“AVTOSALON” MA’LUMOTLAR BAZASINI LOYIHALASH
![1MA’LUMOTLAR BAZASINI BOSHQARISH TIZIMLARI
FANIDAN
“AVTOSALON” MA’LUMOTLAR BAZASINI
LOYIHALASH MAVZUSIDA](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_1.png)
![2Mundarija.
Kirish ..................................................................................................................... 2
2. Nazariy qism
2.1 Ma’lumotlar bazasi tushunchasi va MBBT.....................................................4
3. Amaliy qism
3.1 “Avtosalon” ma`lumotlar bazasining infologik modeli..................................10
3.2 “Avtosalon” ma`lumotlar bazasining datalogik modeli..................................13
4. Avtosalon ma`lumotlar bazasini SQL tili yordamida yaratish ......................... 24
5.Xulosa… ............................................................................................................ 30
6.Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati .................................................................... 31](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_2.png)
![3Kirish
Bugungi kunda mamlakatimizda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini
qo‘llamaydigan korxonalar deyarli qolmadi va ulardan aksariyatining hozirgi
vaqtdagi muammosi u yoki bu jarayonlarni avtomatlashtirilmaganligida emas,
balki uzoq muddatli rejalarsiz amalga oshirilgan, ko‘r-ko‘rona avtomatlashtirish
oqibatidir.Hisoblash texnikasi va dasturiy ta'minotni rejasiz xarid qilish, mayda
kompaniyalarda yangilanmaydiga biznes takliflarga buyurtma berilishi va ularning
joriy etilishi, turli bo‘linmalarga joriy etilgan bir vazifani hal etish uchun turli
takliflarning mavjudligi, har xil segmentlangan tarmoqlarni ma'muriylashtirish va
himoyalash muammolari — bularning barchasi turli kompaniyalar
axborotkommunikatsiya texnologiyalar bo‘linmalari rahbarlari duch keladigan
muammolar jumlasiga kiradi. AKTning rivojlanishi raqamli va matnli axborotga
ishlov berishning barcha texnik vositalarini firma ichidagi yagona axborot tizimiga
birlashtirish imkonini berdi. Bir vaqtning o‘zida hisoblash texnikasi va matnli
axborotlarga avtomatlashtirilgan tarzda ishlov berish vositalaridan foydalanishga
asoslangan axborot tizimi eng samarali hisoblanmoqda.Korxona faoliyati
mobaynida ko‘p hajmdagi axborotlarni to‘playdi, ularni tezda qidirib topish esa
ushbu axborot samarali joylashtirilgan va saqlangan taqdirda mumkin bo‘ladi.
Ma'lumotlar bazasi firmaning ishlab chiqarish-sotish bo‘linmalarining xo‘jalik
faoliyatini tavsiflovchi statistik ko‘rsatkichlar majmuini, shuningdek, firma
rivojlanishining holati va tendensiyalariga ta'sir ko‘rsatuvchi barcha omillarga
nisbatan materiallarni o‘z ichiga oladi. Ma'lumotlar bazasi uchun statistik
ko‘rsatkichlar to‘plami puxta ishlab chiqiladi va firmaning faoliyat ko‘rsatishi
natijalari va istiqbollarini chuqur iqtisodiy tahlil qilish uchun zarur bo‘lgan
ko‘rsatkichlarni qamrab oladi. Odatda ma'lumotlar bazasini shakllantirishda
ma'lumotlarni saqlash va yangilash tizimi to‘g‘risidagi masala ham hal etiladi.
Bugungi kunda elektron hujjat aylanishi axborot taqdim etishning asosiy usuliga
aylandi. Elektron hujjat aylanishi tizimidan foydalanish orqali qog‘oz hujjatlar
bilan ishlash jarayonida yuzaga keladigan ko‘plab tashkiliy va texnologik
cheklovlarni bartaraf etish mumkin. Bu esa hujjatlar bilan ishlash
samaradorligi,boshqarish sifatini oshirish, axborotni ishonchli himoya qilishni
ta’minlash imkonini beradi. Elektron hujjat aylanishi tizimlari nafaqat bitta
korxona miqyosida, balki mamlakat iqtisodiyotining barcha jabhalarida qo‘llanishi
lozim.](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_3.png)
![42.1 Ma’lumot bazasi tushunchasi va MBBT
Informatsion texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining
tobora ortib borishi, ma’lumotlarning tez o’zgarishi kabi holatlar
insoniyatni bu ma’lumotlarni o’z vaqtida qayta ishlash choralarini qidirib
topishga undaydi.
Ma’lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun ma’lumotlar bazasi (MB)
ni yaratish, so’ngra undan keng foydalanish bugungi kunda dolzarb bo’lib
qolmoqda.
Ma’lumotlar bazasi – bu o’zaro bog’langan va tartiblangan ma’lumotlar
majmuasi bo’lib, u ko’rilayotgan ob’ektlarning xususiyatini, holatini va
ob’ektlar o’rtasidagi munosabatni ma’lum sohada tavsiflaydi.
Darhaqiqat, hozirgi kunda inson hayotida MBda kerakli axborotlarni
saqlash va undan oqilona foydalanish juda muhim rol o’ynaydi. Sababi:
jamiyat
taraqqiyotining qaysi jabhasiga nazar solmaylik o’zimizga kerakli
ma’lumotlarni olish uchun, albatta, MBga murojaat qilishga majbur bo’lamiz.
Demak, MBni tashkil qilish axborot almashuv texnologiyasining eng dolzarb hal
qilinadigan muammolaridan biriga aylanib borayotgani davr taqozasi.Ma’lumki,
MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli ko’rinishda
foydalanish juda qiyin edi. Programma tuzuvchilar ma’lumotlarini shunday
tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina o’rinli bo’lardi. Har
bir yangi masalani hal qilishda ma’lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu hol
yaratilgan programmalardan foydalanishni qiyinlashtirar edi. Shuni qayd qilish
lozimki, MBni yaratishda ikkita muhim shartni hisobga olmoq zarur:
ma’lumotlarning turi va ko’rinishi ularni qo’llaydigan programmalarga bog’liq
bo’lmasligi lozim, ya’ni MBga yangi ma’lumotlarni kiritganda yoki
ma’lumotlar turini o’zgartirganda, programmalarni o’zgartirish talab etilmasligi
lozim; MBdagi kerakli ma’lumotni bilish yoki izlash uchun biror programma
tuzishga hojat qolmasin.Shuning uchun ham MBni tashkil etishda ma’lum
qonun va qoidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon axborot so’zini ma’lumot
so’zidan farqlaymiz, ya’ni axborot so’zini umumiy tushuncha sifatida qabul
qilib, ma’lumot deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hodisa sifatlarini
nazarda tutamiz. Bugungi kunda ma’lumotlarni eng ishonchli saqlaydigan
vositalardan biri hozirgi zamon kompyuterlaridir. Kompyuterlarda saqlanadigan
MB maxsus formatga ega bo’lgan muayyan tuzilmali fayl demakdir. Kompyuter
xotirasida har bir fayl yozuv deb ataladigan bir xil turdagi qismlardan iborat
bo’ladi. Yozuvo’zaro bog’langan ma’lumotlarning bir qismidir. Fayldagi
yozuvlar soni qaralayotgan ma’lumotning o’lchoviga bog’liq. Har bir yozuv esa](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_4.png)
![5maydon deb ataladigan bo’laklardan tashkil topadi. Maydon ma’lumotlarning
qisqa to’plamidan iborat bo’lishi lozim. Har bir maydon, o’zi ifodalaydigan
ma’lumotlariga ko’ra, biror nomga ega bo’ladi. MB tashkil qilish, ularga
qo’shimcha ma’lumotlarni kiritish va mavjud MBdan foydalanish uchun maxsus
MBlar bilan ishlaydigan programmalar zarur bo’ladi. Bunday programmalar
majmui ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemalari (MBBT) deb yuritiladi.
