Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarida axborot xavfsizligining tashkil etilishi.

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.119140625 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarida axborot xavfsizligining tashkil
etilishi.
Reja:
1. Kirish.
2. Avtomatlashtirilgan tizim tushunchasi.
 Avtomatlashtirilgan tizimlar turlari.
 Tizimning ishlash prinsiplari.
3. Axborot xavfsizligi tushunchasi.
 Axborot xavfsizligi haqida umumiy tushuncha.
 Xavfsizlikning turlari va ularning tushunchalari.
 Xavfsizlikni ta'minlash usullari.
4. Tizim xavfsizligi.
 Tizim xavfsizligini ta'minlash usullari.
5. Axborotni ximoya qilish.
 Axborotni ximoya qilishning usullari.
 Axborotni ximoya qilishning bosqichlari.
6. Axborot xavfsizligini taminlashda biometrik usullarni qo'llash.
 Biometrik usullarni axborot xavfsizligini taminlashda qo'llash.
7. Virusdan himoyalash.
 Virusdan xavfsizlikni ta'minlash usullari.
8. Xulosa.

Kirish.
Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari, hozirgi zamonning talablariga mos
keladigan yangiliklardan biri hisoblanadi. Bu tizimlar, axborotni avtomatik tarzda
qabul qilish, aniqlash va ishlash imkoniyatini beradi. Bu esa, har bir soxada ishni
tezlashtiradi va boshqacha avantajlarni beradi. Lekin, bu tizimlarning kamchiliklari
ham mavjud. Ushbu tizimlarning bir necha xavfli omillari bor, shuning uchun, axborot
xavfsizligini ta'minlash juda muhimdir.
Avtomatlashtirilgan tizimlarda axborot xavsizligini ta'minlash uchun bir nechta
qadamlar bajarilishi kerak:
1. Maxfiylik sohasining aniqlanishi: Maxfiylik sohasi, tizimda saqlanayotgan
ma'lumotlarni o'zgartirishga ruxsat berilmagan joy hisoblanadi. Bu soha, tizimga
kiruvchi shaxslarning xususiyatlari va huquqlari to'g'risida ma'lumotlarni saqlash
uchun aniqlanadi.
2. Parollar yaratish va o'zgartirish: Tizimga kirish uchun parol ishlatish,
foydalanuvchilar tomonidan o'zgartirilishi va hech kim bilan ulanishni ta'minlash
uchun muhimdir. Parollar to'g'ri kengaytirilgan holda ishlatilishi, tizimdagi
ma'lumotlarning xavfsizligini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega.
3. Ma'lumotlar tuzilishini tartibga solish: Ma'lumotlar tuzilishi,
avtomatlashtirilgan tizimdagi ma'lumotlarni xavfsizligini ta'minlashda katta muhim
ahamiyatga ega. Tizimdagi ma'lumotlar to'plami, kerakli bo'limlarga bo'linishi va
ulardan foydalanuvchilar tomonidan yaxshi ko'rib chiqilishi kerak.
4. Ma'lumotlarni shifrlash: Ma'lumotlarni shifrlash, ularga kirish uchun talab
qilingan autentifikatsiya ma'lumotlarini ishlatishni talab qiladi. Shifrlash algoritmlari,
foydalanuvchilar tomonidan yuborilayotgan ma'lumotlarning xavfsizligini ta'minlash
uchun qo'llanilishi kerak.
5. Tizimni yangilash: Tizimni yangilash, yangi xavfsizlik tegishli tuzilmalar va
dasturlarni o'rnatish yordamida tizimning xavfsizligini ta'minlash uchun muhimdir.
Yangilash jarayoni, yig'ilgan ma'lumotlarni yopish, yangi viruslar va hacker
hujumlariga qarshi ko'rsatiladigan qadamlarni ko'paytirish va tizimning xavfsizligi.

2. Avtomatlashtirilgan tizim tushunchasi.
Avtomatlashtirilgan tizim (AT) bir necha komponentlarga ega bo'lgan, yangi
asosiy qo'llanma tuzishga murojaat qiluvchi avtomatik protsesslarni bajaruvchi tizim
hisoblanadi. AT komponentlari o'rtasida tizimlarni boshqarish, ma'lumotlar tashkili,
ma'lumotlar analiz qilish, ma'lumotlar bazalarini qurish, tasdiqlash, tashkil etish va
o'zlashtirish, tarqatish va qabul qilish, tadbirlarni bajaring va xizmatlarni taqdim etish
kabi ishlar yoki vazifalar kiritiladi.
AT tizimlarining yuqori darajadagi avtomatlashtirilgan funksiyalari, yani
avtomatik jarayonlarni bajarish, tizimlarning foydalanuvchilarga va tashkilotlar uchun

samarali va oson yechimlar ko'rsatishiga imkon beradi. Bu tizimlar yirik tijorat
korporatsiyalari, hukumat tashkilotlari, ma'lumotlarni ishlab chiqaruvchi tashkilotlar
va boshqa sohalarda keng qo'llaniladi.
AT tizimlarida xavfsizlik, ma'lumotlarni xavfsiz tarzda saqlash, o'zlashtirish va taqdim
etish muhimdir. Tizimning xavfsizligi, foydalanuvchilarning shaxsiy va korporativ
ma'lumotlariga xavfsiz kirish, tizimlarni ta'minlash, maxfiylik huquqlarini qo'llash,
ma'lumotlarni nusxalash, kodlash va shifrlash kabi xavfsizlikni ta'minlash usullari
orqali taminlanishi lozim.
Avtomatlashtirilgan tizimlar turlari.
Avtomatlashtirilgan tizimlar bir necha turdagi bo'lishi mumkin, ba'zi turlari
quyidagilardir:
1. Biznes jarayonlari tizimlari: Bu tizimlar avtomatik jarayonlarni boshqarish
uchun foydalaniladi va korxonalar yoki biznes tashkilotlari tomonidan ishlatiladi.
Ushbu tizimlar biznes jarayonlarini yo'nalishlantirishga va optimallashtirishga yordam
beradi.
2. Menejment tizimlari: Bu tizimlar tashkilotlar va kompaniyalar
boshqaruvchilari tomonidan ishlatiladi. Ushbu tizimlar tashkilotlar faoliyatlarini
boshqarishda yordam beradi, masalan, ma'lumotlar tizimlarini boshqarish, moliyaviy
hisob-kitob, biznes strategiyalarni amalga oshirish va boshqalar kabi jarayonlarni
boshqarishda foydalaniladi.
3. Xizmatlarni boshqarish tizimlari: Bu tizimlar xizmat ko'rsatuvchi
tashkilotlar tomonidan ishlatiladi va xizmatlarni boshqarishga yordam beradi. Ushbu
tizimlar buyurtmalar va xaridorlar ro'yxatlarini boshqarishda yoki xizmatlarni
takomillashtirishda foydalaniladi.
4. Hisob-kitob tizimlari: Ushbu tizimlar hisob-kitob jarayonlarini
avtomatiklashtirish uchun foydalaniladi. Masalan, muhasebe hisob-kitoblari, to'lovlar,
fakturalar kabi jarayonlar bu tizimlar orqali amalga oshiriladi.
5. Odamlar resurslarini boshqarish tizimlari: Bu tizimlar odamlar
resurslarini boshqarish uchun ishlatiladi. Bu tizimlar ishga qabul qilish, ish
faoliyatlarini boshqarish, ishga tayinlash va xaridorlarga xizmat ko'rsatish kabi
jarayonlarda foydalaniladi.
6. Axborot tizimlari: Bu tizimlar ma'lumotlarni boshqarish, emas, balki
ma'lumotlarni almashish, saqlash va ulardan foydalanishda yordam beradi. Bu tizimlar
qo'shimcha hisob-kitob, marketing hisobotlari va boshqa ma'lumotlar bilan ishlash
uchun ishlatiladi.
Har bir tizim turining o'ziga xos xususiyatlari mavjud, shuning uchun bir-biridan farq
qiladi.
Avtomatlashtirilgan tizimlar bir qator ishlay oladigan prinsiplarga ega:

