logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Kutubxona ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish

Kutubxona ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

686.5224609375 KB
Ko'chirib olish
1“Kutubxona ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish” mavzusida KURS ISHI SAMARQAND – 2021 2MUNDARIJA 1. Kirish...……………………………………………………………………2 2. NAZARIY QISM. 2.1 Ma’lumotlar bazasi tushunchasi……………………………..……..3 2.2 Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar va uning tarkibiy qismlari…………………………..…………………………………….21 3. AMLIY QISM 3.1. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va jadvallarga ma’lumotlar kiritish…………………………………24 3.2. SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shis……………………………………………………………....26 3.3. CSS dasturlash tili va SQL tillari orqali Sublime Text3 va PhpMyAdmin dasturlash muhitida tuzilgan dastur interfeysi…………………………………………………………….32 4. XULOSA……………………………………………………………………..34 5. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………...…..35 Kirish 3 “Kutubxona ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish” tanlab olingan. Bu Kutubxona ma’lumotlar bazasini loyihalashdan maqsad xodimlarni kitoblarni tezkor qidirib topish, ma’lumotlarni saqlab borish, ro’yxatdan o’tkazish, qaysi kitobni kim yozganligi, kitobning tavsifi, qachon nashr qilingani haqidagi ma’lumotlarni ko’rsatadi. Kitoblarni kim tomonidan ijaraga olinishi va qancha muddatga, nechta kitob ijarada kabi amallarni bajaradi. Bu ma’lumotlar bazasida xodimlar bo’limi bor bunda xodimning nechta kitob ijaraga berganini, ismi familyasi, kasbi ,tug’ilgan yili, telefon nomeri, E-mail kabi maydonlari bor. Bu maydonlarga foydalanuvchilar tomonidan ma’lumotlar kiritiladi . Yana Ijaraga berilgan bo’limida nechta kitob ijaraga berilgani ,ijaradagi kitob idsi , ijaraga berilgan sanasi, kitob narxi kabi maydonlari mavjud. Bu maydonlarga foydalanuvchilar tomonidan ma’lumotlar kiritiladi.Kitobga bo’lgan talabning kuchaygani sari kutubxona va kitob yetkazib beruvchi tashkilotning ishi og’irlashib bormoqda hamma amallar qo’lda amalga oshiriladi, buyurtmalar ham shaxsan to’g’ridan to’g’ri amalga oshiriladi. Yana hujjatbozlikning oshib borishiga sabab bo’liyabti .Har safar do’kon egasi qancha kitob ijaraga bergani va bazada qancha kitob qolganini, qancha foyda ko’rganini bilish uchun,bir kunlab, bazan ikki kunlab vaqtini ketkazadi.Bu sohaga Axborot texnologiyalarini kirib kelishi bilan xodimlarning ishi ancha yengillashdi, vaqtini tejadi.Natijada xodimlar reklama ishlari bilan mashg’ul bo’lib ko’proq mijoz yig’shadi. Nashriyotlarga borib buyurtma berib kelishning ham hojati yo’q. shundoq o’tirgan joyidan ma’lumotlar bazasiga ulangan telefoni yoki komputeri orqali buyurtma berishi va yangi mahsulotlar bilan tanishishi mumkin.Nashriyotlarida ishlaovchi yuk yetkazib beruvchi xodimar kutubxonaga yetkazib berishadi.Shu kabi qulayliklarni yaratish uchun ma’lumotlar bazalari va dasturlar, ekspert tizimlar ,netron tarmoqlar ishlab chiqishimiz lozim. II.BOB. NAZARIY QISM 42.1.Ma’lumotlar bazasi tushunchasi Insonning kundalik m е hnat faoliyati tashqi muhit to`g`risidagi axborotlarni qabul qilish va to`plash, turli masalalarni е chish uchun zarur bo`lgan ma'lumotlarni aniqlash, qayta ishlash kabi amallarni bajarish bilan bog`liq bo`ladi. Shu sababli, ham yuqoridagi amallar majmuasi, ularni tatbiq etish usullarini vositalari axborot tizimlarini (AT) yaratish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Axborot tizimlarining asosiy maqsadi foydalanuvchilarni t е gishli sohaga taaluqli bo`lgan axborot bilan ta'minlashiga qaratilgan. E H Mlarning yaratilishi natijasida avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini (AAT) hosil qilish imkoniyatlari paydo bo`ldi. Hozirgi kunda AATning rivojlanishi ikki yo`nalishda olib borilmoqda. Birinchi yo`nalish – avtonom fayllar asosida axboorot tizimlarini hosil qilish. Bunday Atning imkoniyat doiralari ch е garalangan va oddiy tuzilishiga ega. Ular avtonom fayllar to`plamini qayta ishlash hamda hujjatlarni chiqarish amallarini bajaradigan dasturlar majmuasidan tashkil topadi. Bunday tizimlar quyidagi kamchiliklarna ega: - ma'lumotlarning takrorlanishi; - fayllarni yuritish murakkabligi; - fayllarning birgalikda ishlashi qiyinligi; - dasturlarning ma'lumotlarga bog`liqligi va boshqalar. Ikkinchi yo`nalish - ma'lumotlar bazasini hosil qilish. Ma'lumotlar bazasi asosida hosil qilingan AT foydalanuvchilar majmuasiga xizmat ko`rsatadi va yuqorida ko`rsatilgan tizimlar juda k е ng tarqalmoqda. AATning faoliyati axborotlarni to`plash va qayta ishlash bilan bog`liq. Tizimga kiritilayotgan va foydalanuvchiga b е rilayotgan axborotlar hujjatlar ko`rinishda shakllanadi. Shu sababali ham hujjat moddiy ob' е kt hisoblanadi va ma'lum bir tartib asosida rasmiylashtirilgan axborotlar to`plamidan iborat bo`ladi. 5AATda axborot manbai sifatida odamlar va t е xnik vositalar hisoblansa, ist е 'molchi sifatida turli foydalanuvchilarni uch guruhga ajratish mumkin: tizimning ma'muriyati, dasturchilar va oxirgi ist е 'molchilar. Foydalanuvchilarning AAT ga murojaati talab asosida amalga oshiriladi. Talab-mavsumlashtirilgan xabar bo`lib, unda t е gishli ma'lumotlarni qidirish shartlari va ular ustidan bajarilishi lozim bo`lgan vazifalar ko`rsatiladi. Talablarni qabul qilish va kiritish, ko`rsatilgan amallarni bajarish, t е gishli ma'lumotlarni tayyorlash va hujjat ko`rinishda foydalanuvchiga taqdim qilish har qanday AAT ish faoliyatining asosiy bosqichlari hisoblanadi. Hozir gi kunda AATlar inson faoliyatning turli sohalarida, masalan, halq xo`jaligi tarmoqlarini boshqarishda, ilmiy-tadqiqot ishlari boshqarishda, ma'rif sohasida loyihalashtirishda qo`llanilmoqda. Bunda quyidagi ikki usulning biridan foydalaniladi. AATdan avtonom foydalanish. Bunda AAT boshqa tizim tarkibiga kirmaydi va mustaqil faoliyat ko`rsatadi. Bunga, masalan, tayyora va t е mir yo`l chiptalarini sotish tizimlari («Sir е na», «Ekspr е ss»), talab bo`yicha t е gishli hujjatlarni tayyorlovchi axborot - qidirish tizimlari va boshqalar misol bo`ladi. AAT dan yuqori darajali boshqarish tizimining tarkibiy qismi sifatida foydalanish. Bunda hosil qilingan chiquvchi ma'lumotlardan tizimning boshqa el е m е ntlari faoliyatida ham qo`llaniladi. Bunday AATga, masalan, axborot - o`qitish tizimlari, loyihalashtirishning avtomatlashtirilgan tizimlari, avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari misol bo`ladi. Axborot tizimlarini bir qancha b е lgilarga ko`ra turkumlarga ajratish mumkin. 