Aniqroq qilib aytganda, MBBT–bu ko’plab foydalanuvchilar tomonidan MBni
yaratish, unga qo’shimcha ma’lumotlarni kiritish va MBni birgalikda ishlatish
uchun zarur bo’lgan programmalar majmuidir. MBBSning asosiy tarkibiy
qismi–ma’lumotlar bo’lsa, boshqa tarkibiy qismi– foydalanuvchilardir. Bulardan
tashqari Hardware- texnik va Software-dasturiy ta’minoti ham MBBSning
samarali ishlashini ta’minlovchi tarkibiy qismlar hisoblanadi. Hardware tashqi
qo’shimcha qurilma iborat bo’lsa, programma qismi esa MB bilan
foydalanuvchi o’rtasidagi muloqotni tashkil qilishni amalga oshiradi. MBning
tuzilishi o’rganilayotgan ob’ektning ma’lumotlari ko’rinishi, ma’nosi, tuzilishi
va hajmiga bog’liq bo’ladi.
Odatda, foydalanuvchilar quyidagi kategoriyalarga
bo’linadilar: foydalanuvchi-programma tuzuvchi;
sistemali programma tuzuvchi;
ma’lumotlar bazasi administratori.
Bunda programma tuzgan foydalanuvchi MBBT uchun yozgan programmasiga
javob beradi, sistemali programma tuzuvchi esa butun sistemaning ishlashi uchun
javobgar hisoblanadi. U holda MB administratori sistemaning saqlanish holatiga va
ishonchliligiga javob beradi. MBBT quyidagicha tavsiflanadi:
Ispolnimost-Bajarilishlik, foydalanuvchi so’roviga hozirjavoblik bilan muloqotga
kirishish; Minimalnaya povtoryaemost- Minimal takrorlanishlik, MBdagi
ma’lumot iloji boricha kam takrorlanishi lozim, aks holda ma’lumotlarni izlash
susayadi; Yaxlitlik –axborotni MBda saqlash iloji boricha ma’lumotlar orasidagi
bog’liqlikni asragan holda bo’lgani, ayni muddao;
Bezopasnost–Xavfsizlik, MB ruxsat berilmagan kirishdan ishonchli himoya
qilingan bo’lishi lozim. Faqat foydalanuvchi va tegishli tashkilotgina
ma’lumotlarga kira olish va foydalanish huquqiga egalik qilishi mumkin;
Migratsiya–ba’zi bir ma’lumotlar foydalanuvchilar tomonidan tez ishlatilib
turiladi, boshqalari esa faqat talab asosida ishlatiladi. Shuning uchun ma’lumotlar
tashqi xotiralarda joylashtiriladi va uni shunday tashkil qilish kerakki, eng ko’p
ishlatiladigan ma’lumotlarga murojaat qilish qulay bo’lsin. Ma’lumotlar bazasini
boshqarish sistemasida har bir MB modeli quyidagi xususiyatlari bo’yicha
tavsiflanadi: Ma’lumotlar tuzilmalarining turi; Ma’lumotlar ustida bajariladigan
amallar; Butunlikning cheklanganligi.](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_5.png)
![6Ma‘lumotlar bazasi – bu ma’lum bir predmet sohasiga oid tizimlashtirilgan
(strukturalashtirilgan) ma’lumotlarning nomlangan to‘plamidir .
Ma’lumotlar bazasi - axborot tmzimlarining eng asosiy tarkibiy qismi bo‘lib
hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasidan foydalanish uchun foydalanuvchi ishini
engillashtirish maqsadida ma’lumotlar bazasini boshqarish trizimlari yaratilgan.
Bu tizimlar ma’lumotlar bazasini amaliy dasturlardan ajratadi. Ma’lumotlar
bazasini boshqarish tizimi (MBBT) -bu dasturiy va apparat vositalarining
murakkab majmuasi bo‘lib, ular yordamida foydalanuvchi ma’lumotlar bazasini
yaratish va shu bazadagi ma’lumotlar ustida ish yuritishi mumkin. Juda ko‘p
turdagi MBBT mavjud. Ular o‘z maxsus dasturlash tillariga ham ega bo‘lib, bu
tillarga SUBD buyruqli dasturlash tillari deyiladi. MBBTga Oracle, Clipper,
Paradox, FoxPro, Access va boshqalarni misol keltirish mumkin.
Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl (jadval) kabi elementlar
bilan chambarchas bog‘liq .
Maydon -bu ma’lumotlarni mantiqiy tashkil etishni elementar birligi bo‘lib, u
axborotni eng kichik va bo‘linmas birligi bo‘lgan rekvizitga mos keladi.
Maydonni tasvirlash uchun quyidagi tavsiflardan foydalaniladi:
Maydon nomi , masalan, familiyasi, ismi, tug‘ilgan sana, lavozimi, ish staji,
mutaxassisligi.
Ma’lumotlar bazasi tuzulmasining asosiy elementlari
Maydon turi, masalan, son (chislovoy), simvol, sana/vaqt (data/vremya), mantiqiy
(logicheskiy). Maydon uzunligi (o‘lchami), masalan, eng ko‘p simvollar sig‘imi;
Yozuv –bu mantiqiy bog‘langan maydonlar to‘plami. Yozuv tuzilishi uchun uning
tarkibiga kiruvchi maydolar tarkibi va joylashishi ketma-ketligi bilan aniqlanib,
ularni har biri ichida elementar yozuvlarning nusxasi deb ataladi. Yozuv
ob’ektning biror bir elementi haqida to‘liq ma’lumotni ifodalaydi.
Fayl (jadval) -bu bir xil tuzilmaga ega bo‘lgan yozuvning nusxalar to‘plamidir. U
o‘zicha har bir maydonda qiymatga ega.
10-Misol . STUDENT faylidagi (jadvalidagi) yozuvlarning mantiqiy strukturasini
tavsiflashga doir misolda ko‘rsatilgan. STUDENT faylidagi yozuvning tuzilishi
chiziqli bo‘lib, u o‘zgarmas uzunlikdagi yozuvlardan iborat. Yozuv maydonlari
takrorlanuvchi qiymatlar guruhiga ega emas. Maydon qiymatiga murojaat uning
nomeri bo‘yicha amalga oshiriladi. Ma’lumotlar bazasi bu quyidagilar to’plamini
saqlaydigan umumiy, birlashtirilgan kompyuter tuzilmasi:
Tashqi foydalanuvchi ma’lumotlari, ya’ni oxirgi foydalanuvchini qiziqtirgan
muhim faktlar;
Metadata (ma’lumotlar haqidagi ma’lumotlar), ular orqali oxirgi foydalanuvchi
ma’lumotlari birlashtiriladi va boshqariladi. Metadata ma’lumotlar
xarakteristikalarini va ma’lumotlar bazasida topilgan ma’lumotlarni bog’laydigan
munosabatlar to’plamini tavsiflaydi. Masalan, metama’lumotlar komponenti har
bir ma’lumot elementining nomi, har bir ma’lumot elementida saqlanadigan
qiymatlar turi (raqamlar, sana yoki matn) va ma’lumotlar elementini bo’sh
qoldirish mumkinligi kabi ma’lumotlarni saqlaydi.](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_6.png)
![7SQL ma'lumotlar bazasini boshqaruvchi vositadir. Bunday holda, asosiy
operatsiyalar jadvallar yaratish, jadvallarga eslatmalar qo'shish, yozuvlarni
o'zgartirish va o'chirish, jadvallardan yozuvlarni tanlash, jadvallarning tuzilishini
o'zgartirish kabilar bo’ladi.
SQL tilining o'zi operatorlar, iboralar va hisoblangan funktsiyalardan iborat.
