KUTUBXONA ma’lumotlar bazasini loyihalash
![MA’LUMOTLAR BAZASI TEXNOLOGOYALARI FANIDAN
KUTUBXONA ma’lumotlar bazasini loyihalash_ mavzusida](/data/documents/e3837bc6-1141-43c6-abc6-7396477af4f8/page_1.png)
![Kirish
Biz axborot asrida yashamoqdamiz. Hozirgi kunda axborotni boshqarish juda
muhim tushunchaga aylanib bo’ldi. Axborot dunyosidagi eng asosiy vazifa – uni
qayta ishlashdir. Axborotni qayta ishlash esa eng murakkab jarayonlardan biridir.
Umuman olganda, ma’lumotlarni qayta ishlash deganda, ular ustida bajariladigan
amallar – saqlash, uzatish, tahrirdan o’tkazish kabilarni tushunishimiz mumkin.
Axborotlar ustida amallar bajarish uchun ularni bir joyga to’plash muhim
hisoblanadi. Axborotlar miqdori oz bo’lmaganligi sababli bu jarayon, albatta,
kompyuterlar yordamida amalga oshirilmoqda. Axborotlarning bir joyga
jamlanishi “ma’lumotlar bazasi” tushunchasini vujudga keltirdi.
Ma’lumotlar bazasi texnologiyalarining paydo bo’lishi va rivojlanishi tarixini
tor ma’noda qarab chiqaylik. Chunki bu tushuncha tarixi tushunchasi keng
ma’noda, insoniyat ma’lumotlarni saqlaydigan va ishlov beradigan har qanday
vositalar tarixiga umumlashtiriladi.
Ma’lumotlar bazasi tarixi tor ma’noda ma’lumotlar bazalarini an’anaviy
(zamonaviy) ma’noda ko’rib chiqadi. Ushbu tushuncha paydo bo’lishiga 1955-
yilda dasturlashtiriladigan yozuv uskunalari paydo bo’lgani bilan bog’lash
mumkin. Bu vaqtda dasturiy ta’minot fayllarga asoslangan yozuvlarni qayta
ishlash modelini qo’llab-quvvatlar edi. Ma’lumotlarni saqlash uchun
perfokartalardan foydalanilgan [1]. Internet tarmog’ining ma’lumotlar bazasi 1960-
yillarning o’rtalarida paydo bo’ldi. Ma’lumotlar bazasidagi operatsiyalar
terminallar yordamida interaktiv ravishda qayta ishlandi. Keyingi muhim qadam
Edgar Koddning ishi tufayli 1970-yillarning boshlarida relyatsion ma’lumotlar
modelining paydo bo’lishi bilan bog’liq. Kodd ishi amaliy ma’lumotlar bazasi
texnologiyasini matematika va mantiq bilan chambarchas bog’lash uchun yo’l
ochdi. “Ma’lumotlar bazasi” atamasi 1960-yillarning boshlarida paydo bo’lgan,
garchi dastlab bu tushuncha sun’iy intellekt tizimlari nuqtai nazaridan tor ma’noda
tushunilgan bo’lsa-da, 1964-1965-yillarda SDC tomonidan tashkil qilingan
simpoziumlarda joriy etilgan. Ushbu atama zamonaviy ma’noda faqat 70-yillarda
keng qo’llanilgan.](/data/documents/e3837bc6-1141-43c6-abc6-7396477af4f8/page_2.png)
![1. Ma’lumot bazasi tushunchasi
Bugungi dunyoda ma’lumotlar har xil va keng tarqalgan. Ma’lumotlar bazasi
ma’lumotlarni saqlash va boshqarishning eng yaxshi usuli hisoblanadi.
Ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni doimiy ravishda va xavfsiz tarzda almashishni
ta’minlaydi.
Ma’lumotlar nafaqat keng yoyilgan va keng tarqalgan hamdir. Bu
tashkilotlarning yashashi va rivojlanishi uchun ham zarurdir. Masalan, OTM
o’zining professor-o’qituvchilari, fakultetlari, tegishli yo’nalishlari va
mutaxassisliklari hamda talabalari haqida hech qanday ma’lumotga ega
bo’lmasdan turib rivojlanishi mumkinmi, degan savolni o’rtaga qo’yib ko’raylik.
Barcha OTMlar ushbu turdagi ma’lumotlarni saqlashlari kerak. Muhim ahamiyatga
ega bo’lganidek, ular kerak bo’lganda qaror qabul qiluvchilar uchun
ma’lumotlarga ega bo’lishlari kerak. Ishonch bilan aytish mumkinki, OTMning
barcha axborot tizimlarining maqsadi ularga axborotni tashkiliy manba sifatida
ishlatishga yordam berishdir. Ushbu tizimlarning barchasida ma’lumotlarni
yig’ish, saqlash, umumlashtirish, boshqarish va tarqatish turadi.
Ma’lumotlar bazasi – tegishli ma’lumotlar to’plamini o’z ichiga olgan
umumiy, birlashgan kompyuter tuzilmasi[6].
Axborot tizimining turiga va masalaning qo’yilishiga qarab, bu ma’lumotlar
bir yoki ikki mavzudagi bir necha megabaytdan biznesning ichki va tashqi
muhitidagi yuzlab mavzularni qamrab oladigan terabaytgacha o’zgarishi mumkin.
Ma’lumotlar bazalari, kompyuterlarga asoslangan tizimlarga ma’lumotlarni
tezda saqlash, boshqarish va olish imkonini beradigan ixtisoslashgan tuzilmalardir.
Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl atamalari bilan bog’liq.
Maydon – bu saqlanadigan ma’lumotlarning eng kichik birligi. Tipik
ma’lumotlar bazasida bir qancha tiplarning yoki saqlanadigan maydonlarning har
birini tavsiflovchi ko’plab nusxalari (occurrence yoki instance) mavjud. Masalan,
OTMlar haqida ma’lumot mavjud bo’lgan ma’lumotlar bazasida "OTM raqami"
nomi bilan saqlanadigan maydon turini o’z ichiga olishi mumkin va ma’lumotlar](/data/documents/e3837bc6-1141-43c6-abc6-7396477af4f8/page_3.png)
![bazasida tavsiflangan OTMlarning har bir turi uchun (fakultetlar, yo’nalishlar,
guruhlar, talabalar va boshqalar) ushbu saqlanadigan maydonning alohida nusxasi
mavjud bo’ladi.
Yozuv – bu tegishli saqlanadigan maydonlar to’plamidir. Bunday holda,
saqlangan yozuvning nusxasi saqlanadigan maydonlarning tegishli nusxalari
guruhidan iborat.
Fayl - bu bir xil turdagi saqlangan yozuvlarning barcha mavjud nusxalari
to’plami. Oddiylik uchun har qanday berilgan fayl faqat bitta turdagi saqlanadigan
yozuvlarni o’z ichiga olishi mumkin deb qabul qilinadi. Ushbu soddalashtirish
keyingi mulohazalarga jiddiy ta’sir ko’rsatmaydi.
Ma’lumotlar bazasini loyihalash uchun axborot va ma’lumotlar o’rtasidagi
farqni tushunib olish kerak.
Axborot - bu ma’lumotlarning ma’nosini ochib berish uchun qayta ishlash
natijasidir. Axborotdan qaror qabul qilish uchun asos sifatida foydalanish mumkin.
Masalan, OTM professor-o’qituvchilari haqidagi ma’lumotlarning qisqacha tavsifi
attestatsiya organlariga OTM uchun attestatsiyani o’tkazish yoki o’tkazmaslikni
belgilashda foydali bo’lgan tushunchalarni beradi.
Ushbu misoldan ko’rinib turibdiki, ma’lumot o’z vaqtida va aniq
ma’lumotlarni talab qiladi. Bunday ma’lumotlar to’g’ri yaratilishi va ularga kirish
va qayta ishlash oson bo’lgan formatda saqlanishi kerak. Bundan tashqari, har
qanday asosiy manba kabi ma’lumotlar muhiti ehtiyotkorlik bilan boshqarilishi
kerak.
Ma’lumotlarni boshqarish - bu ma’lumotlarning to’g’ri yaratilishi,
saqlanishi va olinishiga qaratilgan qoidalar [6]. Ma’lumotlar muhim rol o’ynashini
hisobga olib, ma’lumotni boshqarish har qanday biznes, davlat idorasi, xizmat
ko’rsatish tashkiloti yoki xayriya faoliyatining asosiy yo’nalishi ekanligi biz to’liq
anglashimi lozim.
Ma’lumotni samarali boshqarish odatda kompyuter ma’lumotlar bazasidan
foydalanishni talab qiladi. Ma’lumotlar bazasi bu quyidagilar to’plamini
saqlaydigan umumiy, birlashtirilgan kompyuter tuzilmasi:](/data/documents/e3837bc6-1141-43c6-abc6-7396477af4f8/page_4.png)
![ Tashqi foydalanuvchi ma’lumotlari, ya’ni oxirgi foydalanuvchini
qiziqtirgan muhim faktlar;
Metadata (ma’lumotlar haqidagi ma’lumotlar [6]), ular orqali oxirgi
foydalanuvchi ma’lumotlari birlashtiriladi va boshqariladi.
Metadata ma’lumotlar xarakteristikalarini va ma’lumotlar bazasida topilgan
ma’lumotlarni bog’laydigan munosabatlar to’plamini tavsiflaydi. Masalan, meta-
ma’lumotlar komponenti har bir ma’lumot elementining nomi, har bir ma’lumot
elementida saqlanadigan qiymatlar turi (raqamlar, sana yoki matn) va ma’lumotlar
elementini bo’sh qoldirish mumkinligi kabi ma’lumotlarni saqlaydi. Metadata
ma’lumotlarning qiymati va ishlatilishini to’ldiruvchi va kengaytiradigan
ma’lumotlarni taqdim etadi. Qisqa qilib aytsak, metadata ma’lumotlar bazasida
ma’lumotlarning yanada to’liq tasvirini taqdim etadi.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) bu ma’lumotlar bazasi
tuzilishini boshqaruvchi va unda saqlanadigan ma’lumotlarga kirishni
boshqaradigan dasturlar to’plami. Qaysidir ma’noda ma’lumotlar bazasi juda
yaxshi tashkillashtirilgan elektron topshirish kabinetiga o’xshaydi, unda kuchli
dasturiy ta’minot (MBBT) kabinet tarkibini boshqarishga yordam beradi.
Ma’lumotlar bazasining turlari. Har bir ma’lumotlar bazasi ma’lum bir
ma’lumot to’plamini saqlaydi va ma’lum maqsadda foydalaniladi. Yillar o’tishi
bilan, ma’lumotlar bazalaridan texnologiya va innovatsion foydalanish rivojlanib
borgan sari ma’lumotlar bazalarini tasniflashda turli xil usullar qo’llanilmoqda.
