logo

Geoaxborot tizimlarining dasturiy vositalari.

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

65.4169921875 KB
Mavzu: Geoaxborot tizimlarining dasturiy vositalari.
  Reja:
 1.Geoaxborot tizimining umumiy tushunchasi. 
2.Geoaxborot tizimining qo’llanilish sohalari. 
3.Geoaxborot tizimining qo’llanilish sohalari.
   Geoaxborot   tizimi-     bu   asosiy   vazifalari   tabiat   va   jamiyat   hodisalarining
geofazoviy   ma’lumotlarini   maxsus   vositalar   yordamida   to’plash,   saqlash,
boshqarish,   tahlil   qilish,   modellashtirish   va   tasvirlashdan   iborat   bo’lgan
mutaxassis va tahlilchilar boshqaruvi ostidagi umumlashgan dasturiy tizimdir. 
    Geoaxborot   tizimiga   yana   turlicha   ta’riflar   keltirish   mumkin   u   haqidagi
muhokamalarni davom etish mumkin. Biroq barcha ta’riflarning zamirida yuqorida
keltirilgan asosiy  ma’no yotadi. Shuning uchun keltirilgan ta’rifni  bosh  ta’rif  deb
qabul qilish mumkin. 
     Yuqorida keltirilgan ta’rifning fazoviy-geografik ma’lumotlar  turkumi deganda
barcha   yer   to’g’risidagi   ma’lumotlarni   jumladan   koordinatlarni,   yer     uchaskalari
chegaralarini,   ular   joylashgan   joy   to’g’risidagi   ma’lumotlarni   hamda   ko’plab
muhim bo’lgan fazoviy ma’lumotlarni tushunish mumkin. 
   Bunday   tizimning   kerakligini   his   qilgan   davlatlardan   birinchisi   Kanada
bo lib,   Kanada   atrof-muhitni   rivojlantirish   vazirligi   tomonidan   o sha   paytdaʻ ʻ
geoaxborot tizimi tushunchasi  kiritildi, keyinchalik esa kompyuter texnologiyalari
takomillashuvi bilan chambarchas bog liq holda geoaxborot tizimini rivojlantirish	
ʻ
davom ettirib kelinmoqda. Yuqorida keltirilgan ishni soddalashtirish, mutaxassislar
ishtirokini   kamaytirish,   vaqtdan   yutish   va   albatta   kamxarajat   sarf   qilish   uchun
bizga   zamonaviy   kompyuter   dasturlari   va   texnologiyalari   yordamida
avtomatlashgan tizim –  Geografik Axborot Tizimi  zarur bo ladi.	
ʻ
      Geoaxborot   tizimining   asosiy   vazifalari   –   bu   fazoviy   ma’lumotlarni
yig ish   va   qayta   ishlash   orqali   avtomatlashgan   raqamli   ma’lumotlar   bazasini	
ʻ
yaratish, uni kelgusida tahlil qilish va bosmaga chiqarish uchun saqlashdan iborat.
Geoaxborot   tizimining  vazifasini   faqatgina   kompyuter  orqali   raqamli  karta  ishlab
chiqarish   deb   tushunish   to g ri   emas,   chunki   ushbu   tizim   orqali   olingan	
ʻ ʻ
ma’lumotlar tahlil etilib, muhim qarorlar qabul qilishda ham qo llaniladi. Bu tizim	
ʻ
bizga   an’anaviy   usulda   yaratiladigan   jadval   ma’lumotlardan   farqli   ravishda
ma’lumotlar   so rovi,   turli   qatlamlarni   birlashtirish   kabi   operatsiyalarni   bajarish	
ʻ
imkonini beradi.    Geoaxborot tizimi tushunchasi 1960-yillar o rtasida Kanadada paydo bo lib,ʻ ʻ
Kanada   geografik   axborot   tizimi   (Canadian   Geographic   Information   System
CGIS)   deb   atalgan.   Tizimning   asosiy   maqsadi   Kanada   yer   resurslari
inventarizatsiyasini   o tkazish   va   shu   asosda   yer   resurslarining   mavjud   holati   va	
ʻ
kelajakdagi potensialini aniqlashdan iborat edi.
    Geografik   axborot   tizimi   yer   yuzidagi   obyektlar,   jumladan,   binolar,
shaharlar,   yo llar,   daryolar,   davlatlarni   kompyuter   orqali   tasvirlashga   yordam	
ʻ
beradi. Hozirda bu tizimni insoniyat faoliyati va dunyoda bo layotgan o zgarishlar,	
ʻ ʻ
voqea-hodisalarni   tasvirlash,   tahlil   qilish,   muammoli   vaziyatlarni   aniqlash   va
ularni   tushunish   uchun   qo llab   kelmoqdalar.   Kartalar   orqali   tasvirlab   berilgan	
ʻ
tahliliy muammolar insonga har xil sonlar, diagrammalardan ko ra visual ravishda	
ʻ
samaraliroq   tushunishga   yordam   bermoqda.   Buning   sababi,   hozirda   GAT   orqali
vizual   ko rinishda   biror-bir   muammoni   tasvirlashda   juda   ko plab     usullardan	
ʻ ʻ
foydalanilmoqda.  Bu   usullar   jumlasiga   turli   ranglar,   uch   o lchamli   ko rinishlar,	
ʻ ʻ
vektorli tasvirlash kiradi va bu, o z navbatida, matnlar yoki sonlar orqali tushunish	
ʻ
qiyin   bo lgan   jihatlarni   ochib   beradi.   Shuning   uchun   ushbu   tizim   texnologik	
ʻ
tizimlar   turkumidan   bo lsa-da,   ijtimoiy,   iqtisodiy   va   sog liqni   saqlash   sohalarida	
ʻ ʻ
ham keng qo llanila boshladi. Hozirgi kunda geoaxborot tizimining ilmiy asoslari	
ʻ
keng   ko lamda   o rganilmoqda   va   endilikda   kartalar   orqali   tasvirlash   geografik	
ʻ ʻ
bilimlar sohasida isbotlangan usullardan biriga aylandi. Agar biron-bir sohaga oid
muammolarni   tushunishga   va   ularning   yechimini   izlashga   kirishadigan   bo lsak,	
ʻ
endilikda   darhol   o sha   muammoning   raqamli   kartasini   ishlab   chiqishimiz   ,	
ʻ
muammoning   ko lamini   baholash   orqali   yechimlar   izlashimiz   va   shunga   yarasha	
ʻ
qarorlar qabul qilishimiz mumkin bo ladi.	
ʻ
GATda   qo llaniladigan   ba’zi   atamalar   keltirib   o tiladi   va   foydalanuvchiga	
ʻ ʻ
tushunarli bo lishi uchun quyida ularning ma’nolari va qisqartmalari to g risida bir	
ʻ ʻ ʻ
qator ma’lumotlar beramiz.
     Karta   (ingl. map, chart; grek. chartes – varaq ma’nosini bildiradi) yer yuzi
va   uning   ayrim   katta   qismining   sferik   yuzasiga   tushirilgan   proyeksiyasining qog ozdagi   kichraytirilgan   tasviridir.   Karta   ma’lum   kartografik   proyeksiya   yokiʻ
zonal tizimdagi to g ri burchakli koordinatada tuziladi.	
ʻ ʻ
    Nomenklatura   deb   topografik   kartalarni   varaqlarga   bo lish   hamda   bu	
ʻ
varaqlarni belgilash, ya’ni ularga nom berish tizimiga aytiladi.
      Raqamli   karta   (numerical,   digital   map)   –   kartalarni   proyeksiyalashda,
koordinata   va   balandlik   sistemasini   aniqlashda   qabul   qilingan   kartografik
generalizatsiyalash   qonunlari   asosida   tashkil   etilgan   yuzaning   raqamli   modeli,
boshqacha   aytganda,   raqamli   kartografik   ma’lumot.   Raqamli   karta
kartografiyalash,   karta   aniqligi,   generalizatsiya,   shartli   belgilar   tizimining   barcha
me’yorlari   va   qoidalari   asosida   yaratiladi.   Raqamli   karta   oddiy   qog ozli,	
ʻ
kompyuter   va   elektron   karta   yaratishda   asos   bo lib   xizmat   qiladi   va   kartografik	
ʻ
ma’lumotlar bazasi tarkibiga kiradi. Shu bilan birga, u GAT axborot ta’minotining
muhim elementlaridan hisoblanib, bir vaqtning o zida GAT jarayonlarining natijasi
ʻ
ham bo lishi mumkin.	
ʻ
     Kompyuter   kartasi –bu   avtomatlashgan   kartografiyalashning   vositalari
(grafoqurilma,   plotter,   printer,   digitayzer   yordamida   qog ozda,   plastikda,	
ʻ
fotoplyonkadagi tasvir) yordamida grafik qurilmada chiqarilgan karta turidir.
      GAT   texnologiyalari   –   bu   GATning   funksional   imkoniyatlarini   amalga
oshirishga yordam beruvchi va uni yaratuvchi texnologik asosdir.
Geoaxborot   tahlili   –   geomodellashtirish   va   fazoviy   tahlil   usullarini
qo llagan   holda   obyekt   va   hodisalarning   joylashuvi,   tuzilishi   va   o zaro	
ʻ ʻ
bog liqligini tahlil qiluvchi bo lim.