Odatda operatorlar tomonidan ishlatiladigan zaрiralangan so'zlar odatda katta
harflar bilan yoziladi. Ularni kichik harflar bilan emas, balki katta harf bilan yozish
xatoga olib kelmaydi.
Operatorlar quyidagi guruhlarga bo'lingan:
1. Ma'lumotni aniqlash operatorlari (Data Definition Language,
DDL) iboralari:
CREATE ma'lumotlar bazasi obyekti yaratadi (ma'lumotlar bazasi, jadval,
ko'rinish, foydalanuvchi va boshqalar).
ALTER obyektni o'zgartiradi
DROP obyektni olib tashlaydi
2. Ma'lumotlar manipulyatsiyasi tili ( Data Manipulation
Language, DML) operatorlari
SELECT belgilangan shartlarga javob beradigan ma'lumotlarni tanlaydi
INSERT yangi ma'lumotlar qo'shadi
UPDATE mavjud ma'lumotlarni tahrirlaydi
DELETE ma'lumotlarni yo'q qiladi
3. Ma'lumotni boshqarish tili ( Data Control Language,
DCL) operatorlari
GRANT foydalanuvchi yoki guruhga obyektda muayyan operatsiyalarni
bajarishga ruxsat beradi
REVOKE avval berilgan ruxsatlarni bekor qiladi
DENY ruxsatdan ustun bo'lgan taqiqni belgilaydi
4. O‘tkazmalarni boshqarish tili ( Transaction Control Language, TCL)
COMMIT tranzaktsiyani qo'llaydi
ROLLBACK joriy operatsiya doirasida qilingan barcha o'zgarishlarni
qaytaradi
SAVEPOINT tranzaktsiyani kichik qismlarga ajratadi
SQL standartlari turli xil ma'lumotlar bazalari o'rtasida ma'lumotlar
bazalarini ko'chirish imkoniyatini beradi. Turli ma'lumotlar bazalari
o'zlarining SQL sintaksisidan foydalanadilar. Masalan, SQLite bir qator
ma'lumotlar turlarini tushunmaydi.
Turli xil ma'lumotlar bazalarida SQLni "protsessual" qilish uchun o'z
kengaytmalari mavjud. Ular saqlanadigan protseduralar va protsessual
qo'shimchalar tillari. Masalan, Oracle ma'lumotlar bazasida PL/SQL, PostgreSQL
PL/pgSQLdan foydalanadi.
Dialektlarning mavjudligiga qaramay, faqat DDL va DML-ni o'z ichiga
olgan so'rovlar odatda turli xil ma'lumotlar bazalari o'rtasida ko'chiriladi.
SQL opеratorlarini yozish. SQL dasturi - bu SQL ko'rsatmalarining oddiy chiziqli
ketma-ketligi. O'zining sof shaklida SQL tilida ma'lumotlar bazasiga so'rovlarni](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_7.png)
![8bajarish tartibini (sikllar, tarmoqlar, o'tishlar) boshqarish uchun operatorlar mavjud
emas.SQL iboralari quyidagilar yordamida tuzilgan:
- zahiralangan kalit so'zlar;
- jadvallar va jadval ustunlarining identifikatorlari (nomlari);
- ma'lumotlar bazasida ma'lumot qidirish mezonlarini shakllantirish va
natijada olingan jadvallardagi yacheykalar qiymatlarini hisoblash uchun
foydalaniladigan mantiqiy, arifmetik va satrli iboralar;
- iboralarda ishlatiladigan operatsiyalar va funktsiyalarning identifikatorlari
(nomlari). Barcha kalit so'zlar, funksiya nomlari va, qoida tariqasida, jadval va
ustun nomlari 7 bitli ASCII belgilar bilan ifodalangan (boshqacha aytganda, lotin
harflarida). SQL katta va kichik harflarni farq qilmaydi, masalan SELECT ,
Select , sELECT, select satrlari bir xil kalit so'zni ifodalaydi. Jadvallar va
ularning ustunlari nomlarini yaratish uchun harflar, raqamlar va _ (pastki chiziq)
belgisidan foydalanishga ruxsat beriladi, lekin ismning birinchi belgisi harf
bo'lishi kerak. Kalit so'zlar va funktsiyalar nomlaridan jadval identifikatorlari va
ustunnomlari sifatida foydalanish taqiqlanadi. Kalit so'zlar va funksiyalar
nomlarining to'liq ro'yxatini (va u juda ko’p) ma'lum bir MBBT hujjatlarida
topish mumkin. Operator kalit so'z fe'ldan boshlanadi (masalan, CREATE -
yaratish, UPDATE - yangilash, SELECT - tanlang va hokazo) va ; (nuqta-vergul)
belgisi bilan tugaydi. Murojaat erkin formatda yozilgan va bir nechta satrlardan
iborat bo'lishi mumkin. Operatordagi leksik birliklar uchun haqiqiy ajratuvchilar:
- bir yoki bir nechta bo'shliqlar,
- bir yoki bir nechta tab belgilar,
- bir yoki bir nechta belgilar yangi qator.
Qo'llanmada SQL ko'rsatmalarini tavsiflash uchun quyidagi shartlar
qo'llaniladi:
Zaxiralangan so'zlar katta harflar bilan yoziladi (masalan, SELECT, FROM,
WHERE).
O'zgaruvchilar (noaniq bo'lmagan belgilar) kursiv bilan yoziladi (masalan,
tabl_name, komp_kon ), ular haqiqiy operatorda terminal belgilarining
(identifikatorlari, ishlash belgilari, funktsiya nomlari va boshqalar) qurilishi bilan
almashtirilishi kerak.
Kvadrat qavslar ([...]) operatorning ixtiyoriy qismini o'z ichiga oladi, bu esa
haqiqiy operatorni yaratishda qoldirilishi mumkin (kvadrat qavsning o'zi operator
matniga kiritilmagan).
Vertikal chiziq (|) ikki yoki undan ko'p sintaktik tuzilmalarni tanlashni (yoki)
anglatadi (vertikal satrning o'zi operator matniga kiritilmagan). Belgilangan variant
(masalan, [ALL | DISTINCT} ichida) standartdir.
Belgilar ketma-ketligi ... oldingi vergul tuzilishining ixtiyoriy sonini (shu
jumladan nol) takrorlash imkoniyatini bildiradi. Belgilar haqiqiy operatorga
qurilishning har bir takrorlanishidan oldin ajratuvchi sifatida kiritilgan.
Afsuski, haqiqiy MBBT ishlab chiquvchilari SQL til standartlari talablariga
sharhlar nuqtai nazaridan to'g'ri kelmaydi. Shuning uchun, turli xil ma'lumotlar
bazalarida SQL tilidagi dasturlarning matnlarida foydalanilgan holda izohlarni](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_8.png)
![9quyidagicha belgilash mumkin:
juft minus (--) dan satr oxirigacha;
# belgisidan satr oxirigacha;
ketma-ketliklar o'rtasida / * va * / (C++ sharh uslubi).
SQL ma'lumotlar turlari. Ma'lumotlar bazasi jadvallari ustunlarida ma'lumotlarni
saqlash uchun SQL tilida ishlatiladigan ma'lumotlar turlari juda xilma-xildir.
Afsuski, o'ziga xos relatsion ma'lumotlar bazasini sotuvchilari o'zlarining versiyalari
va kengaytmalarini tatbiq etish orqali standart tomonidan qamrab olingan ko'plab
ma'lumotlar turlarini yaxshilashga intilishadi.