Masalan, ma’lumotlar bazalari qo’llab-quvvatlanadigan foydalanuvchilar soni,
ma’lumotlar joylashgan joyda, saqlanadigan ma’lumotlar turi, ma’lumotlardan
maqsadli foydalanish va ma’lumotlar tuzilish darajasi bo’yicha tasniflanishi
mumkin.
Foydalanuvchilar soni ma’lumotlar bazasi bitta foydalanuvchi yoki ko’p
foydalanuvchi sifatida tasniflanganligini aniqlaydi. Bitta foydalanuvchi
ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida faqat bitta foydalanuvchini qo’llab-
quvvatlaydi. Boshqacha aytganda, agar A foydalanuvchisi ma’lumotlar bazasidan
foydalansa, B va C foydalanuvchilari A foydalanuvchisini kutib turishlari kerak.](/data/documents/e3837bc6-1141-43c6-abc6-7396477af4f8/page_5.png)
![Bunga javoban, ko’p foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida bir
nechta foydalanuvchilarni qo’llab-quvvatlaydi. Ko’p foydalanuvchi ma’lumotlar
bazasi nisbatan kam miqdordagi foydalanuvchilarni (odatda 50 dan kam) qo’llab-
quvvatlasa, tashkilotning ishchi guruhi ma’lumotlar bazasi deb ataladi.
Ma’lumotlar bazasi butun tashkilot tomonidan ishlatilganda va ko’plab bo’limlarda
(50 dan ortiq, odatda yuzlab) foydalanuvchilarni qo’llab-quvvatlasa, ma’lumotlar
bazasi korxonabazasi deb nomlanadi.
Joylashuv ma’lumotlar bazasini tasniflash uchun ham ishlatilishi mumkin.
Masalan, bitta saytda joylashgan ma’lumotlarni qo’llab-quvvatlaydigan
ma’lumotlar bazasi markazlashtirilgan ma’lumotlar bazasi deb ataladi. Bir nechta
turli saytlarda tarqatilgan ma’lumotni qo’llab-quvvatlaydigan ma’lumotlar bazasi
taqsimlangan ma’lumotlar bazasi deb ataladi.
Markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan (tarqatilgan) ma’lumotlar bazasi
ma’lumotlar bazasini amalga oshirish va boshqarish uchun aniq belgilangan
infratuzilma (apparat, operatsion tizimlar, tarmoq texnologiyalari va boshqalar)ni
talab qiladi. Odatda, infratuzilmaga ma’lumotlar bazasini yaratadigan va
ishlaydigan tashkilot egalik qiladi va xizmat qiladi. Ammo so’nggi yillarda bulutli
ma’lumotlar bazalaridan foydalanish tobora ommalashib bormoqda. Bulutli
ma’lumotlar bazasi - bu Microsoft Azure yoki Amazon AWS kabi bulutli
ma’lumotlar xizmatlaridan foydalanib yaratilgan va saqlanadigan ma’lumotlar
bazasi. Uchinchi tomon yetkazib beruvchilari tomonidan taqdim etiladigan ushbu
xizmatlar ma’lumotlar bazasi uchun ishlashning aniq choralarini (ma’lumotlarni
saqlash hajmi, talab qilinadigan o’tkazuvchanlik va mavjudlik) ta’minlaydi, lekin
uni amalga oshirish uchun asosiy infratuzilmani ko’rsatishi shart emas.
Ba’zi bir kontekstlarda ma’lumotlar bazalarini tasniflashning mashhur usuli
ularda saqlanadigan ma’lumotlar turiga qarab belgilanadi. Ushbu mezondan
foydalangan holda ma’lumotlar bazalari ikki toifaga guruhlanadi:
umumiymaqsadlar va aniq bir sohaga asoslangan ma’lumotlar bazalari. Umumiy
maqsadga asoslangan ma’lumotlar bazalarida bir nechta fanlarda ishlatiladigan
turli xil ma’lumotlar mavjud - masalan, umumiy demografik ma’lumotlarni o’z](/data/documents/e3837bc6-1141-43c6-abc6-7396477af4f8/page_6.png)
![ichiga olgan ro’yxatga olish ma’lumotlar bazasi va LexisNexis va ProQuest
ma’lumotlar bazalari, turli mavzularda gazeta, jurnal va jurnal maqolalarini o’z
ichiga olgan.
2. “Kutubxona” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni
shakllantirish
Qo’yilgan masala yuzasidan ma’lumotlar bazasida jadvallar hosil qilindi. Ular
orasidagi bog’lanishlar mos keluvchi (ustma-ust tushuvchi) maydonlari yordamida
bog’langan.Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar orasidagi munosabatlar quyidagi
to’rtta turda bo’lishi mavjud: birga-bir, birga-ko’p, ko’pga-bir, ko’pga-ko’p.
Masala yuzasidan ma’lumotlar bazasini loyilahashda birga-ko’p va ko’pga-ko’p
bog’lanish munosabatlaridan foydalanildi. Birga-ko’p bog’lanish munosabati
ma’lumotlar bazasini loyihalashda ko’p uchraydi va uning vazifasi
takrorlanmaydigan qiymat oluvchi (kalit) maydonga ega bo’lgan jadvalning har bir
yozuvi qiymatiga ushbu maydon qiymatlari orqali bog’langan jadvaldagi ko’p
sondagi yozuvlarini mos qo’yishdir.
Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar va uning tarkibiy qismlari – maydonlari
haqidagi ma’lumotlarni keltiramiz:
“Kutubxona” – haqida ma’lumotni saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
id Kutubxona int(6) Kalit maydon
Name varchar(255) Kutubxona nomi
addressi varchar(30) Manzili
leader Text Kutubxona Direktori
telephone int(15) Kutubxona nomeri
Sayt Text Kutubxona sayti
organize datetime Kutubxona Tashkil qilgan vaqt](/data/documents/e3837bc6-1141-43c6-abc6-7396477af4f8/page_7.png)
![worktime int(5) Kutubxona ochiq vaqti
archive tinyint(1) Arxiv
KutubxonaBo ’ limlarini haqida ma’lumotni saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
id Department int(5) Kalit maydon
id employer int(3) Kutubxona xodimlari
Name varchar(255) Bo’lim nomi
Manager varchar(255) Kutubxona Boshlig’i
“employer” – Kutubxona xodimlari haqida ma’lumotlarni saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
id employer int(11) Kalit maydon
FullName int(5) Xodimlar ismi familyasi
adrress int(5) Xodimlar manzili
telephone int(5) Xodimlar nomeri
position Varchar(20) Xodimlar lavozimi
passport Varchar(20) Xodimlar pasporti
Kitoblar- haqidagi ma’lumotni saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
id Book int(5) Kalit maydon
id Book Type int(5) Kitob turi
Size int(5) Kitob hajmi
Name varchar(255) kitob nomi
idauthor varchar(255) Kitob muallifi](/data/documents/e3837bc6-1141-43c6-abc6-7396477af4f8/page_8.png)
![publish Varchar(25) Kitob nashr qilish soni
tongue varchar(15) Kitob qaysi tilda nashr qilgani
“Book type” – KItob Turlarini o’zida saqlab turuvchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
id type int(11) Kitob turi
dediktiv int(3) dediktiv
poetic int(1) She’riy
fiction Text badiiy
comedy varchar(255) Komediya
Fable Varchar(10) Masal
Fairy Varchar(10) Ertak
Story Varchar(12) Hikoya
Maydon nomi Tipi Izoh
LibraryIdLibrary int(5) Kutubxona
DepartmentIdDepartmen
t Int(5) Bulimlari
Maydon nomi Tipi Izoh
id Aftor int(11) Kalit maydon
Name int(3) Aftor nomi
Track Varchar(5) Asarlar soni
“ Kitobxon ” – foydalanuvchilarhaqidagima ’ lumotlarnisaqlovchijadval
Maydon nomi Tipi Izoh
id Kitobxon int(5) Kalit maydon](/data/documents/e3837bc6-1141-43c6-abc6-7396477af4f8/page_9.png)
![Name Varchar(10) ismi
Address Varchar(10) manzili
Data DataTime Tug’ilgan sanasi
Yosh Int(2) yoshi
idNomer Varchar(10) Ruxsatnoma nomeri
Kurs Int(4) kursi
Passport Varchar(12) O’chirishga ruxsat
“literature” – OTM tomonidan chop etilgan adabiyotlar ro’yxatini saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
idLiterature int(11) Kalit maydon
idCafedra int(5) Kafedra
Name varchar(255) Kitob nomi
Author int(11) Muallif
idFaculty int(3) Fakultet
Object varchar(255) Sohasi
idDirection int(5) Yo’nalish
Course Enum Kurs
Year year(4) Chop etilgan yil
Copies int(6) Nusxa
File varchar(255) Fayl agar bo’lsa
created_user int(5) Kiritilgan vaqt
created_at Datetime Kiritgan user
archive tinyint(1) Arxiv
ro’yxat](/data/documents/e3837bc6-1141-43c6-abc6-7396477af4f8/page_10.png)
![“Aftor has books”-tashqi kalit
Maydon nomi Tipi Izoh
Id aftor int(3) Kalit maydon
Books id book Int(2) Kalit maydon
“
3. JADVALLARNING O’ZARO BOG’LANISHI
Bu yerda M:N bog’lanish ko’rsatilagan.Chunki Bir nechta kutubxonaga bir
nechta bo’limlar mos kelmoqda](/data/documents/e3837bc6-1141-43c6-abc6-7396477af4f8/page_11.png)
![Bu yerda Bo’limlar bilan xodimlar o’rtasidagi bog’lanish 1:M ya’ni 1ga ko’p
bog’lanadi.Chunki 1ta ta bo’limga 1ta xodim mos keladi](/data/documents/e3837bc6-1141-43c6-abc6-7396477af4f8/page_12.png)
![Bu yerda Kutubxona bilan Kitoblar 1:M turini hosil qiladi.
Bu yerda Kitoblar jadvali Kitob turi bilan 1:M turini hosil qilingan.
