logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Avtomatlashtirilgan axborot so’rov tizimlarining arxitikturasi

Avtomatlashtirilgan axborot so’rov tizimlarining arxitikturasi

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

625.7060546875 KB
Ko'chirib olish
1 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS KASB- HUNAR TA’LIMI VAZIRLIGI O’RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI SAMARQAND VILOYATI O’RTA MAXSUS KASB-HUNAR TA’LIMI BOSHQARMASI PASTDARG’OM QURILISH TEXNOLOGIYALARI KASB-HUNAR KOLLEJI “KOMPYUTER VA KOMPYUTER TIZIMLARINI SOZLASH VA TA’MIRLASH TEXNIGI” YO’NALISHINING “INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI” FANIDAN Mavzu: Avtomatlashtirilgan axborot so’rov tizimlari ning arxitekturasi Bajardi: Quchqorova M 209g Tekshirdi: Ravshanov M Pastdarg’om - 2015 2 Mundarija Kirish 1. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari. 2. Axborotlar moddiy manbalarda qayd qilinishi va uzat ilishi. 3. Korxona avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasi. 4. Standartlashtirish va bir shaklga keltirish tamoyil i. 5. Axborotlarni yig’ish va ro’yxatga olish turli xilla ri. Xulosa Adabiyotlar 3 Kirish Korxona avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasilar ining funksional kismi administratorlardan, tashkiliy ishlardan xamda iqt isodiy-matematik metodlardan iborat buladi. Ular korxonalarda boshqarish karorla rini kabul kilish uchun kursatgichlarni planlashtirish, uchet va analiz k ilish masalalarini yechishni ta’minlaydi. Xozirgi davrda korxona avtomatlashtirilgan boshqar uv sistemalari funksional quyi sistemalarini shakllantirishnng ikk i xil usuli ma’lum. U xam bulsa davr(faza) buyicha va boshqarish funksiyasi buyicha shakllantirishdir. Korxona avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasi t arkibida obyektni boshqarish buyicha quyidagi asosiy funksional quyi sistemalar bulishi mumkin. 1) ishlab chiqarishning texnik tayorgarligini bosh qarish quyi sistemasi; 2) texnik-iqtisodiy planlashtirish quyi sistemasi; 3) asosiy ishlab chiqarishni operativ boshqarish q uyi sistemasi; 4) moddiy-texnika taminotini boshqarish quyi siste masi; 5) maxsulot xosil kilish va uni realizasiya kilis hni boshqarish quyi sistemasi; 6) buxgalterlik xisobi quyi sistemasi; va xokazo. Bu quyi sistemalarni kiskacha aloxida-avloxida kur ib chikamiz. Ishlab chiqarishni texnik tayergarligini boshqaris h tashkilot faoliyatining muxim funksiyalaridan biri xisoblanadi. U ishlab ch iqarishni uzlashtirish va loyixalash buyicha kompleks ishlarini uzida mujass amlashtiradi. Bu ishlar ishlab chikarilayetgan maxsulotlarni yangilash, takomilla shtirish va ularni tayerlash texnologik jaroyenini uz ichiga oladi. 4 Texnik tayergarlikni boshqarish (ttb) ning bajaril ish sifati va muddati ishlab chiqarishning texnik va tashkiliy darajasini xa mda korxona faoliyatining samaradorligini belgilaydi. Ishlab chiqarish va xo’jalik korxonalari, firma-lar , korporasiyalar, banklar, hududiy brshqaruv ido-ralari o’zida murakkab tiziml arni namoyon etadi. Ular ishlab chiqarish va boshqaruv vazifalarini amalga o shi-ruvchi ko’p sonli elementlardan iborat. Bunday iqtisodiy elementlar ko’p bosqichli tuzilishga hamda juda keng tashqi va ichki axborot aloqalariga ega. Turly-tuman moddiy, ishlab chiqarish resurslari va ko’p kishilik jamoalar o’zaro hamkorlik qiladigan murakkab tizimlarning me’yorida faoliyat yuritishin i ta’minlash uchun ham alohida elementlarning, ham umuman tizimlarnsng boshqaruvi amalga oshiriladi. Boshqaruv, eng muhim vazifa sifatidd har byr tizim oldida turgan maqsaddarga erishishga, ularni ba-jarilishi uchun sharoitlar yaratilishiga mo’ljallangan. Bu, belgilangan, tuzilmaning barqarorligini, uning samarali faoliyat yuritishini ta’minlash, fa-oliyatning belgilangan tartibiga rioya qilish, tizim-da u yoki bu sinfiy xususiyatlarni saqlab qolinishi yoki shakllanishi, ishniyg berilgan dasturlarini ba-jarilishi bo’lishi mumkin. Boshqaruv maqsad sari yo’naltirilgan harakatlar-nin g majmui sifatida iqgisodiy obyektning faoliyat yuritishi maqsadida a niq vaziyatlarda qabul qilingan qarorlar tamoyillariga muvofiq ravishda amalga oshi riladi. Ammo aslida ijtamoiy- iqgisodiy tizimlarning xulqi, qoidaga ko’ra bir ema s, balki bir necha maqsadlar bilan belgilanadi, ular bu maqsadlarning muhimligi bo’yicha tartibga solinadi va berilgan ustivorlikka muvofiq holda hisobga olinadi . Boshqaruv ta’sirlari boshqaruv tizimida jamlangan v a faoliyat yurituvchi hamda tashqi muhitdan to’g’ridanto’g’ri va teskari aloqa kanallari bo’yicha kelib tushuvchi axborotlar asosida shakllanadi. Shunday q ilib, boshqaruv har bir tizimning eng muhim vazifasi — axborotlarni olish, berilgan algoritmlar va 5 dasturlar yordamida ularni ishlab chiqish bo’iicha tad-birlarni bajarish, olingan ma’lumotlar .asosida ti-zimning bundan keyingi xulq ini belgilovchi boshqa-ruv qarorlarini shayushantirishdir. Axborotlar moddiy manbalarda qayd qilinishi va uzatilishi bois axborotlarni qabul qshgash, yig’ish, yozish, uzatish, o’zgartirish, ishlab chiqish, saqlash, qidirish va berish bo’yicha kishilar va texnik vosita-larning h arakati zarur. Bu harakatlar axborot jarayonlari meyoriga o’tishini ta’minlaydi va boshqaruv texnologiyasiga kiradi. Ular ma’lumotlarni qayta ish-lashning texno logik jarayonlari tomonidan elektron hisoblash mashinalari va boshqa texnik vositalardan foydalanilgan holda amalga oshiriladi. Obyekt faoliyati ustidan kuzatishni olib borishda a xborotlarni olish, ma’lumotlarni yig’ish, ularni ro’yxatga olish, aloqa kanallari bo’yicha uzatish uchun texnik vositalarni qo’llash axborot jarayonla rini yanada chuqurroq o’rganishni taqozo etadi. Informatika avtomatlashtirilgan tizimlarning faoliyat yuritishi sharoitlarida axborotlarning o’zgarishi q onunlarini belgilaydi, uni algoritmlashtirish, inson va EHM muloqotining til v ositalarini shakllantirish usullarini ishlab chiqadi. Murakkab iqgisodiy tizimlarda samarali boshqaruv ta’sirini ishlab .chiqish uchun boshqaruvning tegishli algoritmlarini yaratish bilan bir qatorda, turli-tuman axborotlarning katta hajmlarini qayta ish-lab chiqi sh ham talab qilinadi. Iqgisodiyotda boshqaruv AATini ishlab chiqish zaruriyati xuddi shundan kelib chiqqan. Tizimlik AATning yaratilishi, faoliyat yuritishi va rivojlan ishidagi eng muhim omillardandir. U tadqiqot qilinayotgan ob’yok tga bir butun sifatida yondo- shishga, buning asosida tizimning yaxlitligini ta’-minlovchi tarkibiy elementlar o’rtasidagi aloqalar-ning xilma-xil turlarini aniql ashga"; tizimning ishlab chiqarish-xo’jalik faoliyati yo’nalishlarini va u tomonidan amalga oshiriladigan 6 aniq vazifalarni belgilashga imkon beradi. Tizimiy yondoshish makro-va mikroyondoshishlar nomini olgan ikki xil tahdil o’tkazishni ko’zda tutadi. Makrotahlilda tizim yoki uning elementiga yuqori-ro q tarkibdagi tizimning bir qismi sifatida qarash kerak. Axborotli aloqalarga a loxdsa ahamiyat beriladi: ularning soni belgilanadi, tizimni o’rganish maqsadi bilan asoslangan aloqalar farqlanadi va tahlil qilinadi, keyin eng afzali, berilgan maqsadli va-zifani amalga oshiruvchisi tanlab olinadi. Mikro-tahlydda esa oby ektning tuzilishi o’rganiladi, uning tashkiliy elementlari, boshqa elementlar va tashqi muhit bilan aloqasi orqali namoyon bo’luvchi xizmatli tariflari nuqgai nazarid an tahlil qilinadi. AATni loyihalashtirish jarayonsdagi tizimli yondoshish fao-liyat yuritishning matematik bayonidan foydalanish-ga, ayrim elementlar va, umum an, tizimning turli xil xususiyatlarini tadqiq qilishga, yangidan tashkil kdlingan ishni tahlil etish uchun o’rganilayotgan ja-d)ayonlarni modellashtirishga im kon beradi. Boshqaruv AAT uchun vertikal holda o’zaro Tobe bo’l gan elementlar (tizimchalar)ga ega ko’p bosqichli iyerarxiya xosdi r. Iyerarxik tizimlarning afzalligi boshqaruv tizimlarda keng tarqalishga ko’ maklashadi. Shunday qilib, iyerarxik tuzilma tizimning har bir bosqichi uchun ayrim elementlar ustidan harakatlar nisbatan erkinligani va muvofiqpashtiris hning mahalliy mezonlari bilan umumiy faoliyat yurituvchi tizimning yalpi mezonlar ini, turli xildagi biri-kish imkoniyatlarini