ʻ ʻ
Geoinformatika  – ilmiy, texnologik va ishlab chiqarish faoliyati bo lib:	
ʻ
Ilmiy   asoslash   va   loyihalashda   GATni   yaratish,   ekspluatatsiya   qilish   va
foydalanish;
Geoaxborot texnologiyalarini ishlab chiqish; Amaliy   jihatdan   GAT   dasturlarining   amaliy   va   geoilmiy   maqsadlarini   o zʻ
ichiga oladi.
Geoinformatsion   kartografiyalash   –   bu   geoinformatika   va   karto-
grafiyaning   uzviy   bog liqligi   natijasidir.   Geoinformatsion   kartografiyalash	
ʻ
avtomatlashgan   kartografiya,   masofadan   zondlashni   o z   ichiga   olgan   aerokosmik	
ʻ
usullar,   deshifrlash,   raqamli   fotogrammetriya   va   geoinformatikaning   uzviy
bog liqligida shakllanadi.	
ʻ
Geoinformatsion   kartografiyalash   kartografiyaning   asosiy   yo nalishlaridan	
ʻ
biridir.   U   GAT   hamda   geografik   ma’lumotlar   bazasiga   asoslangan   tabiiy   va
ijtimoiy-iqtisodiy   axborotlarni   avtomatlashgan   kartografik   modellashtirishni
tashkil etadi.
Quyidagi omillar ushbu yo nalishning shakllanishiga turtki bo ldi:	
ʻ ʻ
· Muammolar yechimini ta’minlashda talab etiladigan amaliy kartografiya.
·   Kartografiyada   GATning   yadrosi   sifatida   kompyuterlashgan   karta   tuzish   va
avtomatlashgan kartografiyaning qo llanilishi.	
ʻ
· Nazariy, kartografik va geoinformatik yondashuvlarning integratsiya-lashuvi.
· Katta hajmda yangi ko rinishdagi karta turlarining ilmiy-amaliy ishlardir.	
ʻ
Geoinformatsion   kartografiyalash   kartografiyaning   dasturiy   boshqaruvi
bo lib,   bu   kartografiyaning   matematik   asoslari   va   karta   komponovkalari   kabi	
ʻ
an’anaviy muammolar va yangi vositalarga ham e’tibor berishni talab etadi.
Topografik va mavzuli kartalar fazoviy ma’lumotlarning asosiy manbayidir.
Geografik   va   to g ri   burchakli   koordinata   sistemalari   esa   bu   ma’lumotlarni	
ʻ ʻ
ularning geografik joylashuviga qarab o zaro bog laydi va 	
ʻ ʻ GATning
ma’lumotlar   bazasi   tizimida   saqlaydi.   Bundan   tashqari,   aynan   kartalar   GATga
kelib   tushadigan   masofadan   zondlash   ma’lumotlari,   statistik   ma’lumotlar,
meteorologik kuzatishlar  va boshqa turdagi ma’lumotlarni tashkillashtirish hamda
geografik   izohlashda   asosiy   vosita   sifatida   xizmat   qiladi.   Geotizimga   bog liq	
ʻ barcha   jarayonlarni   o rganishda   kartografik   tahlil   va   matematik-kartografikʻ
modellashtirishdan keng foydalaniladi.
Geomatika   –   bu   informatsion   texnologiyalar,   multimedia   va   tele-
kommunikatsiya   vositalarini   ma’lumotlar   qayta   ishlovida,   geotizim   tahlilida,
avtomatlashgan   kartografiyada   qo llanilishining   yig indisi   hisoblanadi   va   mazkur	
ʻ ʻ
atama   geoinformatika   yoki   geoinformatsion   kartografiyalash   sifatida   ham
qo llaniladi.	
ʻ
Raqamli   yuza   (qatlam,   mavzu)   deb   ma’lum   bir   hudud   chegarasidagi   va
koordinata   sistemasidagi   qatlamlar   to plami   uchun   umumiy   bo lgan   bir   sinfdagi	
ʻ ʻ
obyektlarga tegishli bir turdagi fazoviy obyektlar oilasiga aytiladi.
Aerofototasvir   ( aerial   photograph,   aerial   photo )   –   uchish   apparatlari
yordamida   ko rinadigan   va   yashirin   obyektlar,   hodisalar,   jarayonlarni   deshifrlash	
ʻ
va   o lchash   orqali   olingan   yer   yuzasining   ikki   o lchamli   fototasviridir.   Rasmga	
ʻ ʻ
tushirish balandligiga qarab yirik masshtabli, o rta masshtabli va kichik masshtabli	
ʻ
tasvirlar olinadi.
Agar   rasmga   tushirish   vertikal   o qiga   nisbatan   qiyalanish   yo l   qo yiladigan	
ʻ ʻ ʻ
darajada bo lsa, planli aerofototasvir (vertical aerial photograph), agar o qning yo l	
ʻ ʻ ʻ
qo yilgan   qiyaligidan   chiqib   ketsa,   perspektiv   aerofototasvir   (perspective   aerial	
ʻ
photograph)   olinadi.   Fotoplyonka   turiga   qarab   esa   oq-qora   yoki   monoxrom
tasvirlar,   rangli   tasvirlar   (colour   aerial   photograph),   spektrozonal   tasvirlar   (false
colour   composite)   olinadi.   Fotoplyonkadan   bosmaga   chiqarish   turiga   qarab
kontaktli   (contact   print),   kattalashtirilgan   (enlargement   print)   aerofototasvirlar
olinadi. Umumiy holatda aerofototasvirlar 2 xil ko rinishda:	
ʻ
yakka   turdagi   (single   photograph,   single   lens   photograph)   va   stereoskopik
(stereoscopic   photograph)   bo ladi.   Stereoskopik   tasvir   maxsus   stereoskopik	
ʻ
asboblar   yordamida   va   kompyuter   ekranida   uch   o lchamli   tasvirlash   jarayonida	
ʻ
joyning haqiqiy uch o lchamli tasvir ko rinishini ta’minlaydi.	
ʻ ʻ Ma’lumotlar   bazasi   –   MB   (database)   –   bu   aniq   qoidalar   asosida   tashkil
etilgan   hamda   tasvirlash,   saqlash   va   boshqarishning   umumiy   tamoyillariga   amal
qiladigan ma’lumotlar jamlanmasidir. Ma’lumotlar bazasida ma’lumotlarni saqlash
qoidalari xavfsizlik standartlariga va butunligiga amal qilgan holda markazlashgan
boshqaruv   asosida   tashkil   etiladi.   Bunday   tizimda   ma’lumotlarning   bir-biriga
qarama-qarshiligi va takrorlanishining oldi olinadi.
MB   ni   yaratish   va   undan   ma’lumotlarni   olish   tizimi   ma’lumotlar   bazasini
boshqarish   tizimi   (MBBT)   yordamida   amalga   oshiriladi.   MB   bir   yoki   bir   nechta
kompyuterlarga   o rnatilishi   mumkin   hamda   ma’lumotlarni   olish   va   qaytaʻ
joylashtirish o zaro bir yoki bir nechta kompyuterlar o rtasida amalga oshiriladi.	
ʻ ʻ
GATda   asosan   fazoviy   ma’lumotlar   saqlanganligi   bois   bu   tizim   (MB)   ning
boshqacha nomi Fazoviy ma’lumotlar bazasi (Spatial database) deb ataladi.
Kartometriya   (cartometry)   –   karta   bo yicha   o lchash.   Kartometrik	
ʻ ʻ
ko rsatkichlar   bir   necha   xil   bo lishi   mumkin,   jumladan:   uzunlik   va   masofa	
ʻ ʻ
bo yicha,   maydon   bo yicha,   hajm   bo yicha,   burchak   va   burchak   kattaliklari
ʻ ʻ ʻ
bo yicha. Mavzuli kartalar bo yicha o lchash va hisoblash ishlari maxsus bo limlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
– mavzuli kartometriya va morfometriyada olib boriladi.
Obyekt   – geoelement  deb ataluvchi  va o zida  geometriya va  matematikani	
ʻ
qamrab olgan fazoviy elementning belgisi. Har bir obyekt obyektlar sinfiga tegishli
bo ladi.	
ʻ
Raqamlashtirish   –   bu   qog oz   kartadagi   ma’lumotlarni   kompyuter   fayliga	
ʻ
aylantirish jarayonidir.
Alohida moslamalar  (peripherals, peripheral, peripheral devices, peripheral
equipment, peripheral unit) – tashqi moslama, apparat ta’minotining tarkibiy qismi
bo lib, asosiy kompyuter blokidan ajralgan holatda bo ladi.	
ʻ ʻ
Alohida   moslamalarning   asosiy   vazifasi   bu   GATdagi   ma’lumotlarni
tayyorlash,   kiritish,   saqlash,   boshqarish,   himoya   qilish,   tasvirlash   va   aloqa
kanallari   orqali   uzatishdan   iborat.   Alohida   moslamalar   turkumiga   raqamlovchi skanerlarni, moslamalar  guruhiga esa   grafoqurilma,  printerlar, monitor  va  boshqa
qurilmalarni kiritish mumkin. Saqlash va arxivlash vositalariga tashqi diskovodlar,
strimmerlar, modem va muntazam quvvat ta’minoti (UPS) ni kiritish mumkin.