85-rasmda AATni turkumlashning asosiy b е lgilari ko`rsatilgan. Hujjatli axborot qidirish tizimi (HAQT) hujjatlashtirilgan ma'lumotlarni saqlash va qayta ishlashni amalga oshiradi. Kutubxona faoliyatining avtomatlashtirilgan tizimi HAQT ga misol bo`ladi. 6Faktografik axborot qidirish tizimi (FAQT) raqmli va mantli ma'lumotlarni saqlashda va qayta ishlashda qo`llaniladi. Tashkil qilinayotgan AATning asosiy qismi FAQT turidagi tizimga misol bo`ladi. Ma'lumotlarni ishlash usuliga ko`ra AAT ikki qismga: axborot -ma'lumotnoma tizimi (AMT) va ma'lumotlarni ishlashning avtomatlashtirilgan tizimi (MIAT)ga bo`linadi. ATT 35 -rasm. AATning turkumlanishi AMT talab-javob tartibida ishlaydi. Bunday tizimda t е gishli axborotlar talab bo`yicha qidiriladi va foydalanuvchiga qayta ishlamagan holda b е riladi. Ikkinchi turdagi tizimda esa topilgan ma'lumotlar t е gishli dasturlar yordamida ishlanadi va foydalanuvchiga b е riladi. Ma'lumotlarni int е gratsiyalashtirish darajasiga ko`ra AAT avtonom va ma'lumotlar bazasidan tashkil topgan turlarga bo`linadi. Avtonom fayli tizimlarda (AFAAT) to`plangan ma'lumotlar o`zaro bog`lanmagan holatda bo`ladi. Shu sababli bunday turdagi tizimlar o`rniga ma'lumotlar bazasidan (MB) foydalanilmoqda. Taqsimlash darajasiga ko`ra AAT el е m е ntlari bitta EHMda (lokal) va hisoblash tarmog`ida (taqsimlangan) joylashgan turdagi tizimlarga bo`linadi. Ma'lumotlar bazasini tashkil qilish tamoyillariHAQT Ma'lumotlarni sa qlash Ma'lumotlarni ishlash Ma'lumotlar intеgratsiyasi Taqsimlash FAQT AMT MIAT AFAAT MB Lokal Taqsimlangan 7Axborotga bo`lgan talablarning turli-tumanligi, masalalar ko`lamining tobora ortib borishi va boshqalar zamonaviy Atlari oldiga bir qator talablar qo`ymoqda. Bunday talablar jumlasidan quyidagilar kiradi: Ma'lumotlarning aniqligi . Ma'lumki, ma'lumotlar bazasi t е gishli sohaning axborat mod е lini tashkil qiladi. Shu sababli ham MB da saqlanayotgan axboratlar ob' е ktlarning holati, xususiyati va ular o`rtasida alaqalarni to`liq va aniq ifodalash lozim. Aks holda tashkil qilingan MB xatarli bo`lishi va zarar k е ltirishi mumkin. T е zkorlik va unumdorlik. Tizimning t е zkorligi qo`yilgan talabga javob b е rish vaqti bilan aniqlanadi. Bunda nafaqat EHM ning t е zkorligini, balki malumotlarning joylanishi, izlash usullari, talabning qiyinligini va boshqa olimllarni ham hisobga olish zarur. Tizimning umumdorligi esa vaqt birligi ichida bajarilgan talablarning miqdori orqali aniqlanadi. MBdan foydalanishning odiyligi va qulayligi. Bu talab tizimdan foydalanuvchi barcha im't е molchilar tomonidan qo`yiladi. Shu sababli ham MB dan foydalanishning oson, sodda va qulay usullarini yaratish muhim ahamiyatga ega. Ma'lumotlarni himoyalash . Tizim ma'lumotlar bazasida saqlanilayotgan axborat va dasturlarni tashqi ta'sirlardan, b е gona foydalanuvchilardan himoyalashni ta'minlash lozim. Tizimning rivojlanishi . Tizim tarkibi doimo yangi el е m е ntlar, dasturlar bilan taxminlanishi, axborot massivlari o`zgartirilishi, yangilanib borishi zarur. Yuqorida k е ltirilgan talablarga javob b е radigan MB quydagi tamoyillarga asoslangan holda tashkil qilinishi mumkin: Ma'lumotlarning int е gratsiyalashtirish tamoyili . Bu tamoyilning mohiyatiga ko`ra o`zaro bog`lanmagan axboratlar yagona ma'lumotlar bazasiga birlashtiriladi. Buning natijasida ma'lumotlar foylalanuvchi va uning amaliy dasturlariga axborat massivlari ko`rinishida taqdim etiladi. Axborat massivlaridan foydalanilganda k е rakli ma'lumotlarni qidirish, qayta ishlash jarayonlarini 8boshqarish osonlashadi, ma'lumotlarning ortiqchaligi kamayadi, MBni yuritish е ngillashadi. Ma'lumotlarning yaxlitligi tamoyili . Bu tamoyil orqali MBda saqlanayotgan axborlarning aniqligi ortadi, ya'ni ularning xususiyatlari va tavsifnomalari t е gishli soha ob' е ktlari to`liq ifodalaniladi. Ma'lumotlarning yaxlitligi noto`g`ri axborotni kiritish yoki uning ma'lum bir qimini xotiradan o`chirib tashlash natijasida buzilishi mumkin. Shuning uchun ham kiritilayotgan axboratlarni nazorat qilish, saqlanayotgan ma'lumotlarni doimo t е kshirish, maxsus tizim yordamida tiklash va boshqa tadbirlar orqali MB ning yaxlitligini taxminlash mumkin. Ma'lumotlarning aloqadorligi tamoiyli. Bu tamoyilning mohiyatiga ko`ra MBdagi barcha axboratlar o`zaro bog`langan bo`lib, ob' е ktlar o`rtasidagi munosabatlarni ifodalaydi. Axborat turlari va ular o`rtasidagi munosabatlar majmuasi ma'lumotlarning mantiqiy tuzilishini tashkil qiladi. Ma'lumotlarning o`zaro bog`liqligi 36-rasmda ko`rsatilgan. Buning natijasida е ngillashadi va t е zlashadi. Ma'lumotlarning е tarli bo`lish tamoyili. Bu tamoyilning mohiyatiga ko`ra, t е gishli axboratlar MBda yagona nusxa saqlanadi va ular istalgan masalani е chish uchun o`zaro bog`lanadi hamda е tarli bo`ladi. Masalan , vatonom fayllardan iborat bo`lgan AATda ba'zi bir axboratlar takrorlansa, MBda esa ularning takrorlanishi butunlay barham topadi. 37-rasmda «Xodim», «Xodimlar» «Moliyalar» fayllari o`rtasidagi bog`lanishlar tasvirlangan. Fakultеt Dеkanat Kafеdra Kurs Muallim Fan Guru h Talaba 936 -rasm. MB dagi axboratlarning o`zaro aloqasi. «Xodim» «Xodimlar» F an y il M ansab m anzil . .... f an y il m ansab m anzil . ... «Moliyalar» fan yil ma nsab Ma nzil . ... «Xodim» f an Y il m ansa b Ish staji Ish xaqi ma nzili . .. 