1. Input olish: Tizim boshlanishi bilan bitta yoki bir necha turdagi inputlar
qabul qilinadi. Ushbu inputlar ma'lumotlar bazasi, fayllar yoki sensorga bog'liq bo'lishi
mumkin.
2. Ma'lumotlarni tahlil qilish: Tizim olgan inputlarni tahlil qiladi va ulardan
aniq ma'lumotlar chiqaradi. Ushbu jarayon shuningdek, ma'lumotlar va inputlarga
asoslangan statistik hisobotlarni yaratishda ham ishlatiladi.
3. Ma'lumotlar bazasini boshqarish: Tizim ma'lumotlar bazasini yaratadi va
uni boshqaradi. Ma'lumotlar bazasida o'zgarishlarni qilish, ma'lumotlarni qidirish va
ko'rish mumkin.
4. Tizim ishlari yuritish: Tizim olgan inputlar va ma'lumotlarga ko'ra aniq
ishlar bajaradi. Bu ishlar avtomatik ravishda yoki o'zlashtirilgan tarzda amalga
oshirilishi mumkin.
5. Output berish: Tizim ishini tugatgan holda yoki jarayon davomida
chiqadigan outputlar beradi. Ushbu outputlar qisqa ma'lumotli xabarlar, grafiklar yoki
boshqa turdagi statistik ma'lumotlar bo'lishi mumkin.
6. Qabul qilingan ma'lumotlarni saqlash: Tizim olgan ma'lumotlarni saqlaydi,
ma'lumotlar bazasida yoki boshqa tashqi joylarda. Ushbu ma'lumotlarga keyinroq
o'zgartirishlar qilish mumkin.
7. Ishtirokchilar bilan aloqalar: Tizim ishlayotgan davrda ishtirokchilar bilan
aloqada bo'lishi mumkin. Ushbu aloqalar tizimni rivojlantirish va ishlab chiqishda
muhim ahamiyatga ega.
8. Xavfsizlik: Tizimning xavfsizligi maqsadga muvofiq yechilishi zarur. Bu
maqsadda, tizimda xavfsizlikcha tizimlar o'rnatilishi, ma'lumotlar bazasining
shifrlanishi va boshqa xavfsizlik sohalari kuzatilishi kerak.
3. Axborot xavfsizligi tushunchasi.
Axborot xavfsizligi tushunchasi, ma'lumotlarni ta'minlash va xavfsiz saqlashga
asoslangan qoidalarni ifodalaydigan bir tushunchadir. Bu tushuncha, ma'lumotlarning
yetkazilishi, saqlanishi, qo'llanishi va o'zgarishi jihatidan muhimdir.
Axborot xavfsizligi, xavfsizlik qoidalari va protokollari yordamida amalga oshiriladi.
Bu qoidalarga, foydalanuvchilar, sozlovchi va kompyuter tarmoqlari kabi
muvofiqlashish zarur buladi. Axborot xavfsizligi, ma'lumotlarni nusxalash, yuklash va
o'zgartirishning qanday amallariga ruxsat berish yoki man etish kabi odatlarni
belgilaydi.
Axborot xavfsizligi tizimlari, axborotni shifrlash va dekodlash yordamida
ma'lumotlarni xavfsizligi ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Bu tizimlar, xavfsizligi
oshirilgan yoki hujum qilinishiga urinayotgan tarmoqlarni aniqlaydi. Shuningdek,
biometrik tekshiruv usullari kabi qo'shimcha tizimlar, ma'lumotlarni xavfsizlik bilan
muhofaza qilishda ham muhim o'rin tutadi.

Axborot xavfsizligi, sayoxat tarmoqlari, hujum va viruslar kabi xavfli ta'sirchilardan
ma'lumotlarni himoya qilishni talab etadi. Bu muhim tushuncha, sayoxat tarmoqlar va
hujumlarni to'xtatish, virusni aniqlash va o'chirish va o'z ichiga olgan xavfsizlik
protokollarini muvofiqlashish yordamida amalga oshiriladi.
Xavfsizlikning turlari va ularning tushunchalari .
Axborot tizimlari va kompyuter tarmoqlarining xavfsizligi maqsadga muvofiq
yechilishi zarurdir. Xavfsizlikning turli ko'rinishlari va ularning tushunchalari
quyidagicha:
1. Fizikaviy xavfsizlik : Bu turdagi xavfsizlik kompyuterlarning va tizimlarning
fizikaviy tarzda muhofazasi bilan bog'liqdir. Bu tarzda xavfsizlik uni muhofaza qilish
va boshqa zararli ta'sirlardan himoya qilish bilan bog'liqdir.
2. Tarmoq xavfsizligi: Tarmoq xavfsizligi, tarmoq ustida o'tkazilayotgan
ma'lumotlarni huzurli ravishda o'tkazishini ta'minlash bilan bog'liqdir. Bu turlarda
xavfsizlik masalalari, tarmoq xavfsizligi sohasida ishlab chiqilgan xavfsizlik
protokollari va shifrlash algoritmlari orqali yechiladi.
3. Ma'lumotlar bazasi xavfsizligi: Bu turdagi xavfsizlik ma'lumotlar
bazasidagi ma'lumotlarni himoya qilishga, ularni hech kimning foydalanishiga yoki
yozuvlarini ochishiga ta'minlashga qaratiladi. Ma'lumotlar bazasi xavfsizligi, shifrlash
protokollari, so'rov tahlil qilishni kuzatish, ma'lumotlar bazasiga foydalanuvchilar
kirishlarini nazorat qilish va qayta tiklash tizimlari kabi usullar yordamida yechiladi.
4. Internet xavfsizligi: Bu turdagi xavfsizlik internetdagi faoliyatlar, saytlar va
onlayn platformalar uchun zarurdir. Ushbu turdagi xavfsizlik faoliyatlarni ko'chirish,
foydalanuvchilar o'rtasidagi munosabatlarni himoya qilish, shaxsiy ma'lumotlarni
himoya qilish kabi turli xavfsizlik masalalarini yechish bilan bog'liqdir.
5. Dasturiy xavfsizlik: Dasturiy xavfsizlik, kompyuter dasturlari va tizimlariga
yaxshi muntazamla mashinalar, tizimlar va o'zaro aloqalarni ta'minlash bilan
bog'liqdir. Dasturiy xavfsizlik muhim ahamiyatga ega, chunki bitta dastur yoki
tizimning nusxalari ko'p joylarda saqlanishi mumkin va har bir nusxada xavfsizlik
tizimlari uyg'unlashtirilishi kerak.
6. Biometrik xavfsizlik: Bu turdagi xavfsizlik biometrik ma'lumotlarni himoya
qilish uchun shaxsiy ma'lumotlarni yoki kimliklarni isbotlashda ishlatiladigan
shakllarni o'z ichiga oladi. Biometrik xavfsizlik usullari, insonning fizikaviy
xususiyatlari, masalan, qo'l izi, yuz va ko'z quruqlari, tizimga kirishni tekshirishda
yoki shaxsiy ma'lumotlarni tasdiq etishda ishlatiladi.
7. Kibernetik xavfsizlik: Sibernetik xavfsizlik, kompyuterlar, internet,
tarmoqlar, dasturlar va boshqa elektronik vositalar orqali amalga oshirilgan jinoyatlar
va zararli ta'sirlar bilan bog'liqdir. Ushbu turdagi xavfsizlik kompyuter viruslaridan
himoyalash, hackerlar va crackerlar qarshisida muhofaza qilish, DDoS atakalari va
boshqa zararli ta'sirlar uchun shaxsiy va tarmoq xavfsizligi masalalari yechiladi.