Kartalarning   razgrafkasi   (bo linishi)  ʻ –   bu   ko p   varaqli   kartalarni	ʻ
bo limlarga bo lish tizimidir. Tizimda to g ri burchakli va trapetsiyali kabi ikki xil	
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo linish  turi  qo llaniladi.  To g ri  burchakli  razgrafkada kartalar  bir  xil  o lchamli
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
to g ri   burchakli   yoki   kvadrat   varaqlarga   bo linsa,   trapetsiyali   turda   karta
ʻ ʻ ʻ
trapetsiyalar shaklida bo linadi. Bunda varaqlar chegaralari vazifasini meridian va	
ʻ
parallellar bajaradi.
Rastr   grafikasi   –   kompyuter   grafikasining   zamonaviy   ko rinishi   bo lib,	
ʻ ʻ
bunda   asosiy   elementni   piksel   ( pixel   –   “ picture   element ”   so zining   qisqartmasi)	
ʻ
tashkil   qiladi.   Pikselni   oddiygina   kvadrat   shaklidagi   figura   sifatida   tushunishimiz
mumkin. Rastr tasvirdagi piksellar o lchami qanchalik kichik va ko p bo lsa, tasvir	
ʻ ʻ ʻ
shuncha aniq ko rinishda bo ladi.	
ʻ ʻ
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi   – MBBT (Database management
system – DBMS) – ma’lumotlar bazasini yaratish, uni boshqarish va foydalanishga
mo ljallangan  dasturiy   vositalar   to plami.  Bu   tizimning  asosiy  maqsadi  –  GATga	
ʻ ʻ
kiritilayotgan   ma’lumotlarni   to g ri   joylashtirish   va   boshqarishdir.   Jumladan,	
ʻ ʻ
ma’lumotlar   turli   xil   ko rinishda   bo lishi   mumkin   (jadval,   raqamli   tasvir,   video,	
ʻ ʻ
ovoz   va   boshqalar)   va   tizim   bu   ma’lumotlarni   GATga   mos   holda   qayta   ishlashi
kerak.   Bundan   tashqari,   tizimning   asosiy   vazifalaridan   biri   bu   boshqa   turdagi
MBBTlar,   jumladan   dBASE,   Foxbase,   Informix,   Ingres,   Oracle,   Sybase   kabi
tizimlardagi o zaro ma’lumotlar almashinuvini amalga oshirishdan iboratdir.	
ʻ
Skaner   (scanner)   –qog ozdagi   tasvirni   kompyuter   xotirasiga   avtomatik	
ʻ
tarzda   kiritish   uchun   uni   rastr   formatga   o tkazuvchi   qurilma   hisoblanadi   (1.3-	
ʻ
rasm). Odatda, bunday tasvirlarning aniqligi yuqori (300 – 600 dpi) bo ladi.	
ʻ Skanerlar   planshetli   (flatbed   scanner),   barabanli   (drum   scanner),   g ildirakliʻ
(sheetfeed   scanner)   va   qo l   yordamida   boshqariluvchi   (handheld   scanner)   kabi	
ʻ
turlarga bo linadi. Oxirgi turdagi skanerlarning skanerlash formati chegaralangan.	
ʻ
Shu bilan bir qatorda skanerlar aerokosmik apparatlarga o rnatilib, Yerning	
ʻ
ustkiqismini tasvirga olishda ham qo llaniladi.	
ʻ
Lazer   skaner- bu   geodezik   asboblar   turkumining   yangi   avlodi   hisoblanib,
berilgan   obyektning   tasvirini   uch   o lchamli   ko rinishda   nuqtalar   jamlanmasi	
ʻ ʻ
sifatida   olishga   mo ljallangan.   Bunday   asboblar   asosan   yer   osti   tunnellarida,	
ʻ
tarixiy-madaniy   obyektlarning   tasvirini   olishda,   turli   yo l   qurilishi   ishlarida,   yer	
ʻ
degradatsiyasini monitoring qilish ishlarida qo llaniladi.	
ʻ
Skanerlash   (scanning)   –   skaner   yordamida   analog   (oddiy   yoki   qog oz)	
ʻ
tasvirni   raqamli  rastr  formatga   keltirish  jarayoni.  Skanerlash   jarayonida  grafik  va
kartografik   ma’lumotlarni   vektor   ko rinishga   keltirish   uchun   kerakli   bo lgan	
ʻ ʻ
bosqichlar   amalga   oshiriladi.   Bu   jarayonda   skanerdan   tashqari   raqamli
videokamera,   fotoapparat   va   grafoqurilma   (plotter)   kabi   moslamalar   ham
qo llanilishi mumkin.	
ʻ
Raqamlashtirish   (digitizing)   –   analog   ma’lumotlarni   kompyuter   tizimida
saqlay   olinadigan   raqamli   ko rinishga   keltirish   jarayoni.   Raqamlashtirishda	
ʻ
digitayzer   (raqamlovchi),   GATdagi   dasturiy   ta’minotlar,   skanerlar   va   boshqa
raqamlovchi qurilmalar qo llaniladi.	
ʻ
Joyning   raqamli   modeli   (Digital   Terrain   Model   –   DTM)   –   boshqacha
aytganda,   joyning   matematik   modeli.   Bu   model   topografik   karta   va   planlar
turkumiga mos keladigan fazoviy obyektlarning raqamli ko rinishini tasvirlaydi.	
ʻ
Relyefning raqamli modeli (Digital Terrain Model – DTM; Digital Elevation
Model – DEM). Ushbu model ingliz tilida Digital Terrain Elevation Data (DTED)
deb   yuritilib,   bu   modelda   asosan   fazoviy   obyektlar   relyeflarining   uch   o lchamli	
ʻ
ko rinishi   balandlik   belgilari   (otmetka),   chuqurlik   belgilari,   koordinatalari,	
ʻ
gorizontallar   va   konturlarning   yig indisini   hisobga   olib   aks   ettiriladi.   Relyefni	
ʻ raqamlashtirishning   eng   keng   tarqalgan   usullaridan   biri   bu   rastr   tasvirlash   va
triangulatsiyalangan tarmoq hamda ko p qirrali yuzaningʻ
taxminiy relyefini balandlik otmetkalari bo yicha bog langan tarzda tasvirlashdir.	
ʻ ʻ
DEM   yaratish   uchun   topografik   kartalar,   aero-   va   kosmik   tasvirlar,   sun’iy
yo ldosh ma’lumotlari, nivelirlash ma’lumotlari asos bo lib xizmat qiladi.	
ʻ ʻ
Vektor   format   deganda   kartografik   axborotlarni   yo nalishi   va   uzunligiga	
ʻ
ega bo lgan vektor ko rinishda tasvirlash tushuniladi.	
ʻ ʻ
Rastr format   deganda kartografik ma’lumotlarni  matritsa yoki  katakchalar
ko rinishida tasvirlash tushuniladi	
ʻ
Rastr  – bu o zining koordinata sistemasiga va har biri o zaro bog lanmagan	
ʻ ʻ ʻ
xarakterga ega bo lgan kataklar jamlanmasidir.
ʻ
Elektron kartalar  – bu dasturiy qabul qilingan kartalarni proyeksiyalash va
shartli belgilar tizimi kabi texnik vositalar yordamida tasvirlangan hamda dasturiy
boshqarish   mumkin   bo lgan   kartografik   tasvir.   Bu   turdagi   kartalar   raqamli   karta	
ʻ
yoki geoaxborot tizimining ma’lumotlar bazasiga asoslanib yaratiladi.
Stereoskop –   bu   relyefli   joyning   tasviri   tushirilgan   ikkita   bir   xil   suratni
ko ruvchi va o sha joyning past - balandliklarini ko rsatib beruvchi optik qurilma.	
ʻ ʻ ʻ
Agar biz qurilma yordamida tasvirlarga qarasak, undagi o xshash nuqtalarni	
ʻ
birlashtirib, umumiy bir surat holiga kelguncha yaqinlashtirib boraveramiz.
Shundan keyin o sha joyning relyefini ko rishimiz mumkin bo ladi. Ko zlar	
ʻ ʻ ʻ ʻ
orasida   interval   (masofa)   qanchalik   katta   bo lsa,   ikki   suratning   farqi   va   relyefni	
ʻ
ko rish imkoniyati shunchalik yuqori bo ladi.	
ʻ ʻ
Qatlam   –   bu   bir   turdagi   vektor   grafik   ma’lumotlar   to plami   hisoblanib,   u	
ʻ
nuqtaviy,   chiziqli,   poligonli   bo ladi.   Jadval   ma’lumotlarni   tasvirlashning   asosiy	
ʻ
usuli bu kartalardir.
ArcView  kartasi bir nechta qatlamlardan iborat bo lishi mumkin.	
ʻ ArcView   dasturidagi   vektor   qatlamlar   obyekt   jadvalidan   tashqari   oyna
kartasida rastr, mavzuli va kosmetik qatlam ko rinishida ko rsatilishi mumkin.ʻ ʻ
Kosmetik   qatlamlar   har   doim   karta   oynasining   eng   tepasida   joylashgan
bo lib, o z ichiga maxsus vaqtinchalik jadvalda joylashgan ma’lumotlarni oladi.	