yaratadi; boshqaruv tizimining nisb atan o’zgaruvchan sharoitlarga moslashish imkoniyatini ta’minlaydi; elementli sero blikni olib bo-rish, axborotlar oqimlarining yo’nalishlarini tartibga solishning im koniyatlari hisobiga ishonchliligini oshiradi. Tizimli yondoshish va modellashtirishning amaliy ah amiyati shundan iboratki, u nafaqat barcha muhim, yaratuvchini qiziqgiruvchi tizimni tahlil etish uchun qulay shaklda aks etgarishga, balki EHMda ani q taj-ribachi tomonidan berilgan sharoitlarda tizimlarning xulqini tadqiq qilish uchun ham foydalanishga imkon beradi. Shu bois hozirgi paytda AATni tashkil qilish asosida tizim 7 tuzilishining muvofiq variantini topishga va u bila n uning faoliyat yuritishining eng katta samaradorligini ta’minlashga imkon beruvc hi tizim asosida modellashtirish usuli yotadi. Rivojlanish tamoyili shundan iboratki, AAT tizim vazifalari va uning ta’minlanish turlarini doimo to’ldirilishi va yangi lanishining imkoniyatlari-ni hisobga olish orqali tashkil qilinadi. Avtomat-lashtirilgan tizim o’zining hisoblash quvvatlarini oshirishi, yangi texnik va dasturiy vo sitalar bilan jihozlaiishi, ma’lumotlar bazalari tizimi ko’rini-shida tashkil qilinadigan vazifalar doirasi va axborot fondining doimo kengayishi, yangilashga qod ir bo’lishi zaruriyatini ko’zda tutadi. Birga mavjud bo’la olishlik tamoyili AATning turli xillari, bosqichlarini ularning birgalikda fa-oliyat yurytish jarayonida o ’zaro hamkorlik qilishga qodirligini ta’minlashdan iborat bo’ladi. Birga mav-jud bo’la olishlik tamoyilining amalga oshirilishi iqgisodiy obyektlarning mo’tadil faoliyat yuritishini ta’minlashga, xalq xo’jaligi va uning bo’g’inla-ri samaradorligani oshirishga imkon beradi. Standartlashtirish va bir shaklga keltirish tamoyili AAT faoliyat yuritishining namunaviy, bir shaklga keltirilgan va standartlasht irilgan elementlarini qo’llash zaruriyatidan iborat bo’ladi. AAT tash-kil qqlinish i va rivojlanishining bu tamoyilyni amaliyotga tadbiq etish loyihaviy qarorl arni shakllantirish va loyihalashtirish ishlarini avtoshtlash-tirilishini tadbiq etishda jamlangan tajribadan mumkin qadar ko’p foydalanishda AATni yaratishga ke tgan vaqg, mehnat va qiymatli xarajatlarni qisqarti-rishga imkon beradi. Axborotlarni yig’ish va ro’yxatga olish turli xilda gi iqgisodiy axborotlarda turlicha kechadi. Bu tad-bir sanoat korxonalari, fi rmalarning avtomatlashtirilgan boshqaruv jarayonlarida eng murakkab kechadi, bu o’ rinda obyektning ishlab chiqarish, xo’jalik faoliyatini aks ettiruvchi birlamchi hisob axborotlarini yig’ish 8 va ro’yxatga olinishi bajariladi. Moliya idoralarid a ham bu tadbirlar anchagana murakkabdir, bunda pul resurslari harakatini rasmiy lashtirish amalga oshiriladi. Bunda birlamchi axborotlarning ishonchliligi, to’liqligi va o’z vaqgidaligiga asosiy ahamiyat beriladi. Korxonalarda axborotlarni yigash va ro’yxatga olish turli xildagi xo’jalik operasiyalari (tayyor mahsulotlarni qabul qilish, materiallarni olish va chiqarish)ni bajarishda, banklarda yuridik va jismoniy shaxslar bilan moliya-kredit operasiyalarini baja-rishda amalga oshiriladi. Hysob ma’lumotlari ishlab chiqilgan detayalar, yig’ilgan qismlar, buyu mlarning nuqsoni srnini hisoblash natijasida belgilanadi. Daliliy materiallarni yigash jarayonida moddiy obyekglarni o’lchash, hisoblash, o’lchash, pul kupy uralarini hisoblash, ayrim bajaruvchilar ishining vaqtli va miqdoriy tariflarini olish bajariladi. Axborotlar-ni yigash, qoidaga ko’ra, uni ro’yxatga olish, ya’ni a xborotlarni moddiy manbaalar (hujjatda, mashina manbaasvda) qayd etilishi, ShKga kiritshshshi bilan birga olib boriladi. Birlamchi hujjatlarga yozish aso-san qo’lda amalga oshiriladi, shu bois yig’ish yoki ro’yxatga olish tadbiri hozircha eng k o’p mexlatni ta-lab qiladi, hujjatlar aylamasining avtomatlashti-rilgan jarayon i hali ham faol bo’lib qolmokda. Kor-xona boshqaruvini avtomatlashtirish s haroitlarida asosiy e’tibor axborotlarni- miqsoriy o’lchash, ro’yxatga olish, jamlash va aloqa kanallari bo’yicha uzatish, kerakli hujjatlarni shakllantiris h yoki tizimda olin-gan ma’lumotlarni jamlash uchun bevosita EHMga ki-ritis h operasiyalari bilan birga olib boriladigan axborotlarni yig’ish va ro’yxatga olishda texnik vosi-talardan foydalanishga beriladi. Axborotlarni uzatish turli xil usullar: chopar (kur yer)lar yordamida, pochta bo’yicha jo’natish, trans-port vositalari bilan yet kazib berish, kommunikasiyalarning boshqa vositalari yordamida aloqa kanali bo’yi-cha masofadan uzatish orqali amalga oshiriladi. Aloqa kanallari bo’yicha masofadan uzatish ma’lumotlarni uzatish vaqgani qisqartiradi, ammo uni amalga oshi-rish uchun maxsus texnik vositalar zarur, bu, uzatish ja rayonini qimmatlashtiradi. 9 Yig’ish va ro’yxatga olish-ning texnik vosytalarvda n foydalanish afzalroq, u ish joylarida o’rnatilgan datchiklar yordamvda axborot- larni avtomatik ravishda yigab, ularni bundan keyin-gi ishlab chiqish uchun EHMga uzatadi, bu uning ishonch-liligani oshiradi, mehnat sarfini pasaytiradi. Birlamchi axborotlar mayeofadan ham, ular vujudga k eladigan joy va natijaviy teskari yo’nalishda ham uzatiladi. Bu holda natijali axborot turli xiddagi qurilmalar: displey, tablo, bosib chiqaruvchi quril malar bilan qayd qilinadi. Axborotlarning aloqa kanallari bo’yicha ishlab chiqish markaziga kelib tushi-shi asosan ikki usulda amalga oshiriladi: mashina manba si yoki bevosita EHM maxsus dasturli va appa-ratli vositalari yordamida kiritiladi. Zamonaviy telekommunikapion vositalar yordami-da ax borotlarni masofadan o’zatish doimo rivojla-nib, takomillashyb bormoqsa. Axborotlarni uzatiSh-ning bu usuli ko’p bosqichli sohalararo tizimlarda alohida ahamiyatga ega, bunda masofadan uzatish axborotlarni boshqaris hning bir bosqichdan boshqasiga o’tishini tezlashtiradi va ma’lumotlarni ishlab chiqish-ning umumiy vaqtini qysqartiradi. Bank avtomatlashtirilgan axborot tizimlarining axbo rot, tyoxnik va dasturiy ta’minotini tashkil etish asoslari BnAATni texnik ta’minlash jarayonvda bank tex-nolog iyalari apparat vositalari arxitekturasi zamo-naviy talablar asosida qurilishlari kerak. Ularga: aloqaning turli-tuman telekommunikasion vositala-ri , ko’p mashinali majmualar, «mijoz-server»ning ar-xitekturasidan foydalanish, mahalliy, mintaqaviy va global tezkor tarmoqlarni qo’llash, apparatli yechim-larini unifikasiyalash kiradi. Foydalaniladigan texnik vositalarning miqsori va ta rkibi axborot oqimlarining jadalligi va hajm-lari, ishning usullari va bank tizimi vazifalarini amalga oshirishning xususiyatlari bilan belgilanadi . Bank xizmatlarining tarkibi 10 va hajmlarini filial-lar, mijozlar va aloqalarning sonini o’sishi bank-larning qudratliroq kompyuterlarni va rivojlan-ganroq texni k ta’minlanishlarni xarvd qilishga maj-bur qiladi. Tarmoqli bank texnologiyalari keng tar-qalgan. Tarmoqii park borgan sari turli-tuman bo’lib qolmoqda. Bankl araro telekommunikasiya vositalari-ni jadal rivojlanishini ham ta’kidlash kerak. «Mijoz-server» arxitekturasi banklarning axbo-rot t exnologiyalarini qurilishidagi texnik yechimlar-ga zamonaviy yondash ishning asosi bo’ladi. Bu texnik ta’minlanishni tashkil qilish va axborotlarn i ish-lab chiqishni mijoz (itchi stansiya) va server deb nomlangan ikkita tarkibiy qism o’rtasida taqsim la-nishini ko’zda tutadi. Ikkala qism birlashtirilgan kompyute rlarda bajariladi. Bunda mijoz serverga so’rovlar yuboradi, server esa ularga xizm at ko’rsatadi. Bunday texnologiya tarkiblashtirilgan so’rovlarning maxsus tiliga ega kasbiy MBBTda amalga oshiriladi. «Mijoz-server» texnologiyasining amalga oshiri-lish variantlaridan biri uning uch bosqichli arxitek-turasidir. Tarmoqsa kamida uchta kompyuter: mijoz qismi (ishchi stansiya), qo’llanishlar serveri va m a’gu-motlar bazasining serveri mavjud bo’lishi kerak. Mi-joz qismida foydalanuvchi bilan o’zaro hamkorlik (foydalanish interfeys) tashkil qilinadi. Qo’llanish-lar serveri mijoz qismi uchun biznes tadbirlarni amalga oshiradi. Ma’lumotlar baz asining serveri mi-joz rolini bajaruvchi biznes tadbirlarga xizmat ko’rsatadi. Bu nday arxitekturaning egiluvchanligi mus-taqil foydalanish va barcha uchta bosqichlarda