi.
Mazkur materiallardan umumtalim maktablari rahbarlari ham
maktab ichki nazorati doirasida foydalanishi mumkin.O'rta asrlar tarixi
uchun nazorat materiallarini tayyorlashda DЦ va o'quv dasturlarida ko'zda
tutilgan va o'quvchilar tomonidan o'zlashtirilishi lozim bo'lgan asosiy
bilim, ko'nikma va malakalar qamrab olinadi.
55

Variantlardagi birday raqamga ega bo'lgan savollarining har biri
aniqlanayotgan bilim ko'nikma va malakalar ro'yxatiga mos ravishda o'zaro
mutonosib ravishda tuzilishiga qatiiy etibor qaratish lozim.
Tayyorlangan nazorat ishlari, variantlari puxta tekshirib chiqilgan
test kalitlari yani nazorat ishlarining javoblari bilan taminlanadi.
Nazorat ishlari bo'yicha o'quvchi javoblarini qayd etish uchun
«O'quvchining javob varaqasi» tayyorlanadi. Varaqaning ikkinchi tomoni
fan o'qituvchisi tomonidan to'ldirilishi uchun mo'ljallanadi.
Xo'sh monitoring tadbiri nima uchun o'tkaziladi?
Monitoring tadbyrlarini o'tkazishdan ko'zlangan asosiy maqsad
o'quvchilar bilimidagi bo'shliqlarning paydo bo'lishi sabablarini o'rganish,
shu asosda bo'shliqlarining paydo bo'lishi oldini olish va talim
samaradorligini oshirish yuzasidan tegishli chora tadbirlar belgilash va
ularni izchil amalga oshirishdir. Majburiy talim minumumlarini to'liq
o'zlashtira olmagan har bir o'quvchi bilan o'zlashtirilmagan bilim, ko'nikma
va malakalar (BKM) ning elementlari bo'yicha qo'shimcha mashg'ulotlar
o'tkazish, vazifalar berish va nazorat qilish yollari orqali mavjud
boshliqlarini bartaraf etishga erishish zabt etilgan mahalliy xalqlaridan juda
ogir soliqlar olib turganligini oquvchilarga shunchalik sozlab berish
bilangina mavzuning maqsadi va talim tarbiyaviy vazifalarini amalga
oshirib bolmaydi.
56O ' q ish jarayonida olingan malumotlarni
individual h olda sistemalashtiradilar;
Matnda qo 'yilgan belgilar asosida jadval
ustunlarini t o 'ldiradilar:
V — mavzu bo ' yicha bilimlarimga javob beradi;
«-» - mavzu bo ' yicha bilimlarimga q arama-
q arshi;
+ - mavzu bo ' yicha ya ngi ma'lumotlar
? — мавзу бўйича тушунарсиз
(ани qлаштириш , т ўлдиришни талаб qилади )
маълумот. Insert jadvalining tuzilishi va uni t o ldirish
q oidasi bilan tanishadilar.
Insert jadvali:
- ma 'lumotlarni sistemalashti-rishni
(musta qil o ' qish/ maruza eshitish
jarayonida olingan), uni tasdiklash,
aniklashtirish yoki rad etish; qabul
qilinayotgan malumotning tushunarliligini
nazorat qilish, avval egallangan
malumotni yangisi bilan boglash
qobiliyatlarini shakllantirishni taminlaydi;
- o 'quv ma'lumotini musta q il
o 'rgangandan s o 'ng qullaniladi.

Insert jadvali
V + - ?
Maktab darsliklarida Buxoro xonligining Rossiya bilan aloqalari
mavzusini innovatsion va yangi ped texnalogiyalar asosida oqitish
FSMU texnologiyasi
F Fikringizni bayon eting.
S Fikringizni bayoniga biror sabab korsating.
M Ko'rsatilgan sababni tushuntiruvchi misol keltiring.
U Fikringizni umumlashtiring.
3.2.Maktab darsliklarida Buxoro xonligining Rossiya bilan aloqalari
mavzusini innovatsion va yangi ped texnalogiyalar asosida oqitish
Darsning shiori: Eng baland minora ham yerdan ko'tariladi.
Darsning maqsadi:
57O ' q ish jarayonida olingan malumotlarni
individual h olda sistemalashtiradilar;
Matnda qo 'yilgan belgilar asosida jadval
ustunlarini t o 'ldiradilar:
V — mavzu bo ' yicha bilimlarimga javob beradi;
«-» - mavzu bo ' yicha bilimlarimga q arama-
q arshi;
+ - mavzu bo ' yicha ya ngi ma'lumotlar
? — мавзу бўйича тушунарсиз
(ани qлаштириш , т ўлдиришни талаб qилади )
маълумот. Insert jadvali:
- ma 'lumotlarni sistemalashti-rishni
(musta qil o ' qish/ maruza eshitish
jarayonida olingan), uni tasdiklash,
aniklashtirish yoki rad etish; qabul
qilinayotgan malumotning tushunarliligini
nazorat qilish, avval egallangan
malumotni yangisi bilan boglash
qobiliyatlarini shakllantirishni taminlaydi;
- o 'quv ma'lumotini musta q il
o 'rgangandan s o 'ng qullaniladi.