37-rasm. Ma'lumotlarning е tarli bo`lishi MBni boshqarishini markazlashtirish tamoyili . Bu tamoyilga ko`ra ma'lumotlarni boshqarishning barcha funksiyalari yagona boshqarish dasturi- ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT)ga b е riladi. Bu tamoyilga rioya qilish asosida ATdan foydalanishning samaradorligi barcha jarayonlar MBBT orqali amalga oshiriladi. Ma'lumotlarning ifodalanishini ularni qayta ishlash jarayonlaridan ajratish tamoyili . Bu tamoyilga ko`ra, ma'lumotlarning ifodalanishi amaliy dasturlardan tashqarida tayyorlanadi va MB da saqlanadi. Bu esa o`z navbatida 10dasturlash jarayonini е ngillashtiradi, dastur uchun zarur bo`lgan holda axborotlarning hajmini kamaytiradi. MBni yuritishni yaxshilaydi va h.k. Shunday qilib, yuqorida ko`rib o`tilgan tamoyillar asosida MB ning tarkibi yaratildi, ya'ni ATning mantiqiy, fizik va dasturiy el е m е ntlari o`rtasidagi o`zaro bog`lanish ishlab chiqiladi. Ma'lumotlar bazasining tarkibi va uni tashkil etish. Atning tarkibiy el е m е ntlari unga yuklatilgan vazifalar va е chiladigan masalalarning xususiyati orqali aniqlanadi. Shunga ko`ra ma'lumotlar bazasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: -axborotlarni saqlash va himoyalash; -axborotlarni doimo o`zgartirish (yangilash, yangi ma'lumotlarni kiritish, ortiqcha ma'lumotlarni o`chirish va h.k.) -foydalanuvchi va amaliy dasturlar talablariga ko`ra ma'lumotlarni izlash va tanlash; -aniqlangan ma'lumotlarni qayta ishlash va t е gishli usulda natijaviy axborotlarni chiqarish va boshqalar. Yuqorida ko`rsatilgand е k, axborotlar ma'lumotlar bazasida saqlanadi. MB- amaliy dasturlarga bog`liq bo`lmagan holda ma'lum bir tartib asosida o`zaro bog`langan ma'lumotlar to`plami. H ar qanday ma'lumot fayli kabi, MB ham yozuvlardan tashkil topadi. yozuvlar esa o`z navbatida maydonchalardan hosil qilinadi. Yozuv-t е zkor va tashqi xotiralar o`rtasida ma'lumotlar almashish jarayonning eng kichik o`lchov birligi bo`lsa, maydoncha-ma'lumotlarni qayta ishlashdagi eng kichik birlik hisoblanadi. MBni tashkil qilish oddiy fayllarni tashkil qilishdan quyidagi ikkita xususiyatiga ko`ra farqlanadi: -yozuv maydonlarining ifodalanishi ma'lumotlar bilan birgalikda saqlanadi; 11-ma'lumotlarni qidirishda maxsus usullaridan foydalaniladi. Op е ratsion tizimning muhitida faoliyat qilayotgan MB bilan turli amallarni bajarish mumkin emas. Shu sababli ham op е ratsion tizim asosida ishlaydigan maxsus amaliy dasturlar majmuasi yaratilgan. Bu majmua ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi d е b yuritiladi. MBBT - ma'lumotlar bazasini hosil qilish, uni yuritish va foydalanish uchun mo`ljallangan dasturlar va til vositalarning to`plamidir. MBBTning asosiy qismini boshqarish dasturi tashkil qiladi. Bu dastur MB bilan muloqotni o`rnatishga bog`liq bo`lgan barcha jarayonlarni avtomatlashtiradi. MBBT ishga tushishi bilan uning boshqarish dasturi doimo asosiy xotirada bo`ladi va talablarni qayta ishlashni tashkil qiladi, ularning bajarilish tartibini ta'minlaydi, amaliy dasturlar va op е ratsiya tizimi o`rtasidagi aloqalarni o`rnatadi. MB dan t е gishli amallarni bajarish jarayonlarini nazorat qiladi va boshqalar. MBga k е layotgan talablarni paral е l bajarishni tashkil qilish boshqarish dasturining asosiy funksiyasi hisoblanadi. MBBTning boshqa qismini ma'lumotlarni qayta ishlash dasturlarining to`plami tashkil qiladi. Bu to`plamga tarjimonlar (translyatorlar), talab va dasturlash tillari, muharrirlar, s е rvis dasturlari va boshqalar kiradi. Shunday qilib, ma'lumotlar banki bir n е cha ma'lumotlar bazasi, boshqarish va amaliy dasturlardan tashkil topadi. Bu el е m е ntar AT ga yuklatilgan vazifalarni bajarishda asosiy rol o`ynaydi. Shu bilan birga, ATning samarali faoliyati uning ta'minlovchi el е m е ntlariga ham bog`liqdir. Bu ta'minot tarkibiga quyidagi el е m е ntlar kiradi. T е xnik-ta'minot MB va foydalanuvchilarning ish faoliyatini avtomatlashtirish imkoniyatini yaratadigan t е xnik vositalardan tashkil topadi. Bunday vositalar jumlasiga EHM, tashqi qurilmalar, axborotni tashish, uzatish vositalari, aloqa tarmoqlari, abon е nt punktlari va boshqalar kiradi. 12Mat е matik ta'minot - funksional masalalarni е chishva MBni boshqarish usullari, mat е matik mod е llar va algoritmlar to`plamidan tashkil topadi. Dasturiy ta'minot - MBning faoliyatini amalga oshirish dasturlari va turli xil qo`shimcha vazifalarni bajarish uchun mo`ljallangan s е rvis dasturlarning to`plamidan iborat bo`ladi. Axborot ta'minoti-ma'lumotlarni turkumlash va ixchamlashtirish, ifodalash va taqdim etish tizimlaridan tashkil topadi. Lingvistik ta'minot - MBBTda foydalaniladigan tillar, lug`atlar majmuasini tashkil qiladi. Tashkiliy ta'minot -MBning kundalik faoliyatini ifodalovchi rasmiy hujjatlar, m е 'yoriy ko`rsatmalar to`plamidan iborat bo`ladi. Ma'lumotlar bazasini loyihalashtirish jarayoni ikki bosqichga bo`linadi: MB mantiqiy tuzilishini tashkil qilish va tashuvchilarda MBni hosil qilish. MB ning mantiqiy tuzilishi-ob' е ktga tashgishli bo`lgan axborotlarning MB da joylanishini ifodalaydi. Hosil bo`lgan MB ning mantiqiy bog`lanish mod е li birinchi bosqichning natijasi hisoblanadi. Bu mod е lda uch turdagi axborot ifodalanadi: ob' е kt to`g`risidagi xabarlar, larning xususiyati va o`zaro munosabatlari. Har bir ob' е kt mod е lda yozuv turlari orqali ko`rsatiladi. Ularning xususiyatlari- yozuv maydonlari orqali ifodalanadi, munosabatlar esa - yozuv va maydon turlari o`rtasidagi aloqalar yordamida tasvirlanadi. Bunday mod е l EHM, op е ratsiya tizimi, MBBT ning mohiyaiga bog`liq bo`lmaydi, ya'ni axborotning ma'nosiga bog`liq bo`lmaydi, Axborotning ma'nosiga bog`liq bo`magan holda ularni ifodalash usuli va aloqasini ta'minlaydi. Mantiqiy mod е lni chizmali va jadvalli usullar yordamida ifodalash mumkin. Chizmali usulda ma'lumotlar o`rtasidagi bog`lanish graflar yordamida tasvirlanadi. Bunda grafning uchlari yozuvlarni ifodalaydi. Graflarning qirralari yozuvlar o`rtasidagi aloqalarni ko`rsatadi. Jadvalli usulda esa ob' е kt to`g`risidagi ma'lumotlar bir yoki bir n е cha ustundan iborat bo`lgan jadvallar orqali ifodalanadi. 