hisob-lash va dasturiy resurslarni almashishdadir. Texnik yechimlarning ishonchliligi va voz kechishga barqarorligini oshirish uchun bank AATexda serverlarni guruhlarga (klasterl arga) birlashtirish qo’llaniladi. Bunday mablag’lar va yuklamalar serve rlar (tizim uzellari) o’rtasida taqsimlanadi, foydalanuvchi qan-day aniq server bil an ishlayotganini bilmaydi, texnik vositalardan foydalanish esa samaraliroq bo’ ladi. 11 Bank biznes jarayonlarining telekommunikasion ta’mi nlanishi o’zining korporativ tarmog’lga xizmat ko’rsatish va har qanday boshqa mahalliy va global tarmoqlarga kirishni hisobga olish bilan quriladi. Joriy bosqichda amaliy o’zaro hamkorliqsa andozalar yo’qligi uchun bankning tashq i tashkilotlar bilan alo-qasi shlyuzlar, masalan, pochta, teleks va boshka firmal arning AIJ orqali amalga oshiriladi. Tarmoqli boshqaruvning markazlashtirilgan tizimini tatbiq etish tarmoqni texnik qo’llab-quvvatlash-ning qiymatini qisqartirishga imkon beruvchi muhim omil bo’ladi. U masofadan konfigurasiyalash, nazora t qilish, buzilishlarni bartaraf qilish va bir qator boshqa vazifalarni amalga oshir ishga imkon beradi. Kommunikasion qurilmalarning to’liq majmuasidan iborat bo’lgan tarmoqning uskunalarini bitga ishlab chiquvchisiga texnologiyalarni integrasiyalash boshqa- ruvning xodimlarni tayyorlashni sodsalashtiradi, us -kunalarning miqsoriy k?1ymatini pasaytiradi, hamda umuman tizimning foydalanishdagi ishonchliligini oshiradi. Bank tizimi tomonidan amalga oshiriladigan vazifalarning ro’yxatini ikkita qismga: majburiy va qo’shimcha vazifalarga bo’lish mumkin. Birinchilariga, qoidaga ko’ra har qanday tijorat bankida bo’ladigan va tizimda u yoki bu ko’rinishda mavjud bo’lishi kerak bo’lgan faoliyat yo’nalishlari kiritiladi va ikkinchilarini tanlash esa bankning ixtisoslashuviga bog’liq. Bankni avtomatlashtirishning asosiy natijalaridan biri uning boshqarilish darajasini sifatini oshishi bo’lishi kerak. Bu vazi faning yechimi butun bank jarayonini modellar va iqgisodiy matematik usullard an foydalanish bilan birlashtiruvchi to’liq integrasiyalangan tizimini ishlab chiqish yo’lida yotadi. Haqiqatdan ham, faqat ana shunday tizim banqda mavj ud bo’lgan barcha vazifaviy va axborotli aloqalarni huddi shu dinamikada aks etgaradi va boshqa holatning ko’p ekspertli ko’rinishini shakllantirishga imkon beradi. Bundan tashqari bunday tizim har qanday bosqichdagi ma’lum otlarga kirishni ta’minlaydi 12 va shuning bilan birga nafaqat barcha kerakli axbor otlarni takdim etadi, balki bank ishini detallashtirishni istalgan darajasi bilan nazorat qilish imkonini beradi. Tizim tomonidan bankning biznes jarayonlarini to’li q qo’llashda aks etgirilishi bankni faoliyat yuritishining ishonchliligi va anik liligi-ni ancha oshirishga, intuitiv boshqarishda ma’lum bir shaklga o’tishiga imkon beradi. Har xil konfigurasiyali tizimlarni xarvd qilish imkoniyati foydalanuvchilar uchun sezilarli qiziqish uyg’otadi. Shuning uchun tizimni ko’rib chiqishda mo-dullar va ular tomonidan amalga oshirilayotgan vazifalarning majmuasini, modullarning avtonomlik da-rajasini, modullararo o’zaro hamkorli kni mavjudli-gini va uni amalga oshirish shakllarini (modullar orasidagi pochta, boshqarish xabarlarini jo’natish va boshqalar), tizimning extimol bo’lgan konfigurasiyasini uning faoliyat yurituvchi qismidan qat’iy nazar eng kichik tarkibini, kengaytirish imkoniyatlarini xisobga olish mux^mdir. Tizimning ochiqpigi unda rivojlanish va zamonalashtirish uchun vositalar, SA5Ye, 4O — vositalar (to’rtinchi avlod tillari), tashqi (ishlab chiquvchilar tomonidan yozilmagan) tadbirlar, so’rovlar generato rlari, ma’lumotlarning import-eksport tadbirlari-ning mavjudligini ko’zda tutadi. O’zgarishlar kiritishga ehtiyoj bankda yetarligi ko’proq vujudga keladi. Am mo zamonaviylashtirishni amalga oshirish uchun ishlab chiquvchi firmani jalb kdlish hammavaqg ham mumkin bo’lmaydi. O’zgarishlar kiritishning shoshil inchliligi, moliyaviy cheklanishlar, tijorat siri, mulohazalar (agar gap tizimda yangi texnologiya elementlarini aks ettirish haqida ketsa), ishlab chiquvchidan geografik uzoqliligi va boshqa to’siqlar bo’lishi mumkin. Tizimning sozlana olinishi aniq bankning tex-nologi yasiga moslashish uchun zarurdir. Sozlash zaruri-yati odatda bankda ABTni o’rnatishda vujudga keladi, aymo banklar operasiyalari texnologik o’zga rishlarning natijasi ham bo’lishi mumkin. Sozlana olishlik tizim parametrlar va shablonlar majmuasi, operasiyalar, shartnomalar va boshqa mantli hujjatlar shablonlari "mavjudligini 13 ko’zda tutadi. Bundan tashqari, sozlana, olishliq t izimni tadbirli sozlash imkoniya- ti: foydalanuvchsharping hususlarit tartibga solish, ish joylarini konfigurasiyalash, operasiya kunini ochish va yopis h tadbirlari majmuasti ko’zda tutadi. Talablarni shakllantirilgan ro’yxati bank tizi-mini va ularning qiyosiy tahlilining oqibati sifa-tida baholanishini o’tkazishga imkon beradi ^bu das-turiy mahsulotlardan foydalanuvchi uchun asosiy qizi-qish tug’diradi). Ammo haqiqatdan ham ko’rib chiqilayot-gan bank tizimlarining qiyosiy bahosi- ham asosiy dasturiy vositalarning arxitekturasi va tanlanishi-da (M8 VOZdan tortib TJGXgacha), va vazifaviy im-koniyatlarida namoyon b o’ladi. Arxitekgura yechimlarining diapazoni g’oyatda keng, amalda mustaqil mahalliy fao-liyat yurituvchi ixtisoslashtirilgan tizimchalarning yig’indisidan tortib, to to’liq integrasiyalashgan majmuagacha bo’ladi. Bunda har x il ishlab chiqaruvchilar majmualaridagi bir-birlariga mos keluvchi tizimchalar turli xildagi vazifaviy to’ldirilishga egalar. Aniq foydalanuvchilarning baholash shkalalarini sha kllantiruvchi omillariga, yuqorida sanab o’tilgan nisbatan obyektiv talablardan tashqari subyektiv, ammo xaridor uchun goyatda muhim bo’lgan jihatlarni: xaridor bankda sabul qshingan texnologiyalarning aniq bank tizimiga mosligi, tizimning qiymati (u ko’pgina hol-larda uning boshqa obyektiv afzalliklarini yo’qqa chiqaradi), ishlab chiqaruvchi firlyka ishonch darajasti qo’shish zarur. Keyingi ko’rsatkich masalan, tizim quril-malarining soni us hbu ABTdan foydalanuvchi banklarning ahamiyati haqidagi ma’lumotlar, hamda u ning ish haqidagi mulohazalari asosida shakllanishi mumkin. Hozirgi vaqtda foydalanilayetgan ko’pgina bank ti-zimlari yo mahalliy, yoki tarmoqyai («fayl-server» kon-figurasiyasidagi) usulda faoliyat yuritayotgan OO5 majmualaridan iborat bo’ladi. Shuning bilan bir vaq tda ABT bozorida ko’p platformali asosidagi ti-zim (odatda judayam to’g’ri bankning 1J1X tizimlari deb 14 nomlangan) mavjud bo’lishi yaqqolroq sezilmoqsa. Bu nday majmua qurilmalarining umumiy soni yuzdan oshib ketmagan bo’lsa ham, UK1X tizimlari ABTninr g’oyatda istiqbolli tarmog’i hisrblanadi. An’anani ham xisobga olish kerak: VO5, 1VM RS dastu riy texnik vositalar bizning mamlakatimizda ko’p yillardan beri (nafaqat bank sohasida) ustunlik qilib kelmoqsa, shuning uchun ham boshqa yechimlarga o’ti sh jiddiy masalalarni yechishni talab qiladi. Ammo sabablar ko’pgina hollarda yo’q. Gap shundaki, yaqqol ko’rinuvchi asosiy kamchiliklarga qaramasdan OO5 ope-rasion tizim majmualari ko’p sonli banklarda o’zla- rining oldiga qo’yilgan vazifalarni muvaffaqiyatli uddalashmoqsalar. OO5 operasion tizimlarga quyida-gi e’tirozlar bildiriladi: 1.Kamroq unumdorligi, ma’lumotlarning katta hajmlar ini qo’llab- quvvatlash mumkin emasligi. Gap shundaki, tijorat banklarining katta qismi g’oyatda yosh, keyingi vaqtlarda jamlangan ma’lumot lar va jo-riy hujjat almashuvining hajmi odatda ham qo’llab-quvvatlash va ham unumdorlikka nisbatan OO5 opera-sion tizimiga mos kela olmaydigan darajada katta emas. Ammo AATehni takomillashtirish masalasi hal qilinayotgan hollarda tizimning sifati tarmoqning serverini qudratlirog’iga almashtirish yo’li bilan hal qilinishi mumkin. Bu tizimni yetarlicha uzoq muddatga mustahk amlikning zaxiralari bilan ta’minlaydi. Shaxsiy MBBTda fundamental cheklanishlarga chi-quvc hi vaziyatlar hozirgi vaqtda nisbatan kam sonli yirik banklar uchun xosdir. Xususan, OO5 operasion tizimlarda jiddiy muammolar millionlab yozuvlarni o’z ichiga oluvchi jadvallarni qo’llab-quvvatlanishi za-rur bo’lganda (jismoniy sh axslar, hissadorlar, pul quyuvchilarga xizmat ko’rsatishda xuddi shu narsa t alab qilinishi mumkin), tarmokdagi ish joylarining soni tez oshganda («fayl-server» arxitekturasi katta fa- fikani yaratadi) vujudga keladi. 