+
m](/data/documents/e3837bc6-1141-43c6-abc6-7396477af4f8/page_13.png)
![Bu yerda Books jadvali bilan Aftor jadvali M:N turini hosil qilgan](/data/documents/e3837bc6-1141-43c6-abc6-7396477af4f8/page_14.png)
![4. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va jadvallarga
ma’lumotlar kiritish
1-jadval. “Kutubxona” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Kutubxona(
idKutubxonaINT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
name TalabaFish VARCHAR(55) NOT NULL,
adrress VARCHAR(55) NOT NULL,
Telefon VARCHAR(15) NOT NULL,
e.mailVARCHAR(12) NOT NULL
ishlashvaqti VARCHAR(12) NOT NULL,
organize VARCHAR (12) NOT NULL
);
CREATE TABLE Department(
IdDepartment INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
Name VARCHAR(55) NOT NULL,
Manger VARCHAR(55) NOT NULL,
);
CREATE TABLE LibraryHasDepartment(
LibraryIdLibrary INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
DepartmentIdDepartment VARCHAR(55) NOT NULL,
);
CREATE TABLE AftorHasBook(
AftorIdAftor INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,](/data/documents/e3837bc6-1141-43c6-abc6-7396477af4f8/page_15.png)
![BookIdBook VARCHAR(55) NOT NULL,
);
CREATE TABLE Employer(
IdEmployer INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
FullName VARCHAR(55) NOT NULL,
adrress VARCHAR(55) NOT NULL,
Telephone VARCHAR(15) NOT NULL,
Position VARCHAR(12) NOT NULL
Passport VARCHAR(12) NOT NULL,
);
CREATE TABLE Aftor(
IdAftor INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
FullName VARCHAR(55) NOT NULL,
adrress VARCHAR(55) NOT NULL,
track VARCHAR(15) NOT NULL,
);
CREATE TABLE Kitobxon(
IdKitobxon INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
FullName VARCHAR(55) NOT NULL,
adrress VARCHAR(55) NOT NULL,
Telephone VARCHAR(15) NOT NULL,
Kurs VARCHAR(12) NOT NULL
Passport VARCHAR(12) NOT NULL,
);
CREATE TABLE Book(](/data/documents/e3837bc6-1141-43c6-abc6-7396477af4f8/page_16.png)
![IdBook INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
FullName VARCHAR(55) NOT NULL,
IdBookType VARCHAR(55) NOT NULL,
Size VARCHAR(15) NOT NULL,
Name VARCHAR(12) NOT NULL
Publish VARCHAR(12) NOT NULL,
Tongue VARCHAR(12) NOT,
IdAuthor VARCHAR(12) NOT NULL,
);
CREATE TABLE type(
IdtypeINT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
dediktiv VARCHAR(55) NOT NULL,
poeticVARCHAR(55) NOT NULL,
fiction VARCHAR(15) NOT NULL,
comedy VARCHAR(12) NOT NULL
fable VARCHAR(12) NOT NULL,
fairy VARCHAR(12) NOT NULL,
story VARCHAR(12) NOT NULL,
);
CREATE TABLE Kitobxon(
IdKitobxon INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
FullName VARCHAR(55) NOT NULL,
address VARCHAR(55) NOT NULL,
data VARCHAR(15) NOT NULL,
yosh VARCHAR(12) NOT NULL
idNomer INT(12) NOT NULL,](/data/documents/e3837bc6-1141-43c6-abc6-7396477af4f8/page_17.png)
![kurs VARCHAR(12) NOT NULL,
paspport VARCHAR(12) NOT NULL,
);
5. SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shish
1-jadval. “Kutubxona” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv
qo’shish
INSERT INTO Kutubxona VALUES (1, 'Jomiy, 'Samarqand shahar Rudakiy 15',
'238-23-23', 23);
INSERT INTO Kutubxona VALUES (2, 'Pushkin, 'Samarqand shahar Rudakiy 18',
'456-23-23', 22);
INSERT INTO Kutubxona VALUES (3, 'Alisher Navoiy’ Samarqand shahar
Bulvar 15', '124-23-23', 23);
INSERT INTO Kutubxona VALUES (4, 'Zulfiyaxonim, 'Samarqand shahar
Bahouddin 20', '874-23-23', 22);
INSERT INTO Kutubxona VALUES (5, ', 'Fargona shahar Rudakiy 52', '238-23-
23', 23);
INSERT INTO Kutubxona VALUES (6, 'Yoshlik’, 'Toshkent shahar Rudakiy 20',
'123-23-23', 22);](/data/documents/e3837bc6-1141-43c6-abc6-7396477af4f8/page_18.png)
![2-jadval. “Employer” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO employer VALUES (1, 'Manzurova manzura' ‘Kitobxonachi’
‘Samarqand shahar Rudakiy 15', '238-23-23', 23);
INSERT INTO employer VALUES (2, 'Meliboyev AZizmurod’’Ikkinchi Toifali
Kitobxonachi’ 'Samarqand shahar Rudakiy 18', '456-23-23', 22);
INSERT INTO employer VALUES (3, 'Abdullayev Sohib ‘ ‘qorovul ‘Toshkent
shahar Bulvar 15', '124-23-23', 23);
INSERT INTO employer VALUES (4, 'Turobova Madina’, ‘Direktor’ ‘AB12335’
'Samarqand shahar Bahouddin 20', '874-23-23', 22);