8. o'quvchilarga xalqaro munosabatlar, uning o'ziga xos qirralari
haqida bilimlar berish;
9. xalqaro munosabatlar tarixini o'rgatish orqali o'quvchilarda
vatanparvarlik ruhini rivojlantirish;
10. tarixiy jarayonlarning sabab va mohiyatini anglash, ularga
xolisona fikr bildirish konikmalarini shakllantirish.
Dars turi: yangi tushuncha, bilimlarni
shakllantiruvchi
Dars metodi: “Mo'jizalar maydonchasi”, hikoya-
suhbat, “Tarixiy shaxslar sharhi”.
Dars jihozlari: darslik , xarita , tarixshunoslik
atamalari lug ' ati , mavzuga oid ilmiy
adabiyotlar , slaydlar , bukletlar ,
tarqatma materiallar , ko ' rgazmali
qurollar ( audio , video , fotolavhalar ,
jadvallar ) jamlanmasi .
5 O ' quvchilarni baholash 3 daqiqa
6 Uyga vazifa 2 daqiqa
58DARS REJASI
№ Darsning tarkibiy
qismi (bosqichlari) Ajratiladiganvaqt
(reglament)
3 daqiqa1
Tashkiliy qism
10 daqiqa2
O ' tilgan mavzuni takrorlash
15 daqiqa3
Yangi mavzuni tushuntirish
12 daqiqa4
Mustahkamlash

Tashkiliy qism : O'quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining darsga
tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash, jahon va O'zbekistonda
bo'layotgan yangiliklarni tinglash.
O ' tgan mavzuni takrorlash : O'tgan mavzuni takrorlashda “Mo'jizalar
maydonchasi” o'yinidan foydalanish mumkin. Bunda o'qituvchi kompyuter va
proyektor yordamida bo'sh katakchalar va asosiy savolni ekranga chiqaradi.
Oddiy holatda sinf doskasiga bo'sh katakchalar chizilib, o'yinning asosiy savoli
yozib qoyilishi mumkin. Masalan : Savol : Kimning islohoti dehqonlarning soliq
to ' lash imkoniyatini oshirishga , davlat mulkini ko ' paytirishga xizmat qildi ?
( Javob : Shayboniyxon )
O ' quvchilar asosiy savolni tinglashgach , o ' qituvchi qo ' shimcha savollarni
o ' qishni boshlaydi . Birinchi bo ' lib qo ' l ko ' targan o ' quvchi biror harf tanlash
huquqini qolga kiritadi . Agar savolning javonida ushbu harf mavjud bolsa ,
o ' qituvchi o ' sha harfni tegishli katakchaga yozib qoyadi . O ' quvchi esa savol
javobini aytish imkoniyatini qo ' lga kiritadi . Qoshimcha savol berish tartibida
davom ettirish orqali oyinni davom ettirish yoki guruhlarga bolinib , navbat bilan
javob berish orqali ham bu o ' yinni tashkil etish mumkin . O ' yin savolning javobi
59DARSNING BORISHI:

topilmaguniga qadar davom ettiriladi .
Yangi mavzu bayoni : O ' qituvchi yangi dars mazmunini hikoya - suhbat
usulida tushuntiradi . Maruza davomida o ' quvchilarning darsga bo ' lgan diqqat -
etiborini oshirish , ularni yanada faol ishtirok etishga jalb etish maqsadida
quyidagi savollar berib boriladi :
11. savol: Rossiya qachon Oltin O'rdadan mustaqil bo'ldi?
12. savol: Angliyaning XV-XVI asrlarda paydo bo'lgan qaysi
kompaniyalarini bilasiz?
13. savol: Nima sababdan Eron tomonidan haj safariga qarshiliklar
yuzaga keltirilgan?
14. savol: Sibir xonligi qanday paydo bolgan?
Mustahkamlash: O'rganilgan mavzuni mustahkamlash uchun “Tarixiy
shaxslar sharhi” uslubidan foydalanilishi mumkin. Bunda o'qituvchi kompyuter
va proyektor yordamida yoki maxsus korgazmani doskaga ilish orqali quyidagi
jadvalni oquvchilar ixtiyoriga havola etadi:
T/r Shaxslar Kim bo'lgan? Tarixda qanday
iz qoldirgan?
1 Ivan Grozniy
2 Antoniy Jenkinson
3 Ko'chimxon
4 Ivan Xoxlov
5 Pyotr I
6 Florio Beneveni
7 Akbarshoh
60

O'quvchilarga jadvalni to'ldirishlari uchun 6 daqiqa vaqt beriladi. Uni
birinchilardan bo'lib to'liq va togri to'ldirgan o'quvchi ijobiy baholanishi aytiladi.
Barcha o'quvchilar topshiriqni bajarib bo'lishgach, o'qituvchi ular bilan
birgalikda jadvaldagi har bir shaxsga to'xtalib o'tadi. O'quvchilarning fikrlari
qo'shimcha malumotlar asosida boyitiladi. O'quvchilarning mustaqil fikr
yuritishlariga sharoit yaratadi. Ularning ishtirokini xulosalaydi.
Dars yakuni va o'quvchilarni baholash: O'quvchilarda paydo bo'lgan
savollarga javob beriladi. O'quvchilar darsdagi ishtirokiga ko'ra belgilangan
baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o'quvchilarning kundalik
daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Ushbu darsda faol ishtirok etmagan
o'quvchilar bilan ham alohida ishlash rejalashtiriladi.
Uyga vazifa:
15. Akbarshoh hukmronligining oziga xosligi haqida malumotlar topish.
16. Qozon, Astraxan, Sibir xonliklari haqida qoshicha malumotlar yigish.
3) Usmonli davlatining Rossiya bilan aloqalarining nizoli bolish sabablarini
aniqlash (kamida 5-6 ta sabab).
QOSHIMCHA MALUMOT:
Xiva kumushi haqida “Elchi Florio Benevenining axboroti”dagi malumotlar
Orolning bu tomonida, Shojalil toglarida, Xiva viloyatlarida haqiqatah ham
kumush konlar mavjud. Men avval totorlardan eshitganimni asirlikdagi keksa
orisdan tasdiqlatib oldim, u menga marhamat qilib aytdimki, Xivaning Oronxoni
zamonida (bundan ottiz yillar ilgari) bir qizilbosh xonga kelib aytganki, bunday
toglarda kumush va boshqa narsalarni koplab uchratish mumkin. Bularni qo'lga
61

kiritish uchun xon xodimlar tayin qilib, darhol shunday kumushlarni topib
kelishga yuborgan va buar kop ham zahmat chekmay, xonga namuna tarzida katta
bir tosh bolaginiyuborishgan, uni tekshirib ko'rishganidayarmidan ko'progi
kumush bolib chiqqan. Buni eshitib o'zbeklarning kattalari yigilishib, tosatdan xon
huzuriga kiradilar va bunday kumushni toshdan ajratib olib bolmaydi, hech kim
bu togrida hech nima bilmaydi, bu narsa sabab bolib, hadeganda qoshnilar bilan
urushib qolish mumkin, deydilar.
Xon ham, urush chiqmasin, deb o'sha ondayoq topilgan madanni ilgarigi
joyiga ko'mib tashlashni va mana shu ishni bajargan konchini yerga tiriklayin
komishni buyuradi.
62