15 2. Ma’lumotlarning xavfsizligini yetarlicha dara-ja da ta’minlash mumkin emas. Bu muammo ko’pchilik banklar tomonidan sezila di, ammo ko’pgina hollarda u odsiygina nazarga ilinmaydi. Qiymatiy mulohaza-lar hal qiluvchi omil bo’lib xizmat qiladilar, ma’-lumotlarnyng xavfsizliga muammosi esa qisman tash- kiliy texnik tadbirlar quvvat bilan to’xtovsiz ta’- minlash manbasini o’rnatish, tizimli ishlar tartibi-ga rioya qilish, hisoblash vositalaridan foydalanish ustidan nazorat qilish va boshqalar bilan bartaraf qilinadi. Vazyyatning keskinligi ko’proq bizning mam-lakatimizdagi telekommunikasiyalar tizi mining rivojlanmaganligi bilan kuchsizlantiriladi, shu sababli (elektron buzib kirish) u bilan bog’liq muammolar hozircha judayam muhim emas. 3.Arxitektura vositalarining cheklanganligi. Bu muammo u yoki bu bank operasiyalarini amalga oshirish uchun bir necha o’zaro hamkorlik qiluvchi va vaqt bo’yicha uzoqqa cho’zilgan jarayonlarning mavjudlig i za-rur bo’lgan vaqgda vujudga keladi. VO5 operasion tizimi doiralarida vazifa odatda har bir jarayon os- tvda mahalliy tarmoq stansiyasini ajratish bilan ha l qilinadi. Bunday yechim yaqqol cheklanishga ega. Ammo bavds rivojlanishinin g boshlang’ich bosqichida murak-kab operasiyalar judayam ko’p bajarilmaydi, s huning uchun ushbu kamchilik sezilmaydi. Shunday qilib, V08 operasion tizim majmuala-rining kamchiliklari bankni o’rta sinfdan yuqoriga o’tish bosqichida namoyon bo’lishi mumkin. Shuning bi- lan bir vaqtda OO8 operasion tizimlar kichik qiy-ma ti va cheklangan imkoniyatlarining bitim tufayli qulay bo’lib, ko’pgina kichik va o’rta banklarning bu-gungi ehtiyojlarini qoplaydi. OO5 operasion tizim majmualaridan keyin ke-luvchi b osqich sifatida Mouye11 Me1 \Uage doiralarida «mijoz-server» arxite kturasida qurilgan operasion tizimni tavsiya etish mumkin. 1Cho\uye11 firmasi tomo-nidan taklif etilgan amaliy ishlamalar tizimi (Arr \Uage) yaqin vaqtlar ichiDa bunday tizimlarning si-fatini ancha oshirishga imkon beradi. Yana mamlaka-timiz 16 iste’molchilarini Ham mavjud hisoblash texni-kasini ng parki va bankda ishlovchi dasturlovchilar-ning ixtisoslashishi va tajribasi bilan asoslangan N<je11 \Uage doiralarida yechishga tayyorliklarini ta’-kidlash x am zarur. Ku^ish mumkinki, bunday turdagi avtomatlashtirilgan kompyuter- tizim lari yaqin vaqt-larda yetarlicha ommaviy bo’ladilar va bunday holat uzoq vaqg saqlanib qoladi. Ko’p platformali MBBT asosida ishlab chiqilgan ABTg a kelsak, ular amadda yuqorida mulohaza qilin-gan muammolardan holi, ammo boshqa, narx jihatdan to’siqlarga duch kelmoqsa, asosiy dasturiy vositalar va ularning samarali faoliyat yuritishlari uchun ta-lab qilinadigan hiso blash texnikasining qiymati yuqorida ko’rib chiqilgan yechimlar uchun o’xshash bo’lgan ko’rsatkichlardan ancha oshib ketishi mumkin. Shuning uchun ushbu sya nfdagi ABTning iste’molchilari yaqin kelajakda, shubhasiz, yirik va ehtimol, ba’zi bir o’rta banklardan iborat bo’ladi. Foydalanuvchi qo’llanishlar (amaliy dasturlar)ni is hlab chiqishning tezligidan biznesning turli sohalarida tatbiq qilish muddati ham yotadi, banklar uchun bu ayniqsa muhimdir. Birinchi navbatda bu fon d ope-rasiyalariga tegashli, bunda vaqg omili hal qiluvchi ahamiyatga ega. Yangi moliyaviy qurollar bilan ishlash vositalari tez ishlab chiqarilishi kerak. D asturiy ta’minlanishning avtomatlashtirilgan ishlab chiqish so-hasida turli-tuman yondashishlar va vositalar mavjud. Ular bank xizmatlari va biznesning yangi sh akllari-ni rivojlashtirishga ko’maklashadilar. Bank amaliyotining ko’rib chiqilishi bazaviy vosi-talarga quyidagi talablarni shakllantirishga imkon beradi. Bank tazimi tomonida n ko’p vazifali usulni va ma’lumotlarga ko’p foydalanuvchi kirishini ta’-minlanishi zarur. Ushbu hodda ko’p vazifalilik ostida operatorning ish joyidan aj ratib olingan avtonom jarayonlarni tizimga kiritish imkoniyati tushunila-di. Jarayonlar telekanal bo’yicha kelib tushgan hujjat-larni avvadsan ishlab chiqish, hisobrtlarni shakl-lantirish, ishlab chiqilayotgan hujjatlar bo’yicha bux-galteri ya yozuvlarini bajarish va 17 boshqalar bo’yicha va-zifalarni bajarish, shuning b ilan mutaxassislarning ish joyini qisman ozod qilishi mumkin. Bunday usul nafa qat xizmat vazifalarini bajarish bo’yicha, balki katta miqsordagi, bir xil shakldagi va qo’lda bajari- ladigan operasiyalarni AATexga yuklashga va kelib t u-shayotgan ma’lumotlarning yaxlitligi ustadan avtomat-lashtirilgan nazoratni ta’minlashga va shuning bilan bank tizimining faoliyat yuritishini qulayligi, sa-maradorligi va ishonchliligini oshirishga imkon be-radi. Bundan tashqari barcha jarayonlar bank tizimini parallel, vaqt bo’yicha uzoq cho’ziladigan va o’zaro al-mashtirib bo’lmaysigan haraqatlarni talab qiluvchi mu-rakkab operasiyalarining bajarilishini ta’minlay-di. Xususan, faqat ko’p vazifali usul integrasiyalash-gan bank tizimini to’liq darajada amalga oshirili-shini ta’minlashi mumkin. Keyingi yillarda bank faoliyatida ma’lumotlar-ning xavfsizligani ta’minlash muammosi kuchaymoqda. U o’z ichiga bir necha jihatl arni oladi. Birinchidan, bu foydalanuvchilarning vakolatlarini epchil, ko’p bos -qichli va ishonchli tartibga solinishidir. Bank axbo-rotlarining qimmatliligi ma’lumotlarga ruxsatsiz kirishdan himoyalashga, shu jumladan, jarayonlarni, ma’lumotl ar holatini o’zgarishlarini boshqarishni na-zoratiga alohida talablar qo’yadi. Ikkinchidan, ma’lu-motlarning yaxlitligi va bir-birlariga zid bo’lmasliklarining qo’llab-kuvvatlash vositalarining mav-judligi. Bunday vositalar kiritilayotgan ma’lum ot-larning nazoratini amalga oshirish, ma’lumotlar o’rta-sidagi aloqalarni ushla b turish va nazorat qilish, hamda muvofiqlashtirilgan ma’lumotlarning qo’llab-q uvvatlanishini ta’minlovchi operasiyalar majmuasi usulida kiritishni nazarda tutadi. Uchinchidan, ti-zimli, dasturli va apparatli tuzilishlarda ma’lu-motlarni arxivlashtirish, tiklash va monitoringi-ning ko’p vazifali tadbirlarining mavjudligidir. Avtomatlashtirilgan bank tizimlari faoliyat yuri-tishining ajralib turuvchi alomati katga hajmdagi ma’-lumotlarni goyatda qisqa mudsatl arda ishlab chiqish zarurligidir, bu unumdorlik oldiga talablar qo’yadi. Bunda asosiy ma’lumotlarni kiritish, o’qish, yozish va uzatish operasiyalarini ko’zda tutadi. Bularning barcha- 18 si MBBTning unumdorligi va ma’lumotlarni uzatish-ni ta’minlovchi vositalar oldiga goyat qatiy talablar qo’yadi. Bundan tashqari axborotlarning katta hajmlari- ni tahlil qilish, bashoratlash va nazorat qilish im-koniyatlarini ta’minlash. uchun bank mugaxassisining tezkor. usulda kira olishi zar ur. Shuning uchun ushbu vositalar ma’lumotlarning katta va doimo o’sib boru v-chi hajmlariga unumdorlikni yo’qotmasdan kirishni qo’llab-quvvatlashga qodir bo’lishi kerak. Tizimga o’zi boruvchi yuklama sharoitlarida unumdor likni qo’llab- quvvatlashni ko’pgana qudratliroq appa-ratli nlatformaga o’tish zarurligiga olib keladi («ko’chi-rishlik» xususiyati). Shuning uchun bazali vositalar ama-liy tizimini yangi apparatli platformaga amaliy das-tur iy ta’minlanishini hyech kevday chuqur o’zgarishlarsiz ko’chirish imkoniyatni ta’minlashlari kerak. Bazaviy vositalarda har xyl dasturiy platforma-lar (DOC, NETWARE, WINDOWS NT, UNIX va boshqalar)ni birlashtirish imko niyatini va buning natijasida tizimni epchillik bilan kengayishi va o’ sishini, uning yangi ish joylar va har xil sinfdagi serverlar bilan to’ldirilishi imko niyati bilan ta’minyaovchi tarmoq-li vazifalarni mavjud bo’lishi zamonaviy tiz imning zar Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarida ma’lumotlar ni taqdim etish Axborot tizimlarining qo’llanish sohalari turli-tum an. Bunday sharoitlarda ikkita bir xil tizimni topish qiyin. Ular asosiy xu susiyatlari va o’ziga xos tomonlari bilan farqlanadi, masalan: ishlov berilay otgan axborot xarakteri, maqsadli funksiyalari, tizimning texnikaviy darajas i va h.k. Sanab o’tilgan xususiyatlar axborotni