Siz tizimga bog'liq xavfsizlikni ta'minlashda turli turdagi xavfsizlik usullaridan
foydalanishingiz mumkin. Xavfsizlik masalalari tizimlar va ma'lumotlar uchun juda
muhimdir va ularni hal qilish uchun tizimni xavfsizligi yuqori darajada ta'minlash
shartdir.
Xavfsizlikni ta'minlash usullari.
Tizimlar va ma'lumotlar uchun xavfsizlikni ta'minlash uchun bir nechta usullar
mavjud. Ba'zi xavfsizlik usullari quyidagilardir:
1. Parol: Parol, eng oddiy va umumiy xavfsizlik usulidir. Parol, tizimga kirishga
harakat qilish uchun foydalanuvchining kimligi va shaxsiy ma'lumotlariga ko'ra
aniqlanadi. Foydalanuvchi tomonidan belgilangan parol kiritilgandan so'ng, tizim
foydalanuvchini tasdiq qiladi va kirishga ruxsat beradi.
2. Biometrika: Biometrika usullari, shaxsiy ma'lumotlarni tasdiq qilishda
ishlatiladi. Bu usul, shaxsiy ma'lumotlarni aniqlash uchun insonning fizikaviy
xususiyatlaridan foydalanadi, masalan, qo'l izi, yuz va ko'z quruqlari, tizimga kirishni
tekshirishda yoki shaxsiy ma'lumotlarni tasdiq etishda ishlatiladi.
3. Asimmetrik shifrlash: Asimmetrik shifrlash tizimlarida, ma'lumotlar
kodlanadi va kod o'qib bo'lmaydi. Bu usulda har bir foydalanuvchi tizimga kirish
uchun shaxsiy va umumiy kalitlarni egasi bo'lgan ikkita kalitni olishi kerak. Bitta kalit
o'zidan foydalanuvchining e'lon qilgan, boshqa kalit esa sirli holda saqlanadi.
4. Firewall: Firewall, tarmoq xavfsizligini ta'minlash uchun ishlatiladigan
xavfsizlik usulidir. Ushbu usul, tarmoqda yoki tizimda yolg'on harakatlarini aniqlaydi
va ularga ruxsat berilmaydi. Ushbu usul, tizimga kirishni cheklash uchun tarmoq
kirishlarini aniqlashda va o'z ichiga qamrab olishda ishlatiladi.
5. Antivirus dasturlar: Viruslar tizimlar va tarmoqlar uchun katta xavfsizlik
xatarlari hisoblanadi. Antivirus dasturlari, viruslar va boshqa zararli dasturlarni
aniqlash uchun yaratilgan dasturlardir. Ushbu dasturlar viruslarni topadi, aniqlaydi va
o'chiradi.
6. Patchlar: Tizimga yoki dasturga yolg'on harakatlarni to'g'rilash uchun
patchlar aniqlanishi kerak. Patchlar, tizimlardagi xavfsizlik xatolarini yechish uchun
tasaruf qilinadi.
7. Ijtimoiy xavfsizlik: bir nechta xavfsizlik usullaridan tashkil topgan badiiy va
siyosiy imkoniyatlardan foydalanishni o'z ichiga oladi. Ushbu usul, tizimlar va
ma'lumotlar uchun xavfsizlik va himoya yo'llarini tashkil qilishda ham shaxsiy
ma'lumotlarni qayta ishlashda ham ishlatiladi. Ushbu usulda foydalanuvchilar
ma'lumotlarni saqlashda va ularga kirishda ehtiyotkor bo'lishlari, mahalliy xavfsizlik
qoidalari va shaxsiy axborotlarni saqlash uchun loyihalarni ishlab chiqish orqali
himoya qilishlari mumkin.
8. Ma'lumotlar tarqatishni cheklash : Ma'lumotlar tarqatishni cheklash
usullari, ma'lumotlar tarmoqlarida xavfsizlikni ta'minlashda muhim ahamiyat kasb

etgan. Ushbu usul, ma'lumotlar tarmoqlaridan foydalanuvchilar tomonidan
yuborilayotgan ma'lumotlarni aniqlab olishga imkon beradi va shuningdek, tarmoqda
yolg'on harakatlarni cheklashga ham imkon beradi.
9. Qayta tiklash: Qayta tiklash, tizimlardagi xavfsizlik xatoliklarini aniqlash
uchun amalga oshirilgan tizimlardan biridir. Bu tizimlar tizimdagi xatoliklarni
aniqlaydi va tizimni xavfsiz qilish uchun tuzatishlarini tavsiya qiladi.
10. Risk boshqarish: Risk boshqarish, tizimlar uchun xavfsizlik xatoliklarini
aniqlash, tahlil qilish, tizimni xavfsiz qilish, tizimning ishlashida o'zgarishlar kiritish
va qayta tahlil qilish kabi bosqichlardan tashkil topadi. Ushbu usul, tizimlarning
xavfsizligini ta'minlashda va xavfsizlikga o'xshash muammolarni oldindan qo'rishda
juda muhim ahamiyat kasb etadi.

4. tizim xavsizligi.
Tizim xavfsizligi, bir tizim va foydalanuvchilarning mahfiylik ma'lumotlarini
muhofaza qilishni ta'minlaydigan xavfsizlik tizimlarining barcha yo'nalishlarini o'z
ichiga olgan tizimning xavfsizligi va muhofazasi bilan bog'liq tushunchadir. Tizim
xavfsizligi, tizim ma'lumotlarini va operatsiyalarni nazorat qilish, tizim hujumlari va
qarama-qarshiliklariga qarshi himoya ta'minlash, tizimni nazorat qilish va xatolarini
aniqlash va tuzatish yordamida amalga oshiriladi.
Tizim xavfsizligi, tizim ma'lumotlarini qo'llash, tizimni sozlash va boshqarish,
foydalanuvchilar va tizim tarmoqlari bilan aloqada xavfsizlikni ta'minlash, tizimni
himoya qilish va tizimni hujumlardan himoya qilish kabi ko'pgina yo'nalishlarni o'z
ichiga oladi.
Tizim xavfsizligini ta'minlash uchun, xavfsizlik protocol va tegishli usullarini
ishlatish, avtomatik tizim nazorati va ko'rsatishni o'rnatish, ma'lumotlar va parollar
uchun kuchli shifrlash, tizim ruxsatini va foydalanuvchining o'zini aniqlash kabi
tizimning xavfsizligini ta'minlash uchun ko'plab qoidalarni o'z ichiga oladi.
Tizim xavfsizligi, tizimning ishlashi va mahfiylik ma'lumotlarining ta'minlanishini
ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Bu nima uchun, sayoxat hujumlarga qarshi
tizimning muhofazasini ta'minlash, foydalanuvchilarning ma'lumotlarining to'g'ridan-
to'g'ri o'tkazilishi va tizim ishlashini to'xtatish imkoniyatiga ega bo'lishi kerak.
Tizim xavfsizligini ta'minlash usullari.
Tizim xavfsizligini ta'minlash usullari quyidagilardir:
1. Kirishni cheklash: Tizimning xavfsizligini ta'minlash uchun kirishni
cheklash yordamchi bo'ladi. Foydalanuvchilarning identifikatsiyasi uchun
foydalanuvchi nomi va paroli kabi autentifikatsiya tizimlari ishlatiladi. Bu, tizimga
faqat ruxsatli foydalanuvchilar kirishi mumkin bo'lganini ta'minlaydi.