INSERT INTO employer VALUES (5, 'Muhsinova Zebo‘ ‘Bugalter’ ‘'Fargona
shahar Rudakiy 52', '238-23-23', 23);
INSERT INTO employer VALUES (6, 'Rahmatova Mashhura’, 'Toshkent shahar
Rudakiy 20', '123-23-23', 22);
3-jadval. “Department” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv
qo’shish
INSERT INTO employer VALUES (1, 'Ilmiy Uslubiyat' ‘Samarqand shahar
Rudakiy 15', '238-23-23', 23);
INSERT INTO employer VALUES (2, 'Hisob’, 'Samarqand shahar Rudakiy 18',
'456-23-23', 22);
INSERT INTO employer VALUES (3, 'Axborot’ Samarqand shahar Bulvar 15',
'124-23-23', 23);
4-jadval. “Kitob” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO Kitob VALUES (1, 'Ikki eshik orasi’' , ‘O’tkir Hoshimov’,‘1990
yil', ‘badiy);
INSERT INTO Kitob VALUES (2, ‘Ufq’,'Said Ahmad’ , ‘1965 yil’ ,’Baddiy’);](/data/documents/e3837bc6-1141-43c6-abc6-7396477af4f8/page_19.png)
![INSERT INTO Kitob VALUES (3, 'Axborot’‘Bahodirova qosim’, ‘1985
yil’'Ilmiy’);
INSERT INTO Kitob VALUES (4, 'Hisoblash usullari' , ‘Abdullayev Bahodir,,
'Ilmiy,);
INSERT INTO Kitob VALUES (5, 'Daydi qizning daftari’ , 'nosirov bahodir',
'dediktiv');
5-jadval. “ Kitob turi” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv
qo’shish
INSERT INTO KitobTuri VALUES (1, ‘Badiiy’);
INSERT INTO KitobTuri VALUES (2,’Gazal’);
INSERT INTO KitobTuri VALUES (3, ‘Sheriy’);
INSERT INTO KitobTuri VALUES (4, ‘ertak’);
INSERT INTO Kitob Turi VALUES (5, Dediktiv’);
6-jadval. “Kitobxona” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO Kitobxon VALUES (1, 'Manzurova manzura' ‘Samarqand shahar
Rudakiy 15', '238-23-23', 23);
INSERT INTO Kitobxon VALUES (2, 'Meliboyev AZizmurod’ 'Samarqand
shahar Rudakiy 18', '456-23-23', 22);
INSERT INTO Kitobxon VALUES (3, 'Abdullayev Sohib ‘Toshkent shahar
Bulvar 15', '124-23-23', 23);
INSERT INTO Kitobxon VALUES (4, 'Turobova Madina’, ‘AB12335’
'Samarqand shahar Bahouddin 20', '874-23-23', 22);
INSERT INTO Kitobxon VALUES (5, 'Muhsinova Zebo ‘ ‘'Fargona shahar
Rudakiy 52', '238-23-23', 23);](/data/documents/e3837bc6-1141-43c6-abc6-7396477af4f8/page_20.png)
![INSERT INTO Kitobxon VALUES (6, 'Rahmatova Mashhura’, 'Toshkent shahar
Rudakiy 20', '123-23-23', 22);](/data/documents/e3837bc6-1141-43c6-abc6-7396477af4f8/page_21.png)
![Xulosa
Hozirgi kunda Respublikamizda keng tarqalib borayotgan ish joylarini
avtomalashtirish va ish joylarida axborot kommunikatsiya vositalaridan keng
foydalanishga katta e’tibor berilmoqda.
Men ushbu “Kutubxona ma’lumotlar bazasini loyihalash ” mavzusidagi kurs
ishimni bajarish davomida ko`plab izlanishlar olib bordim. Jumladan, Xodimlar
haqida yaratilgan ma’lumotlar bazasi bilan tanishib chiqdim. U yerda kerakli
ma’lumotlarni qanday olish haqida tassavvurga ega bo`ldim. Kitoblarni tezda
oson topish hamda Kutubxona ma’lumotlar bazasi bilan ishlash texnologiyasini
tanishib bilim va ko’nikmaga ega bo’ldim.
MB ni yaratish davomida dasturlash texnologiyasi bilan chuqurroq tanishib
chiqdim va chuqur malaka hosil qildim.](/data/documents/e3837bc6-1141-43c6-abc6-7396477af4f8/page_22.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A. “Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va
yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir”. – T.,”Xalq so‘zi”,
2005- yil 29-yanvar.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Kompyuterlashtirishni yanada
rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish
to‘g‘risida”gi Farmoni (№PF-3080 30.05.2002 y.).
3. O‘zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi Qonuni.
(№563-11. № 560-II 11.12.2003 y.). 5. “Ma’lumotlar bazasini boshqarish
tizimlar” fani bo’yicha elektron o’quv qo’llanma, TATU FF.
4. Ayupov R.X., Ismoilov S.I., Azlarov A.X., “MS Access 2002 - ma’lumotlar
majmuasini boshqarish tizimi”(o’quv qo’llanma) Toshkent.: Toshkent
Moliya instituti, 2004.
Internet saytlari
1. www.ictcouncil.gov.uz-Kompyuterlashtirishni rivojlantirish bo`yicha
Vazirlar Maxkamasi muvofiqlashtiruvchi Kengashining sayti.
2. www.ecsoman.edu.ru–Rossiya Federatsiyasi Oliy o`quv yurtlarida
o`qitilayotgan fanlar bo`yicha o`quv-uslubiy komplekslar.
3. http://www.voydod.uz/ - qidiruv tizimi.
4. ziyonet.uz–O`zbekistonning axborotlarni izlab topish tizimi.