ham tizimda, ham foydalanuvc hi uchun taqdim etish shakli, axborotga ishlov berish jarayonlarining xar akteri va axborot tizimlarining muhit bilan o’zaro aloqasi, apparat va dasturiy ta’ minotning tarkibiga ta’sir etadi. Axborot tizimlarini asosiy belgilari bo’yicha tasni flash oldingi bo’limlarda ko’rib chiqilgan edi. Ravshanki, axborotni saqlash, ishlov berish va izlash uchun kompyuterlardan foydalaniladigan avtomatlashtirilga n va avtomat axborot 19 tizimlarini ko’rib chiqish predmeti deb hisoblash k erak. So’zsiz, bugungi kunda bu tizimlar funksional imkoniyatlarining kengligi, axborotning katta massivlarini saqlash va ishlov berish qobiliyati bilan farqlanad i. Bu tizimlarning o’ziga xos xarakterli xususiyati kompyuterlardan turli-tuman a gregatlarda va bo’g’inlarda, xususan axborotni to’plash, tayyorlash, uzatish va taqdim etishda keng foydalanishdan iborat. Har qanday axborot tizimi uning uchun kiritiladigan axborot manbai va taqdim etiladigan axborot iste’molchisi hisoblanadi gan tashqi muhit qurshovida ishlaydi. Bunday tizim doirasida, tizimga kirishdan boshlab va undan chiqqunga qadar, axborot oqimi bir nechta ishlov berish bosqi chidan o’tadi. Ma’lumki, axborotga ishlov berishning asosiy bosqichlariga ax borotni to’plash, ro’yxatga olish va dastlabki ishlov berish, aloqa kanali bo’y lab manbadan kompyuterga uzatish, axborot massivlarini yaratish va saqlab tu rish, axborotni chiqarib berish shakllarini shakllantirish, aloqa kanali bo’ylab ko mpyuterlardan iste’molchiga uzatish, foydalanuvchi qabul qilishi uchun qulay sh aklga o’tkazish kabilar kiradi Axborot tizimining kompyuteriga tushadigan axborot atrof- muhitdagi obyektlar yoki alohida tarkibiy qismlarning holatin i, algoritmlar esa unga tashqi muhitda ishlov berishning tegishli qoidalariga mos bo’lgan ishlov berishning ba’zi qoidalarini aks ettiradi. Kompyuterlarga uzatiladigan axborot xotirada axboro t massivlarini hosil qilib joylashadi, axborot massivlari esa birgalikda axborot fondini tashkil etadi. Axborot massivlari muayyan tuzilma tarzida tashkil etiladi, u haqiqiy olam obyektining tuzilish tarkibi, uning ayrim elementla ri o’rtasidagi aloqalar va ularning xarakterlari bilan bog’liqdir. Massiv hamda fond elementlari bilan, umuman olganda , ishlov berishning turli operasiyalari amalga oshiriladi, quyidagilar ular i chida eng asosiylari hisoblanadi: mantiqiy va arifmetik operasiyalar, axborotni saral ash va izlash, yuritish hamda 20 tuzatish kiritish. Bu operasiyalar natijasida axbor otning dolzarbligi ta’minlanadi, ya’ni atrof-muhit va uning kompyuterdagi modeli o’r tasida zaruriy muvofiqlik ta’minlanadi. Bundan tashqari, chiqarib beriladigan axborot ishlov berish topshiriqlariga muvofiq ravishda shakllantiriladi. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarida ma’lumotlar ni taqdim etish darajalari Ilgari belgilanganidek, avtomatlashtirilgan axborot tizimlari haqiqiy olamdagi obyektlar to’g’risida axborot saqlaydi va ularga ishlov beradi. Katta obyektlarni, ularning tabiiy murakkabligini hisobga olgan holda, kompozisiya prinsiplaridan foydalanib alohida agregat va bo’g’i nlarga bo’lish qabul qilingan. Muayyan obyekt yoki uning bir qismini ta’ riflovchi axborotning muayyan majmui mantiqiy yozuv yoki oddiygina qilib yozuv deb ataladi. Muayyan sinfga oid ko’plab obyektlarni ta’riflovchi yozuvlar to’plami axborot massivlari deb ataladi. Haqiqiy olamda obyektlar va ularning alohida agrega tlari o’rtasida turli darajadagi murakkablikka ega bo’lgan muayyan munosa batlar va o’zaro aloqalar mavjud bo’ladi. Axborotga ishlov berish va saqlash tizimlarini ishlab chiqish jarayonida bu munosabatlar aniqlanadi va yozuvlar hamda axborot massivlarini strukturalash yo’li bilan aks ettiriladi. Ma’lumotl ar o’rtasidagi aloqa va munosabatlarni aniqlab berishni ta’minlaydigan axborot massivlarining tashkiliy shakli ma’lumotlar tuzilmasi deb ataladi. Ma’lumotlarga EHM da ishlov berish jarayonida ularning axborot to’liqligi yo’qolmaslig i, haqiqiy olamda obyektlar o’rtasidagi mavjud munosabatlarning ma’nosi buzilma sligi uchun tuzilmalarni doimiy kuzatib borish zarur, ya’ni ishlov berish ja rayonidagi har qanday operasiyalar ma’lumotlar tuzilmasini buzmasligi ker ak. Tuzilmada ta’riflanayotgan obyektning xususiyatlari aks ettirilgan, shuning uchun tuzilmaning buzilishi uning xususiyatlari yo’qolishiga va oqibatda obyektning nomuvofiq ta’riflanishiga olib keladi. 21 Ma’lumotlarni taqdim etishning uchta darajasi mavju d: · mantiqiy daraja; · saqlash darajasi; · jismoniy daraja. Mantiqiy darajada obyektlar va ularning tavsiflari o’rtasidagi mavjud haqiqiy munosabatlarni aks ettiruvchi ma’lumotlarning mantiqiy tuzilmalari bilan ishlanadi, bu tavsiflar ma’lumotlar tizimdan foydalanuvchiga qanday shaklda taqdim etilishini ko’rsatib beradi. Ma’lumotlarning mantiqiy tuzilmalarini ishlab chiqishda tizimdan foydalanuvc hilarning axborotga ehtiyoji va bu axborot hal qilishi mo’ljallanayotgan vazifal ar xarakteri ham hisobga olinadi. Bu darajada axborot birligi mantiqiy yozuv hisoblanadi, tegishli mantiqiy yozuv bilan tavsiflanadigan obyekt muayyan belgilari –xususiyatlari bilan xarakterlanadi, ular yozuv atributlari shaklida ifo dalanadi. Mantiqiy darajada tizimning ishlab chiquvchisi ta’riflanadigan obyekt lar sinfini to’liq xarakterlovchi 22 belgilar ro’yxatini belgilaydi. Belgilarning majmui va ularning o’zaro aloqasi mantiqiy yozuvning ichki tuzilmasini belgilaydi. Ma’lumotlarning mantiqiy tuzilmasi AAT da ular to’g ’risidagi ma’lumotlarga ishlov berilayotgan obyektlarni to’liq ta’riflab berishi; obyektlar va ularning tavsiflari o’rtasidagi haqiqiy munosaba tlarni mos ravishda aks ettirishi; tizimdan foydalanuvchilarning axborotga ehtiyojini qondirishni va ilovalarning topshiriqlarini hal qilishni ta’minlashi zarur. Obyektning qaysi hususiyatlari yozuv atributlarida aks ettirilishi zarurligini ti zim ishlab chiquvchisi yetarlilik prinsipidankelib chiqqan holda hal qiladi. Ma’lumotlarni taqdim etishning mantiqiy darajasida tizimning texnik va matematik ta’minoti (kompyuter turi, hotira qurilmasi (XQ) turi, dasturlashtirish tili, operasion tizim) hisobga olinmaydi. Saqlash darajasida saqlanadigan tuzilmalar. Ularda kompyuterlar xotirasidagi ma’lumotlarning mantiqiy tuzilmalari b ilan operasiyalar bajariladi. Saqlash tuzilmasi to’laligicha ma’lumotlarning mantiqiy tuzilmasini aks ettirishi va uni AAT ishlash jarayonida qo’llab turishi zarur . Bu darajada ham axborot birligi mantiqiy yozuv hisoblanadi. AAT hyech qanda y buzilishga yo’l qo’ymay, mantiqiy darajani saqlash darajasiga o’tkazishi kerak. Mashinaning operativ xotirasi va tashqi xotira turl i imkoniyatlarga ega, shuning uchun (operativ xotira) OX va (tashqi xotir a qurilmalari) TXQda ma’lumotlarni tashkil etish vosita va usullari ham turlichadir. Saqlash tuzilmalarini ishlab chiqish yoki tanlashda ma’lumotlar saqlanadigan XQ turi hisobga olinadi, ma’lumotlarning turi va formati b elgilanadi, shuningdek mantiqiy tuzilmalarni dolzarb holatda saqlab turish usuli aniqlanadi. Ma’lumotlarni OX va TXQ da taqdim etishning turli u sullari ma’lum, ma’lumotlarning aynan bitta mantiqiy tuzilmasi kompyuter xotirasida turli saqlash tuzilmalari bilan amalga oshirilishi mumkin. Saqlashning har bir tuzilmasi ma’lumotlarga kirishning muayyan usuli va ular bilan operasiyalarni 23 bajarishning muayyan imkoniyatlaridan iborat. U ma’ lumotlarni joylashtirish uchun zarur bo’lgan xotira hajmi bilan xarakterlanadi. Ma’lumotlarga ishlov berish samaradorligi bevosita saqlash tuzilmasini t anlashga bog’liq. Saqlashning to’g’ri tanlangan tuzilmasi kerakli yozuvlarni tezda izlab topish, mantiqiy tuzilmani buzmagan holda yangi yozuvlarni kiritish va eskilarini o’chirish, shuningdek yozuvlarni tuzatish imkoniyatini, mashina xotirasining kam sarflanishini ta’minlaydi. Saqlash tuzilmalari dasturiy vositalar bilan qo’llab-quvvatlab turiladi. Saqlashning bir qator tuzilmalarini amalga oshirish uchun dasturlashtirishning muayyan tillari talab etiladi, shuning uchun saqlash tuzilmalarini ishlab chiqish yoki tanlashda ma’lumotlar bilan ishlash dasturlari yoziladigan dasturlashtirish tilining imkoniyatlarini hisobga olish zarur. Ma’lumotlarni taqdim etishning jismoniy darajasida ma’lumotlarning jismoniy tuzilmalari bilan ishlanadi. Bu darajada saqlash tuzilmasini bevosita ma’lum bir kompyuterning aniq xotirasida amalga osh irish vazifasi hal qilinadi. Bu darajada axborot birligi jismoniy yozuv hisoblanadi, u bir yoki bir nechta mantiqiy yozuv joylashadigan tashuvchi uchastkasida n iborat bo’ladi. Xotira tuzilishini ishlab chiqishda muayyan texnik vositalarning parametrlari tahlil qilinadi: xotira turi va hajmi, adresasiya usuli, ma’lumotlarga kirish usuli va vaqti. Bu darajada kompyuterning asosiy va tashqi x otirasi o’rtasida ma’lumotlar bilan almashinish vazifalari hal qilinadi. 