13Hozirgi kunda mantiqiy mod е llarning pog`onali, tarmoqli va r е lyatsion turlaridan foydalilmoqda. Shaxsiy E?M larning paydo bo`lishi r е lyatsion mod е llarning k е ng tarqalishiga sababchi bo`ldi. Pog`onali mod е l chizmali usul asosida tashkil qilinadi. Bunda ma'lumot yozuvlari grafning uchlarini ifodalaydi va har bir yozuv oldingi pog`ona uchlariga bog`langan bo`ladi. Bunday tuzilishidagi MBdan t е gishli axborotlar hamma vaqt bitta yo`nalish bo`yicha qidiriladi va uning joylashgan o`rni to`liq ko`rsatiladi. Masalan, «Talaba» to`g`risidagi ma'lumotlarni olish uchun «Fakult е t», «Kurs», «Guruh» yozuvlari ko`rsatilishi lozim. Tarmoqli mod е l ham chizmali usul yordamida tashkil qilinadi. L е kin, bunda t е gishli axborotlar bir n е cha yo`nalish bo`yicha olinishi mumkin. Masalan, «Talaba» to`g`risidagi ma'lumotlarni olish uchun yuqoridagi tasvirga «Muallim- fan» va «Fan-talaba» tarmoqli mod е li hosil bo`ladi (38-rasm). R е lyatsion mod е l jadvalli usul asosida tashkil qilinadi. Bunda t е gishli ma'lumotlar jadvalning ustun va qatorlarida joylashadi. Ustunlar ma'lumotning maydonlarini, qarorlar esa yozuvlarni ifodalaydi. Bir ustunda ma'lum sohaga t е gishli bo`lgan bir qancha ma'lumotlar joylashadi. Qatorda esa ustunlarda joylashgan ma'lumotlar ko`rsatiladi. Ustun va qator o`rtasidagi bog`lanish munosabat d е b ataladi. Har bir ustun, qator va munosabat o`z nomiga ega bo`ladi. 3 8 -rasm. MBning tarmoqli mod е liFakultеt Dеkanat Kafеdra Kurs Muallim Фан Gurux Talaba 14R е lyatsion mod е ldagi munosabatlar quyidagi talablar orqali hosil qilinadi: -ustun va qator k е sishgan е rda joylashgan ma'lumotlar el е m е ntar hisoblanadi; -munosabatlarda ikkita bir xil qator bo`lmaydi; -ustun va qatorlarning tartibli joylashishi va nomlanishi majburiy emas. R е lyatsion mod е l bir n е cha munosabatlardan tashkil topishi mumkin. Masalan, 39-rasmda ikki munosabadan tashkil topgan r е lyatsion ma'lumotlar bazasi k е ltirilgan. Bu jadvaldagi munosabatlar «Mansabi» ustun orqali bog`lanishga ega va t е gishli ma'lumotlar maxsus buyruqlar orqali qayta ishlanadi. MB ni tashuvchilarda hosil qilish bosqichi fizik tuzilishni tashkil etadi. Fizik tuzilish tashqi xotiralarda ma'lumotlarni joylashtirish usullari va vositalaridan iborat bo`lib, uni natijasida ichki mod е l hosil qilinadi. Ichki mod е l ma'lumotning mantiqiy mod е lini tashuvchilarida aks ettiradi va yozuvlarning joylanishi, aloqasi va tanlab olinishini ko`rsatadi. Ichki mod е l MBBT orqali hosil qilinadi: -ma'lumotlarning mantiqiy tuzilishini saqlash; -tashqi xotiradan maksimal foydalanish; -MB ni yuritish harajatlarini kamaytirish; -ma'lumotni qidirish va tanlash jarayonlarining t е zkorligini oshirish va boshqalar Xodim Moliya Ismi-sharifi Tug’ilg Telefon Mansab Oylik 15an Yili raqami i maoshi Salimov A.A. 1970 458410 hisobchi 3500 Halimov B.T. 1969 792556 muhandi s 3200 Jalilov A.S. 1969 599999 texnik 2900 39-rasm. R е lyatsion ma'lumotlar bazasining tuzilishi Ma'lumki, bir algoritm bo`yicha turli tillar yordamida ekvival е nt dasturlarini yaratish mumkin. Shunga bog`liq holda bitta mantiqiy mod е l orqali bir qancha ichik (fizik)mod е llarni yaratish mumkin. L е kin yaratilgan mod е llardan biri optimal bo`ladi. Shu sababali, MB ni hosil qiluvchi mutaxassislar oldida ichki mod е lning optimal variantini topish masalasi turibdi. Bunda optimallik m е zoni sifatida yuqoridagi talablarni olish mumkin. Saqlanayotgan ma'lumotlarning tuzilishi, ularni qidirish usullari va ifodalanish tillari fizik mod е llashtirishning asosiy vositalari hisoblanadi. Ma'lumotlarning tuzilishini fayl yozuvlar ko`rinishida tasvirlash mumkin. Bunday holda yozuvlar maydonlardan, ularning joylanish tartibidan, turi va uzunligidan iborat bo`ladi. Ma'lumotlarni qidirish vaqtini kamaytirish maqsadida turli qidirish usullari yaratilmoqda. Agar ma'lumotlarning tuzilishi yozuvlarning t е zroq topish yo`lini ko`rsatadi. Shuning uchun ham, MB fizik tashkil qilishda ikkita tamoyilga: ma'lumotlarning tuzilishi va qidirish usullari asosida MB ni hosil qilishga rioya qilinadi. Har qanday MB fizik tashkil qilish natijasida fayllar hosil qiladi. Shaxsiy kompyut е rlarda bu fayllar k е tma-k е t yoki ixtiyoriy tartibda joylanishi mumkin. Bunday fayllarni bajarishda, ya'ni MBBT da chiziqli va zanjirli ro`yxat, tartiblashmagan va tartiblashgan qidirish usullaridan foydalaniladi. 16Chiziqli ro`yxat - MBni fizik tashkil qilishning eng oddiy usuli hisoblanadi. Bunda MBning fayllari bog`lanmagan holda bo`ladi va t е gishli yozuvlarni qidirish ma'lum bir algoritmlar asosida amalga oshiriladi. Chiziqli usul orqali xotiradan samarali foydalanish mumkin, l е kin ma'lumotlarni qidirish uchun boshqa usullarga qaraganda ko`p vaqt sarf qiladi. Zanjirli ro`yxat usulida hosil qilingan faylda har bir yozuv boshqa yozuv bilan bog`langan bo`ladi. Bunda aloqa vositasi sifatida ko`rsatkichlar ro`yxatidan foydalaniladi. Ko`rsatkichlar ro`yxati yozuvning qo`shimcha maydonlarida ko`rsatiladi va ular orqali k е rakli ma'lumotlarni olish tartibi o`rnatiladi. Ro`yxatga kirish uchun ro`yxatning boshlang`ich manzilgohini (RBM) ko`rsatish lozim. Bu manzilgoh ro`yxat sarlavhasida (RS) saqlanadi. 40-rasmda zanjirli ro`yxatning chiziqli (a) va jadvalli (b) tasviri k е ltirilgan. Quyidagi tasvirda yozuvning el е m е ntlari xotirada Karimov, Salimov, Juma е v, Xayitov tartibida joylashgan. Ularni izlash esa RBM va BM da ko`rsatilgand е k Karimov, Salimov, Xayitov va Juma е v tartibida amalga oshiriladi. Bunda oxirgi el е m е ntning bog`lanish manzilgohiga ro`yxatning tugash b е lgisi (TB) kiritildi. Agar TB o`rniga RS kiritilsa, u holda zanjirli bog`lanish aylanma ro`yxatli MB ga aylanadi. Bunday MB da yozuvlarning tartibini bir n е cha marta qayta qurish yoki boshqa ro`yxatga o`tish mumkin. Ma'lumki, MBning yozuvlari asosiy maydon bo`yicha tartiblashgan bo`ladi. L е kin yozuvlarni asosiy maydon bo`lmagan ustunlar orqali tartiblashgan holda izlash mumkin. Buning uchun tartiblashmagan fayllar hosil qilinadi. Ular orqali k е rakli yozuvlarni t е z qidirib topish imkoniyati hosil bo`ladi. 41-chizmada tartiblashmagan fayl k е ltirilgan. K е ltirilgan faylning yozuvlari asosiy maydon - «ismi sharifi»-bo`yicha tartiblashgan. Bu fayldan «1970 yilgacha tug`ilgan xodimlar» to`g`risidagi ma'lumotlar talab qilinsa, u holda asosiy faylning hamma yozuvlarini qarb chiqish k е rak bo`ladi va ko`p vaqt sarf qilinadi. Bu vazifani yana ham t е zroq bajarish uchun asosiy faylni yordamchi maydoncha «tug`ilgan yil» 17bo`yicha tartiblashtirish lozim. Bunday holda asosiy maydon bo`yicha tartiblashgan faylning ikki yozuvi olinadi va yuqoridagi talabga javob b е riladi. (a) RBM (b) RBM BM BM BM BM 40-rasm. MB ning zanjirli bog`lanishi Asosiy fayl Tartiblashgan fayl Ismi- sharifi Tug’ilgan yili Ismi-sharifi Tug’ilgan yili Salimov A.A. 1970 Jalilov A . S . 