Quyidagi ma'lumotlar turlarini asosiy deb hisoblash lozim:
INT [(len)] - maksimal uzunligi len o’zharuvchisida berilgan 4 baytlik butun
son;
SMALLINT [(len)] - uzunligi 2 bayt bo'lgan, chiqarishda maksimal len
raqamlari bilan ifodalangan butun son;
FLOAT [(len, dec)] - o'nlik kasrdan keyin dec raqamlar bilan maksimal len
harflarida berilgan haqiqiy son;
CHAR (size) - o'lchamdagi belgilar bilan belgilangan uzunlikdagi
belgilar qatori;
VARCHAR (size) - o'zgaruvchan uzunlikdagi belgilar qatorining maksimal
o'lchamiga qadar bo'lgan belgilar;
BLOB (Binary Large OBject) - erkin (ikkilik) baytlar qatori (maksimal
hajmi bajarishga bog'liq, odatda 65535 bayt); ushbu ma'lumotlar turidan, masalan,
rasmlarni saqlash uchun foydalanish mumkin;
Date - astronomik sana;
TIME - bu astronomik vaqt.
Belgilar turg'unligi (masalan, CHAR va VARCHAR ) bitta apostrofga
biriktirilgan belgilar,
O'nli doimiy (masalan, FLOAT ) ilmiy izohda quyidagi tarkibiy qismlarning
ketma-ketligi sifatida yozilishi mumkin:
raqam belgisi;
nuqta bilan o'nli raqam;
belgi e;
ko’rsatkich belgisi (+ yoki -);
10 ning eksponenti rolini o'ynaydigan butun son.
Masalan, -0.123 kasr sonini -12.3e-2 deb yozish mumkin.
CHAR va VARCHAR ma'lumotlar turlari o'rtasidagi farq shundan iboratki,
jadvalda CHAR tipidagi satrlarni saqlash uchun aniq o'lchovli baytlar ishlatiladi
(saqlangan satrlarning tarkibi ancha qisqaroq bo'lishi mumkin), VARCHAR
tipidagi satrlar esa ajratilmagan (bo'sh) baytlarda jadvalda saqlanmaydi.](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_9.png)
![3.1. Avtosalon ma`lumotlar bazasini infologik modeli
Loyihalashtirilayotgan ma`lumotlar bazasida avtomobillar, yetkazib beruvchilar,
xodimlar, guruh nomlari, to`lovlar, foydalanuvchilar, to`lov qiymatlari, xaridor,
to`lov muddatlari haqida ma`lumotlarini saqlaymiz. Mohiyat-aloqa modelidan
foydalanib, quyidagi mohiyatlar aniqlandi: foydalanuvchi, tashkilot,
avtomobil, avtomobil modifikasiya, yetkazib beruvchi, xodimlar, to`lovlar,
to`lov qiymatlari, to`lov muddatlari, model, davlat, status, rang, aloqa, inson,
lavozim, model.
Foydalanuvchi mohiyati . Ro`yhatga olingan foydalanuvchilar haqidagi quyidagi
ma`lumotlarni saqlaydi: Foydalanuvchi tartib raqami, familiya, ism sharifi,
foydalauvchi logini va paroli, foydalanish huquqi belgilash.
Tashkilot mohiyati . Avtosalon haqidagi quyidagi ma`lumotlarni saqlaydi:
Avtosalo tartib raqami, nomi, manzili, telefon, faks, e-mail, bank rekvizeti, inn,
mfo.
Avtomobil mohiyati . Avtomobillar haqidagi quyidagi ma`lumotlarni saqlaydi:
tartib raqami, nomi ,marka, rangi, kelgan kuni, narxi, xaridor, avtomobil
modifikasiya, mijoz, yetkazib beruvchi mohiyati bilan bog`lanish uchun tartib
raqam.
Modifikasiya mohiyati . Avtomobil haqida batafsil quyidagi ma`lumotlarni
saqlaydi: tartib raqam, avtomobil tartib raqami avtomobil bilan mohiyat bilan
bog`lanish uchun, nomi, uzunligi, kengligi, balandlik, og`irligi, uzatish turi,
maksimal tezligi, dvigitel turi, dvigitel hajmi, yoqilg`i turi, yoqilg`i sarfi.
Xodimlar mohiyati. Avtosalon xodimlari haqida quyidagi ma`lumotlarni saqlaydi:
tartib raqam, Familiya , Ismi, Sharifi, tug`ilgan sanasi, ishga kirgan vaqti, sih haqi,
aloqa tartib raqami aloqa mohiyati bilan bog`lash uchun, lavomiz tartib raqami
lavozim mohiyat bilan bog`lash uchun
Yetkazib beruvchi mohiyati. Avtomobillarni yetkazuvchilar haqida quyidagi
ma`lumotlar saqlaydi: Yetkazuvchi tartib raqami, nomi, manzili, bank rekvizetlari,
inn, mfo, telefon raqami, faks, avtomobil mohiyati bilan bog`lanish uchun bilan
10](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_10.png)
![bog`lanish uchun tartib raqam.
Status mohiyati. Avtomobil holati(sotilgan, olib kelayotgan, sotib olinayotgan )
quyida ma`lumotlar saqlaydi: tartib raqami, status nomi.
Lavozim mohiyati. Xodimlar lavozim nomlari haqida ma`lumotlar saqlaydi: tartib
raqami, lavozim nomi.
Aloqa mohiyati. Aloqa ma`lumotlari haqida quyidagi ma`lumotlar saqlaydi: tartib
raqami, telefon, manzil, faks, e-mail inson tartib raqami xodim va mijozlar
mohiyatlari bilan bog`lash uchun.
Model mohiyati. Avtomobil modellari nomlari haqida ma`lumotlar saqlaydi: tartib
raqami, model nomi.
Rang mohiyati. Avtomobil ranglari nomlari haqida ma`lumotlar saqlaydi: tartib
raqami, rang nomi.
To`lov turi mohiyati. To`lovlar turi nomlari haqida ma`lumotlar saqlaydi: tartib
raqami, to`lov nomi.
Davlat mohiyati. Davlat nomlari haqida ma`lumotlar saqlaydi: tartib raqami,
davlat nomi.
Mijoz mohiyati. Mijozlar haqida ma`lumotlar saqlaydi: tartib raqami, familiya,
ismi, sharifi, inson tartib raqami inson mohiyati bilan bog`lanish uchun, avtomobil
tartib raqami avtomobil mohiyati bilan bog`lanish uchun.
To`lov mohiyati. To`lovlar haqida quyidagi ma`lumotlarni saqlaydi: Tartib raqami,
to`lov summasi, to`lov raqami,to`lov qilingan sana, banki, to`lov turi, plastik
kartaning egasini familiya va ismi xaridor mohiyati bilan bog`lanish uchun tartib
raqam.
To`lov muddati mohiyati . To`lovning muddatlari bo`yicha quyidagi ma`lumotlar
saqlaydi: tartib raqami, muddati, to`lov turi, xaridor mohiyati bilan bog`lanish
uchun tartib raqam.
Infologik modelni grafik ko`rinishini quyidagi rasmda ko`rish mumkin.
11](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_11.png)
![2.1.Rasm. Loyihalashtirilayotgan ma`lumotlar bazasining infologik modeli
12](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_12.png)
![3.2. Ma`lumotlar bazasini datalogik modeli
Ma`lumotlar bazasini quyida keltirilgan jadvallardan asosida shakllantiriladi. Bu
yerda jadvallarning tuzilishi, strukturasi va tasnifi keltirilgan.
Foydalanuvchi jadvali
Ro`yhatga olingan foydalanuvchilar haqida ma`lumotlarni saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot turi PKE
Y FKE
Y NOT
NUL
L UNIQU
E Tasnifi
user_id NUMBER X X X Kalit maydon
user_name VARCHAR 2 (6
4) X X Foydalauvchi
nomi
password VARCHAR 2 (6
4) X
familiya VARCHAR 2(5
0) X Foydalanuvchini
ng familiyasi
Ism VARCHAR 2(5
0) X Foydalanuvchini
ng
ismi
Sharif Foydalanuvchini
ng
otasining ismi
Adm NUMBER X Foydalanuvchi
statusi
id_avtomob
il NUMBER X X Agar
foydalauvchi
fakultet
doirasidagi
ma`lumotlardan
foydalanish
huquqi bo`lsa,
shu paramertda
avtomobil id
ko`rsatiladi.