24 Barcha darajadagi ma’lumotlar tuzilmasini ishlab ch iqishda ma’lumotlarning mustaqillik prinsipi ta’minlanishi kerak. Ma’lumotl arning jismoniy mustaqilligi ma’lumotlarning jismoniy joylashishi va tizimning texnika ta’minotidagi o’zgarishlar mantiqiy tuzilmalar va amaliy dasturlarga ta’sir etmasligi, ya’ni ularda o’zgarishlarga sabab bo’lmasligi kerakligini anglatadi. Ma’lumotla rning mantiqiy mustaqilligi saqlash tuzilmalaridagi o’zgarishlar ma’lumotlarning mantiqiy tuzilmalari va amaliy dasturlarda o’zgarishlarga olib kelmasligi zarurlig ini anglatadi. Bundan tashqari, yangi foydalanuvchilar va yangi so’rovlarning paydo bo’lishi munosabati bilan ma’lumotlarning mantiqiy tuzilmalariga kiritiladigan o’zgarishlar tizimdan boshqa foydalanuvchilarning amaliy dasturlariga ta’sir etmasligi kerak. Ma’lumotlarning mustaqilligi prinsipiga rioya qilis h ma’lumotlarning alohida turlari: virtual va shaffof ma’lumotlardan foydalanish imkonini beradi. Virtual ma’lumotlarfaqat mantiqiy darajadagina mavjud bo’ladi.Dasturlashtiruvchi bu ma’lumotlar haqiqatan ham mavjuddek tasavvur etadi va u o’z dasturlarida ular ustida operasiyalarni bajaradi. Har safar bu ma’lumotlarga murojaat etilganda, operasion tizim muayyan tarzda ularni tizimda jismonan mavjud 25 bo’lgan boshqa ma’lumotlar asosida yaratadi. Ba’zi ma’lumotlarni virtual deb e’lon qilish mashina xotirasini tejash imkonini beradi. Shaffof ma’lumotlar mantiqiy darajada mavjud emas, deb tasavvur etilad i. Bu dasturlashtiruvchidan yoki foydalanuvchidan ma’lumo tlarning mantiqiy tuzilmalarini jismoniy tuzilmalarga o’zgartirish va amaliy dastur larni soddalashtirishda foydalaniladigan ko’plab murakkab mexanizmlarni yashirish imkonini beradi. Korxonalar ishlab chiqarish xujalik faoliyatining barcha kursatkichlari buyicha davlat plani topshiriklarining uz vaqtida va bir miyerda bajarilishini ta’minlash tashkilotlarda asosiy planli ish masala lari bulib xisoblanadi. Kavtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasi da texni k-iqtisodiy planlashtirish (tip) quyi sistemasi korxonalar, sexlar va aloxid a uchaskalar ishlarining mikdoriy, xajmiy va eng muxim sifat kursatkichlarin ing xisobi buyicha eng kiyin ishlarni avtomatlashtirish uchun muljallangan. Bu quyi sistemalar funksiyasiga kelajakni kuzda tutib, uzokka muljallangan asosla ngan va uzgaruvchin yillik planlarni ishlab chikish kiradi. Bu quyi sistemaning bosh masalasi korxonalarning x ar xil ichki resurslarini plan masalasi bilan mos keltirishdir. Korxonala rning xar yilga va perspektiv planlarini tuzish uchun quyida boshlangich berilgan ma’lumotlar xisoblanadi: A) ish xakining umumiy fondi; B) realizasiya kilinayetgan maxsulotlarning umumiy xajmi; V) foydaning umumiy yigindisi, byudjet tulovlari; G) markazlashtirilgan kapital xarajatning umumiy xajmi asosiy fondlarning ishga tushirish va bu fondlar evaziga i shlab chiqarish kuvvatini oshirish, maxsulotning yangi turlarini uzlashtiri sh masalaridan iboratdir. Quyi sistema quyidagi asosiy yunalishlar buyicha katta kompleks ishlarni bajarishni ta’minlashi zarur : A) ishlab chiqarish va maxsulot chiqarishni planla shtirish; 26 B) oborot fondlar, ish resurlari va ishlab chiqari shning asosiy vositalarining ta’minlashni planlashtirish; V)maxsulot tannarxi va mablalar, maxsulotning xosi l bulishini planlashtirish; Shunga mos tartibda tip quyi sistemasida quyidagi asosiy masalalar shakllanadi: 1) korxona ishlab chiqarish kuvvatini xisobi; 2) maxsulot riyealizasiyasi va foydasi plani xisob i; 3) amortizasiya chegirmalari xisobi; 4) mexnat va ish xakki plani xisobi; 5) ishlab chiqarish planining bajarilishi xakida x isobot xujjatlarini tuzish; 6) maxsulot tan tarxi (bevosita xarajatlarini) pla nlashtirish; 7) bir yilga ishlab chiqarish programmasini optema l xisoblash yeki optimal xajmiy planlashtirish; 8) yillik ishlab chiqarish programmasini kalendar vakt oralikdagi (kvartallar, oylar, dekadalar buyicha) bulib chi kish, ya’ni xajmiy-kalendar planlashtirish. Asosiy ishlab chiqarishni operativ planlashtirish q uyi sistemasi Bu quyi sistemaning vazifasi sexlar va ularning bulimlari uchun zavod ishlab chiqarish programmasini bajarish buyicha kis ka vakt oraligiga muljallangan topshiriklar ishlab chikish va belgil ash, shuningdek, bu topshiriklarni uchetga olish, kontrol kilish va ta rtibga solib turishdir. Quyi sistemaning asosiy funksiyalari quyidagilardan ibo rat: 1) ishlab chikishning konstruktor-texnologik va t ashkiliy xususiyatlarini xisobga olib,vakt va urin buyicha korxonalarning a niklashtirilgan planli masalalarini operativ planlashtirish; 27 2) ishlab chikish jarayenini borishini operativ uchetga olish va analiz kilish; 3) ishlab chiqarish elementlarida yuzaga keluvch i chetlanishlarni yo’qotish maqsadida boshqaruvchi ta’sitlarni ishlab chikishni ta’minlovchi operativ tartibga solish. Sanoat korxonasi moddiy-texnik ta’minoti (mtt) quy i sistemasining asosiy vazifasi - sex, uchastka va ish urinlarini zarur m ateriallar bilan uz vaqtida va komplektli tarzda ta’minlashdan iborat. Moddiy-texnik ta’minotiga xisoblash texnikasini ta dbik kilish xisoblanishi kiyin bulgan masalalar kompleksini avtomatlashti rish imkonini beradi. Bu masalalarni asosiy gruppaga ajratish mumkin: 1) moddiy resurslar uchun fondlarni shakllantirish ni boshqarish; 2) moddiy resurslar zakazlarini boshqarish; 3) moddiy resurslar zapaslarini boshqarish; 4) korxona ichida moddiy resurslarni taksimlanishi ni boshqarish; Maxsulot o’tkazish va realizasiya kilishni boshqari shning quyi sistemasi Korxonaning bu quyi sistemasi - kavtomatlashtirilg an boshqaruv sistemasi ning asosiy quyi sistemalaridan biri bulib, planlas htirish, uchet, korxonani xom ashe bilan ta’minlash va tayer maxsulotni realizas iya kilish ishlarini amalga oshiradi. Bu quyi sistemaning boshqaruvchi organi - tashk ilotning moliya- o’tkazish bulimidir. Boshqarish obyekti esa ombo rlardan transportlarga yuklab chikarilayetgan maxsulot okimi xisoblanadi. 28 Maxsulot o’tkazish va realizasiya kilish quyi sist emasining vazifasi - ishlarni tashkil kilish va boshqarishni amalga oshirish, shartnomalarga asosan istemolchilarni tayer maxsulot bilan ta’minlash va realizasiya kilish, planlashtirilgan summani olishni ta’minlashdir. Maxsulot o’tkazishni boshqarish quyi sistemasini boshqarish nazariyasi nuktaiy nazaridan murakkb chiziksiz disktit sistema ni tashkil etadi, bundan kechikish uzgaruvchan va kuchayish koeffisiyenti t asodifiy konuniyatga buysunadi. Maxsulot o’tkazish va uni realizasiya q ilishda unga tashki ta’sirlar xam xalal beradi. Ular maxsulotni iste’molchiga yetkazish uchun transportni uz vaqtida berilmasligi, ishlab chiqarish jarayeninin g bir maromda bormasligi va xakozolar kiradi. Bu quyi sistemada quyidagi kompleks masalalar grup pasi yechiladi: 1) maxsulot yetkazib berish, yuklab junatish va u ni realizasiya kilishni planlashtirish; 2) maxsulotni realizatsiya kilish va jarima sanksi yalarini prognoz kilish; 3) ta’minot planlarini bajarishni, maxsulotni rea lizasiya kilinishini va boshqarish ta’sirini ishlab chikishni operativ baxo lash; 4) uchet va xisobot; 5) quyi sistemaning informasion bazasini shakil lantirish va sistemaga kiritish; 1-gruppa masalalari optimallashtirish masalalariga kiradi, bu yerda eng kiyini maxsulob yetkazib berishning planlashtirishd ir. Uning moxiyati maxsulot yetkazib berishni muddatlar va iste’molchilar buyic ha taksimlashni shunday variantini topishdan iboratki, bu variant rializ asiya planining bajarilishini va yetkazib berish xajmini va muddatlarini buzganla ri uchun tulatadigan jarimalar minimal bulishini ta’minlashi kerak. Maxsulotni y uklash plani operativ talablarni xisobga olgan xolda transport xizmatl ari uchun ta’minot planlarini 29 belgilaydi. Yuklangan maxsulot uchun ta’minotchi- tashkilot xisobiga mabla utayetganini realizasiya plani kursatadi. Birinchi gruppa maaslalarini matematik progammal ashtirishning chiziksiz diskret masalalari klassiga kiradi. 