5. http://ITPortal sayti.](/data/documents/e3837bc6-1141-43c6-abc6-7396477af4f8/page_23.png)
![](/data/documents/e3837bc6-1141-43c6-abc6-7396477af4f8/page_24.png)
MA’LUMOTLAR BAZASI TEXNOLOGOYALARI FANIDAN KUTUBXONA ma’lumotlar bazasini loyihalash_ mavzusida
Kirish Biz axborot asrida yashamoqdamiz. Hozirgi kunda axborotni boshqarish juda muhim tushunchaga aylanib bo’ldi. Axborot dunyosidagi eng asosiy vazifa – uni qayta ishlashdir. Axborotni qayta ishlash esa eng murakkab jarayonlardan biridir. Umuman olganda, ma’lumotlarni qayta ishlash deganda, ular ustida bajariladigan amallar – saqlash, uzatish, tahrirdan o’tkazish kabilarni tushunishimiz mumkin. Axborotlar ustida amallar bajarish uchun ularni bir joyga to’plash muhim hisoblanadi. Axborotlar miqdori oz bo’lmaganligi sababli bu jarayon, albatta, kompyuterlar yordamida amalga oshirilmoqda. Axborotlarning bir joyga jamlanishi “ma’lumotlar bazasi” tushunchasini vujudga keltirdi. Ma’lumotlar bazasi texnologiyalarining paydo bo’lishi va rivojlanishi tarixini tor ma’noda qarab chiqaylik. Chunki bu tushuncha tarixi tushunchasi keng ma’noda, insoniyat ma’lumotlarni saqlaydigan va ishlov beradigan har qanday vositalar tarixiga umumlashtiriladi. Ma’lumotlar bazasi tarixi tor ma’noda ma’lumotlar bazalarini an’anaviy (zamonaviy) ma’noda ko’rib chiqadi. Ushbu tushuncha paydo bo’lishiga 1955- yilda dasturlashtiriladigan yozuv uskunalari paydo bo’lgani bilan bog’lash mumkin. Bu vaqtda dasturiy ta’minot fayllarga asoslangan yozuvlarni qayta ishlash modelini qo’llab-quvvatlar edi. Ma’lumotlarni saqlash uchun perfokartalardan foydalanilgan [1]. Internet tarmog’ining ma’lumotlar bazasi 1960- yillarning o’rtalarida paydo bo’ldi. Ma’lumotlar bazasidagi operatsiyalar terminallar yordamida interaktiv ravishda qayta ishlandi. Keyingi muhim qadam Edgar Koddning ishi tufayli 1970-yillarning boshlarida relyatsion ma’lumotlar modelining paydo bo’lishi bilan bog’liq. Kodd ishi amaliy ma’lumotlar bazasi texnologiyasini matematika va mantiq bilan chambarchas bog’lash uchun yo’l ochdi. “Ma’lumotlar bazasi” atamasi 1960-yillarning boshlarida paydo bo’lgan, garchi dastlab bu tushuncha sun’iy intellekt tizimlari nuqtai nazaridan tor ma’noda tushunilgan bo’lsa-da, 1964-1965-yillarda SDC tomonidan tashkil qilingan simpoziumlarda joriy etilgan. Ushbu atama zamonaviy ma’noda faqat 70-yillarda keng qo’llanilgan.
1. Ma’lumot bazasi tushunchasi Bugungi dunyoda ma’lumotlar har xil va keng tarqalgan. Ma’lumotlar bazasi ma’lumotlarni saqlash va boshqarishning eng yaxshi usuli hisoblanadi. Ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni doimiy ravishda va xavfsiz tarzda almashishni ta’minlaydi. Ma’lumotlar nafaqat keng yoyilgan va keng tarqalgan hamdir. Bu tashkilotlarning yashashi va rivojlanishi uchun ham zarurdir. Masalan, OTM o’zining professor-o’qituvchilari, fakultetlari, tegishli yo’nalishlari va mutaxassisliklari hamda talabalari haqida hech qanday ma’lumotga ega bo’lmasdan turib rivojlanishi mumkinmi, degan savolni o’rtaga qo’yib ko’raylik. Barcha OTMlar ushbu turdagi ma’lumotlarni saqlashlari kerak. Muhim ahamiyatga ega bo’lganidek, ular kerak bo’lganda qaror qabul qiluvchilar uchun ma’lumotlarga ega bo’lishlari kerak. Ishonch bilan aytish mumkinki, OTMning barcha axborot tizimlarining maqsadi ularga axborotni tashkiliy manba sifatida ishlatishga yordam berishdir. Ushbu tizimlarning barchasida ma’lumotlarni yig’ish, saqlash, umumlashtirish, boshqarish va tarqatish turadi. Ma’lumotlar bazasi – tegishli ma’lumotlar to’plamini o’z ichiga olgan umumiy, birlashgan kompyuter tuzilmasi[6]. Axborot tizimining turiga va masalaning qo’yilishiga qarab, bu ma’lumotlar bir yoki ikki mavzudagi bir necha megabaytdan biznesning ichki va tashqi muhitidagi yuzlab mavzularni qamrab oladigan terabaytgacha o’zgarishi mumkin. Ma’lumotlar bazalari, kompyuterlarga asoslangan tizimlarga ma’lumotlarni tezda saqlash, boshqarish va olish imkonini beradigan ixtisoslashgan tuzilmalardir. Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl atamalari bilan bog’liq. Maydon – bu saqlanadigan ma’lumotlarning eng kichik birligi. Tipik ma’lumotlar bazasida bir qancha tiplarning yoki saqlanadigan maydonlarning har birini tavsiflovchi ko’plab nusxalari (occurrence yoki instance) mavjud. Masalan, OTMlar haqida ma’lumot mavjud bo’lgan ma’lumotlar bazasida "OTM raqami" nomi bilan saqlanadigan maydon turini o’z ichiga olishi mumkin va ma’lumotlar