XULOSA
XV asr oxiri — XVI asrning boshlari Markaziy Osiyo mintaqasida yangi
davlatlarning, jumladan, Buxoro, Xiva va Qozoq xonliklari, Eronda Safaviylar
davlatining tashkil topishi hamda kuchlar nisbatining tez-tez ozgarib turishi bilan
xarakterlanadi. Buxoro xonligining tashkil topish jarayoni olkadagi diplomatic
munosabatlarda yangi davrni boshlab berdi.
Aksariyat ilmiy adabiyotlarda O'rta Osiyo xonliklarining Eron bilan o'zaro
aloqalariga diniy qarama-qarshilik, yani shiya-sunniy ziddiyati jiddiy tasir
ko'rsatganligi takidlansa-da, birlamchi manbalardagi malumotlar XVI — XVIII
asrlardagi o'aro kurash holatlari aslida, ikki hudud ortasidagi chegaradosh yerlar,
xususan Xuroson uchun olib borilgan siyosiy raqobat, XIX asrda esa, hukmron
doiralarning iqtisodiy manfaatlari bilan bogliq bolganligini korsatadi.
O'zaro diplomatik aloqalar ikki tomondan o'z davrida savdo shartnomalarini
tuzishga hamda savdo karvonlari o'tadigan yollami har qanday taqiqlardan xoli va
qaroqchilarsiz bo'lishiga erishish edi. O'rta Osiyo va Rossiya o'rtasidagi diplomatik
aloqalar doimiy xarakterda bo'lmay, imzo-muhrlar qo'yilgandan keyin ham xonlar
qachongacha ushbu shartnoraa foyda keltirsa, o'sha paytgacha kuchga ega bolgan.
XIX asr birinchi yarmiga qadar O'rta Osiyo va Rossiya ortasidagi uzoq muddatli
shartnomalar bolmaganligi o'ziga xos xususiyatlardan biri edi. Rossiya hukumati
sharq bozoriga ahamiyatni tortisbdan maqsad o'z oldiga siyosiy maqsadlami ham
qoygan edi. Aynan shu maqsadlar savdoning asosiy ochoqlarini mujassam qiluvchi
mustahkam yonalishlami yaratishni kozlar edi.
XVI asrga kelib, Buyuk Ipak yo'li savdo yollaridagi mahalliy tarmoqlar
ahamiyatining ortishi yoxud ushbu qadimiy savdo yolining sharq-garb yonalishida
shimol-janub yonalishining vujudga kelishi Orta Osiyo uchun yangi siyosiy-
iqtisodiy hamkorning paydo bolishiga sabab boldi. Bu iqtisodiy hamkor endigina
markazlashgan va oz siyosiy qudratini Yevropa va Osiyoga yoyishga intilayotgan
Moskva davlati edi. Orta Osiyo xonliklarining Moskva davlati bilan dastlabki
63

aloqalari faqatgina iqtisodiy manfaatlar doirasida amalga oshirilgan bolsa-da,
tadqiqot tahlili amalga oshirilgan davrdagi aloqalarning asosiy mazmuni
diplomatiya qoidalari hamda siyosiy hamkorlikning o'ziga xos jihatlarini ko'rsatib
berishdan iborat bolgan.
O'rta Osiyodan Orenburgga kelganlar o' urf-odatlari, turmush tarzlarini ham
olib kelganlar. Ular shuningdek, Orenburgda O'rta Osiyo qishloq xojalik
mahsuiotlarini ham yetishtirishga harakat qilganlar. Masalan, Buxorodan
keltirilgan chigit orqali Orenburgda paxta yetishtirishga uringanlar. Ammo
Orenburgdagi ob-havo tufayli paxta yetishtirish imkoniyati bolmagan. Lekin
shunga qaramasdan, qovun va oshqovoq yetishtirishga erishganiar.
64

FOYDALANLGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Mirziyoyev Sh. M. “Biz buyuk davlat, buyuk tarix, buyuk madaniyat
yaratgan xalqmiz!” // https://uzkimyosanoat.uz/uz/manaviyat/ajdodlarga-
ehtirom/buyuk-davlat.
2. [ Электрон ресурс :] Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат
Мирзиёевнинг Ташқи ишлар вазирлиги ва мамлакатимизнинг хорижий
давлатлардаги элчихоналари фаолиятига бағишланган йиғилишдаги нутқи //
https://president.uz/uz/lists/view/1423
3. Orziyev I.J. Buxoro xonligining Rossiya imperiyasi bilan diplomatik aloqalari
(XVII-XVIII asrlar). magistrlik desertatsiyasi. Namangan-2017. 83-b.
4. Rasulov A, Isoqboyev A. Turkiston va Rossiya munosabatlari tarixi. //o quvʻ
qo llanma . — Namangan. 2012.
ʻ
5. Алимова Р.Р. Ў рта Осиё хонликларининг қў шни давлатлар била н
дипломатик ва савдо - иқ тисодий муносабатлари (XVI-XX аср бошлари рус
тарихшунослиги ва манбалари асосида ) . — Тошкент. 2017.
6. Zamonov A. Buxoro xonligi tarixi. — Toshkent: Bayoz. 2021. — 264.
7. Toraev H. Buxoro tarixi: o quv qo llanma. - Buxoro: Sadriddin Salim Buxoriy.
ʻ ʻ
Durdona nashriyoti , 2020. - 320 b .
8. Абрамов М.М. Из истории Самарканда конца XVIII— начала XIX в.
//Тезисы докл. объед. научн. сессии.... Ташкент, 1869, — С.33.
9.
Ахмад Дониш. Путешествие из Бухары в Петербург. — Душанбе Ирфон,
1960.
10. Бартольд В. В. Сочинения. - М., 1977. Т. 9.
11. Большаков О .Г. Город в конце VIII — начале XIII вв. // Средневековый
город Средней Азии. — Л.: Наука. 1973.
12. Валеев Ф.Т. Сибирские татары: культура и быт. — Казань, 1992.— С.95.
13. Веселовский Н.И. Иван Данилович Хохлов — русский посланник в
Персию и Бухару в XVII в. — СП(б)., 1891. — С. 12.
65

14. Вызго Т.С. К вопросу о взаимосвязи узбекской и русской музыкальной
культур в дореволюционный период. — Общественные науки в
Узбекистане. 1961, — № 4. — С. 42.
15. Гаспринский И. Точный перевод дневника его светлости эмира
Бухарского., — Казань, 1894; Искандаров Б.И., Бухара (1918— 1920), —
Душанбе, 1970. — С. 62-63; Назаров P.P. Сеид Мир— Мансур // Ислам в
Санкт— Петербурге. Серия «Ислам в Российской Федерatsiи». Вып. 3. М. —
Н. Новгород; И.Д. Медина, 2009.
16. Гулямов X. О Посольстве Флорио Беневени в Бухару // Общественные
науки в Узбекистане. — №2.— Ташкент, 1978.
17. Джамалов К. Торгово — дипломатические отношения Бухарского ханства
с Россией в XVII в. — Душанбе., 1965.
18. Зияев X. 3. Экономические связи Средней Азии с Сибирью в XVI — XIX
вв. Ташкент, 1983;
19. Зияев Х.З. Урта Осиё ва Сибирь: XVI— XIX асрлар. — Тошкент: АН
УзССР. 1963. — С. 130.
20. Кабо P.M. Города Западной Сибири: Очерки экономической географии
(XVII— первая половина ХIХ вв.) — М., 1949. — С.118.
21. Кастельская З.Д. Из истории Туркестанского края: 1865 — 1917 гг. —
М.: Наука, 1980. — С. 4-5.
22. Михайлова Г.А. Торговые и дипломатические связи России с Бухарским
ханством через Оренбург в конце XVIII — начало XIX вв. — Ташкент: АН
УзССР, 1963. — С. 11.
23. Мухаммеджанова Л.П., Мирзакулов Б.Т., Мухаммеджанова С.Ж.
Дипломатические и торговые связи Бухары с Россией XVI — XVIII вв.//
«Горный вестник Узбекистана» (№ 25) 2006. http://miaiiig—
bulletia.geotech.u2/ru/archive/2006/25/64
66

24. Назаров P.P. Махмудов Абиджан Абдухалик—оглы// Ислам в Санкт—
Петербурге. Серия «Ислам в Российской Федерatsiи». Вып. 3. М. — H.
Новгород— ИД Медина, 2009. — С. 126.
25. Перечень товаров, доставленных из Бухары в Ярославль купцом Хаджи
Ата кули (1634)// История Узбекистана в источниках. Сост. Б.В. Лунин. —
Ташкент: Фан, 1988. — С. 65.
26. Пулатов Х.Г. Посольские связи Бухарского ханства с Россией в XVIII в.
— Ташкент, 1984. — С. 26.
27. Раджабов С.А. Роль великого русского народа в исторических судьбах
народов Средней Азии. — Ташкент: Госиздат УзССР, 1955. — С. 23— 24.
28. Рожкова М.К. Экономическая политика царского правительства на
Среднем Востоке во второй четверти XIX в. и русская буржуазия. — М. — JI:
АН СССР, 1949. — С. 304, 367.
29. Сырова Н. Новое в посольстве Бурнашева и Безносикова //Звезда
Востока, 1964. — № 4, — С.153.
30. Умняков И.И. О хлопководстве в Средней Азии с древнейших времен до
присоединения края к России/Материалы третьей объединенной научн. конф.
ученых Самарканда. Серия гуманит. и естественных наук. — Самарканд:
СамГУ, 1961. — С.99.
31. Усманова Л. Тюрко—татарская эмигрatsiя в Северо— Восточной Азии
начала XX в.// Гасырлар авазы — Эхо веков. 2005. — № 1. — С.16.
32. Федчина В.Н. Развитие картографических представлений о Средней Азии
с древнейших времен до XVIII в. Научн.зап. ТИНХ. — Вып. 31. — Ташкент,
1964. — С. 107.
33. Хидоятов Г.А. Из истории англо — русских отношений в Средней Азии в
конце XIX в. (60 — 70 гг.). — Ташкент, 1969.
34. Чехович А.Д. К истории Узбекистана в XVIII в. //Труды ИВ АН УзССР.
Вып. 3. — Ташкент. 1954. — С. 50. 55
Зияев Х.З. Развитие экономических,
67