ʻ ʻ
Jadval   –   ArcView   dasturining   asosiy   axborot   birligi.   Jadvalning   oddiy
tushunchasidan   farqlanib,   u   ArcView   dasturida   qatlam   bazaviy   ma’lumotlar
jadvaliga   bog langanligi   va   mavjudligidan   kartaga   mos   keladi.   Bazaviy	
ʻ
ma’lumotlar jadvalidagi har bir qator grafik obyektlar haqida ma’lumotga ega.
Har bir jadval ustuni esa aniq atributga ega bo ladi.	
ʻ
     Axborotlarning bunday ko rinishdagi ma’lumotlari yuqori grafik uchun statistik	
ʻ
vizuallash,   iqtisodiy   va   boshqa   fazoviy-vaqtli   usullarni   qo llashga,   bu   esa	
ʻ
geografik obyektlarni diagramma va grafiklarda aniq ko rsatishga imkon yaratadi.	
ʻ
      Har   bir   qatlamga   bittadan   jadval   mos   keladi.   ArcView   dasturida   jadvalni
tasvirlash uchun ro yxat iborasi qo llaniladi.	
ʻ ʻ
Geokodlash   –   bu   kartaga   mos   keladigan   obyektlarga   biriktirilgan   bazaviy
ma’lumotlarning   axborot   joylashuvi   tizimi.   Jadval   qatlam   umumiyligini
ta’riflaydigan   obyektlar,   yozuvlardan   iborat   geografik   ma’lumot   (masalan,
mamlakat nomi, viloyat, shahar yoki ularning manzili) va sonlardan iborat.
Geokodlashda   ArcView   dasturi   bu   ma’lumotlarni   tanlaydi   va   mavjud
ma’lumotlar   joylashuvi   orqali   ularni   birlashtiradi   hamda   kartada   obyektni
ko rsatish va bog lanishni amalga oshirishda ko maklashadi.	
ʻ ʻ ʻ
Proyeksiya   (kartalar)   –   bu   mavzuli   model   bo lib,   kartada   yerning   ustki	
ʻ
qatlami   har   bir   nuqtalarini   loyihalashga   ko maklashadi.   Proyeksiya   ko rinishini	
ʻ ʻ
tanlashdan   qat’i   nazar,   shu   kartadagi   vizual   tasvir   har   xil   bo ladi.   Har   bir	
ʻ
proyeksiya   parametr   to plami   bilan,   proyeksiyalar   o rtasidagi   farq   har   xil	
ʻ ʻ
koordinata turlari bilan belgilanadi. Kompyuter   tizimi   –   bu   geoaxborot   tizimini   yuritish   uchun   zarur   bo lganʻ
kompyuter   va   operativ   tizimni   nazarda   tutadi.   Odatda   bunday   operativ   dasturlar
turkumiga   Windows,   Unix   yoki   Linux   kabilar   kiradi.   Qo shimcha   ravishda   bu	
ʻ
tizimga   geoaxborot   tizimi   uchun   zarur   hisoblangan   maxsus   monitorlar,
digitayzerlar,   skanerlar   (fazoviy   ma’lumotlarni   raqamli   ko rinishga   keltirish	
ʻ
uchun),   GPS   qurilmalar   (dala   ma’lumotlarini   tizimga   kiritish   uchun),   printer   va
plotterlar (ma’lumotni bosmaga chiqarish uchun) kerak bo ladi.	
ʻ
Dasturiy   ta’minot   –   geoaxborot   tizimi   va   unda   qo llaniladigan   jihozlarni
ʻ
ishlatish uchun zarur bo lgan dasturlardir. Barcha dasturlar uchun muhim bo lgan	
ʻ ʻ
jihat   bu   umumiy   interfeys,   ya’ni   menyu,   grafik   belgilar,   buyruqlar   tablosi   va
skriptlardir.
Insoniy   resurslar   –   geoaxborot   tizimining   maqsad   va   vazifalarini   aniqlab
beruvchi   malakali   geoaxborot   tizimi   mutaxassislari   guruhi   va   tizimdan
foydalanuvchilar nazarda tutiladi.
Ma’lumot   –  bu   biz  uchun   muhim   sanalgan   axborotni   yaratish   uchun  zarur
bo ladigan va turli xil tizimga kiritiladigan belgilardir.	
ʻ
Infratuzilma   va   jarayonlar   –   geoaxborot   amallarini   bajarish   uchun   zarur
bo ladigan moddiy, tashkiliy va boshqaruv jarayonlarini o z ichiga oladi.
ʻ ʻ
Infratuzilma   deganda   zaruriy   malaka,   ma’lumot   standartlari,   ma’lumotni
saqlash joylari va umumiy tashkiliy masalalar tushuniladi.
GATning   funksional   imkoniyatlari   –   GAT   va   mos   dasturiy   vositalarning
funksiyalari to plami bo lib, ular quyidagilardir:	
ʻ ʻ
·  Ma’lumotlarni   kompyuter   xotirasiga   mavjud   raqamli   ma’lumotlar   to plami   yoki	
ʻ
raqamlashtirish yo li orqali kiritish.	
ʻ
·   Ma’lumotlarni   bir   formatdan   ikkinchi   formatga   aylantirish,   kartografik
proyeksiyalarni   transformatsiyalash,   koordinata   sistemasini   o zgartirish   orqali	
ʻ
ma’lumotlar turini o zgartirish.	
ʻ · Ichki va tashqi ma’lumotlar bazasida ma’lumotlarni saqlash, boshqarish.
· Kartometrik operatsiyalar.
Geoaxborot   tizimida   qo llaniladigan   maxsus   dasturlar   asosan   ikki   turga   bo linadiʻ ʻ
va ular quyidagilardan iborat:
1. Pulli dasturlar. Ular jumlasiga hozirda mashhur bo lgan ESRI kompaniyasining	
ʻ
ArcView   oilasidagi   dasturlar,   GIS   MapInfo   Professional,   AutoCAD   Map   3D,
Geomedia   Professional,   Panorama,   RemoteView,   Bentley   Map,   Erdas   Imagine
kabilar kiradi.
2.   Ochiq   kodli   dasturlar.   Mazkur   bepul   geoaxborot   tizimi   dasturlariga
Quantum   GIS   (QGIS),   GRASS   GIS,   gvGIS,   ILWIS,   JUMP   GIS,   MapWindow
GIS,   SAGA   GIS,   Capaware,   FalconView,   Kalypso,   TerraView,   Whitebox   GIS
kiradi.
ArcView dasturiy tizimi. ArcView ESRI kompaniyasining dasturi bo lib, bu	
ʻ
dastur   avlod   sifatida   bir   necha   seriyalar   turkumida   ishlab   chiqiladi.   ArcView
dasturining ilk avlodi 1993-yili Arc/Info tizimi uchun qo shimcha sifatida yaratildi	
ʻ
va bu dastur ommaviy ravishda foydalanuvchilar uchun mo ljallangan.	
ʻ
ArcView kartografik ma’lumotlarni yaratish, tahlil qilish va tasvirlash uchun
juda   qulay   dastur   hisoblanadi.   ArcView   ning   birinchi   va   ikkinchi   versiyalari
ma’lum hudud bo yicha tarqalgan geografik ma’lumotlar (obyekt va hodisalar) ni	
ʻ
ko rish va tahlil qilish uchun eng oddiy va shu bilan birga samarali dastur sifatida	
ʻ
ishlab chiqilgan. Bu dasturni qo llash sohalari turlicha, ya’ni biznes va fan, ta’lim	
ʻ
va   boshqaruv,   ijtimoiy   soha,   demografik   va   siyosiy   izlanish,   sanoat,   ishlab
chiqarish va ekologiya, transport va neft-gaz sanoati, yerdan foydalanish va kadastr
hamda boshqa sohalardir.
Ushbu   dasturning   keyingi   avlodlari   chiqishi   bilan   undagi   funksiyalar   ham
tobora oshib boradi. Masalan, ikkinchi avlod vakilida geografik elektron jadvallar
bilan   ishlash,   qaror   qabul   qilish   va   statistik   ma’lumotlarni   jadval   ko rinishida	
ʻ
kiritish   imkoniyatlari   mavjud   bo lsa,   uchinchi   avlodida   fazoviy   tahlil   va	
ʻ modellashtirish kabi funksiyalar bilan boyitilgan. Hozirgi kunda sanoatda va ishlab
chiqarish sohasida ArcView dasturining to qqizinchi avlodi ishlatib kelinmoqda vaʻ
u   yuqoridagilardan   ko ra   ko proq   funksiyalar   bilan   to ldirilgan   hamda   ishlash	
ʻ ʻ ʻ
tezligi ham oshirilgan.
ArcView dasturi quyidagi vazifalarni bajarish uchun mo ljallangan:	
ʻ
· kartalarni yaratish va tahrir qilish;
· kartalarni vizuallashtirish va loyihalash;
· mavzuli kartalar yaratish;
· geografik va semantik ma’lumotlarni fazoviy hamda statistik tahlil qilish;
· geokodlash;
· ma’lumotlar bazasi bilan ishlash;
· karta hisoboti va xulosalarini printer, plotter yoki grafik fayllarga o tkazish.	