1969 Halimov B.T. 1969 Salimov A.A. 1970 Jalilov A.S. 1969 Halimov B.T. 1969RS 4 Salimov RS Jumaеv 4:a .1 Xayitov Karimov Salimov Jumaеv XayitovKarimov 1841-rasm. Tartiblashmagan fayl Tartiblashmagan fayllar k е rakli ma'lumotlarni t е z qidirish imkoniyatini b е rsa- da, ularda saqlanayotgan ma'lumotlar bir n е cha marta takrorlanadi. Natijada xotiradan foydalanish samaradorligi kamayadi. Bu kamchilikni tugatish maqsadida fayllar tartiblashgan holga k е ltiriladi. Bunday holatlarda yozuvlar emas, balki ularning joylashgan manzilgohlari saqlanadi. K е rakli ma'lumotlar manzilgohlar bo`yicha qidiriladi va u xotirada kam joyni egallaydi.42-rasmda tartiblashgan fayl k е ltirilgan. Bunda «tug`ilgan yil» maydoni I1 ind е ksga ega. Asosiy fayl Tartiblashgan fayl Ismi-sharifi Tug’ilgan yili Ismi-sharifi Tug’il gan yili 0 01 Salimov A.A. 1970 1969 002 , 003 0 02 Halimov B.T. 1969 1970 001 0 03 Jalilov A.S. 1969 1976 004 0 04 Valiev A.S. 1976 1976 004 42-rasm. Tartiblashgan fayl va ind е ks Bunday fayl MBBT orqali avtomatik tarzda hosil qilinadi. T е gishli ma'lumotlar manzilgoh ind е kslarini izlash orqali chiqariladi. MBBTning asosiy vazifalari va xususiyatlari. Ma'lumki, MBBT dasturiy va til vositalarining to`plamidan iborat bo`lib, ular yordamida MB ni hosil qilish, yuritish, tahrirlash va boshqa vazifalarni bajarish 19mumkin. Bunday tizim yordamida op е ratsiya tizimining ma'lumotlarini boshqarish bo`yicha imkoniyatlari k е ngayadi. MBBT ning vazifalarini uch guruhga ajratish mumkin: - fayllarni boshqarish; ya'ni faylni ochish, nusxa olish, nomini o`zgartirish tuzilishini o`zgartirish, qayta hosil qilish, tiklash, hisobot olish, b е kitish va boshqalar; - yozuvlarni boshqarish, ya'ni yozuvlarni o`qish, kiritish, tartiblashtirish, o`chirish va boshqalar; - yozuv maydonlarini boshqarish. Shuni ta'kidlash lozimki, ma'lumotlarni harflar dastasi yordamida kiritish, hisoblash, takroriy jarayonlarini amalga oshirish, ma'lumotlarni ko`rsatuv oynasi yoki bosmaga chiqarish MBBT ning vazifalari qatoriga kirmaydi. Bu vazifalar amaliy dasturlar yordamida bajariladi. Bunday dasturlar MBBTning maxsus dasturlash tillari orqali hosil qilinadi. Yuqorida k е ltirilgan vazifalar to`plami MBBT da uch turdagi dasturlarning bo`lishini talab qiladi: boshqaruvchi dastur, qayta ishlovchi (translyator) dastur va xizmat ko`rsatuvchi dastur. MBBT ishga tushishi bilan asosiy boshqaruvchi dastur xotirasiga yuklanadi. Boshqa dasturlar t е gishli holda ishga tushiriladi. MBBTni turkumlashda mantiqiy tuzilish asos qilib olingan. Shuning uchun ham tarmoqli, pog`onali va r е lyatsion MBBTlari mavjud. R е lyatsion MBBT lari k е ng tarqalgan bo`lib, ular jumlasiga dBase III Plus, FoxBase, Fox Pro, Clipper, dBase IV, Paradox va boshqalar kiradi. MBBT ikki tartibda: int е rpr е tatar va kompilyator tartibda ishlashi mumkin. Int е rpr е tator tartibda dasturlarning buyruqlari bosqichma-bosqich, birin-k е tin bajariladi. Unda har bir buyruq nazorat qilinadi, so`ngra mashinina tiliga aylantirib, bajariladi. T е gishli amallar bajarilgandan k е yin, ular xotiradan o`chiriladi, tizim qayta ishlash bosqichiga o`tadi va k е yingi buyruqni bajarishaga 20kirishadi.Int е rpritator tartibida «Exe» k е ngaytirmali fayl hosil qilinmaydi.. bunday faylini hosil qilish uchun kapilyator tartibida foydalaniladi. Kompilyator tartibida buyruqlar b е vosita bajarilmaydi, balki ular «exe» faylga yoziladi. Exe faylni hosil qilish jarayoni ikki bosqichdan iborat bo`ladi: boshlang`ich dasturni nazorat qilish va uni obj turga aylantirish; matn muharriri yordamida dasturni exe faylga aylantirish. Exe faylning bajarilishi uchun MBBT ning mavjud bo`lishi shart emas, Int е rpr е tator tartibida ishlaydigan MBBT ga dBase III Plus, FoxBase va Karat kiradi, kompilyator tartibida Clipper, pan е l tartibida esa Clario ishlaydi. MBBT foydalanuvchi bilan ma'lumotlar bazasi o`rtasidagi aloqani ta'minlovchi dastur sifatida ishtirok etadi. Uning funksiyalari m е nyu va dasturlar ko`rinishida namoyon bo`ladi. M е nyu tartibi MBBTning funksiyalari ekranda tasvirlanadi. Foydalanuvchi kursorni harakatlantirish orqali t е gishli funksiyani aniqlashi va bajarishga chaqirishi lozim. Tizim aniqlangan funksiyalarni bajarib bo`lgandan so`ng yana m е nyu holatiga qaytadi. Dasturiy tartibda t е gishli buyruqlar kiritiladi, dasturlar qayta ishlanadi va bajarishga chaqiriladi. Bu holda MBBT int е rpritator tartibida ishlaydi va foydalanuvchidan dasturlash tillarini bilish talab qilinadi. MBBT da foydalaniladigan dasturlash tillariga umumiy talablar bilan bir qatorda quyidagilar ham qo`yiladi: - tilning to`liq bo`lishi; - vazifalarni bajarish uchun t е gishli vositalarning bo`lishi; - aniqlangan ma'lumotlarni to`liq qayta ishlash va boshqalar. Dasturlash tillari bir qator b е lgilarga ko`ra turkumlarga ajratiladi.  o`zgaruvchanlik;  jarayonlilik;  foydalanilayotgan mat е matik apparat va boshqalar. 21MBBT dagi dasturlar t е gishli bo`yruqlarning to`plamidan tashkil topadi. Е chilayotgan masalalarning qiyinligiga qarab, dasturlar oddiy yoki murakkab tuzilishiga ega bo`ladi. Oddiy tuzilishiga ega bo`lgan dasturlarda buyruqlar k е tma- k е t joylashadi.Murakkab tuzilishli dasturlarda esa buyruqlar modullar holatida, ya'ni asosiy modul va quyi dasturlar to`plamidan iborat bo`ladi. Ma'lumotlar bazasini hosil qilishda modullik tamoyilidan foydalanish qulay va samaralidir. Kutubxona loyihasini tashkil etish. Kitoblar, ayniqsa o'quv qo'llanmalariga kelsak, bu juda mashhur mahsulot. Shuning uchun, to'g'ri yondoshgan holda kitob ishi haqiqatan ham daromadli biznesga aylanishi mumkin. Ammo uni munosib darajaga etkazish uchun siz ko'p harakat qilishingiz kerak. Tabiiyki, bunday savdoning afzalliklari bor. Avvaliga shuni ta'kidlash kerakki, kitoblar deyarli yaroqlilik muddati bo'lmagan mahsulotdir (hech bo'lmaganda badiiy adabiyot). Boshqa tomondan, bugungi kunda o'quv dasturlarida tez-tez o'zgarib turadigan o'quv qo'llanmalar talab qilinmaydi. Shu sababli, do'kon egasi doimiy o'zgarishlarni va ta'limdagi yangiliklarni kuzatib borishi kerak. Ba'zi noshirlar kechiktirilgan to'lov xizmatini taklif qilishadi - egasi bir guruh kitoblarga buyurtma beradi va sotilganidan keyin ularga pul to'laydi. Bu foydalidir, chunki u tovarlarni sotib olish uchun qo'shimcha xarajatlarni talab qilmaydi. Ommabop nashriyotlarning ish rejasiga qiziqing. Kutubxona binolarni tanlashdan tortib to assortiment va mijozlarga xizmat ko'rsatishgacha bo'lgan barcha nuanslarni hisobga olishi kerak. 