13](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_13.png)
![Tashkilot jadvali
Bu jadval tashkilot ma`lumotlari saqlash uchun kerak.
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT
NULL UNIQUE Tasnifi
I d NUMBER X X X Kalit
maydon
Name VARCHAR(100) X X Avtosalon
nomi
short_name VARCHAR(25) X X Avtosalon
qichqa nomi
Direktor VARCHAR(100) X X Avtosalon
rahbari F.I.O
Buxgalter VARCHAR(100) X X Avtosalon
rahbari bosh
buxgalteri
Hisob
raqami VARCHAR(100) X X Bank hisob
raqami
Manzil VARCHAR(500) X X Avtosalon
yuridik
manzili
Telefon VARCHAR(25) X Avtosalon
yuridik
telefon
raqami
Faks VARCHAR(25) X Avtosalon
faks raqami
INN INT(20) X Avtosalon
soliq
to`lovchining
identifikasiya
raqami
INN INT(20) X Avtosalon
MFO raqami
14](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_14.png)
![Avtomobil jadvali
Ro`yhatdan o`tkazilgan avtomobil haqida ma`lumotlarni saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot turi PKE
Y FKE
Y NOT
NUL
L UNIQU
E Tasnifi
Avtomobil_id NUMBER X X X Kalit
maydon
Marka NUMBER X X Avtomobil
markasi
Model VARCHAR( 250
) X X Avtomobil
modeli
Rang_id NUMBER X X X Avtomobil
rangi
Yetkazuvchi_i
d NUMBER X X X Yetkazuvch
i haqida
ma`lumot
Narxi NUMBER X X
Holat_Id NUMBER X X X Holat
jadvali
bilan
bog`lash
uchun
Xaridor_Id NUMBER X Xaridor
jadvali
bilan
bog`lash
bilan
Avtomobil modifikasiyasi jadvali
Avtomobil tuzilmasi haqida ma`lumotlarni saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot
turi PKE
Y FKE
Y NOT
NUL
L UNIQU
E Tasnifi
Modifikasiya_Id NUMBER X X X Kalit
maydon
avtomobil_Id NUMBER X X X Kalit
maydon.
15](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_15.png)
![Avtomobil
jadvali bilan
bog`lash
uchun
Uzunlik VARCHAR2 X X Avtomobil
kuzov
o`lchami
Kenglik NUMBER X X Avtomobil
kuzov
o`lchami
Balandlik NUMBER X X Avtomobil
kuzov
o`lchami
Miqdor VARCHAR X X Avtomobil
kuzov
o`lcham
miqdor
birligi
Og`irlik NUMBER X X Avtomobil
massa
o`lchami
Maksimal_tezlik NUMBER X X Avtomobil
tezlik
o`lchami
Dvigatel_turi VARCHAR(
250) X X Avtomobil
dvigatel turi
Dvigatel_hajmi VARCHAR(
100) X X Avtomobil
dvigatel
hajmi
Yoqilg`i_turi NUMBER X X X Avtomobil
dvigatel
yoqilg`i
haqida
ma`lumotni
olish uchun
yoqilg`i
jadvali bilan
bog`lash
Yoqilgi_Sarfi VARCHAR X X Avtomobil
dvigatel
yoqilg`i turi
16](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_16.png)
![yoqilg`i
jadvali bilan
bog`lash
uchun
Xaridor jadvali
Avtomobil xaridorlari haqida ma`lumotlarni saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot turi PKE
Y FKE
Y NOT
NUL
L UNIQU
E Tasnifi
Xaridor_id NUMBER X X X Kalit
maydon
Familiya VARCHAR 2(50
) X Xaridornin
g
familiyasi
Ism VARCHAR 2(50
) X Xaridornin
g
ismi
Sharifi VARCHAR 2(50
) X Xaridornin
g
otasining
ismi
pasport_seriya
si VARCHAR 2(2) X Xaridornin
g pasport
seriyasi
pasport_raqam
i NUMBER(8) X Xaridornin
g pasport
raqami
Telefon VARCHAR 2(15
) X Xaridornin
g telefon
raqami
Manzili VARCHAR 2(25
0) X X Xaridornin
g manzili
Tulov_id NUMBER X X To`lovlar
haqida
ma`lumotl
ar jadvali
bilan
bog`lash
17](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_17.png)
![uchun kalit
Xodimlar jadvali
Avtosalon xodimlari haqida ma`lumotlarni saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot turi PKE
Y FKE
Y NOT
NUL
L UNIQU
E Tasnifi
Xodim_id NUMBER X X X Kalit
maydon
Familiya VARCHAR 2(50) X Xodimnin
g
familiyasi
Ism VARCHAR 2(50) X Xodimnin
g
ismi
Sharifi VARCHAR 2(50) X Xodimnin
g
otasining
ismi
pasport_seriya
si VARCHAR 2(2) X Xodimnin
g pasport
seriyasi
pasport_raqam
i NUMBER(8) X Xodimnin
g pasport
raqami
Tug`ilgan sana DATE X X Xodimnin
g
tug`ilgan
sanasi
Kirgan_sana DATE X X Xodimnin
g ishga
kirgan
sanasi
Telefon VARCHAR 2(15) X Xodimnin
g telefon
18](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_18.png)
![raqami
Manzili VARCHAR 2(25
0) X X Xodimnin
g manzili
Lavozim_id NUMBER X X X Lavom
haqida
ma`lumot
olish
uchun
lavozim
jadvali
bilan
bog`lash
kaliti
Yetkazuvchi jadvali
Avtomobillar yektazib beruvchilar haqida ma`lumotlari saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot turi PKE
Y FKE
Y NOT
NUL
L UNIQU
E Tasnifi
yetkazuvchi_i
d NUMBER X X X Kalit
maydon
Nomi VARCHAR 2 ( 15
0 ) X X Yetkazuvch
i tashkilot
yoki firma
nomi
Qisqa _nomi VARCHAR 2 ( 20
) X X Yetkazuvch
i tashkilot
yoki firma
qisqa nomi
Hisob raqami VARCHAR(100
) X X Bank hisob
raqami
Manzil VARCHAR(500
) X X Yuridik
manzili
Telefon VARCHAR(25) X Yuridik
telefon
raqami
Faks VARCHAR(25) X
Faks raqami
INN INT(20) X soliq
19](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_19.png)
![to`lovchinin
g
identifikasiy
a raqami
INN INT(20) X MFO
raqami
Rang jadvali
Rang nomlari saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT
NULL UNIQUE Tasnifi
Rang_id NUMBER X X X Kalit
maydon
Nomi VARCHAR 2 ( 150 ) X X Rangning
nomlanishi
Model jadvali
Model nomlari saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT
NULL UNIQUE Tasnifi
Model_id NUMBER X X X Kalit
maydon
Nomi VARCHAR 2 ( 150 ) X X Modelning
nomlanishi
Holat jadvali
Holat nomlari saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT
NULL UNIQUE Tasnifi
holat_id NUMBER X X X Kalit
maydon
Nomi VARCHAR 2 ( 150
) X X Holatning
nomlanishi
20](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_20.png)
![Lavozim jadvali
Lavozim nomlari saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT
NULL UNIQUE Tasnifi
Lavozim
_id NUMBER X X X Kalit maydon
Nomi VARCHAR 2 ( 150 ) X X Lavozim ning
nomlanishi
Davlat jadvali
Davlat nomlarini saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT
NULL UNIQUE Tasnifi
Davlat _id NUMBER X X X Kalit
maydon
Nomi VARCHAR 2 ( 150
) X X Davlat
nomlari
Aloqa jadvali
Aloqa ma`lumotlarini nomlari saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT
NULL UNIQUE Tasnifi
aloqa _id NUMBER X X X Kalit
maydon
Manzil VARCHAR(500
) X X Manzil
ma`lumot
Telefon VARCHAR(25) X Telefon
raqami
Faks VARCHAR(25) X
Faks raqami
To`lovlar jadvali
To`langan to`lovlar haqida ma`lumotlarni saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot PKE FKE NOT UNIQU Tasnifi
21](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_21.png)
![turi Y Y NUL
L E
Id NUMBER X X X Kalit maydon
Tulov_turi NUMBER X To`lov turi
ko`rsatiladi. 1=
ko`rsatilsa naqd
pul to`lov,
2=plastik orqali
to`lov,
3=ko`rsatilsa pul
o`tkazish orqali
to`lov,
4=kredit orqali
to`lov
Tulov_raqami VARCHA
R 2(50) X To`lov pattasining
raqami
Tulov_sanasi DATE X To`lov pattasining
sanasi
Bank_name VARCHA
R 2(100) X To`lov o`tkazilgan
bank nomi
plastik_fio VARCHA
R 2(120) Plastik orqali
to`langan bo`lsa,
Plastik kartaning
egasi ko`rsatiladi.