2. Ma'lumotni yashirish: Tizimning ma'lumotlari himoyalangan, yani maxfiy
saqlanishi kerak. Tizim ma'lumotlarini himoyalash uchun kriptografiya protokollari va
maxfiylikni ta'minlash tizimlari ishlatiladi.
3. Tarqatishni cheklash: Tizimdan ma'lumotlar yuborilganda yoki qabul
qilinganda, ularni to'g'ridan-to'g'ri o'qishni va yolg'on ma'lumotlarni aniqlashni
ta'minlash uchun tarqatishni cheklash tizimlari ishlatiladi.
4. Biometrik identifikatsiya: Biometrik identifikatsiya, foydalanuvchi
identifikatsiyasini o'tkazishda organik matnlarni (qo'l ichi skaneri, retina skaneri, yuz
skaneri, to'ng'ich skaneri va boshqalar) ishlatadi. Bu, parollar yoki kartochkalar kabi
keltirilgan ma'lumotlar xavfsizligini oshiradi.
5. Kode yozishda xavfsizlik: Kode yozishda xavfsizlik (secure coding) kode
yozuvchilarining, tizimni yaratishda xavfsizlik xususiyatlarini amalga oshirishini
ta'minlashga yordam beradi. Bu, tizimni yaratish jarayonida xavfsizlik haqida
fikrlarining yuzaga kelishi va xatoliklar va noma'lum xususiyatlar kabi kamchiliklarini
tashkil etishiga imkon beradi.
6. Tizimni yangilash: Tizimlar xavfsizligi haqida yangiliklardan yaxshi
foydalanish uchun, tizim va tizim dasturlari kuzatilishi va baholashida yangilashlar
amalga oshirish kerak. Bu, xavfsizlik yopilgan o'chirilgan nukus va xavfsizlikning
nazorat qilinishini ta'minlashda juda muhimdir.
7. Kuzatuvchi va nazorat tizimlari: Tizimni kuzatuvchi va nazorat tizimlari
tizimning xavfsizligini ta'minlashda katta ahamiyatga ega. Kuzatuvchi va nazorat
tizimlari, tizimdagi zararli faoliyatlarni aniqlash va oldini olish uchun avtomatik
monitoringni, tahlilni va reaktsiyalashni amalga oshirishlari kerak.
8. Xavfsizlik siyosati va protokollari: Tizim xavfsizligi uchun xavfsizlik
siyosati va protokollari belgilash kerak. Bu, tizim tashqi hamjihat va ichki hamjihat
xavfsizlik tushunchalarini aniqlash, yozish va bajarishda juda muhimdir. Xavfsizlik
siyosati va protokollari, tizim ishlashini ta'minlash uchun xavfsizlik standartlarini
ta'minlash uchun yordam beradi.
9. Tizim dasturiy ta'minoti: Tizim dasturiy ta'minoti, tizimni viruslardan va
boshqa zararli faoliyatlardan himoyalashga yordam beradi. Tizim dasturiy ta'minoti,
tizimni viruslardan himoyalash, yashirin viruslarni aniqlash, tizimni avtomatik
ravishda yopish va nusxalash imkoniyatini beradi.
10. Ochiq manbali tizimlarni ishlashdan to'xtatish: Tizimning ochiq manbali
tizimlari, tizimdan kirish yoki tizimdan chiqish imkoniyatini ta'minlash uchun,
xavfsizlik tizimlari yordamida ishga tushirilishi kerak. Ochiq manbali tizimlarini
bloklash, tizimni zararli hujjatlar va foydalanuvchilar tomonidan ishlatilishiga ta'sir
qilish, tizim ichki xavfsizligini kamaytiradi.
5. axborotni ximoya qilish.

Axborotni ximoya qilish, tizimlarda saqlanadigan ma'lumotlarni hujumlardan va
talabalarsiz foydalanuvchilar tomonidan muvaffaqiyatsiz to'lovchi ta'sir va ta'sirlardan
himoya qilishni ta'minlashni tushunishdir. Axborotni ximoya qilish, tizimning
muhofazasini ta'minlash uchun odatda tizim ma'lumotlarining himoyalash protokollari
va tegishli usullari bilan amalga oshiriladi.
Axborotni ximoya qilish, qo'shma tizimlar, ta'shish, shifrlash va autentifikatsiya,
ma'lumotlarni yig'ish va uzatishni ta'minlaydigan turli xavfsizlik tizimlarini o'z ichiga
oladi. Axborotni shifrlash, ma'lumotlarni uzatish jarayonida talabalarsiz
foydalanuvchilar yoki hujumlar tomonidan qayta ishlatilishi mumkin bo'lgan
ma'lumotlarni himoya qiladi. Shifrlash protokollari, hujumlarga qarshi xavfsizlik
ko'rsatkichlari, foydalanuvchilar va tizimlar o'rtasida birlikda ishlov beradigan
xavfsizlik usullari mavjud.
Autentifikatsiya, foydalanuvchi identifikatsiyasi va ma'lumotlarga kirishni tartibga
solishning bir turidir. Tizimlar, parol, biometrik usullar, xususiy kalitlar va boshqa
autentifikatsiya usullarini o'z ichiga oladi. Autentifikatsiya tizimlari, talabalarsiz
foydalanuvchilar tomonidan tizim ma'lumotlariga kirishga imkon bermoqchi bo'lgan
hujumlar va ta'sirlardan himoya qiladi.
Ma'lumotlarni yig'ish va uzatish, ma'lumotlarni tizimlar orqali uzatish jarayonida
himoyalashni ta'minlaydi. Bu protokollar ma'lumotni shifrlash, ma'lumotlar uzatishida
imzolash, ma'lumotlarni tahlil qilish va ma'lumotlarni saqlash jarayonida xavfsizlikni
ta'minlaydigan ko'p usullar orqali amalga oshiriladi.
Axborotni ximoya qilish, tizimlardagi ma'lumotlarning xavfsizligini ta'minlashda
muhim ahamiyatga ega bo'lib, muhofazasi kerak bo'lgan barcha ma'lumotlar uchun
foydalaniladi.
Axborotni ximoya qilishning usullari.
Axborotni ximoya qilishning usullari quyidagilardir:
1. Shifrlash: Shifrlash, matn, fayl yoki elektron pochta xabarini shifrlash
yordamida xavfsiz tarzda yuborishga imkon beradi. Shifrlashda matn, belgi yoki faylni
"shifrlash algoritmi" yordamida (masalan, AES, RSA) shifrlangan kengaytirilgan matn
yoki belgi shaklida yuborish mumkin. Shifrlash, xabar yuborishini o'z ichiga oladi va u
xabar o'tkazish davlatida kimsa uchun noma'lum bo'ladi.
2. Parol: Parol, axborot tizimida foydalanuvchining kirishiga ruxsat beradi va
faqatgina huquq egasi tarafdor tomonidan bilinadi. Parol, ko'proq xavfsizligi talab
etilmaydigan axborot tizimlariga kirishni ta'minlaydi.
3. Biometrika: Biometrika, shaxsning tashqi kimyoviy belgilardan foydalanish
orqali shaxsni tasdiq qilishning yorqin usuli hisoblanadi. Biometrik tizimlar, ko'proq
xavfsizligi talab etuvchi axborot tizimlari uchun mo'ljallangan bo'lib, qo'llanuvchining
tashqi kimyoviy belgilaridan (masalan, yuz, parmak izi yoki retina) foydalanadi.