политических и культурных связей Узбекистана с Россией: Конец XVI —
начало XIX вв. // Общественные науки в Узбекистане. 1984. — № 1. — С.30.
35. Чимимдоржиев Ш.Б. Взаимоотношения Монголии и Средней Азии с
Россией в XVII— XVIII вв. — М.: Наука, 1979. — С. 27.
36. Юлдашев M. Ю. К истории торговых и посольских связей Средней Азии
с Россией в XV1— XVII вв. Ташкент, 1964.
37. Юлдашев М.П. К истории торговых и посольских связей Средней Азии с
Россией в XVI— XVII вв. — Ташкент: Наука, 1964. — С. 22.
38. Жуковский С. В. Сношения России с Бухарой и Хивой за последнее трех со сотлетие.
Пг., 1915. С. 3
39. Зияев Х. К истории экономических связей Средней Азии с Россией через
Сибирь в XVIII в. //Известия Академии наук УзССР. Серия общественных наук.
1958. № 4. С.31 .
40. Низамутдинов И.Г. Сношения Средней Азии с Индией в ХУ1— XVIII
вв. Ташкент. Фан. 1966. С. 16..; Низамутдинов И.Г. Из истории среднеазиатско
— индийских отношений ( IX — XVIII вв.). Ташкент. Узбекистан. 1969. С. 50.
41. Просветительство в Туркестане в XIX начале XX веков// Основы
философии. Ташкент, 1908. — С. 165-171. 76
Хайретдинов Д. Узбеки,
узбекская община в Москве и Подмосковье// Ислам в Москве. — H.
Новгород, 2008. — С. 274-276.
68

8-9-SINFLARGA BUXORO XONLIGINING ROSSIYA ALOQALARINI YORITISHDA TARIXIY METODLRNING O'RNI MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………………… …..2 I BOB. BUXORO XONLIGINING TASHQI SAVDO-IQTISODIY ALOQALARI……………………………………………………………………… …8 1.1. Buxoro xonligi va Rossiya aloqalari o' zaro munosabatlar shakllanishining aso si………………………………………………………………………………… …8 1.2. Buxoro xo'nligi va Rossiya o'rtasidagi elchilik munosabatlari…………………..11 II BOB. BUXORO XONLIGINING ROSSIYA BILAN ALOQALARI………...20 2.1. XVI-XVII asrda Buxoro xonligining Rossiya bilan aloqalari va uning o'ziga xos jihatlari………………………………………………………………………………. .20 2.2. Х VIII asrda Buxoro xonligining Rossiya bilan aloqalari va uning o'ziga xos jihatlari………………………………………………………………………………. .35 III BOB. BUXORO XONLIGINING ROSSIYA BILAN ALOQALARI MAVZUSINING MAKTAB DARSLIKLARIDA BERILISHI………………….41 3.1. Mustaqillik yillarida nashr qilingan maktab darsliklarida Buxoro xonligining Rossiya bilan aloqalari mavzusi tahlili……………………………………………….41 1

3.2. Maktab darsliklarida Buxoro xonligining Rossiya bilan aloqalari mavzusini innovatsion va yangi ped texnalogiyalar asosida o'qitish…………………………….43 XULOSA …………………………………………………………………………… ..52 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ' YXATI ……………………………...54 2