ʻ
ArcView   dasturidan   fazoviy   ma’lumotlar   bilan   ishlashda   foydalanish   mumkin.
Dasturning asosiy xususiyati – jadval ko rinishida oddiylik bilan ishga	
ʻ
tushishi,   dBASE   tipidagi   fayllar   va   server   ma’lumotlar   bazasidan   ma’lumotlarni
tasvirlashda, qayta ishlashda ularni yaxshi tushunish va tahlil etishdir.
ArcView dasturi quyidagi xususiyatlarga ega:
1. O zlashtirilishi oddiy. ArcView dasturida foydalanuvchi uchun tushunarli	
ʻ
va qulay interfeys yaratilgan hamda kartografik qayta o zgartirish berilgan bo lsa	
ʻ ʻ
ham   u   berkitilgan.   Operatsiyalar   tushunarli   va   oddiy   bo lib,   bazaviy   ma’lumotlar
ʻ
bilan ishlash imkoniyatiga ega. Kartografik ish stolini o zlashtirish uchun bazaviy
ʻ
ma’lumotlar bilan ishlash ish tajribasiga ega bo lish lozim.	
ʻ
2.Ma’lumotlar oynasini 3 xil ko rinishda va xohlagan miqdorda ko rish	
ʻ ʻ
mumkin: karta oynasi, ro yxatlar va grafiklar.	
ʻ
3. Ma’lumotlarni sinxron texnologiyada tasvirlash, bir vaqtning o zida	
ʻ tarkibida bir xil ma’lumotlarga ega bir nechta oynalarni ochish imkoniyati mavjud,
hatto   bir   oynada   ma’lumotlarni   o zgartirish   natijasida   avtomatik   ravishda   boshqaʻ
oynalarda ham o zgarish kuzatiladi.	
ʻ
4. Rastr ma’lumoti bilan ishlash. Ko rilayotgan dasturda rastr ma’lumotlarini ishga	
ʻ
tushirish va geografik proyeksiyalarga bog lash yetarli darajada sodda keltirilgan.	
ʻ
Muhim   jihati   shundaki,   foydalanuvchi   kamida   3   ta   koordinata   nuqtalarini   bilishi
lozim.   Hozircha   bu   dasturda   rastr   ma’lumotlarini   burish   va   cho zish   imkoniyati	
ʻ
mavjud   emas,   ammo   bu   masalalar   ushbu   dastur   foydalanuvchilari   tomonidan
yozilgan ilovalarda mavjud.
5.   Ma’lumotlarni   vizuallashtirish.   Bu   tartib   foydalanuvchiga   jadval
ko rinishidagi ma’lumotlarni har xil ko rinishda ko rsatish imkoniyatini beradi.	
ʻ ʻ ʻ
Misol   uchun,   belgilar,   diagramma,   rang   berilgan   maydon   va   chiziqli   obyekt   va
boshqalarni masshtablangan usulda ko rish mumkin.	
ʻ
Kartada   ma’lumotlarni   tasvirlashda   foydalanuvchi   raqam   ko rinishidagi	
ʻ
ma’lumotlarni emas, balki uning orqasida turgan kartani ko radi.	
ʻ
6.   Geoaxborot   tahlil   vositalari.   ArcView   dasturida   buffer   (loyihalashtirilayotgan)
chegarani hosil qilish, ishlab chiqarish obyektlarini shakllantirish, obyektlarni hosil
qilish va o zgartirish, grafik tahrirlash va boshqa imkoniyatlarni beradi.	
ʻ
Foydalanuvchi  mavzuli  kartalarni  hosil  qilish, yaratish va saqlash,  rang berish  va
parametrlarga   bog liq   holda   geografik   obyektlarni   rasmiylashtirish   imkoniyatiga	
ʻ
ega.
7.   Geografik   obyektlarni   guruhlashtirish.   Bu   vositalar   turli   vaziyatlarni   tezkor
tahlil va prognoz qilish imkoniyatiga ega.
8. Hisobotlar va nashrlar hosil qilish. ArcView dasturida turli ko rinishdagi printer	
ʻ
qurilmalaridan karta bo lagi, jadval, grafik va yozuv ko rinishidagi hisobotlar hosil	
ʻ ʻ
qilish   va   nashrga   berish   mumkin.   Standart   drayverlari   orqali   xulosa   nashrga
beriladi. 9.ArcView dasturi shaxsiy kompyuterlarning (Windows 95, 98, NT, XP va Vista),
Macintosh,   HP   UNIX   va   boshqa   tizimlari   bilan   ham   ishlaydi.   Barcha   tizimlarda
foydalanuvchi   interfeysi   bir   xil   ko rinishda   bo lib,   CD-ROMga   uzatiladiganʻ ʻ
ArcView formatidagi  ma’lumotlar  yuqorida ko rsatib o tilgan tizimlar  orqali  ham	
ʻ ʻ
qabul qilinadi.
10.   Ma’lumotlardan   foydalanish.   Masofaviy   baza   ma’lumotlaridan   biriktirilgan
jadvallar   yordamida   foydalanish   mumkin.   ArcView   dasturidan   chiqmasdan   turib,
biriktirilgan   jadvallarni   tahrirlash   va   o zgartirishlarni   saqlash   mumkin.   Menyular	
ʻ
yordamida Access va Excel jadvallarini to g ridan to g ri ochish mumkin.	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Windows   uchun   mo ljallangan   AtlasGIS   dasturi.   Windows   uchun	
ʻ
mo ljallangan   AtlasGIS   dasturi   Strategic   Mapping   Inc.   (Santa   Clara,   USA)	
ʻ
kompaniyasiga   tegishli   bo lib,   interaktiv   geografik   axborot   tizimi   ko rinishida	
ʻ ʻ
bo ladi va Desktop GIS sinfi dasturlari qatoriga kiradi.	
ʻ
AtlasGIS   –   bu   ishchi   dasturlar   yordamida   tez   va   oson   universal
kartografiyaning   tahliliy   va   tasviriy   imkoniyatlarini   o z   ichiga   olgan   ko p	
ʻ ʻ
funksiyali axborot kartografik tizimdir. Uning imkoniyatlari jumlasiga quyidagilar
kiradi:
Geoaxborot   tizimining   qo llanilish   sohalari   juda   keng   bo lib,   atrof-muhit,	
ʻ ʻ
yer va suv resurslarini boshqarish, tabiiy resurslarni boshqarish, ijtimoiy-iqtisodiy
sohalarda, qurilish va neft-gaz sohalarida, shuningdek, geodeziya va kartografiyada
qo llas·   sog liqni   saqlash   sohasida   yangi   klinika   va   shifoxonalarni   aholiga	
ʻ ʻ
geografik jihatdan mos va qulay qilib joylashtirish jarayonida;
·   yuk   tashish   bilan   shug ullanadigan   korxonalar   uchun   yo l   marshrutlari   va	
ʻ ʻ
jadvallarini tuzish va aniqlashda;
·   sog liqni   saqlash   sohasida   yangi   klinika   va   shifoxonalarni   aholiga   geografik	
ʻ
jihatdan mos va qulay qilib joylashtirish jarayonida;
· avtomobil yo llarini quruvchi korxonalarga yangi trassa va yo llarni loyihalashda	
ʻ ʻ
eng maqbul variantni tanlashda; ·   geodemograflar   uchun   yangi   savdo   majmualarini   barpo   etish   va   ularga   joy
tanlashda;
·   o rmonchilik   korxonalari   uchun   o rmonlar   holatini   yangilash   va   rekreatsiyaʻ ʻ
parklarini barpo qilishda;
· davlat fondidagi yerlarni to g ri va oqilona hisoblashda	
ʻ ʻ
          Bundan   tashqari,   GAT   ekologiya   va   atrof-muhitdan   foydalanish,   dengiz,
aviatsiya   va   avtomobil   navigatsiya   tizimida,   shaharsozlikda,   marketingda,
favqulodda vaziyatlarni boshqarish va rejalashda, sotsiologiya, politologiya hamda
boshqa sohalarda qo llaniladi.	
ʻ
   GATning geodeziya va ayniqsa, kartografiya sohalarida qo llanilishidan bir	
ʻ
qancha   yengilliklar   kelib   chiqadi.   Bunda   ish   hajmi   keskin   ortib,   ma’lumotlarni
qayta   ishlash   va   bosmaga   chiqarish   kabi   ishlarga   sarflanadigan   vaqt   keskin
kamayadi. Bundan tashqari, ma’lumot olish bilan bog liq bo lgan ishlar miqdor va	
ʻ ʻ
sifat jihatidan ortadi. Bunda  hozirgi kunda mavjud zamonaviy geodezik asboblar,
jumladan   elektron   taxeometrlar,   sun’iy   yo ldosh   orqali   obyektning   koordinatasini	
ʻ
o ta   yuqori   aniqlikda   bera   oladigan   qabul   qilgich   (priyomnik)   lar   juda   ham   katta	
ʻ
yordam   beradi.   Shu   jihati   bilan   an’anaviy   kartografiya,   ya’ni   oldingi   qog ozli	
ʻ
ko rinishdagi   geoma’lumotlar   yordamida   ishlash   bilan   taqqoslaganda   elektron	
ʻ
geodezik   asboblarga,   sun’iy   yo ldosh   ma’lumotlariga   asoslangan   hozirgi	
ʻ
zamonaviy kartografiya bir qancha afzalliklarga egadir.