4. Dastlabki tasdiqlash: Dastlabki tasdiqlash, axborot tizimi foydalanuvchisi
yoki qo'llab-quvvatlovchi tomonidan xabarni yuborishdan oldin xabar joyni
tasdiqlashni talab qilish hisoblanadi. Bu, xabar yuborishini nomutanosib qiladi va
xabar jonini faqatgina ruxsat berilgan shaxslar foydalanishi mumkin.
5. Kirishni cheklash: Kirishni tekshirish, axborot tizimi foydalanuvchisining
yoki tizimni boshqaruvchi tomonidan aniqlangan foydalanuvchi haqida axborotni
yig'ish yoki ma'lumotlarni saqlash uchun qo'llaniladigan kirish tekshiruvi tizimlari
hisoblanadi.
6. Taqiqlovchi: Taqiqlovchi, axborotni yuborishdan oldin xabar jonini va
tizimning qo'llab-quvvatlovchilari tomonidan tasdiqlangan xabar joynini tekshirishga
qodir tizim hisoblanadi.
Axborotni ximoya qilishda, muhim bo'lgan narsa axborotni shifrlash va shaxsga aniq
xususiyatlar asosida kirish ruxsatnomasi berishdir.
Axborotni ximoya qilishning bosqichlari.
Axborotni ximoya qilishning bosqichlari quyidagilardan iborat bo‘ladi:
1. Axborotni kiritish bosqichi: Bu bosqichda, axborot o‘zgaruvchan yoki
o‘zgarmas holatda tizimga kiritiladi. Bu bosqichda, xavfsizligi ta‘minlash uchun
xavfsiz protokollarga e’tibor beriladi.
2. O‘tkazish bosqichi: Bu bosqichda, axborot tizimida yetarli miqdorda axborot
mavjud bo‘lsa, u ko‘chiriladi. O‘tkazish jarayonida, xavfsizlik ta‘minotiga e’tibor
qaratiladi.
3. Tahlil bosqichi: Bu bosqichda, axborotni tahlil qilish uchun mos keladigan
tahlil dasturlari yordamida olib chiqiladi. Tahlil jarayoni xavfsizlikni ta‘minlashga oid
tizimlar yordamida amalga oshiriladi.
4. Saqlash bosqichi: Bu bosqichda, tizimda saqlanayotgan axborotni xavfsiz
saqlash zarurati hisobga olgan holda, mos xavfsizlik protokollari yordamida saqlanadi.
Bu bosqichda, axborotga faqat ruxsat berilgan kishilar kirishi mumkin.
5. Tarqatish bosqichi: Bu bosqichda, axborot tizimidan tashqariga yuboriladi.
Ushbu bosqichda, xavfsizlikni ta‘minlashni ta’minlashni ta’minlashga yordam
beradigan xavfsizlik protokollari yordamida tizimdan tarqatish amalga oshiriladi.
6. axborot xavsizligini taminlashda biometrik usullarni qo'llash.
Axborot xavfsizligini ta'minlash uchun biometrik usullar muhim ahamiyatga ega
bo'lib, bu usullar talabalarsiz foydalanuvchilar yoki hujumlarga qarshi ma'lumotlarni
himoya qilishda yuqori darajada xavfsizlik ko'rsatkichlari ta'minlaydi.
Biometrik usullar, odamning jismoniy xususiyatlariga asoslangan autentifikatsiya
usulidir. Bu usulda, odamning jismoniy xususiyatlaridan foydalaniladi, masalan, o'ng
qo'lning barmoq izi, yuzning ko'rinishi, ko'z ning turli xususiyatlari va boshqalar. Bu

xususiyatlar foydalanuvchining identifikatsiyasiga xizmat qilish uchun tizimda
saqlanadi.
Biometrik usullar, autentifikatsiya uchun amalga oshiriladi va hujumlarga qarshi
xavfsizlik ko'rsatkichlarini oshiradi. Biometrik autentifikatsiya, ma'lumotlarni kiriting
yoki ruxsat berishga harakat qilishdan oldin foydalanuvchining identifikatsiyasini
tasdiqlaydi. Bu usulda foydalanuvchining jismoniy xususiyatlari tizim tomonidan
skaner yoki kamera yordamida aniqlanadi, so'ng esa tizim foydalanuvchining jismoniy
xususiyatlarini saqlaydi. Biometrik autentifikatsiya usuli, foydalanuvchining parolni
unutgan yoki xavfsizlik savdo-sotiqi bo'yicha yuqori darajada xavfsizlik talab qilinishi
kerak bo'lgan qismlarda yordam beradi.
Biometrik usullar ayniqsa o'stirilgan tizimlar, banklar, davlatlar va yuqori darajadagi
xavfsizlik talab qilinishi kerak bo'lgan boshqa sohalarda foydalaniladi. Biometrik
usullar tizimlardagi ma'lumotlarning xavfsizligini yuqori darajada ta'minlashda muhim
ahamiyatga ega bo'lib, talabalarsiz foydalanuvchilar yoki hujumlarga qarshi tizim
ma'lumotlariga kirishga imkon bermoqchi bo'lgan hujumlar va ta'sirlardan himoya
qiladi.
Biometrik usullarni axborot xavfsizligini taminlashda qo'llash.
Biometrik usullar, insan bedeni tarkibiy xususiyatlarini yoki davranishlarini
o'rganishga yo'l qo'yadigan texnologiyalardir. Bu usullar, boshqa xavfsizlik usullariga
nisbatan yuqori darajada axborot xavfsizligini ta'minlashda yordam beradi.
Axborotni biometrik usullar orqali ximoya qilishning amaliyoti quyidagi
bosqichlardan tashkil topadi:
1. Tizim foydalanuvchining biometrik ma'lumotlari to'plab oladi, masalan, yuz,
qo'l izi, qo'l imzosini yoki oyoq izi.
2. Foydalanuvchining shaxsiy biometrik ma'lumotlari analiz qilinadi va bir
"biometrik shablon" yaratiladi.
3. Foydalanuvchi tizimga kirishda biometrik usul yordamida identifikatsiyadan
o'tkaziladi, masalan, yuz skaneri yoki qo'l izi skaneri yordamida.
4. Foydalanuvchi to'g'ridan-to'g'ri muvaffaqiyatli identifikatsiya bo'lsa, tizimga
kirish imkoniyati beriladi.
Biometrik usullar, foydalanuvchining shaxsiy ma'lumotlarini kuchli shifrlash, zaxiralar
orqali yuborish va o'zaro aloqalarni shifrlash yordamida xavfsizlikni ta'minlash uchun
foydalaniladi. Biometrik usullar yordamida tizimlarda foydalanuvchilarning
identifikatsiyasi, autentifikatsiyasi va autentifikatsiyasi jarayonida xavfsizlikni
ta'minlash mumkin.
7. virusdan himoyalash.
Virusdan himoyalash, avtomatlashtirilgan tizimlarda xavfsizlikning muhim bir qismini
tashkil etadi. Viruslar, tizimlarda o'zaro almashinuv yoki internet orqali o'rtacha