2-gruppa masalalarining asosi maxsulot yetkazib be rish planining tanlangan varianti buyicha maxsulotlarning realizasiya kilis hni plan davri uchun prognoz kilish masalasini tashkild etadi. Bunday tulov xa jjatlaridagi tulov muddatlarining extimollik xarakteristikalarini xisobga olinadi. Maxsulot yetkazib berishning shartnomada kursatilgan muddatlarini buzganligi uch un jarima sanksiyalarini prognoz kilish tashkilotlarning shartnoma muddat lariga javobgarligi va ularning takdim kilash extimoli xisobga olinadi. Bu gruppa masalalarini yechish uchun matematik app aratining statik usullari va prognoz kilishning xar xil eksponen sial usullari kullanadi. 3-gruppa masalalarining moxiyati planlarning basha rilishini baxolash bulib, bunda kursatkichlarning mukdorini joriy vaktda va planlashtirilgan davr oxirida tegishli kursatkichlarni planda kursatilagan va xak iykiy kiymatlari orasidagi fark aniklanadi. Chetga chikishlar xakidagi informasiya mos kelmaslik sababini aniklash va boshqaruvchi karorni ishlab chikish uc hun kulay shakilda takdim etiladi. 4-gruppa masalalariga ucher va statistik masalala rini kiritish, ya’ni ombordagi tayer maxsulatlarini xarakariti uchetga olish va xakozolardan iborat buladi. 5-gruppa masalalari quyi sistemaning yerdamchi m asalalarini, informasion massivlarni shakillantirishni tashkil etadi. Korxon a avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasi lari bashka quyi sistemalarining masalala rini yechish uchun boshlangich ma’lumotlar sifatida kullaniluvchi para metlar xisoblanadi. 30 Umuman, maxsulot o’tkazish va realizasiya kilishni boshqarish quyi sistemasini moddiy-texnika ta’minotini boshqarish q uyi sistemasi kabi uzaro tashki tarmoklanuvchi boglovchilarga egadir. Bu alokalarning kupligi quyi sistemalar oldida tur gan masalalarni xal kilishni murakkabligini, ularni aloxida sanoat kor xonalariga joriy kilish kiyinligini belgilaydi. Buxgalterlik xisobi quyi sistemasi Buxgalterlik xisobini vazifasi korxonaning ishlab chiqarish-xujalik va moliya faoliyatini chukur va yetarlicha anik x isoblangan ma’lumotlar asosida analiz va kontrol qilishdan iboratdir. Korxonalarning boshqarish sistemalarini avtomatlas htirish ilmiy asoslangan materiallarni buxgalterlik xisobi soxalariga keng aytirishni imkoniyatini beradi. Buxgalterlik xisobi quyi sitemasida: A) asosiy mabla va pulni; B) materiallar va moddiy xarajatlarni; V) tayer maxsulotlarni; G) bank va kredit operasiyalarin; D) mexnat va ish xaklarini; Ye) tannarx kalrkulyasiyalarini xisobga olish masa lalarini yechadi; Bu quyi sistemada yechiladigan masalalarni, ma’ lumotlarni qayta ishlash texnalogiyasiga asosan, ikki klassga ajratish mumki n: 1) sof xisobga olish operasiyalaridan iborat masal alar. Bu masalalarda mablaning kelish manbalari va sarflanish yeunalishl ari buyicha gruppalangan birlamchi xujjatlardan xisobga olish xujjatlarini shakllantirish uchun foydalaniladi. 31 2) yechimi murakkab xisobishlarini talab kiluvchi masalalar. Bu masalalar xisoblash operasiyalari mavjutligi, materiallar, m exnat sarfi va boshka omillar klassifikator ishlari bilan xarakterlanadi. Mablagn ing tushishi va xarakterlanishi xakidagi informasiyalar xisob kitoblarning oxirgi nartijalaridan ibrot buladi. Buxgalter xisobiga yuklangan vazifalarni amalga o shirish uchun xisobga olish informasiyalarini kayd kilishning ma’lum meto dlari va usullarning majmuidan foydalaniladi. Bular quyidagilardan ibora tdir: A) bevosita xisobga olish metodi; B) balans metodi; V) chetga chikish buyicha xisobga olish metodi; G) maxsulot tannarxini kalrkulyasiyalashning diffe rensial metodi; Bevosita xisobga olish metodi Korxonalar ishalb chiqarish-xujalik faoliyatining kup kursatkichlari ularning xakikiy kiymatlarini bevosita xisobga olish metod i asosida emementlarning matematik amallar asosida xisoblaniladi. Birok, b irinchi xajjatda sodir bulgan xatoliklar natijasida ayrim kursatkichlarni notugr i talkin kilish xavfi tugiladi. Buxgalterlik xisobida bu kamchilik boshka metodlarn i qo’llash orkali bartaraf etiladi. Balans metadining moxiyati shundan iboratki, korxona resurslari, ya’ni materiallar, asbob-uskunalar, ishlab chikarilgan maxsulotlar, mablalar va xakozolar ikki tamonlama gruppalanadi: mabla manba lari buyicha-passiv, mabla turlari buyicha-aktiv. Buxgalterlik xisobida balans metodi chetga chikish buyicha xisobga olish metodi bilan tuldiriladi. Chetga chikish buyicha xisobga olish metodi 32 Buxgalterlik xisobida bu metodning moxiyati shunda n iboratki, plannormasi buyicha sarfni xisobga olish va uning plan normasidan chetga chikishi kursatiladi. Bundan xakikiy sarflar plan sarflaridan chetga chikishlarni kushish va ayrish yuli bilan aniklanadi. Kursa tkichlarni plandagi va xakikiy kiymatini aloxida xisobga olish xisobning operativl igini ustirishdan tashqari kursatkichlar kattaliklarini uzgarishi sabablarini analitik kurinishlarini xam yuzaga keltiridi. Buxgalterlik xisoblarini tartibga solish va turli ma’lumotlarni va xisobot xajjatlarini barcha kompleks masalalari buyicha avtomatlashtirish tufyli korxonaning mexnat va moddiy resurslarini xisobyug a olish quyidagicha samarani berdi: A) korxonaning yeki aloxida uchastkalarning xuja lik faoliyatlari xakida xar xil kurinishdagi ma’lumotlar anikligini va tug riligini oshiradi; B) korxona raxbarligiga zarur informasiyalarni yet kazish muddati kiskaradi; V) xisoblash xizmatchilarining ishi mexanizmlashad i; G) birlamchi xajjatlar unifikasiyalanadi va ularni ng soni kiskaradi. 33 Xulosa Ishlab chiqarishni texnik tayergarligini boshqarish tashkilot faoliyatining muxim funksiyalaridan biri xisoblanadi. U ishlab chiqaris hni uzlashtirish va loyixalash buyicha kompleks ishlarini uzida mujassamlashtirad i. Bu ishlar ishlab chikarilayetgan maxsulotlarni yangilash, takomilla shtirish va ularni tayerlash texnologik jaroyenini uz ichiga oladi. Texnik tayergarlikni boshqarish (ttb) ning bajaril ish sifati va muddati ishlab chiqarishning texnik va tashkiliy darajasini xa mda korxona faoliyatining samaradorligini belgilaydi. Saqlash darajasida saqlanadigan tuzilmalar. Ularda kompyuterlar xotirasidagi ma’lumotlarning mantiqiy tuzilmalari b ilan operasiyalar bajariladi. Saqlash tuzilmasi to’laligicha ma’lumotlarning mantiqiy tuzilmasini aks ettirishi va uni AAT ishlash jarayonida qo’llab turishi zarur . Bu darajada ham axborot birligi mantiqiy yozuv hisoblanadi. AAT hyech qanda y buzilishga yo’l qo’ymay, mantiqiy darajani saqlash darajasiga o’tkazishi kerak. Mashinaning operativ xotirasi va tashqi xotira turl i imkoniyatlarga ega, shuning uchun (operativ xotira) OX va (tashqi xotir a qurilmalari) TXQda ma’lumotlarni tashkil etish vosita va usullari ham turlichadir. Saqlash tuzilmalarini ishlab chiqish yoki tanlashda ma’lumotlar saqlanadigan XQ turi hisobga olinadi, ma’lumotlarning turi va formati b elgilanadi, shuningdek mantiqiy tuzilmalarni dolzarb holatda saqlab turish usuli aniqlanadi. 34 Foydalantilgan adabiyotlar : 1. Gulomov s.s. Va boshkalar. Iqtisodiy informatika . Toshkent 1999 yil. 2. A.t.karimov va boshk. Xalk xujaligida avtomatlas htirilgan boshqaruv sistemasi yaratish asoslari. T., “uzbekiston” - 1992 yil. 3. M.ikromov. Avtomatlashtirilgan boshqarish sistem alari T.,”ukituvchi” - 1989 yil. 4. Asu na promqshlennom pred-tii: metodi sozd-ya. Spravochnik S.b. Mixaylev i dr. Energoizdat. 1989 5. Organizasiya vzaimodeystviya cheloveka s texnich eskimi sredstvami Asu. M.vqsshaya shkola, 1990-91. 6. Dopilrchenko i.a. I dr. Avtomatizirovannqye sist emq upravleniya Predpriyatiyami. M. Mashinostroyeniye 1984. 7. Shixayev k.n. Prosessq integrasii v asu. M. Fina nsq i statistika 1982.