KIRISH Markaziy Osiyo mintaqasi uzoq asrlar davomida geostrategik joylashuvi va iqtisodiy imkoniyatlariga ko ' ra , muhim o ' rin tutgan. Buxoro xonligi hukmronligi davrida ham XVI asr boshlarida bu yerda vujudga kelgan xonlikning tarixiy rivojlanishida uning bir qator davlatlar bilan olib borgan tashqi aloqalari katta rol o'ynagan. Shu jihatdan, Buxoro xonligining qo'shni davlatlar bilan o'zaro aloqalarini tadqiq etish tarixiy voqelikni lokal, yani tor doirada emas, mintaqa va mintaqalararo darajada ko'rish imkonini beradi. Ayniqsa, uning hududiy jihatdan chegaradosh bolgan davlatlar bilan munosabatlari tarixini o'rganish orqali mintaqada yuz bergan integratsiya jarayonlarini chuqur va har tomonlama baholash mumkin. Bugungi kunda xorijning ko'pgina yetakchi ilmiy markazlarida Buxoro xonligining tashqi aloqalari tarixini o'rganishga qaratilgan maxsus loyihalar ustida ish olib borilayotganligi mazkur mavzuning bugungi kunda ham dolzarbligini ko'rsatadi. O'zbekiston Respublikasi dunyoning yirik davlatlari bilan keng miqyosli hamkorlik olib borayotgan, ayniqsa, uning jahon hamjamiyati bilan tashqi aloqalari yangi sifat bosqichiga ko'tarilayotgan sharoitda xalqaro aloqalar tarixini chuqur tadqiq etishga alohida e'tibor qaratilmoqda. Zero, «bizning milliy davlatchiligimiz necha ming yillik qadimiy tarix va boy madaniyatga ega. Binobarin, diplomatik munosabatlar ham tariximizning eng chuqur qatlamlariga borib taqaladi. Bu haqiqat nafaqat mamlakatimiz, balki dunyo olimlari tomonidan keng etirof etilgan» 1 . Shu jihatdan, XVI-XIX asrlarda O'rta Osiyo, jumladan, Buxoro xonligi tashqi aloqalarini birlamchi manbalarga tayangan holda tadqiq qilish O'zbekiston diplomatiyasi bo'sh tamoyillari va ustuvor yo'nalishlarining tarixiy ildizlarini ochib berishda muhim ahamiyat kasb etadi. O'zbekiston qadim zamonlardan G'arb va 1 [Электрон ресурс:] Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Ташқи ишлар вазирлиги ва мамлакатимизнинг хорижий давлатлардаги элчихоналари фаолиятига бағишланган йиғилишдаги нутқи // https://president.uz/uz/lists/view/1423 3

Sharqni bog'lovchi qulay, tarixiy-geografik mintaqada joylashganligi, Buyuk Ipak yo'lining asosiy yo'nalishlari mamlakatimiz hududidan o'tganligi turli xalqlarning iqtisodiy, siyosiy, madaniy va diplomatik aloqalarida muhim o'rin egallab kelgan. O 'r ta Osiyo davlatlari xususan, Buxoro xonligi uzoq davrlar mobaynida Rossiya hamda Xitoy, Hindiston, Eron, Afg ' oniston va Sharqdagi boshqa mamlakatlar bilan iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalarda bo 'l ib keldilar. Ayniqsa, O'zbekistonning qo'shni davlatlar bilan hozirgi kundagi yaqin do'stona aloqalarining ildizlari ana o'sha uzoq tarixiy davrga borib taqaladi. Shu nuqtai nazardan O'zbekiston tarixining xonliklar davri bosqichi o'rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, Buxoro O'zbekistonnig qadimiy madaniy maskanlaridan biri. Uning tarixi, madaniyati O'zbekistonda yashovchi barcha xalqlar o'tmishining bir bo'lagi hisoblanadi. Alohida olingan bir qadimiy hudud o'tmishini O'zbekiston tarixi doirasida maxsus o'rganish O'zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin boshlandi. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning 2018 yil fevralda Buxoro viloyatiga tashrifi Buxoro tarixini maxsus o'qitish borasidagi masalaning ijobiy yechim topishiga yo'l ochdi. Buxoro tarixini tadqiq qilish natijasida amalga oshirilgan nashr kitoblari Buxoro tarixining biror bir jihatini chuqur ochib berishga qaratilganligi bilan ilmiy ehtiyojlarni qondirsa-da, keng kitobxonlar, qiziquvchilar, havaskor tarixchilar, ayniqsa talabalar tafakkuri va ilmiy imkoniyatlariga muvofiq keladigan nashrlarni tayyorlash zaruriyati hamon o'z dolzarbligini saqlab qolmoqda. Tarixiy rivojlanish pallasida davlatlarning o'zaro aloqalari muammosini o'rganish dolzarb masala bo'lib hisoblanadi. Bir guruh tarixchilarning takidlashicha yangi davrga kelib Sharq xalqlari rivojlanishdan to'xtagan va turg'unlik davrini boshdan kechirishgan. Ammo bu fikrga ko'pgina tarixchi olimlar qo'shilmaydilar. Chunki Markaziy Osiyo xalqlari tarixiga chuqurroq nazar tashlasak ular yuksak rivojlangan moddiy va manaviy madaniyat yaratishga muvaffaq bo'lishganliklarini 4