tarqatish orqali tizimlarga kiritilishi mumkin bo'lgan zararli dasturlardir. Viruslar
tizimlarni xavfsizligi uchun muhim bir qiyinchilik bo'lib, ular tizimlarga kirish yoki
xavfsizligi kuchaytirish maqsadida yaratilgan bo'lishi mumkin.
Avtomatlashtirilgan tizimlarda virusdan himoyalash uchun bir nechta muhim
xavfsizlik qadamini o'tkazish kerak. Bu qadamlar quyidagilar bo'lishi mumkin:
1. Antivirus dasturlaridan foydalanish: Antivirus dasturlari, tizimlardagi
viruslarni aniqlash uchun ishlatiladigan dasturlardir. Ular viruslarni tizimlardan
o'chirishga, karantin qilishga yoki o'chirilgan fayllarni tiklashga yordam beradi.
2. Dasturiy ta'minotni yangilash: Dasturiy ta'minotni yangilash, tizimda
aniqlangan xavfsizlik nusxalaridan foydalanib, yangi viruslarni aniqlash va ularga
qarshi tizimni himoya qilish uchun muhimdir.
3. Ma'lumotlar o'rnatilgan tizimlar yoki ilovalar tekshirilishi: O'rnatilgan
ilovalar va tizimlar virus qarshi skanerlar yordamida tekshirilishi kerak.
4. Tizimning xavfsizligi uchun bir nechta ta'minot qatlamlaridan
foydalanish: Xavfsizlik uchun ta'minot qatlamlari, tizimning xavfsizligini yuqori
darajada ta'minlash uchun bir nechta xavfsizlik qadamini o'tkazishga yordam beradi.
Ba'zi ta'minot qatlamlari, masalan, iste'molchilar tomonidan tizimga kirib kelayotgan
ma'lumotlarni shifrlash, masofaviy tashqi kirishni cheklash, kirishga ruxsat
bermaydigan yoki cheklanmagan tizim ishlari uchun maxfiylikni ta'minlash uchun
ishlatiladi.
5. Ruxsat bermaydigan tizimlarga kirishni cheklash: Tizimga kirishga ruxsat
bermaydigan tizimlarni aniqlash uchun tizim administratori tomonidan ruxsat
berilmagan tizimlar aniqlanishi va ularni cheklash muhimdir.
6. Yuritilayotgan fayllarni tekshirish: Fayllarni qo'llab-quvvatlash uchun
ma'lumotlar almashinuvi va internet orqali yuritilishi mumkin bo'lgan fayllarni
tekshirish, ularning xavfsizligini ta'minlash uchun muhimdir.
7. Firewall dasturlaridan foydalanish: Firewall dasturlari, tizimlarga kirishni
cheklash va cheklanmagan tizim ishlari uchun maxfiylikni ta'minlash uchun ishlatiladi.
Ular tizimga kirib kelayotgan ma'lumotlarni, foydalanuvchilar tomonidan internet
orqali yuritilayotgan so'rovlarni va boshqa xaridorlar bilan almashishni cheklash uchun
xizmat qiladi.
Virusdan himoyalash avtomatlashtirilgan tizimlarda qo'llaniladigan barcha xavfsizlik
qadamlari, tizimlarni zararli viruslardan himoya qilish uchun muhimdir. Xavfsizlik
muammo bo'lmagan tizimlar, iste'molchilar uchun amalga oshirilishi ancha muhim
bo'lgan vazifadir.
Virusdan xavfsizlikni ta'minlash usullari.
Viruslardan xavfsizlikni ta'minlash uchun quyidagi usullar qo'llaniladi:
1. Antivirus dasturlar: Bu dasturlar viruslarni aniqlash va uning ta'sirini
kamaytirish uchun yaratilgan. Ular, tizimdagi fayllarni skanlash yoki tarmoq orqali

yuklab olingan fayllarni tekshirish yordamida viruslarni aniqlaydi va ularni izolyatsiya
qiladi yoki o'chiradi.
2. Yangilanuvchilar va patchlar : Bu usul tizimdagi xavfsizlik nukuslarini
yaxshilash uchun ishlatiladi. Yangilanuvchilar, tizimga xavfsizlik nukuslarining
yuzaga kelishini ta'minlaydi. Yangilanuvchilar, tizim va dasturlarning istiqomatiga
kuchliroq xavfsizlikni ta'minlash uchun muhimdir.
3. Xavfsizlik sozlamalari: Tizimdagi xavfsizlik nukuslarini aniqlash, ta'minlash
va hal qilish uchun xavfsizlik sozlamalari yaxshi qo'llaniladi. Tizimni xavfsizlik
sozlamalariga moslashtirish yordamida, xavfsizlik nukuslari aniqlanib, ularni
avtomatik ravishda hal qilish mumkin.
4. Faraziy tizimlar: Faraziy tizimlar, tizimga viruslarning yuzaga kelishini
oldini olish uchun ishlatiladi. Ular, viruslarni tasvirlash yordamida viruslarni aniqlaydi
va ularni izolyatsiya qiladi yoki o'chiradi.
5. Foydalanuvchilar bilan ta'lim: Tizimda xavfsizlikni ta'minlash uchun,
foydalanuvchilar bilan ta'lim olish juda muhimdir. Foydalanuvchilar tizimda fayllarni
yuklash, noaniq havolalarga kirish va e-mail orqali viruslar yordamida nusxa
ko'chirishni qanday oldini olishi kerakligi to'g'risida ma'lumotga ega bo'lishlari kerak.
Bu usullar, tizimdagi xavfsizlikni ta'minlashda yordam beradi. Xavfsizlikni ta'minlash
uchun qo'llaniladigan usullar va dasturlar tez-tez yangilanishi kerak, chunki virus
yaratuvchilari ham yangiliklarni kuzatib borish va tizimdagi xavfsizlik nukuslarini
oldini olishga harakat qilishi mumkin.

Xulosa.
Jamiyatimizning avtomatlashtirilgan tizimlar orqali ko'plab sohalarida axborot
almashishini kengaytirganligi sababli, axborot tizimlarining xavfsizligi kabi muhim
masalalar ko'rib chiqilishi kerak. Bu muhim masalalar, biometrik usullar, kodlash va
shifrlash usullari kabi qo'shimcha tizimlar orqali hal qilinishi mumkin. Shuningdek,
viruslar, yorug'lik yoki tarmoqlar kabi ta'sirchilar tomonidan tizimlarga ta'sir qilishni
oldini olish uchun ham muhimdir.
Xavfsizlikni ta'minlash tizimlari orqali, biz foydalanuvchilarga va tizimlarni
boshqaruvchilariga qonunlar va voqealar orqali ta'minlangan samarali va ishonchli
xizmatlar ko'rsatishimiz mumkin. Bu esa, yirik kompaniyalar, hukumat tashkilotlari va
insonlar uchun ma'lumotlarni xavfsizlik bilan olishning ko'p yo'nalishlarini ochadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:
National Institute of Standards and Technology (NIST) xavfsizlik standartlari haqida
ma'lumotlar: https://www.nist.gov/topics/cybersecurity
CISCO xavfsizlik huquqlari haqida ma'lumotlar:
https://www.cisco.com/c/en/us/products/security/what-is-cybersecurity.html
Microsoftning xavfsizlik xizmatlari haqida ma'lumotlar:
https://www.microsoft.com/en-us/security/business
Amazon Web Services (AWS) xavfsizlik tizimlarini tahrirlash haqida ma'lumotlar:
https://aws.amazon.com/security/

Mavzu: Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarida axborot xavfsizligining tashkil etilishi. Reja: 1. Kirish. 2. Avtomatlashtirilgan tizim tushunchasi.  Avtomatlashtirilgan tizimlar turlari.  Tizimning ishlash prinsiplari. 3. Axborot xavfsizligi tushunchasi.  Axborot xavfsizligi haqida umumiy tushuncha.  Xavfsizlikning turlari va ularning tushunchalari.  Xavfsizlikni ta'minlash usullari. 4. Tizim xavfsizligi.  Tizim xavfsizligini ta'minlash usullari. 5. Axborotni ximoya qilish.  Axborotni ximoya qilishning usullari.  Axborotni ximoya qilishning bosqichlari. 6. Axborot xavfsizligini taminlashda biometrik usullarni qo'llash.  Biometrik usullarni axborot xavfsizligini taminlashda qo'llash. 7. Virusdan himoyalash.  Virusdan xavfsizlikni ta'minlash usullari. 8. Xulosa.