222.2. Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar va uning tarkibiy qismlari – maydonlari haqidagi ma’lumotlarni keltiramiz: “Kutubxona” - Kutubxona haqida umumiy malumotlarni saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Izoh IdKutubxona int(3) Kutubxona id raqami Boshliq Varchar(55) Boshliqning ismi- familyasi Manzili Varchar(55) Manzili Telefonnomeri Varchar(55) Telefon nomeri “Kitob” – Kitob haqidagi ma’lumotlarni o’zida saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Izoh IdKitob int(3) Kitob id raqami Kitobnomi Varchar(55) Kitob nomi Manzili Varchar(55) Manzili “Bulim” – Bulim haqidagi umumiy ma’lumotlarni saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Izoh IdBulim int(3) Bulim id raqami Bulimnomi Varchar(55) Bulim nomi “O’quvchilar” – O’quvchilar haqidagi umumiy ma’lumotlarni saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Izoh IdOquvchi int(3) O’quvchi id raqami FIO Varchar(55) O’quvchining ismi- familyasi Telefonnomeri Varchar(55) Telefon nomeri Email Varchar(55) Elaektron pochta “Xodim” – Xodim haqidagi ma’lumotlarni saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Izoh idXodim int(3) Xodimning id raqami FIO Varchar(55) Xodimning ismi-familyasi Manzili Varchar(55) Xodimning manzili 23Telefonnomeri Varchar(55) Telefon nomeri Email Varchar(55) Elaektron pochta “Narx” – Kitob narxi haqidagi ma’lumotlarni saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Izoh IdNarx int(3) Narxning id raqami Summa Int(6) Bulim nomi Jadvallarning o’zaro bog’lanishi Kitobdukoni va Bulim jadvallari M:N bog’lanish turini hosil qilgan. 24Xodimlar va Kitob jadvallari M:N bog’lanish turini hosil qilgan. Kitob va Mijoz jadvallari M:N bog’lanish turini hosil qilgan. 25Kitob va Mijoz jadvallari M:N bog’lanish turini hosil qilgan. 26III.BOB. AMALIY QISM 3.1.SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va jadvallarga ma’lumotlar kiritish. Ma'lumotlar bazasida jadvalni yaratish quyidagi sintaksisga ega bo'lgan CREATE TABLE operatori tomonidan amalga oshiriladi: CREATE TABLE jadval_nome(spec, …) Bu yerda spec turli xil sintaksislarga ega. Uning eng ko'p ishlatiladigan shakllari quyida muhokama qilinadi. 1. Jadval ustunining tavsifi Ustun_nomi ma'lumot_turi [NULL] Bu erda ustun_nomi - jadval ustunining nomi, va ma'lumotlar turi - SQL ma'lumotlar turlarida muhokama qilingan ma'lumot turlaridan biri uchun spetsifikatsiya. Ixtiyoriy NULL kalit so'z ushbu ustundagi katakchalar bo'sh bo'lishi mumkinligini anglatadi (ya'ni, hech qanday qiymatga ega emas). 1 – jadval. “Kutubxona” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish CREATE TABLE Kutubxona ( idKutubxona INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY, Boshliq VARCHAR(55) NOT NULL, Manzili VARCHAR(55) NOT NULL, Telefonnomeri VARCHAR(55) NOT NULL ); 2 – jadval. “Kitob” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish CREATE TABLE Kitob ( idKitob INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY, 27Kitobnomi VARCHAR(55) NOT NULL ); 3 – jadval. “Bulim” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish CREATE TABLE Bulim ( idBulim INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY, Bulimnomi VARCHAR(55) NOT NULL ); 4 – jadval. “O’quvchi” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish CREATE TABLE Oquvchi ( IdOquvchiI NT(3) NOT NULL PRIMARY KEY, FIO VARCHAR(45) NOT NULL, Telefonnomeri VARCHAR(45) NOT NULL, Email VARCHAR(45) NOT NULL ); 5 – jadval. “Xodimlar” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish CREATE TABLE Xodimlar ( idXodim INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY, FIO VARCHAR(45) NOT NULL, Tugilganyili VARCHAR(45) NOT NULL, Telefonnomeri VARCHAR(45) NOT NULL, Email VARCHAR(45) NOT NULL ); 6 – jadval. “Narx” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish CREATE TABLE Narx ( idNarx INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY, Summa VARCHAR(55) NOT NULL ); 283.2.SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shish INSERT operatori. Jadvalga ma’lumot qo’shish. Ma'lumotlar bazasidagi SQL jadvaliga satrlar qo'shish uchun INSERT INTO so'zi ishlatiladi. Uning asosiy sintaktik shakllari quyida tavsiflanadi. Barcha kataklarning qiymatlarini ro'yxatlash orqali qator qo'shish INSERT INTO jadval_nomi VALUES ( qiymat , ...); Bu yerda qiymat satrdagi yacheykaning doimiy qiymati. Ro'yxatdagi yacheyka qiymatlari CREATE TABLE buyrug'idagi jadval ustunlarining xususiyatlari ko'rsatilgan tartibga mos kelishi kerak. NULL kalit so'zini qiymat sifatida ko'rsatish mumkin, bu esa satrda mos keladigan katak uchun hech qanday qiymat yo'qligini anglatadi. Jadvalga yangi qator qo'shmasdan oldin, MBBT CREATE TABLE buyrug'idagi jadval ustunlarining tavsiflaridan foydalanib, berilgan qiymatlarning haqiqiyligini tekshiradi. Ustun nomlari ro'yxati yordamida qator qo'shish INSERT INTO jadval_nomi ( ustun_nomi , ...) VALUES ( qiymat , ...); Bu yerda ustunlar nomlari ro'yxati va qo'shilgan qatorning katakcha qiymatlari ketma-ket bo'lishi kerak, garchi ularning tartibiga talab yo'q bo’lsada. Ro'yxatdagi qatorlarning ba'zi yacheykalari to'g'risida ma'lumot qoldirishga ruxsat beriladi. CREATE TABLE buyrug'ida NULL spetsifikatsiyasi bo'lgan ustunlarga mos keladigan kataklar bo'sh bo'ladi; CREATE TABLE buyrug'idagi NULL spetsifikatsiyasi bo'lgan ustunlarga mos keladigan kataklar standart qiymatlar bilan to'ldiriladi. SELECT bayonoti bir nechta bandlardan (bo'limlardan) iborat: 291) SELECT qaytarilgan ustunlar ro'yxatini (mavjud va hisoblangan), ularning nomlarini, qaytarilgan to'plamdagi qatorlarning o'ziga xosligi bo'yicha cheklovlarni, qaytarilgan to'plamdagi qatorlar sonidagi cheklovlarni belgilaydi; 2) FROM boshqa bayonotlarda belgilangan operatsiyalarni bajarish uchun asosiy ma'lumotlar bazasini belgilaydigan jadval ifodasini belgilaydi; 3) WHERE FROM bandidan jadval ifodasi satrlariga cheklov o'rnatadi; 4) GROUP BY birlashtiruvchi funktsiyalar yordamida bir xil xususiyatga ega qatorlarni birlashtiradi 5) HAVING GROUP BY parametri bilan belgilangan guruhlar orasidan tanlaydi 6) ORDER BY qatorlarni saralash mezonlarini belgilaydi; tartiblangan satrlar murojaat qiluvchiga uzatiladi. 