ko'rishimiz mumkin. Buxoro xonligi bilan Rossiya o'rtasida olib borilgan madaniy, savdo va siyosiy munosabatlar kabi tarixiy muammolarni o'quvchilarga pedagogik texnalogiyalar asosida samarali tushuntirib berish ijobiy tomonga o'zgarishiga turtki bermoqda. Hozirda yangilanga darsliklar va ma`lumotlarni o'quvchilarga yetkazib berishda zamonaviy pedagogik texnalogiyalardan foydalanish samarali hisoblanadi. O ' zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-60 son “2022-2026-yillarga mo ' ljallangan Yangi O ' zbekiston taraqqiyot strategiyasi”ning “ Ma 'n aviy taraqqiyotni taminlash va sohani yangi bosqichga olib chiqish ” deb nomlangan V-bo ' lim, yani “ O 'z bekiston tarixini o ' rganish va targ ' ib qilishni yanada rivojlantirish haqidagi ” 77- -maqsadi vazifalarini bajarish va uni hayotga tatbiq etish mazkur dissertatsiya tadqiqotining dolzarbligini ifodalaydi. Yani, O'zbekiston Prezidenti takidlaganidek, “Biz o'z oldimizga mamlakatimizda Uchinchi Renessans poydevorini barpo etishdek ulug' maqsadni qo'ygan ekanmiz, buning uchun yangi Xorazmiylar, Beruniylar, Ibn Sinolar, Ulug'beklar, Navoiy va Boburlarni tarbiyalab beradigan muhit va sharoitlarni yaratishimiz kerak. Zero, “Biz buyuk davlat, buyuk tarix, buyuk madaniyat yaratgan xalqmiz!” 2 . Tadqiqot obyekti va predmeti. Buxoro xonligining tashqi aloqalari tadqiqotning obyektini, Rossiya davlati bilan diplomatik aloqalari esa bitiruv malakaviy ishining predmeti hisoblanadi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Belgilangan asosiy maqsad — o'zbek davlatchiligi tarixida o'ziga xos ahamiyatga ega bo'lgan XVI — XVIII asrlarda Buxoro xonligining qo'shni davlatlar, xususan Rossiya bilan bevosita hamda bilvosita amalga oshirgan iqtisodiy aloqalari, tashqi savdo va elchilik munosabatlarini o'rganishdan iborat. Ana shu maqsaddan kelib chiqqan holda 2 Mirziyoyev Sh . M . “Biz buyuk davlat, buyuk tarix, buyuk madaniyat yaratgan xalqmiz!” // https :// uzkimyosanoat . uz / uz / manaviyat / ajdodlarga - ehtirom / buyuk - davlat . 5

O'xshashlar

Shayboniylar davrida Buxoro xonligining boshkaruv tizimi markaziy va maxalliy boshkaruvi

XIX ASR IKKINCHI YARMI XX ASR BOSHLARIDA TURKISTONDA ELCHILIK MUNOSABATLARI MANBASHUNOSLIGI

XIX ASR OXIRI XX ASR BOSHLARIDA ROSSIYA VA BUXORO AMIRLIGINING SAVDO ALOQALARI

7-SINF O‘QUVCHILARIDA AMIR TEMUR SHAXSI VA UNING DAVLAT BOSHQARUVINI RIVOJLANTIRISHDAGI XIZMATLARINI YORITISHDA TARIXIY METODLARNI O‘RNI

ROSSIYA XITOY MUNOSABATLARI