Tulov_summa
si NUMBER X O`tkazilgan
pulning qiymati
ko`rsatiladi.
id_xaridor NUMBER X X Qaysi xaridorga
tegishli ekanligi
ko`rsatish uchun
maydon. Xaridor
jadvali bilan
bog`lash uchun.
Izohlar
Atribut- maydonning nomi.
Ma`lumot turi- maydonning yozuvining ma`lumoti turi.
PKEY -birlamchi kalitli maydon.
FKEY- ikkilamchi kalitli maydon.
NOTNULL -maydonni qiymati bo`sh yoki bo`sh bo`lmasligi ko`rsatiladi.
22](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_22.png)
![UNIQUE- maydonning yozuvlari unikal, ya`ni maydonning yozuvlarida bir xil
yozuvlar bo`lmasligi ko`rsatish uchun.
Tasnifi- maydon atributi haqida tasnif beriladi.
23](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_23.png)
![2.2.Rasm. Loyihalashtirilayotgan ma`lumotlar bazasining datalogik modeli
24](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_24.png)
![4. Avtosalon ma`lumotlar bazasini SQL tili yordamida yaratish
Yuqorida keltirilgan ma`lumotlar infologik va datalogik modellar asosida real
ma`lumotlar bazasini Ms access ma`lumotlar bazasini boshqarish tizimida yaratishni
qaraymiz. Quyida jadvalarni yaratish SQL tili orqali berilgan.
Xodimlar jadvali
CREATE TABLE [Xodimlar] (
Xodim_Id binary NOT NULL,
Inson_Id integer NOT NULL,
Lavozim_Id integer NOT NULL,
Tugilgan_kun text NOT NULL,
Ish_boshl_sana date NOT NULL,
Ish_haqi date NOT NULL,
CONSTRAINT [PK_XODIMLAR] PRIMARY KEY CLUSTERED
(
[Xodim_Id] ASC
) WITH (IGNORE_DUP_KEY = OFF)
)
Avtomobil jadvali
CREATE TABLE [Avtomobil] (
Avtomobil_Id integer NOT NULL,
Marka text NOT NULL,
Rangi text NOT NULL,
Yetkazib berish malumotlari text NOT NULL,
Sotish malumotlari text NOT NULL,
Narxi text NOT NULL,
Holat_Id integer NOT NULL,
Xaridor_Id integer NOT NULL,
25](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_25.png)
![CONSTRAINT [PK_AVTOMOBIL] PRIMARY KEY CLUSTERED
(
[Avtomobil_Id] ASC
) WITH (IGNORE_DUP_KEY = OFF)
)
Avtomobil modifikasiyasi jadvali
CREATE TABLE [Modifikatsiya] (
Modifikatsiya_Id integer NOT NULL,
Avtomobil_Id integer NOT NULL,
Uzunlik text NOT NULL,
Kenglik integer NOT NULL,
Balandlik text NOT NULL,
Miqdor text NOT NULL,
Ogirlik text NOT NULL,
Max_tezlik text NOT NULL,
Dvigatel_turi text NOT NULL,
Dvigatel_hajmi text NOT NULL,
Yoqilgi_turi text NOT NULL,
Yoqilgi_sarfi text NOT NULL,
CONSTRAINT [PK_MODIFIKATSIYA] PRIMARY KEY CLUSTERED
(
[Modifikatsiya_Id] ASC
) WITH (IGNORE_DUP_KEY = OFF)
)
Yetkazib beruvchilar jadvali
CREATE TABLE [Yetkazib beruvchi] (
Yetkazuvchi_Id integer NOT NULL,
26](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_26.png)
![Avtomobil_Id integer NOT NULL,
Malumotlar text NOT NULL,
Nomi text NOT NULL,
CONSTRAINT [PK_YETKAZIB BERUVCHI] PRIMARY KEY CLUSTERED
(
[Yetkazuvchi_Id] ASC
) WITH (IGNORE_DUP_KEY = OFF)
)
Xaridor ma`lumotlari jadvali
CREATE TABLE [Xaridor] (
Xaridor_Id integer NOT NULL,
Inson_Id integer NOT NULL,
Avtomobil_Id integer NOT NULL,
Xodim_Id integer NOT NULL,
Tulov_Id integer NOT NULL,
CONSTRAINT [PK_XARIDOR] PRIMARY KEY CLUSTERED
(
[Xaridor_Id] ASC
) WITH (IGNORE_DUP_KEY = OFF)
)
To`lov turi jadvali
CREATE TABLE [To'lov] (
Tulov_Id integer NOT NULL,
Nomi text NOT NULL,
CONSTRAINT [PK_TO'LOV] PRIMARY KEY CLUSTERED
(
[Tulov_Id] ASC
27](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_27.png)
![) WITH (IGNORE_DUP_KEY = OFF)
)
Inson jadvali
CREATE TABLE [Inson] (
Inson_Id integer NOT NULL,
Familiya text NOT NULL,
Ism text NOT NULL,
Sharif text NOT NULL,
CONSTRAINT [PK_INSON] PRIMARY KEY CLUSTERED
(
[Inson_Id] ASC
) WITH (IGNORE_DUP_KEY = OFF)
)
Mijoz jadvali
CREATE TABLE [Mijoz] (
Mijoz_Id integer NOT NULL,
Inson_Id integer NOT NULL,
Avtomobil_Id integer NOT NULL,
CONSTRAINT [PK_MIJOZ] PRIMARY KEY CLUSTERED
(
[Mijoz_Id] ASC
) WITH (IGNORE_DUP_KEY = OFF)
Ikkilamchi kalitlarni yaratish va bog`lanishlarni tashkil etish
ON UPDATE CASCADE
ALTER TABLE [Xaridor] CHECK CONSTRAINT [Xaridor_fk1]
28](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_28.png)
![ALTER TABLE [Aloqa ma'lumotlari] WITH CHECK ADD CONSTRAINT [Aloqa
ma'lumotlari_fk0] FOREIGN KEY ([Inson_Id]) REFERENCES [Inson]([Inson_Id])
ON UPDATE CASCADE
ALTER TABLE [Aloqa ma'lumotlari] CHECK CONSTRAINT [Aloqa
ma'lumotlari_fk0]
ALTER TABLE [Yetkazib beruvchi] WITH CHECK ADD CONSTRAINT
[Yetkazib beruvchi_fk0] FOREIGN KEY ([Avtomobil_Id]) REFERENCES
[Avtomobil]([Avtomobil_Id])
ON UPDATE CASCADE
ALTER TABLE [Yetkazib beruvchi] CHECK CONSTRAINT [Yetkazib
beruvchi_fk0]
ALTER TABLE [Avtomobil] WITH CHECK ADD CONSTRAINT
[Avtomobil_fk0] FOREIGN KEY ([Xaridor_Id]) REFERENCES [Xodimlar]
([Xodim_Id])
ON UPDATE CASCADE
ALTER TABLE [Avtomobil] CHECK CONSTRAINT [Avtomobil_fk0]
ALTER TABLE [Mijoz] WITH CHECK ADD CONSTRAINT [Mijoz_fk0]
FOREIGN KEY ([Inson_Id]) REFERENCES [Inson]([Inson_Id])
ON UPDATE CASCADE
ALTER TABLE [Mijoz] CHECK CONSTRAINT [Mijoz_fk0]
ALTER TABLE [Mijoz] WITH CHECK ADD CONSTRAINT [Mijoz_fk1]
FOREIGN KEY ([Avtomobil_Id]) REFERENCES [Avtomobil]([Avtomobil_Id])
ON UPDATE CASCADE
ALTER TABLE [Mijoz] CHECK CONSTRAINT [Mijoz_fk1]
ALTER TABLE [Holat] WITH CHECK ADD CONSTRAINT [Holat_fk0]
FOREIGN KEY ([Holat_Id]) REFERENCES [Avtomobil]([Holat_Id])
ON UPDATE CASCADE
29](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_29.png)
![ALTER TABLE [Holat] CHECK CONSTRAINT [Holat_fk0]
ALTER TABLE [Modifikatsiya] WITH CHECK ADD CONSTRAINT
[Modifikatsiya_fk0] FOREIGN KEY ([Avtomobil_Id]) REFERENCES [Avtomobil]
([Avtomobil_Id])
ON UPDATE CASCADE
ALTER TABLE [Modifikatsiya] CHECK CONSTRAINT [Modifikatsiya_fk0]
30](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_30.png)
![XULOSA
Bugungi kunda turli xil ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimlari mavjud.