    A   geografik   axborot   tizimi   ( GIS )   -   ta'qib   qilish   va   tahlil   qilish   qobiliyatini
ta'minlaydigan   kontseptual   asos   fazoviy   va   geografik   ma'lumotlar .   GIS   dasturlari
(yoki   GIS   dasturlari)   -   bu   foydalanuvchiga   interaktiv   so'rovlar   (foydalanuvchi
tomonidan   yaratilgan   izlanishlar)   yaratish,   fazoviy   va   fazoviy   bo'lmagan
ma'lumotlarni saqlash va tahrirlash, fazoviy ma'lumotlarning chiqishini tahlil qilish
va   ushbu   operatsiyalar   natijalarini   vizual   ravishda   baham   ko'rish   imkonini
beradigan kompyuter vositalari. ularni xarita sifatida taqdim etish orqali.  
    “Geoaxborot   tizimi   –   bu   asosiy   vazifalari   tabiat   va   jamiyat   hodisalarining
geofazoviy   ma’lumotlarini   maxsus   vositalar   yordamida   to plash,   saqlash,ʻ
boshqarish, tahlil qilish, modellashtirish va tasvirlashdan iborat bo lgan mutaxassis
ʻ
va   tahlilchilar   boshqaruvi   ostidagi   umumlashgan   dasturiy   tizimdir”.   Geoaxborot
tizimiga yana turlicha ta’riflar keltirish, u haqidagi muhokamalarni davom ettirish
mumkin,   biroq   barcha   ta’riflarning   zamirida   yuqorida   keltirilgan   asosiy   ma’no
yotadi.   Shuning   uchun   keltirilgan   ta’rifni   bosh   ta’rif   deb   qabul   qilish   mumkin.
Yuqorida   berilgan   ta’rifdagi   fazoviy-geografik   ma’lumotlar   turkumi   deganda
barcha yer to g risidagi  ma’lumotlarni, jumladan koordinatalarni, yer uchastkalari	
ʻ ʻ
chegaralarini, ular joylashgan joy to’g’risidagi ma’lumotlarni, joyning huquqiy va
iqtisodiy   ma’lumotlarini   hamda   ko’plab   muhim   bo’lgan   fazoviy   ma’lumotlarni
tushunish   lozim.   Geoaxborot   tizimining   ilmiy   asoslari   7   Quyidagi   rasmda
geoaxborot   tizimining   umumiy   ko rinishi   keltirilgan   bo lib,   ushbu   tizim   turli	
ʻ ʻ
adabiyotlarda   yanada   batafsilroq   yoki   soddalashgan   holda   berilgan   bo lishi	
ʻ
mumkin.
Geoinformatsiya tizimlari rivojlanish tarixi to‘rt davrga bo‘linadi.
 Dastlabki davr
 Davlatlar tashabbuslari davri
 Tadbirkorlik   rivojlanish davri
 Foydalanuvchilik
 Geografik   informasion   tizimi   ( GAT) ,   ( geografic   information   system,
GAT ) - fazoviy xarakterdagi ma’lumotlar va ular bilan bog‘langan fazoviy
bo‘lmagan   ma’lumotlarni   to‘plash,   saqlash,   ishlov   berish ,   tahlil   qilish   va
akslantirish asosida geografik fazo haqida ma’lumot va bilim olish imkonini
beruvchi tizimdir.  Shu   o‘rinda   zamonaviy   GAT   –   bu   ko‘p   miqdordagi   grafikli   va   mavzuli
ma’lumotlar   bazasiga   ega   bo‘lgan,   baza   asosida   ish   bajarish   imkoniyatiga
ega   bo‘lgan   modelli   va   hisobli   funksiyalar   bilan   birlashgan,   fazoviy
ma’lumotlarni   kartografik   shaklga   aylantirish,   turli   xulosalar   chiqarish   va
monitoring ishlarini amalga oshiradigan   avtomatlashgan tizim , deb qaraladi.
 Ма’lumotlarni jamlash
 Ма’lumotlarni saqlash va ajtatish
 Ма’lumotlarni   boshqarish va qayta ishlash
 Ма’lumotlarni chop etish
  GATning   asosiy   tizimlari
GATning   muhim tizimlari
Geografik informatsion tizimlarining umumlashgan holati.
GATlarining   asosiy   tashkil   etuvchilari   sirasiga   texnik ,   dasturiy   va   axborot
ta’minoti   kiradi. GATlarning tashkil etuvchilariga talablar foydalanuvchi tarafidan
aniqlanadi.   Bunday   talablar   qaralayotgan   hududning   tabiiy   sharoitlari   va
o‘rganilganlik   darajasi   asosida   yechilayotgan   masala   (tabiiy   resurslarning   hisobi
yoki shahar infrastrukturasini boshqarish) mohiyatiga ko‘ra aniqlanadi.
Texnik ta’minoti
o Ishchi   stansiya   va   SHK,   ma’lumotlarni   kiritish   vositalari ,
ma’lumotlarni   chiqarish   vositalari,   ma’lumotlarni   ishlov   berish   va
saqlash vositalari Dasturiy   ta’minoti
o Bazaviy   dasturlar , amaliy dasturlar
Axborot   ta’minoti
Fazoviy ma’lumotlar infrastrukturasi
Geo   Axborot   tizimlari (GIS)   -   bu   xaritalarni   yaratish   va   haqiqiy   ob'ektlarni,
shuningdek,   dunyoda   sodir   bo'layotgan   hodisalarni   baholash   uchun   ishlatiladigan
ilg'or   kompyuter   texnologiyalari.   Shu   bilan   birga,   vizualizatsiya   va   fazoviy
sharhlar standart ma'lumotlar bazasi jarayonlari bilan birlashtiriladi: ma'lumotlarni
kiritish va statistik natijalarni olish.
  Aynan shu xususiyatlar ushbu dasturlardan ko'plab muammolarni hal qilish uchun
keng foydalanish imkonini beradi:
Sayyoradagi fizik hodisa va hodisalarni tahlil qilish.
Ularning asosiy sabablarini tushunish va belgilash.
Aholining haddan tashqari ko'payishi masalasini o'rganish.
Shaharsozlikda istiqbolli qarorlarni rejalashtirish.
Joriy tadbirkorlik faoliyati natijalarini baholash.
Ekologik   muammolar   -   hududlarning   ifloslanishi,   o'rmonlar   hajmining
qisqarishi. Global   maqsadlarga   qo'shimcha   ravishda,   bunday   ta'minot   yordamida   muayyan
vaziyatlarni tartibga solish mumkin, masalan:
Nuqtalar orasidagi eng yaxshi yo'lni topish.
Kompaniya uchun qulay joy tanlash.
Manzilda to'g'ri binoni topish.
shahar vazifalari.
Geografik   tahlil   shunchaki   yangi   yo'nalish   emas.   Ammo   biz   ko'rib   chiqayotgan
texnologiyalar   zamonaviylik   talablariga   eng   mos   keladi.   Bu   tegishli   materialni
yig'ish va uni qayta ishlash tartibini avtomatlashtiradigan eng samarali, samarali va
qulay jarayon.
Bugungi   kunda   geografik   axborot   tizimlari   turli   mamlakatlarda   millionlab
odamlarni   ish   bilan   ta'minlovchi   daromadli   faoliyat   sohasi   hisoblanadi.   Faqat
Rossiyada   200   dan   ortiq   turli   kompaniyalar   bunday   texnologiyalarni   biznesning
barcha sohalarida ishlab chiqadi va joriy qiladi.
Dasturiy ta'minot .   U materialni olish, qayta ishlash va vizualizatsiya qilish
uchun   barcha   kerakli   vositalarni   o'z   ichiga   oladi.   Alohida   komponentlar
komponentlarni belgilashi mumkin:
Axborotni kiritish va manipulyatsiya qilish;
Ma'lumotlar bazasini boshqarish (DBMS);
Fazoviy so'rovlar xaritalari;
Utilitlar bir nechta jarayonlarni amalga oshiradi:
Kiritish.   Bunday   holda,   material   kerakli   raqamli   formatga   aylantiriladi.
Raqamlashtirish   jarayonida   qog'oz   xaritalar   asos   qilib   olinadi,   ular   skaner qurilmalarida qayta ishlanadi. Bu katta ob'ektlar uchun to'g'ri keladi, kichik
vazifalar uchun siz raqamlashtiruvchi orqali ma'lumot kiritishingiz mumkin
Manipulyatsiya.   Texnologiyalar   bor   turli   yo'llar   bilan   materiallarni
o'zgartirish   va   bevosita   vazifani   bajarish   uchun   zarur   bo'lgan   ayrim
qismlarni   belgilash.   Masalan,   ular   shkalani   turli   elementlardan   keyingi
umumiy ishlov berish uchun yagona qiymatga olib kelish imkonini beradi.
Boshqaruv.   Axborotning katta miqdori va ko'p sonli foydalanuvchilar bilan
materiallarni   to'plash   va   tuzish   uchun   ma'lumotlar   bazasini   boshqarish
tizimlaridan   foydalanish   oqilona.   Relyatsion   model   ko'pincha   ma'lumotlar
jadvallarda saqlanganida qo'llaniladi.