Kirish. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari, hozirgi zamonning talablariga mos keladigan yangiliklardan biri hisoblanadi. Bu tizimlar, axborotni avtomatik tarzda qabul qilish, aniqlash va ishlash imkoniyatini beradi. Bu esa, har bir soxada ishni tezlashtiradi va boshqacha avantajlarni beradi. Lekin, bu tizimlarning kamchiliklari ham mavjud. Ushbu tizimlarning bir necha xavfli omillari bor, shuning uchun, axborot xavfsizligini ta'minlash juda muhimdir. Avtomatlashtirilgan tizimlarda axborot xavsizligini ta'minlash uchun bir nechta qadamlar bajarilishi kerak: 1. Maxfiylik sohasining aniqlanishi: Maxfiylik sohasi, tizimda saqlanayotgan ma'lumotlarni o'zgartirishga ruxsat berilmagan joy hisoblanadi. Bu soha, tizimga kiruvchi shaxslarning xususiyatlari va huquqlari to'g'risida ma'lumotlarni saqlash uchun aniqlanadi. 2. Parollar yaratish va o'zgartirish: Tizimga kirish uchun parol ishlatish, foydalanuvchilar tomonidan o'zgartirilishi va hech kim bilan ulanishni ta'minlash uchun muhimdir. Parollar to'g'ri kengaytirilgan holda ishlatilishi, tizimdagi ma'lumotlarning xavfsizligini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. 3. Ma'lumotlar tuzilishini tartibga solish: Ma'lumotlar tuzilishi, avtomatlashtirilgan tizimdagi ma'lumotlarni xavfsizligini ta'minlashda katta muhim ahamiyatga ega. Tizimdagi ma'lumotlar to'plami, kerakli bo'limlarga bo'linishi va ulardan foydalanuvchilar tomonidan yaxshi ko'rib chiqilishi kerak. 4. Ma'lumotlarni shifrlash: Ma'lumotlarni shifrlash, ularga kirish uchun talab qilingan autentifikatsiya ma'lumotlarini ishlatishni talab qiladi. Shifrlash algoritmlari, foydalanuvchilar tomonidan yuborilayotgan ma'lumotlarning xavfsizligini ta'minlash uchun qo'llanilishi kerak. 5. Tizimni yangilash: Tizimni yangilash, yangi xavfsizlik tegishli tuzilmalar va dasturlarni o'rnatish yordamida tizimning xavfsizligini ta'minlash uchun muhimdir. Yangilash jarayoni, yig'ilgan ma'lumotlarni yopish, yangi viruslar va hacker hujumlariga qarshi ko'rsatiladigan qadamlarni ko'paytirish va tizimning xavfsizligi. 2. Avtomatlashtirilgan tizim tushunchasi. Avtomatlashtirilgan tizim (AT) bir necha komponentlarga ega bo'lgan, yangi asosiy qo'llanma tuzishga murojaat qiluvchi avtomatik protsesslarni bajaruvchi tizim hisoblanadi. AT komponentlari o'rtasida tizimlarni boshqarish, ma'lumotlar tashkili, ma'lumotlar analiz qilish, ma'lumotlar bazalarini qurish, tasdiqlash, tashkil etish va o'zlashtirish, tarqatish va qabul qilish, tadbirlarni bajaring va xizmatlarni taqdim etish kabi ishlar yoki vazifalar kiritiladi. AT tizimlarining yuqori darajadagi avtomatlashtirilgan funksiyalari, yani avtomatik jarayonlarni bajarish, tizimlarning foydalanuvchilarga va tashkilotlar uchun

samarali va oson yechimlar ko'rsatishiga imkon beradi. Bu tizimlar yirik tijorat korporatsiyalari, hukumat tashkilotlari, ma'lumotlarni ishlab chiqaruvchi tashkilotlar va boshqa sohalarda keng qo'llaniladi. AT tizimlarida xavfsizlik, ma'lumotlarni xavfsiz tarzda saqlash, o'zlashtirish va taqdim etish muhimdir. Tizimning xavfsizligi, foydalanuvchilarning shaxsiy va korporativ ma'lumotlariga xavfsiz kirish, tizimlarni ta'minlash, maxfiylik huquqlarini qo'llash, ma'lumotlarni nusxalash, kodlash va shifrlash kabi xavfsizlikni ta'minlash usullari orqali taminlanishi lozim. Avtomatlashtirilgan tizimlar turlari. Avtomatlashtirilgan tizimlar bir necha turdagi bo'lishi mumkin, ba'zi turlari quyidagilardir: 1. Biznes jarayonlari tizimlari: Bu tizimlar avtomatik jarayonlarni boshqarish uchun foydalaniladi va korxonalar yoki biznes tashkilotlari tomonidan ishlatiladi. Ushbu tizimlar biznes jarayonlarini yo'nalishlantirishga va optimallashtirishga yordam beradi. 2. Menejment tizimlari: Bu tizimlar tashkilotlar va kompaniyalar boshqaruvchilari tomonidan ishlatiladi. Ushbu tizimlar tashkilotlar faoliyatlarini boshqarishda yordam beradi, masalan, ma'lumotlar tizimlarini boshqarish, moliyaviy hisob-kitob, biznes strategiyalarni amalga oshirish va boshqalar kabi jarayonlarni boshqarishda foydalaniladi. 3. Xizmatlarni boshqarish tizimlari: Bu tizimlar xizmat ko'rsatuvchi tashkilotlar tomonidan ishlatiladi va xizmatlarni boshqarishga yordam beradi. Ushbu tizimlar buyurtmalar va xaridorlar ro'yxatlarini boshqarishda yoki xizmatlarni takomillashtirishda foydalaniladi. 4. Hisob-kitob tizimlari: Ushbu tizimlar hisob-kitob jarayonlarini avtomatiklashtirish uchun foydalaniladi. Masalan, muhasebe hisob-kitoblari, to'lovlar, fakturalar kabi jarayonlar bu tizimlar orqali amalga oshiriladi. 5. Odamlar resurslarini boshqarish tizimlari: Bu tizimlar odamlar resurslarini boshqarish uchun ishlatiladi. Bu tizimlar ishga qabul qilish, ish faoliyatlarini boshqarish, ishga tayinlash va xaridorlarga xizmat ko'rsatish kabi jarayonlarda foydalaniladi. 6. Axborot tizimlari: Bu tizimlar ma'lumotlarni boshqarish, emas, balki ma'lumotlarni almashish, saqlash va ulardan foydalanishda yordam beradi. Bu tizimlar qo'shimcha hisob-kitob, marketing hisobotlari va boshqa ma'lumotlar bilan ishlash uchun ishlatiladi. Har bir tizim turining o'ziga xos xususiyatlari mavjud, shuning uchun bir-biridan farq qiladi. Avtomatlashtirilgan tizimlar bir qator ishlay oladigan prinsiplarga ega:

1. Input olish: Tizim boshlanishi bilan bitta yoki bir necha turdagi inputlar qabul qilinadi. Ushbu inputlar ma'lumotlar bazasi, fayllar yoki sensorga bog'liq bo'lishi mumkin. 2. Ma'lumotlarni tahlil qilish: Tizim olgan inputlarni tahlil qiladi va ulardan aniq ma'lumotlar chiqaradi. Ushbu jarayon shuningdek, ma'lumotlar va inputlarga asoslangan statistik hisobotlarni yaratishda ham ishlatiladi. 3. Ma'lumotlar bazasini boshqarish: Tizim ma'lumotlar bazasini yaratadi va uni boshqaradi. Ma'lumotlar bazasida o'zgarishlarni qilish, ma'lumotlarni qidirish va ko'rish mumkin. 4. Tizim ishlari yuritish: Tizim olgan inputlar va ma'lumotlarga ko'ra aniq ishlar bajaradi. Bu ishlar avtomatik ravishda yoki o'zlashtirilgan tarzda amalga oshirilishi mumkin. 5. Output berish: Tizim ishini tugatgan holda yoki jarayon davomida chiqadigan outputlar beradi. Ushbu outputlar qisqa ma'lumotli xabarlar, grafiklar yoki boshqa turdagi statistik ma'lumotlar bo'lishi mumkin. 6. Qabul qilingan ma'lumotlarni saqlash: Tizim olgan ma'lumotlarni saqlaydi, ma'lumotlar bazasida yoki boshqa tashqi joylarda. Ushbu ma'lumotlarga keyinroq o'zgartirishlar qilish mumkin. 7. Ishtirokchilar bilan aloqalar: Tizim ishlayotgan davrda ishtirokchilar bilan aloqada bo'lishi mumkin. Ushbu aloqalar tizimni rivojlantirish va ishlab chiqishda muhim ahamiyatga ega. 8. Xavfsizlik: Tizimning xavfsizligi maqsadga muvofiq yechilishi zarur. Bu maqsadda, tizimda xavfsizlikcha tizimlar o'rnatilishi, ma'lumotlar bazasining shifrlanishi va boshqa xavfsizlik sohalari kuzatilishi kerak. 3. Axborot xavfsizligi tushunchasi. Axborot xavfsizligi tushunchasi, ma'lumotlarni ta'minlash va xavfsiz saqlashga asoslangan qoidalarni ifodalaydigan bir tushunchadir. Bu tushuncha, ma'lumotlarning yetkazilishi, saqlanishi, qo'llanishi va o'zgarishi jihatidan muhimdir. Axborot xavfsizligi, xavfsizlik qoidalari va protokollari yordamida amalga oshiriladi. Bu qoidalarga, foydalanuvchilar, sozlovchi va kompyuter tarmoqlari kabi muvofiqlashish zarur buladi. Axborot xavfsizligi, ma'lumotlarni nusxalash, yuklash va o'zgartirishning qanday amallariga ruxsat berish yoki man etish kabi odatlarni belgilaydi. Axborot xavfsizligi tizimlari, axborotni shifrlash va dekodlash yordamida ma'lumotlarni xavfsizligi ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Bu tizimlar, xavfsizligi oshirilgan yoki hujum qilinishiga urinayotgan tarmoqlarni aniqlaydi. Shuningdek, biometrik tekshiruv usullari kabi qo'shimcha tizimlar, ma'lumotlarni xavfsizlik bilan muhofaza qilishda ham muhim o'rin tutadi.

Axborot xavfsizligi, sayoxat tarmoqlari, hujum va viruslar kabi xavfli ta'sirchilardan ma'lumotlarni himoya qilishni talab etadi. Bu muhim tushuncha, sayoxat tarmoqlar va hujumlarni to'xtatish, virusni aniqlash va o'chirish va o'z ichiga olgan xavfsizlik protokollarini muvofiqlashish yordamida amalga oshiriladi. Xavfsizlikning turlari va ularning tushunchalari . Axborot tizimlari va kompyuter tarmoqlarining xavfsizligi maqsadga muvofiq yechilishi zarurdir. Xavfsizlikning turli ko'rinishlari va ularning tushunchalari quyidagicha: 1. Fizikaviy xavfsizlik : Bu turdagi xavfsizlik kompyuterlarning va tizimlarning fizikaviy tarzda muhofazasi bilan bog'liqdir. Bu tarzda xavfsizlik uni muhofaza qilish va boshqa zararli ta'sirlardan himoya qilish bilan bog'liqdir. 2. Tarmoq xavfsizligi: Tarmoq xavfsizligi, tarmoq ustida o'tkazilayotgan ma'lumotlarni huzurli ravishda o'tkazishini ta'minlash bilan bog'liqdir. Bu turlarda xavfsizlik masalalari, tarmoq xavfsizligi sohasida ishlab chiqilgan xavfsizlik protokollari va shifrlash algoritmlari orqali yechiladi. 3. Ma'lumotlar bazasi xavfsizligi: Bu turdagi xavfsizlik ma'lumotlar bazasidagi ma'lumotlarni himoya qilishga, ularni hech kimning foydalanishiga yoki yozuvlarini ochishiga ta'minlashga qaratiladi. Ma'lumotlar bazasi xavfsizligi, shifrlash protokollari, so'rov tahlil qilishni kuzatish, ma'lumotlar bazasiga foydalanuvchilar kirishlarini nazorat qilish va qayta tiklash tizimlari kabi usullar yordamida yechiladi. 4. Internet xavfsizligi: Bu turdagi xavfsizlik internetdagi faoliyatlar, saytlar va onlayn platformalar uchun zarurdir. Ushbu turdagi xavfsizlik faoliyatlarni ko'chirish, foydalanuvchilar o'rtasidagi munosabatlarni himoya qilish, shaxsiy ma'lumotlarni himoya qilish kabi turli xavfsizlik masalalarini yechish bilan bog'liqdir. 5. Dasturiy xavfsizlik: Dasturiy xavfsizlik, kompyuter dasturlari va tizimlariga yaxshi muntazamla mashinalar, tizimlar va o'zaro aloqalarni ta'minlash bilan bog'liqdir. Dasturiy xavfsizlik muhim ahamiyatga ega, chunki bitta dastur yoki tizimning nusxalari ko'p joylarda saqlanishi mumkin va har bir nusxada xavfsizlik tizimlari uyg'unlashtirilishi kerak. 6. Biometrik xavfsizlik: Bu turdagi xavfsizlik biometrik ma'lumotlarni himoya qilish uchun shaxsiy ma'lumotlarni yoki kimliklarni isbotlashda ishlatiladigan shakllarni o'z ichiga oladi. Biometrik xavfsizlik usullari, insonning fizikaviy xususiyatlari, masalan, qo'l izi, yuz va ko'z quruqlari, tizimga kirishni tekshirishda yoki shaxsiy ma'lumotlarni tasdiq etishda ishlatiladi. 7. Kibernetik xavfsizlik: Sibernetik xavfsizlik, kompyuterlar, internet, tarmoqlar, dasturlar va boshqa elektronik vositalar orqali amalga oshirilgan jinoyatlar va zararli ta'sirlar bilan bog'liqdir. Ushbu turdagi xavfsizlik kompyuter viruslaridan himoyalash, hackerlar va crackerlar qarshisida muhofaza qilish, DDoS atakalari va boshqa zararli ta'sirlar uchun shaxsiy va tarmoq xavfsizligi masalalari yechiladi.

O'xshashlar

Avtomatlashtirilgan axborot so’rov tizimlarining arxitikturasi

Axborot tizimlarida zamonaviy dasturlash tillarining tahlili

Kompyuter tizimlari turli texnologiyalari. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarining tasnifi

Axborot texnologiyasi evolutsiyasi, axborot tizimlari

Axborot tizimlarini modellashtirish Axborot tizimlarini modellashtirish