1 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS KASB- HUNAR TA’LIMI VAZIRLIGI O’RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI SAMARQAND VILOYATI O’RTA MAXSUS KASB-HUNAR TA’LIMI BOSHQARMASI PASTDARG’OM QURILISH TEXNOLOGIYALARI KASB-HUNAR KOLLEJI “KOMPYUTER VA KOMPYUTER TIZIMLARINI SOZLASH VA TA’MIRLASH TEXNIGI” YO’NALISHINING “INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI” FANIDAN Mavzu: Avtomatlashtirilgan axborot so’rov tizimlari ning arxitekturasi Bajardi: Quchqorova M 209g Tekshirdi: Ravshanov M Pastdarg’om - 2015

2 Mundarija Kirish 1. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari. 2. Axborotlar moddiy manbalarda qayd qilinishi va uzat ilishi. 3. Korxona avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasi. 4. Standartlashtirish va bir shaklga keltirish tamoyil i. 5. Axborotlarni yig’ish va ro’yxatga olish turli xilla ri. Xulosa Adabiyotlar

3 Kirish Korxona avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasilar ining funksional kismi administratorlardan, tashkiliy ishlardan xamda iqt isodiy-matematik metodlardan iborat buladi. Ular korxonalarda boshqarish karorla rini kabul kilish uchun kursatgichlarni planlashtirish, uchet va analiz k ilish masalalarini yechishni ta’minlaydi. Xozirgi davrda korxona avtomatlashtirilgan boshqar uv sistemalari funksional quyi sistemalarini shakllantirishnng ikk i xil usuli ma’lum. U xam bulsa davr(faza) buyicha va boshqarish funksiyasi buyicha shakllantirishdir. Korxona avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasi t arkibida obyektni boshqarish buyicha quyidagi asosiy funksional quyi sistemalar bulishi mumkin. 1) ishlab chiqarishning texnik tayorgarligini bosh qarish quyi sistemasi; 2) texnik-iqtisodiy planlashtirish quyi sistemasi; 3) asosiy ishlab chiqarishni operativ boshqarish q uyi sistemasi; 4) moddiy-texnika taminotini boshqarish quyi siste masi; 5) maxsulot xosil kilish va uni realizasiya kilis hni boshqarish quyi sistemasi; 6) buxgalterlik xisobi quyi sistemasi; va xokazo. Bu quyi sistemalarni kiskacha aloxida-avloxida kur ib chikamiz. Ishlab chiqarishni texnik tayergarligini boshqaris h tashkilot faoliyatining muxim funksiyalaridan biri xisoblanadi. U ishlab ch iqarishni uzlashtirish va loyixalash buyicha kompleks ishlarini uzida mujass amlashtiradi. Bu ishlar ishlab chikarilayetgan maxsulotlarni yangilash, takomilla shtirish va ularni tayerlash texnologik jaroyenini uz ichiga oladi.

4 Texnik tayergarlikni boshqarish (ttb) ning bajaril ish sifati va muddati ishlab chiqarishning texnik va tashkiliy darajasini xa mda korxona faoliyatining samaradorligini belgilaydi. Ishlab chiqarish va xo’jalik korxonalari, firma-lar , korporasiyalar, banklar, hududiy brshqaruv ido-ralari o’zida murakkab tiziml arni namoyon etadi. Ular ishlab chiqarish va boshqaruv vazifalarini amalga o shi-ruvchi ko’p sonli elementlardan iborat. Bunday iqtisodiy elementlar ko’p bosqichli tuzilishga hamda juda keng tashqi va ichki axborot aloqalariga ega. Turly-tuman moddiy, ishlab chiqarish resurslari va ko’p kishilik jamoalar o’zaro hamkorlik qiladigan murakkab tizimlarning me’yorida faoliyat yuritishin i ta’minlash uchun ham alohida elementlarning, ham umuman tizimlarnsng boshqaruvi amalga oshiriladi. Boshqaruv, eng muhim vazifa sifatidd har byr tizim oldida turgan maqsaddarga erishishga, ularni ba-jarilishi uchun sharoitlar yaratilishiga mo’ljallangan. Bu, belgilangan, tuzilmaning barqarorligini, uning samarali faoliyat yuritishini ta’minlash, fa-oliyatning belgilangan tartibiga rioya qilish, tizim-da u yoki bu sinfiy xususiyatlarni saqlab qolinishi yoki shakllanishi, ishniyg berilgan dasturlarini ba-jarilishi bo’lishi mumkin. Boshqaruv maqsad sari yo’naltirilgan harakatlar-nin g majmui sifatida iqgisodiy obyektning faoliyat yuritishi maqsadida a niq vaziyatlarda qabul qilingan qarorlar tamoyillariga muvofiq ravishda amalga oshi riladi. Ammo aslida ijtamoiy- iqgisodiy tizimlarning xulqi, qoidaga ko’ra bir ema s, balki bir necha maqsadlar bilan belgilanadi, ular bu maqsadlarning muhimligi bo’yicha tartibga solinadi va berilgan ustivorlikka muvofiq holda hisobga olinadi . Boshqaruv ta’sirlari boshqaruv tizimida jamlangan v a faoliyat yurituvchi hamda tashqi muhitdan to’g’ridanto’g’ri va teskari aloqa kanallari bo’yicha kelib tushuvchi axborotlar asosida shakllanadi. Shunday q ilib, boshqaruv har bir tizimning eng muhim vazifasi — axborotlarni olish, berilgan algoritmlar va

5 dasturlar yordamida ularni ishlab chiqish bo’iicha tad-birlarni bajarish, olingan ma’lumotlar .asosida ti-zimning bundan keyingi xulq ini belgilovchi boshqa-ruv qarorlarini shayushantirishdir. Axborotlar moddiy manbalarda qayd qilinishi va uzatilishi bois axborotlarni qabul qshgash, yig’ish, yozish, uzatish, o’zgartirish, ishlab chiqish, saqlash, qidirish va berish bo’yicha kishilar va texnik vosita-larning h arakati zarur. Bu harakatlar axborot jarayonlari meyoriga o’tishini ta’minlaydi va boshqaruv texnologiyasiga kiradi. Ular ma’lumotlarni qayta ish-lashning texno logik jarayonlari tomonidan elektron hisoblash mashinalari va boshqa texnik vositalardan foydalanilgan holda amalga oshiriladi. Obyekt faoliyati ustidan kuzatishni olib borishda a xborotlarni olish, ma’lumotlarni yig’ish, ularni ro’yxatga olish, aloqa kanallari bo’yicha uzatish uchun texnik vositalarni qo’llash axborot jarayonla rini yanada chuqurroq o’rganishni taqozo etadi. Informatika avtomatlashtirilgan tizimlarning faoliyat yuritishi sharoitlarida axborotlarning o’zgarishi q onunlarini belgilaydi, uni algoritmlashtirish, inson va EHM muloqotining til v ositalarini shakllantirish usullarini ishlab chiqadi. Murakkab iqgisodiy tizimlarda samarali boshqaruv ta’sirini ishlab .chiqish uchun boshqaruvning tegishli algoritmlarini yaratish bilan bir qatorda, turli-tuman axborotlarning katta hajmlarini qayta ish-lab chiqi sh ham talab qilinadi. Iqgisodiyotda boshqaruv AATini ishlab chiqish zaruriyati xuddi shundan kelib chiqqan. Tizimlik AATning yaratilishi, faoliyat yuritishi va rivojlan ishidagi eng muhim omillardandir. U tadqiqot qilinayotgan ob’yok tga bir butun sifatida yondo- shishga, buning asosida tizimning yaxlitligini ta’-minlovchi tarkibiy elementlar o’rtasidagi aloqalar-ning xilma-xil turlarini aniql ashga"; tizimning ishlab chiqarish-xo’jalik faoliyati yo’nalishlarini va u tomonidan amalga oshiriladigan

O'xshashlar

Kompyuter tizimlari turli texnologiyalari. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarining tasnifi
Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarida axborot xavfsizligining tashkil etilishi.
Geografiya va ekologik axborot tizimlarining dasturiy ta’minotlari
Geoaxborot tizimlarining dasturiy vositalari.
Axborot texnologiyasi evolutsiyasi, axborot tizimlari