So'rov   va   tahlil.   Dastur   sizga   ko'plab   ibtidoiy   va   batafsilroq   savollarga
javob olish imkonini beradi, bu sayt egasining kimligidan aralashgan ob'ekt
ostidagi tuproqning asosiy turlariga qadar. Muayyan turdagi so'rovni  topish
uchun   shablonlarni   yaratish   ham   mumkin.   Tahlil   qilish   uchun   Proximity
Estimation va Overlay Study kabi vositalar qo'llaniladi.
Vizualizatsiya.   Bu   ko'pgina   fazoviy   operatsiyalarning   istalgan   natijasidir.
Kartochkalar qo'shimcha hujjatlar, uch o'lchamli tasvirlar, jadval qiymatlari
va grafiklar, multimedia va fotografik hisobotlar bilan jihozlangan.
GIS TURLARI
Geografik   axborot   tizimlarini   tasniflash   hududni   qamrab   olish   printsipiga   ko'ra
amalga oshiriladi:
Global (milliy va subkontinental) - vaziyatni sayyoraviy miqyosda baholash
imkoniyatini beradi. Buning yordamida tabiiy va texnogen ofatlarni bashorat
qilish   va   oldini   olish,   ofat   hajmini   baholash,   oqibatlarini   rejalashtirish   va
insonparvarlik   yordamini   tashkil   etish   mumkin.   1997   yildan   beri   butun
dunyoda qo'llaniladi Mintaqaviy (mahalliy,   submintaqaviy,   mahalliy)   -   munitsipal   darajada
ishlaydi.   Bunday   texnologiyalar   ko'plab   asosiy   yo'nalishlarni   aks   ettiradi:
investitsiyalar,   mulk,   navigatsiya,   jamoat   xavfsizligi   va   boshqalar.   Ular
ma'lum   bir   hududni   rivojlantirish   bo'yicha   qarorlar   qabul   qilishga   yordam
beradi,   bu   esa   unga   kapital   jalb   qilish   va   uning   iqtisodiyotining   o'sishiga
yordam beradi.
GIS geografik joylashuv printsipiga ko'ra guruhlangan mavzuli qatlamlar to'plami
shaklida   ob'ektlar   haqidagi   faktik   ma'lumotlarni   saqlaydi.   Ushbu   yondashuv
hududni qayta tashkil etish va tadbirlarni amalga oshirish bo'yicha turli vazifalarni
hal qilishni ta'minlaydi.
Ob'ektning   joylashgan   joyini   topish   uchun   nuqta   koordinatalari,   uning   manzili,
indeksi,   er   uchastkasining   raqami   va   boshqalar   ishlatiladi.   Ushbu   ma'lumot
geokodlash protsedurasidan so'ng xaritalarga joylashtiriladi.
Texnologiyalar rastr va vektor modellar bilan ishlashi mumkin.
IN   vektor   shakli   material   kodlanadi   va   koordinatalar   to'plami   sifatida   saqlanadi.
Doimiy   xususiyatlarga   ega   barqaror   elementlar   uchun   ko'proq   mos   keladi:
daryolar, quvurlar, poligonlar.
Rastr   sxemasi   alohida   komponentlar   haqidagi   ma'lumotlar   bloklarini   o'z   ichiga
oladi. U tuproq turlari va ob'ektning qulayligi kabi o'zgaruvchan xususiyatlar bilan
kurashish uchun moslashtirilgan.
TEGISHLI INNOVATSIYALAR
GIS   boshqa   ilovalar   bilan   yaqin   aloqada.   Shu   kabi   axborot   texnologiyalari   bilan
aloqa va asosiy farqlarni ko'rib chiqing.
DBMS.   Ular   to'plash,   saqlash   va   muvofiqlashtirish   uchun   xizmat   qiladi   turli
materiallar ,   shuning   uchun   tez-tez   dasturiy   ta'minotni   qo'llab-quvvatlashga kiritilgan   geografik   tizimlar .   Ikkinchisidan   farqli   o'laroq,   ularda   ma'lumotlarni
baholash va fazoviy ko'rsatish vositalari yo'q.
Ish   stoli   xaritalash   vositalari.   Xaritalar   axborot   sifatida   ishlatiladi,   lekin   ularni
boshqarish va tahlil qilish uchun cheklangan imkoniyatlarga ega.
Masofadan   zondlash   va   GPS.   Bu   erda   ma'lumot   maxsus   sensorlar   yordamida
to'planadi: samolyotning bort kameralari, global joylashishni aniqlash sensorlari va
boshqalar.   Shu   bilan   birga,   material   ularni   qayta   ishlash   va   o'rganishni   amalga
oshirish   bilan   rasm   shaklida   to'planadi.   Biroq,   ayrim   vositalarning   etishmasligi
tufayli ularni geografik axborot tizimlari deb hisoblash mumkin emas.
SAPR.   Bular turli xil chizmalar, zamin rejalari va arxitektura ishlanmalarini tuzish
uchun   dasturlar.   Ular   belgilangan   parametrlarga   ega   bo'lgan   elementlar
majmuasidan   foydalanadilar.   Ularning   ko'pchiligi   GIS   dan   qiymatlarni   import
qilish imkoniyatiga ega.
Geofazoviy ma'lumotlarni import qilish, eksport qilish va boshqarish uchun
kuchli va arzon GIS. ZWCAD/AutoCAD bilan foydalanish uchun tanlansa,
ushbu   ilova   SAPR   platformasida   ishlaydi   va   foydalanuvchilarga   platforma
chizmasi   va   GIS   fayllari,   GIS   serverlari   yoki   GIS   ma lumotlar   do konlariʼ ʻ
o rtasida   geofazoviy   ma lumotlarni   almashish,   vektor   va   rastr   xaritalari   va	
ʻ ʼ
tagliklarini   yuklash,   atribut   ma lumotlarini   boshqarish   va   jadval	
ʼ
ma'lumotlari.
- GeoniCS analogi. Dizayn va tadqiqot  ishlarini  avtomatlashtirish imkonini
beradi.   Shu   bilan   birga,   joriy   dizayn   standartlari   va   standartlariga   mos
keladigan   chizmalar   yaratiladi.   U   oltita   modulni   o'z   ichiga   oladi,   ulardan
foydalanish   turli   muhandislik,   shu   jumladan   geologik   muammolarni   hal
qiladi.   Xulosa:
   GIS kartografik ma’lumotlardan biznes grafikasi darajasida foydalanishga imkon
beradi   ,   bu   ularni   faqat   mutaxassis   geograf   uchun   emas,   balki   har   qanday   talaba
yoki   biznesmen   uchun   ochiq   qiladi.     Shuning   uchun   GIS   texnologiyalari   asosida
ko’plab   qarorlar   qabul   qilish   faqat   xaritalarni   yaratish   bilan   cheklanmaydi,   balki
faqat kartografik ma’lumotlardan foydalanishdir.
   Tematik ma’lumotlar GISda jadvallar ko’rinishda saqlanadi shuning uchun ularni
ma’lumotlar   bazasida   saqlash   va   tashkil   qilish   bilan   bog’liq   muommalar   mavjud
emas. 
     GIS ma’lumotlarining asosiy sinfi koordinatali ma’lumotlar bo’lib, u geometrik
ma’lumotlarni o’z ichiga oladi va fazoviy jihatni aks ettiradi.
    - GeoniCS analogi. Dizayn va tadqiqot ishlarini avtomatlashtirish imkonini
beradi.   Shu   bilan   birga,   joriy   dizayn   standartlari   va   standartlariga   mos
keladigan   chizmalar   yaratiladi.   U   oltita   modulni   o'z   ichiga   oladi,   ulardan
foydalanish   turli   muhandislik,   shu   jumladan   geologik   muammolarni   hal
qiladi.   Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Ziyo.net
2. Arxiv.uz

Mavzu: Geoaxborot tizimlarining dasturiy vositalari. Reja: 1.Geoaxborot tizimining umumiy tushunchasi. 2.Geoaxborot tizimining qo’llanilish sohalari. 3.Geoaxborot tizimining qo’llanilish sohalari.