Ularning barchasi turli xil vositalar va funktsiyalardan foydalanadi, lekin
ko'pincha barcha MBBTlar bir xil tushunchalarga asoslanadi. Shu sababli, ushbu
tushunchalar, texnika va usullarni ma'lumotlar bazasining butun sinfi uchun
umumlashtirish uchun men SQL dasturini tanladim.
Ushbu kurs ishining maqsadi uyali aloqa kompaniyasiningning avtomatlashtirilgan
boshqaruv tizimini ishlab chiqish edi.
Men tomonidan ishlab chiqilgan ilova har bir mijoz uchun to'lovlar va hisobdan
yechib olinganlar haqidagi ma'lumotlarni saqlaydi; uyali aloqa operatori bilan
shartnomalar tuzish va bekor qilish imkonini beradi; u yoki bu mijoz tomonidan
qilingan barcha qo'ng'iroqlarni to'ldirish. Hisobotlarni qabul qilish va ma'lumotlar
bazasidagi barcha jadvallarni ko'rish mumkin.
Kurs ishi natijasida mobil operator ma’lumotlar bazasiga tezkor kirish uchun
dastur ishlab chiqdim.
Ushbu kurs ishi natijasida SQL da ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimidan
foydalanish bo'yicha ko'nikmalarga ega bo'ldi.
“My SQL Serverda ma’lumotlarni o‘zgartirish operatorlari Insert, Update, Delete”
nazariy savoli yoritildi, My SQL Serverda ma’lumotlar bazasi ishlab chiqildi, kurs
ishi matni tuzildi.
Ishlab chiqilgan ilova korporativ serverdagi barcha ma'lumotlarni oddiygina
kiritish orqali ishni hujjatlar bilan almashtirish orqali uyali aloqa operatori
xodimlarining ishini soddalashtirishga mo'ljallangan. Va keyinchalik to'g'ridan-
to'g'ri serverda ma'lumotlar bilan ishlash, bu ma'lumotlarni qayta ishlash vaqtini
va tayyor ma'lumotni olishni sezilarli darajada kamaytiradi.
31](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_31.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1 Винкоп, С. Использование Microsoft SQL Server 7.0: специальное издание /
С. Винкоп. – СПб.: Издательский дом «Вильямс», 2001. – 816 с.
2 Хоторн, Р. Разработка баз данных Microsoft SQL Server 2000 на примерах /
Р. Хоторн. – М.: Бином, 2001. – 464 с.
3 Змитрович, А.И. Базы данных: учебное пособие для вузов / А.И. Змитрович.
– Мн.: Университетское, 1991. – 271 с.
4 Риордан, Р. Программирование в Microsoft SQL Server 2000. Шаг за шагом /
Р. Риордан. – М.: Эком, 2002. – 608 с.
5 Кренке, Д. Теория и практика построения баз данных / Д. Кренке. – 8-е изд.
– СПб.: Питер, 2003. – 800 с.
6. SQL Notes for Professionals-
goalcikker.com 7.Ma’ruza matnlari.
8. Sh.Nazirov, A. Nematov,R.Qobulov-Ma’lumotlar bazasi. Toshkent 2007.
9. Ibragimova S.B-Ma’lumotlar bazasi. Ma’lumotlar bazasini
boshqarish tizimlari.Toshkent-2016
10. Mingleyev Sh.-SQLda ma’lumotlarni qayta ishlash.
www.allbest.ru//
32](/data/documents/903f542d-d254-4539-854d-6653232e3627/page_32.png)
1MA’LUMOTLAR BAZASINI BOSHQARISH TIZIMLARI FANIDAN “AVTOSALON” MA’LUMOTLAR BAZASINI LOYIHALASH MAVZUSIDA
2Mundarija. Kirish ..................................................................................................................... 2 2. Nazariy qism 2.1 Ma’lumotlar bazasi tushunchasi va MBBT.....................................................4 3. Amaliy qism 3.1 “Avtosalon” ma`lumotlar bazasining infologik modeli..................................10 3.2 “Avtosalon” ma`lumotlar bazasining datalogik modeli..................................13 4. Avtosalon ma`lumotlar bazasini SQL tili yordamida yaratish ......................... 24 5.Xulosa… ............................................................................................................ 30 6.Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati .................................................................... 31
3Kirish Bugungi kunda mamlakatimizda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qo‘llamaydigan korxonalar deyarli qolmadi va ulardan aksariyatining hozirgi vaqtdagi muammosi u yoki bu jarayonlarni avtomatlashtirilmaganligida emas, balki uzoq muddatli rejalarsiz amalga oshirilgan, ko‘r-ko‘rona avtomatlashtirish oqibatidir.Hisoblash texnikasi va dasturiy ta'minotni rejasiz xarid qilish, mayda kompaniyalarda yangilanmaydiga biznes takliflarga buyurtma berilishi va ularning joriy etilishi, turli bo‘linmalarga joriy etilgan bir vazifani hal etish uchun turli takliflarning mavjudligi, har xil segmentlangan tarmoqlarni ma'muriylashtirish va himoyalash muammolari — bularning barchasi turli kompaniyalar axborotkommunikatsiya texnologiyalar bo‘linmalari rahbarlari duch keladigan muammolar jumlasiga kiradi. AKTning rivojlanishi raqamli va matnli axborotga ishlov berishning barcha texnik vositalarini firma ichidagi yagona axborot tizimiga birlashtirish imkonini berdi. Bir vaqtning o‘zida hisoblash texnikasi va matnli axborotlarga avtomatlashtirilgan tarzda ishlov berish vositalaridan foydalanishga asoslangan axborot tizimi eng samarali hisoblanmoqda.Korxona faoliyati mobaynida ko‘p hajmdagi axborotlarni to‘playdi, ularni tezda qidirib topish esa ushbu axborot samarali joylashtirilgan va saqlangan taqdirda mumkin bo‘ladi. Ma'lumotlar bazasi firmaning ishlab chiqarish-sotish bo‘linmalarining xo‘jalik faoliyatini tavsiflovchi statistik ko‘rsatkichlar majmuini, shuningdek, firma rivojlanishining holati va tendensiyalariga ta'sir ko‘rsatuvchi barcha omillarga nisbatan materiallarni o‘z ichiga oladi. Ma'lumotlar bazasi uchun statistik ko‘rsatkichlar to‘plami puxta ishlab chiqiladi va firmaning faoliyat ko‘rsatishi natijalari va istiqbollarini chuqur iqtisodiy tahlil qilish uchun zarur bo‘lgan ko‘rsatkichlarni qamrab oladi. Odatda ma'lumotlar bazasini shakllantirishda ma'lumotlarni saqlash va yangilash tizimi to‘g‘risidagi masala ham hal etiladi. Bugungi kunda elektron hujjat aylanishi axborot taqdim etishning asosiy usuliga aylandi. Elektron hujjat aylanishi tizimidan foydalanish orqali qog‘oz hujjatlar bilan ishlash jarayonida yuzaga keladigan ko‘plab tashkiliy va texnologik cheklovlarni bartaraf etish mumkin. Bu esa hujjatlar bilan ishlash samaradorligi,boshqarish sifatini oshirish, axborotni ishonchli himoya qilishni ta’minlash imkonini beradi. Elektron hujjat aylanishi tizimlari nafaqat bitta korxona miqyosida, balki mamlakat iqtisodiyotining barcha jabhalarida qo‘llanishi lozim.