bazasida tavsiflangan OTMlarning har bir turi uchun (fakultetlar, yo’nalishlar, guruhlar, talabalar va boshqalar) ushbu saqlanadigan maydonning alohida nusxasi mavjud bo’ladi. Yozuv – bu tegishli saqlanadigan maydonlar to’plamidir. Bunday holda, saqlangan yozuvning nusxasi saqlanadigan maydonlarning tegishli nusxalari guruhidan iborat. Fayl - bu bir xil turdagi saqlangan yozuvlarning barcha mavjud nusxalari to’plami. Oddiylik uchun har qanday berilgan fayl faqat bitta turdagi saqlanadigan yozuvlarni o’z ichiga olishi mumkin deb qabul qilinadi. Ushbu soddalashtirish keyingi mulohazalarga jiddiy ta’sir ko’rsatmaydi. Ma’lumotlar bazasini loyihalash uchun axborot va ma’lumotlar o’rtasidagi farqni tushunib olish kerak. Axborot - bu ma’lumotlarning ma’nosini ochib berish uchun qayta ishlash natijasidir. Axborotdan qaror qabul qilish uchun asos sifatida foydalanish mumkin. Masalan, OTM professor-o’qituvchilari haqidagi ma’lumotlarning qisqacha tavsifi attestatsiya organlariga OTM uchun attestatsiyani o’tkazish yoki o’tkazmaslikni belgilashda foydali bo’lgan tushunchalarni beradi. Ushbu misoldan ko’rinib turibdiki, ma’lumot o’z vaqtida va aniq ma’lumotlarni talab qiladi. Bunday ma’lumotlar to’g’ri yaratilishi va ularga kirish va qayta ishlash oson bo’lgan formatda saqlanishi kerak. Bundan tashqari, har qanday asosiy manba kabi ma’lumotlar muhiti ehtiyotkorlik bilan boshqarilishi kerak. Ma’lumotlarni boshqarish - bu ma’lumotlarning to’g’ri yaratilishi, saqlanishi va olinishiga qaratilgan qoidalar [6]. Ma’lumotlar muhim rol o’ynashini hisobga olib, ma’lumotni boshqarish har qanday biznes, davlat idorasi, xizmat ko’rsatish tashkiloti yoki xayriya faoliyatining asosiy yo’nalishi ekanligi biz to’liq anglashimi lozim. Ma’lumotni samarali boshqarish odatda kompyuter ma’lumotlar bazasidan foydalanishni talab qiladi. Ma’lumotlar bazasi bu quyidagilar to’plamini saqlaydigan umumiy, birlashtirilgan kompyuter tuzilmasi:
Tashqi foydalanuvchi ma’lumotlari, ya’ni oxirgi foydalanuvchini qiziqtirgan muhim faktlar; Metadata (ma’lumotlar haqidagi ma’lumotlar [6]), ular orqali oxirgi foydalanuvchi ma’lumotlari birlashtiriladi va boshqariladi. Metadata ma’lumotlar xarakteristikalarini va ma’lumotlar bazasida topilgan ma’lumotlarni bog’laydigan munosabatlar to’plamini tavsiflaydi. Masalan, meta- ma’lumotlar komponenti har bir ma’lumot elementining nomi, har bir ma’lumot elementida saqlanadigan qiymatlar turi (raqamlar, sana yoki matn) va ma’lumotlar elementini bo’sh qoldirish mumkinligi kabi ma’lumotlarni saqlaydi. Metadata ma’lumotlarning qiymati va ishlatilishini to’ldiruvchi va kengaytiradigan ma’lumotlarni taqdim etadi. Qisqa qilib aytsak, metadata ma’lumotlar bazasida ma’lumotlarning yanada to’liq tasvirini taqdim etadi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) bu ma’lumotlar bazasi tuzilishini boshqaruvchi va unda saqlanadigan ma’lumotlarga kirishni boshqaradigan dasturlar to’plami. Qaysidir ma’noda ma’lumotlar bazasi juda yaxshi tashkillashtirilgan elektron topshirish kabinetiga o’xshaydi, unda kuchli dasturiy ta’minot (MBBT) kabinet tarkibini boshqarishga yordam beradi. Ma’lumotlar bazasining turlari. Har bir ma’lumotlar bazasi ma’lum bir ma’lumot to’plamini saqlaydi va ma’lum maqsadda foydalaniladi. Yillar o’tishi bilan, ma’lumotlar bazalaridan texnologiya va innovatsion foydalanish rivojlanib borgan sari ma’lumotlar bazalarini tasniflashda turli xil usullar qo’llanilmoqda. Masalan, ma’lumotlar bazalari qo’llab-quvvatlanadigan foydalanuvchilar soni, ma’lumotlar joylashgan joyda, saqlanadigan ma’lumotlar turi, ma’lumotlardan maqsadli foydalanish va ma’lumotlar tuzilish darajasi bo’yicha tasniflanishi mumkin. Foydalanuvchilar soni ma’lumotlar bazasi bitta foydalanuvchi yoki ko’p foydalanuvchi sifatida tasniflanganligini aniqlaydi. Bitta foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida faqat bitta foydalanuvchini qo’llab- quvvatlaydi. Boshqacha aytganda, agar A foydalanuvchisi ma’lumotlar bazasidan foydalansa, B va C foydalanuvchilari A foydalanuvchisini kutib turishlari kerak.