Geoaxborot tizimi- bu asosiy vazifalari tabiat va jamiyat hodisalarining geofazoviy ma’lumotlarini maxsus vositalar yordamida to’plash, saqlash, boshqarish, tahlil qilish, modellashtirish va tasvirlashdan iborat bo’lgan mutaxassis va tahlilchilar boshqaruvi ostidagi umumlashgan dasturiy tizimdir. Geoaxborot tizimiga yana turlicha ta’riflar keltirish mumkin u haqidagi muhokamalarni davom etish mumkin. Biroq barcha ta’riflarning zamirida yuqorida keltirilgan asosiy ma’no yotadi. Shuning uchun keltirilgan ta’rifni bosh ta’rif deb qabul qilish mumkin. Yuqorida keltirilgan ta’rifning fazoviy-geografik ma’lumotlar turkumi deganda barcha yer to’g’risidagi ma’lumotlarni jumladan koordinatlarni, yer uchaskalari chegaralarini, ular joylashgan joy to’g’risidagi ma’lumotlarni hamda ko’plab muhim bo’lgan fazoviy ma’lumotlarni tushunish mumkin. Bunday tizimning kerakligini his qilgan davlatlardan birinchisi Kanada bo lib, Kanada atrof-muhitni rivojlantirish vazirligi tomonidan o sha paytdaʻ ʻ geoaxborot tizimi tushunchasi kiritildi, keyinchalik esa kompyuter texnologiyalari takomillashuvi bilan chambarchas bog liq holda geoaxborot tizimini rivojlantirish ʻ davom ettirib kelinmoqda. Yuqorida keltirilgan ishni soddalashtirish, mutaxassislar ishtirokini kamaytirish, vaqtdan yutish va albatta kamxarajat sarf qilish uchun bizga zamonaviy kompyuter dasturlari va texnologiyalari yordamida avtomatlashgan tizim – Geografik Axborot Tizimi zarur bo ladi. ʻ Geoaxborot tizimining asosiy vazifalari – bu fazoviy ma’lumotlarni yig ish va qayta ishlash orqali avtomatlashgan raqamli ma’lumotlar bazasini ʻ yaratish, uni kelgusida tahlil qilish va bosmaga chiqarish uchun saqlashdan iborat. Geoaxborot tizimining vazifasini faqatgina kompyuter orqali raqamli karta ishlab chiqarish deb tushunish to g ri emas, chunki ushbu tizim orqali olingan ʻ ʻ ma’lumotlar tahlil etilib, muhim qarorlar qabul qilishda ham qo llaniladi. Bu tizim ʻ bizga an’anaviy usulda yaratiladigan jadval ma’lumotlardan farqli ravishda ma’lumotlar so rovi, turli qatlamlarni birlashtirish kabi operatsiyalarni bajarish ʻ imkonini beradi.

Geoaxborot tizimi tushunchasi 1960-yillar o rtasida Kanadada paydo bo lib,ʻ ʻ Kanada geografik axborot tizimi (Canadian Geographic Information System CGIS) deb atalgan. Tizimning asosiy maqsadi Kanada yer resurslari inventarizatsiyasini o tkazish va shu asosda yer resurslarining mavjud holati va ʻ kelajakdagi potensialini aniqlashdan iborat edi. Geografik axborot tizimi yer yuzidagi obyektlar, jumladan, binolar, shaharlar, yo llar, daryolar, davlatlarni kompyuter orqali tasvirlashga yordam ʻ beradi. Hozirda bu tizimni insoniyat faoliyati va dunyoda bo layotgan o zgarishlar, ʻ ʻ voqea-hodisalarni tasvirlash, tahlil qilish, muammoli vaziyatlarni aniqlash va ularni tushunish uchun qo llab kelmoqdalar. Kartalar orqali tasvirlab berilgan ʻ tahliliy muammolar insonga har xil sonlar, diagrammalardan ko ra visual ravishda ʻ samaraliroq tushunishga yordam bermoqda. Buning sababi, hozirda GAT orqali vizual ko rinishda biror-bir muammoni tasvirlashda juda ko plab usullardan ʻ ʻ foydalanilmoqda. Bu usullar jumlasiga turli ranglar, uch o lchamli ko rinishlar, ʻ ʻ vektorli tasvirlash kiradi va bu, o z navbatida, matnlar yoki sonlar orqali tushunish ʻ qiyin bo lgan jihatlarni ochib beradi. Shuning uchun ushbu tizim texnologik ʻ tizimlar turkumidan bo lsa-da, ijtimoiy, iqtisodiy va sog liqni saqlash sohalarida ʻ ʻ ham keng qo llanila boshladi. Hozirgi kunda geoaxborot tizimining ilmiy asoslari ʻ keng ko lamda o rganilmoqda va endilikda kartalar orqali tasvirlash geografik ʻ ʻ bilimlar sohasida isbotlangan usullardan biriga aylandi. Agar biron-bir sohaga oid muammolarni tushunishga va ularning yechimini izlashga kirishadigan bo lsak, ʻ endilikda darhol o sha muammoning raqamli kartasini ishlab chiqishimiz , ʻ muammoning ko lamini baholash orqali yechimlar izlashimiz va shunga yarasha ʻ qarorlar qabul qilishimiz mumkin bo ladi. ʻ GATda qo llaniladigan ba’zi atamalar keltirib o tiladi va foydalanuvchiga ʻ ʻ tushunarli bo lishi uchun quyida ularning ma’nolari va qisqartmalari to g risida bir ʻ ʻ ʻ qator ma’lumotlar beramiz. Karta (ingl. map, chart; grek. chartes – varaq ma’nosini bildiradi) yer yuzi va uning ayrim katta qismining sferik yuzasiga tushirilgan proyeksiyasining

qog ozdagi kichraytirilgan tasviridir. Karta ma’lum kartografik proyeksiya yokiʻ zonal tizimdagi to g ri burchakli koordinatada tuziladi. ʻ ʻ Nomenklatura deb topografik kartalarni varaqlarga bo lish hamda bu ʻ varaqlarni belgilash, ya’ni ularga nom berish tizimiga aytiladi. Raqamli karta (numerical, digital map) – kartalarni proyeksiyalashda, koordinata va balandlik sistemasini aniqlashda qabul qilingan kartografik generalizatsiyalash qonunlari asosida tashkil etilgan yuzaning raqamli modeli, boshqacha aytganda, raqamli kartografik ma’lumot. Raqamli karta kartografiyalash, karta aniqligi, generalizatsiya, shartli belgilar tizimining barcha me’yorlari va qoidalari asosida yaratiladi. Raqamli karta oddiy qog ozli, ʻ kompyuter va elektron karta yaratishda asos bo lib xizmat qiladi va kartografik ʻ ma’lumotlar bazasi tarkibiga kiradi. Shu bilan birga, u GAT axborot ta’minotining muhim elementlaridan hisoblanib, bir vaqtning o zida GAT jarayonlarining natijasi ʻ ham bo lishi mumkin. ʻ Kompyuter kartasi –bu avtomatlashgan kartografiyalashning vositalari (grafoqurilma, plotter, printer, digitayzer yordamida qog ozda, plastikda, ʻ fotoplyonkadagi tasvir) yordamida grafik qurilmada chiqarilgan karta turidir. GAT texnologiyalari – bu GATning funksional imkoniyatlarini amalga oshirishga yordam beruvchi va uni yaratuvchi texnologik asosdir. Geoaxborot tahlili – geomodellashtirish va fazoviy tahlil usullarini qo llagan holda obyekt va hodisalarning joylashuvi, tuzilishi va o zaro ʻ ʻ bog liqligini tahlil qiluvchi bo lim. ʻ ʻ Geoinformatika – ilmiy, texnologik va ishlab chiqarish faoliyati bo lib: ʻ Ilmiy asoslash va loyihalashda GATni yaratish, ekspluatatsiya qilish va foydalanish; Geoaxborot texnologiyalarini ishlab chiqish;

Amaliy jihatdan GAT dasturlarining amaliy va geoilmiy maqsadlarini o zʻ ichiga oladi. Geoinformatsion kartografiyalash – bu geoinformatika va karto- grafiyaning uzviy bog liqligi natijasidir. Geoinformatsion kartografiyalash ʻ avtomatlashgan kartografiya, masofadan zondlashni o z ichiga olgan aerokosmik ʻ usullar, deshifrlash, raqamli fotogrammetriya va geoinformatikaning uzviy bog liqligida shakllanadi. ʻ Geoinformatsion kartografiyalash kartografiyaning asosiy yo nalishlaridan ʻ biridir. U GAT hamda geografik ma’lumotlar bazasiga asoslangan tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy axborotlarni avtomatlashgan kartografik modellashtirishni tashkil etadi. Quyidagi omillar ushbu yo nalishning shakllanishiga turtki bo ldi: ʻ ʻ · Muammolar yechimini ta’minlashda talab etiladigan amaliy kartografiya. · Kartografiyada GATning yadrosi sifatida kompyuterlashgan karta tuzish va avtomatlashgan kartografiyaning qo llanilishi. ʻ · Nazariy, kartografik va geoinformatik yondashuvlarning integratsiya-lashuvi. · Katta hajmda yangi ko rinishdagi karta turlarining ilmiy-amaliy ishlardir. ʻ Geoinformatsion kartografiyalash kartografiyaning dasturiy boshqaruvi bo lib, bu kartografiyaning matematik asoslari va karta komponovkalari kabi ʻ an’anaviy muammolar va yangi vositalarga ham e’tibor berishni talab etadi. Topografik va mavzuli kartalar fazoviy ma’lumotlarning asosiy manbayidir. Geografik va to g ri burchakli koordinata sistemalari esa bu ma’lumotlarni ʻ ʻ ularning geografik joylashuviga qarab o zaro bog laydi va ʻ ʻ GATning ma’lumotlar bazasi tizimida saqlaydi. Bundan tashqari, aynan kartalar GATga kelib tushadigan masofadan zondlash ma’lumotlari, statistik ma’lumotlar, meteorologik kuzatishlar va boshqa turdagi ma’lumotlarni tashkillashtirish hamda geografik izohlashda asosiy vosita sifatida xizmat qiladi. Geotizimga bog liq ʻ