42.1 Ma’lumot bazasi tushunchasi va MBBT Informatsion texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib borishi, ma’lumotlarning tez o’zgarishi kabi holatlar insoniyatni bu ma’lumotlarni o’z vaqtida qayta ishlash choralarini qidirib topishga undaydi. Ma’lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun ma’lumotlar bazasi (MB) ni yaratish, so’ngra undan keng foydalanish bugungi kunda dolzarb bo’lib qolmoqda. Ma’lumotlar bazasi – bu o’zaro bog’langan va tartiblangan ma’lumotlar majmuasi bo’lib, u ko’rilayotgan ob’ektlarning xususiyatini, holatini va ob’ektlar o’rtasidagi munosabatni ma’lum sohada tavsiflaydi. Darhaqiqat, hozirgi kunda inson hayotida MBda kerakli axborotlarni saqlash va undan oqilona foydalanish juda muhim rol o’ynaydi. Sababi: jamiyat taraqqiyotining qaysi jabhasiga nazar solmaylik o’zimizga kerakli ma’lumotlarni olish uchun, albatta, MBga murojaat qilishga majbur bo’lamiz. Demak, MBni tashkil qilish axborot almashuv texnologiyasining eng dolzarb hal qilinadigan muammolaridan biriga aylanib borayotgani davr taqozasi.Ma’lumki, MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli ko’rinishda foydalanish juda qiyin edi. Programma tuzuvchilar ma’lumotlarini shunday tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina o’rinli bo’lardi. Har bir yangi masalani hal qilishda ma’lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu hol yaratilgan programmalardan foydalanishni qiyinlashtirar edi. Shuni qayd qilish lozimki, MBni yaratishda ikkita muhim shartni hisobga olmoq zarur: ma’lumotlarning turi va ko’rinishi ularni qo’llaydigan programmalarga bog’liq bo’lmasligi lozim, ya’ni MBga yangi ma’lumotlarni kiritganda yoki ma’lumotlar turini o’zgartirganda, programmalarni o’zgartirish talab etilmasligi lozim; MBdagi kerakli ma’lumotni bilish yoki izlash uchun biror programma tuzishga hojat qolmasin.Shuning uchun ham MBni tashkil etishda ma’lum qonun va qoidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon axborot so’zini ma’lumot so’zidan farqlaymiz, ya’ni axborot so’zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma’lumot deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hodisa sifatlarini nazarda tutamiz. Bugungi kunda ma’lumotlarni eng ishonchli saqlaydigan vositalardan biri hozirgi zamon kompyuterlaridir. Kompyuterlarda saqlanadigan MB maxsus formatga ega bo’lgan muayyan tuzilmali fayl demakdir. Kompyuter xotirasida har bir fayl yozuv deb ataladigan bir xil turdagi qismlardan iborat bo’ladi. Yozuvo’zaro bog’langan ma’lumotlarning bir qismidir. Fayldagi yozuvlar soni qaralayotgan ma’lumotning o’lchoviga bog’liq. Har bir yozuv esa
5maydon deb ataladigan bo’laklardan tashkil topadi. Maydon ma’lumotlarning qisqa to’plamidan iborat bo’lishi lozim. Har bir maydon, o’zi ifodalaydigan ma’lumotlariga ko’ra, biror nomga ega bo’ladi. MB tashkil qilish, ularga qo’shimcha ma’lumotlarni kiritish va mavjud MBdan foydalanish uchun maxsus MBlar bilan ishlaydigan programmalar zarur bo’ladi. Bunday programmalar majmui ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemalari (MBBT) deb yuritiladi. Aniqroq qilib aytganda, MBBT–bu ko’plab foydalanuvchilar tomonidan MBni yaratish, unga qo’shimcha ma’lumotlarni kiritish va MBni birgalikda ishlatish uchun zarur bo’lgan programmalar majmuidir. MBBSning asosiy tarkibiy qismi–ma’lumotlar bo’lsa, boshqa tarkibiy qismi– foydalanuvchilardir. Bulardan tashqari Hardware- texnik va Software-dasturiy ta’minoti ham MBBSning samarali ishlashini ta’minlovchi tarkibiy qismlar hisoblanadi. Hardware tashqi qo’shimcha qurilma iborat bo’lsa, programma qismi esa MB bilan foydalanuvchi o’rtasidagi muloqotni tashkil qilishni amalga oshiradi. MBning tuzilishi o’rganilayotgan ob’ektning ma’lumotlari ko’rinishi, ma’nosi, tuzilishi va hajmiga bog’liq bo’ladi. Odatda, foydalanuvchilar quyidagi kategoriyalarga bo’linadilar: foydalanuvchi-programma tuzuvchi; sistemali programma tuzuvchi; ma’lumotlar bazasi administratori. Bunda programma tuzgan foydalanuvchi MBBT uchun yozgan programmasiga javob beradi, sistemali programma tuzuvchi esa butun sistemaning ishlashi uchun javobgar hisoblanadi. U holda MB administratori sistemaning saqlanish holatiga va ishonchliligiga javob beradi. MBBT quyidagicha tavsiflanadi: Ispolnimost-Bajarilishlik, foydalanuvchi so’roviga hozirjavoblik bilan muloqotga kirishish; Minimalnaya povtoryaemost- Minimal takrorlanishlik, MBdagi ma’lumot iloji boricha kam takrorlanishi lozim, aks holda ma’lumotlarni izlash susayadi; Yaxlitlik –axborotni MBda saqlash iloji boricha ma’lumotlar orasidagi bog’liqlikni asragan holda bo’lgani, ayni muddao; Bezopasnost–Xavfsizlik, MB ruxsat berilmagan kirishdan ishonchli himoya qilingan bo’lishi lozim. Faqat foydalanuvchi va tegishli tashkilotgina ma’lumotlarga kira olish va foydalanish huquqiga egalik qilishi mumkin; Migratsiya–ba’zi bir ma’lumotlar foydalanuvchilar tomonidan tez ishlatilib turiladi, boshqalari esa faqat talab asosida ishlatiladi. Shuning uchun ma’lumotlar tashqi xotiralarda joylashtiriladi va uni shunday tashkil qilish kerakki, eng ko’p ishlatiladigan ma’lumotlarga murojaat qilish qulay bo’lsin. Ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemasida har bir MB modeli quyidagi xususiyatlari bo’yicha tavsiflanadi: Ma’lumotlar tuzilmalarining turi; Ma’lumotlar ustida bajariladigan amallar; Butunlikning cheklanganligi.