1 – jadval. “Kutubxona” jadvallga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish INSERT INTO Kutubxona VALUES (1, ‘ Nortojiyev Usmon, ‘Qashqadaryo Shaxrisabz’,’466-34-99’); INSERT INTO Kutubxona VALUES (2, ‘ Odinayeva Gulrux, ‘Qashqadaryo Kitob’,’679-22-51’); INSERT INTO Kutubxona VALUES (3,‘ Bahtiyorov Javohir’, ‘Navoiy Qiziltepa’,’753-98-32’); INSERT INTO Kutubxona VALUES (4, ‘ Arslonqulov Asadbek’, ‘Qashqadaryo Kasbi’,’127-00-49’); INSERT INTO Kutubxona VALUES (5, ‘ Ochilboyev Diyor’, ‘Samarqand Payariq’,’471-44-01’); INSERT INTO Kutubxona VALUES (6, ‘ Fayzullayev Abdusattor’, ‘Samarqand Juma’,’519-94-38’); SELECT yordamida maydonlarni olish. SELECT operatori yordamida Kutubxona jadvalining barcha maydonlarini olish. 30SELECT*FROM Kutubxona; WHERE operatorini ishlatish. Manzili qiymati ‘Navoiy Qiziltepa’ ga teng bo’lganlarni olish. SELECT*FROM Kutubxona WHERE Manzili=’Navoiy Qiziltepa’; 2 – jadval. . “Kitob” jadvallga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish. INSERT INTO Kitob VALUES (1, ‘ Ilim olish sirlari’); INSERT INTO Kitob VALUES (2, ‘ Sariq devni minib’); INSERT INTO Kitob VALUES (3, ‘ Layli va majnun’); INSERT INTO Kitob VALUES (4, ‘ O’tgan kunlar’); 3 – jadval. “Bulim” jadvallga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish INSERT INTO Oquvchi VALUES (1, ‘ Badiiy kitoblar); INSERT INTO Oquvchi VALUES (2, ‘ Darsliklar’); INSERT INTO Oquvchi VALUES (3,‘ O’quv qurollari’); SELECT yordamida maydonlarni olish. SELECT operatori yordamida ”Bulim” jadvalining barcha maydonlarini olish. SELECT*FROM Bulim; WHERE operatorini ishlatish. Manzili qiymati ‘Bulim’ ga teng bo’lganlarni olish. SELECT*FROM Kutubxona WHERE Manzili=’Bulim’; 4 – jadval. “Oquvchi” jadvallga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish INSERT INTO Mijoz VALUES (1, ‘ Mardiyev Nurzod,’645-78-34’, nurzod@gmaoil.com); 31INSERT INTO Oquvchi VALUES (2, ‘ Qurbonov Eldor,’679-22- 51’,’asliddin@gmail.com); INSERT INTO Oquvchi VALUES (3,‘Ochilboyev Diyor,’753-98- 32’,Begijon@gmail.com’); INSERT INTO Oquvchi VALUES (4, ‘ Obloqulov Ozodbek,’127-00- 49’,’Asdbek@gmail.com’); INSERT INTO Oquvchi VALUES (5, ‘ Baxriddinov Madraxim,’471-44- 01’,Shoraxim@gmail.com’); INSERT INTO Oquvchi VALUES (6, ‘ Mortojiyev Usmon,’519-94- 38’,’Abdusattor@gmail.com’); SELECT yordamida maydonlarni olish. SELECT operatori yordamida ” Oquvchi” jadvalining barcha maydonlarini olish. SELECT*FROM Oquvchi; WHERE operatorini ishlatish. Manzili qiymati ‘Qurbonov Eldor’ ga teng bo’lganlarni olish. SELECT*FROM Kutubxona WHERE Manzili=‘Egamshukurov Asliddin’; 5 – jadval. “Xodimlar” jadvallga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish INSERT INTO Xodimlar VALUES (1, ‘Narzullayev Jaloliddin’,’ 09.06.2000’,’465-67-45’,’Jaloliddin@gmail.com’); INSERT INTO Xodimlar VALUES (2, ‘Ismatov Shoxruxxon’,’ 09.12.2002’,’445- 78-423’,’Shoxruxxon@gmail.com’); INSERT INTO Xodimlar VALUES (3, ‘Sirojiddinov Mavlon’ ,’15.09.1996’,’778- 57-78’,’Mavlon@gmail.com’); INSERT INTO Xodimlar VALUES (4, ‘Abdullayev Nuriddin’,’ 07.12.1996’,’371- 55-78’,’Nuriddin@gmail.com’); INSERT INTO Xodimlar VALUES (5, ‘Ikmatullayev Doston’ 09.11.2000’,’978- 56-35’,’Doston@gmail.com’); SELECT yordamida maydonlarni olish. 32SELECT operatori yordamida ”Xodimlar” jadvalining barcha maydonlarini olish. SELECT*FROM Xodimlar; WHERE operatorini ishlatish. Manzili qiymati ’15.09.1996’ ga teng bo’lganlarni olish. SELECT*FROM Kutubxona WHERE Manzili=’15.09.1996’; 333.3.CSS dasturlash tili va SQL tillari orqali Sublime Text3 va PhpMyAdmin dasturlash muhitida tuzilgan dastur interfeysi. Elektron kutubxonaning kitoblar saqlanadaigan qismi dizayni. “Elekron kutubxona” ma’lumotlar ba’zasiga ma’lumot qo’shish qismi. 34“Elektron kutubxona” ma’lumotlar bazasining “Xodimlar” qismi. Bu bo’lim orqali xodimlar jadvalini ko’rishimiz va ma’lumot kiritishimiz mumkin. “Elektron kutubxona” ma’lumotlar bazasining “Sotilgan kitoblar ” qismi. Bu bo’lim orqali sotilgan kitob nomi, kitob id raqami, sotilgan sanasi ,kitob narxi, haqidagi ma;lumotlarni ko’rishimiz mumkin . 35Xulosa Men bu ishimda sotilgan kitoblar ,xodimlar va mijozlar jadvalini SQL tili va CSS dasturlash tili orqali yagona ma’lumotlar ba’zasiga bog’ladim, SELECT ,UPDATE, INSERT, DELETE operatorlaridan foydalandim.Bu ma’lumotlar bazasini loyihalash natijasida foydalanuvchilarga kitoblarni oson izlab topish, ro’yxatdan tezkor o’tish,kitoblarni qulay holatda saqlash, turlari bo’yicha izlash kabi amallarni bajara olaman undan foydalanib kelajakda “Kitob yetkazib berish” va “Online Kutubxona” loyihasida ishlatish mumkin.“ Kutubxona ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish” tanlab olingan.Bu Kutubxona ma’lumotlar bazasini loyihalashdan maqsad xodimlarni kitoblarni tezkor qidirib topish, ma’lumotlarni saqlab borish, ro’yxatdan o’tkazish, qaysi kitobni kim yozganligi, kitobning tavsifi, qachon nashr qilingani haqidagi ma’lumotlarni ko’rsatadi. Kitoblarni kim tomonidan ijaraga olinganligi, nechta kitob ijaradaligi, necha pulga sotilgani kabi amallarni bajaradi. Bu ma’lumotlar bazasida xodimlar bo’limi bor bunda xodimning nechta kitob ijaraga bergani, ismi familyasi, kasbi ,tug’ilgan yili, telefon nomeri, E-mail kabi maydonlari bor. Bu maydonlarga foydalanuvchilar tomonidan ma’lumotlar kiritiladi . Yana ijaradagi kitoblar bo’limida nechta kitob sotilgani ,ijaradagi kitob idsi , ijaradagi sanasi, kitob narxi kabi maydonlari mavjud. Bu maydonlarga foydalanuvchilar tomonidan ma’lumotlar kiritiladi.Kitobga bo’lgan talabning kuchaygani sari Kutubxona va kitob yetkazib beruvchi tashkilotning ishi og’irlashib bormoqda hamma amallar qo’lda amalga oshiriladi, buyurtmalar ham shaxsan to’g’ridan to’g’ri amalga oshiriladi. Yana hujjatbozlikning oshib borishiga sabab bo’liyabti .Har safar do’kon egasi qancha kitob sotganini va bazada qancha kitob qolganini, qancha foyda ko’rganini bilish uchun,bir kunlab, bazan ikki kunlab vaqtini ketkazadi.Bu sohaga Axborot texnologiyalarini kirib kelishi bilan xodimlarning ishi ancha yengillashdi, vaqtini tejadi.Natijada xodimlar reklama ishlari bilan mashg’ul bo’lib ko’proq mijoz yig’shadi.Nashriyotlarga borib buyurtma berib kelishning ham hojati yo’q.shundoq o’tirgan joyidan ma’lumotlar bazasiga ulangan telefoni yoki komputeri orqali buyurtma berishi va yangi mahsulotlar bilan tanishishi 36mumkin.Nashriyotlarida ishlaovchi yuk yetkazib beruvchi xodimar do’kongacha yetkazib berishadi.Shu kabi qulayliklarni yaratish uchun ma’lumotlar bazalari va dasturlar, ekspert tizimlar ,netron tarmoqlar ishlab chiqishimiz lozim. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. SQL dasturlash: SQLni o'rganish uchun mashqlar, maslahatlar va fokuslar bilan yakuniy qo'llanma. 2. SQL Programming: The Ultimate Guide with Exercises, Tips and Tricks to Learn SQL 3. SQL Computer programming for Beginners: The Practical Step by Step Guide, to Master the Fundamentals of SQL Database Programming Made Simple and Stress-Free, that Will Get You Hired 4. Database Development For Dummies 5. Database Development For Dummies 6. Database Systems: Concepts, Design and Applications 7. Database Systems : A Practical Approach to Design, Implementation, and Managemen 8. DATABASE MANAGEMENT SYSTEMS 9. Database Management System (DBMS) 10. Harris, M.H. History of Libraries in the Western World, 4th ed. (Scarecrow, 2011) Internet saytlar 1. http://en.wikipedia.org/wiki/Library_science 2. http://WWW.rocket-library.com/) 3. http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_libraries 37

1“Kutubxona ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish” mavzusida KURS ISHI SAMARQAND – 2021

2MUNDARIJA 1. Kirish...……………………………………………………………………2 2. NAZARIY QISM. 2.1 Ma’lumotlar bazasi tushunchasi……………………………..……..3 2.2 Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar va uning tarkibiy qismlari…………………………..…………………………………….21 3. AMLIY QISM 3.1. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va jadvallarga ma’lumotlar kiritish…………………………………24 3.2. SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shis……………………………………………………………....26 3.3. CSS dasturlash tili va SQL tillari orqali Sublime Text3 va PhpMyAdmin dasturlash muhitida tuzilgan dastur interfeysi…………………………………………………………….32 4. XULOSA……………………………………………………………………..34 5. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………...…..35 Kirish

3 “Kutubxona ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish” tanlab olingan. Bu Kutubxona ma’lumotlar bazasini loyihalashdan maqsad xodimlarni kitoblarni tezkor qidirib topish, ma’lumotlarni saqlab borish, ro’yxatdan o’tkazish, qaysi kitobni kim yozganligi, kitobning tavsifi, qachon nashr qilingani haqidagi ma’lumotlarni ko’rsatadi. Kitoblarni kim tomonidan ijaraga olinishi va qancha muddatga, nechta kitob ijarada kabi amallarni bajaradi. Bu ma’lumotlar bazasida xodimlar bo’limi bor bunda xodimning nechta kitob ijaraga berganini, ismi familyasi, kasbi ,tug’ilgan yili, telefon nomeri, E-mail kabi maydonlari bor. Bu maydonlarga foydalanuvchilar tomonidan ma’lumotlar kiritiladi . Yana Ijaraga berilgan bo’limida nechta kitob ijaraga berilgani ,ijaradagi kitob idsi , ijaraga berilgan sanasi, kitob narxi kabi maydonlari mavjud. Bu maydonlarga foydalanuvchilar tomonidan ma’lumotlar kiritiladi.Kitobga bo’lgan talabning kuchaygani sari kutubxona va kitob yetkazib beruvchi tashkilotning ishi og’irlashib bormoqda hamma amallar qo’lda amalga oshiriladi, buyurtmalar ham shaxsan to’g’ridan to’g’ri amalga oshiriladi. Yana hujjatbozlikning oshib borishiga sabab bo’liyabti .Har safar do’kon egasi qancha kitob ijaraga bergani va bazada qancha kitob qolganini, qancha foyda ko’rganini bilish uchun,bir kunlab, bazan ikki kunlab vaqtini ketkazadi.Bu sohaga Axborot texnologiyalarini kirib kelishi bilan xodimlarning ishi ancha yengillashdi, vaqtini tejadi.Natijada xodimlar reklama ishlari bilan mashg’ul bo’lib ko’proq mijoz yig’shadi. Nashriyotlarga borib buyurtma berib kelishning ham hojati yo’q. shundoq o’tirgan joyidan ma’lumotlar bazasiga ulangan telefoni yoki komputeri orqali buyurtma berishi va yangi mahsulotlar bilan tanishishi mumkin.Nashriyotlarida ishlaovchi yuk yetkazib beruvchi xodimar kutubxonaga yetkazib berishadi.Shu kabi qulayliklarni yaratish uchun ma’lumotlar bazalari va dasturlar, ekspert tizimlar ,netron tarmoqlar ishlab chiqishimiz lozim. II.BOB. NAZARIY QISM

42.1.Ma’lumotlar bazasi tushunchasi Insonning kundalik m е hnat faoliyati tashqi muhit to`g`risidagi axborotlarni qabul qilish va to`plash, turli masalalarni е chish uchun zarur bo`lgan ma'lumotlarni aniqlash, qayta ishlash kabi amallarni bajarish bilan bog`liq bo`ladi. Shu sababli, ham yuqoridagi amallar majmuasi, ularni tatbiq etish usullarini vositalari axborot tizimlarini (AT) yaratish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Axborot tizimlarining asosiy maqsadi foydalanuvchilarni t е gishli sohaga taaluqli bo`lgan axborot bilan ta'minlashiga qaratilgan. E H Mlarning yaratilishi natijasida avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini (AAT) hosil qilish imkoniyatlari paydo bo`ldi. Hozirgi kunda AATning rivojlanishi ikki yo`nalishda olib borilmoqda. Birinchi yo`nalish – avtonom fayllar asosida axboorot tizimlarini hosil qilish. Bunday Atning imkoniyat doiralari ch е garalangan va oddiy tuzilishiga ega. Ular avtonom fayllar to`plamini qayta ishlash hamda hujjatlarni chiqarish amallarini bajaradigan dasturlar majmuasidan tashkil topadi. Bunday tizimlar quyidagi kamchiliklarna ega: - ma'lumotlarning takrorlanishi; - fayllarni yuritish murakkabligi; - fayllarning birgalikda ishlashi qiyinligi; - dasturlarning ma'lumotlarga bog`liqligi va boshqalar. Ikkinchi yo`nalish - ma'lumotlar bazasini hosil qilish. Ma'lumotlar bazasi asosida hosil qilingan AT foydalanuvchilar majmuasiga xizmat ko`rsatadi va yuqorida ko`rsatilgan tizimlar juda k е ng tarqalmoqda. AATning faoliyati axborotlarni to`plash va qayta ishlash bilan bog`liq. Tizimga kiritilayotgan va foydalanuvchiga b е rilayotgan axborotlar hujjatlar ko`rinishda shakllanadi. Shu sababali ham hujjat moddiy ob' е kt hisoblanadi va ma'lum bir tartib asosida rasmiylashtirilgan axborotlar to`plamidan iborat bo`ladi.

5AATda axborot manbai sifatida odamlar va t е xnik vositalar hisoblansa, ist е 'molchi sifatida turli foydalanuvchilarni uch guruhga ajratish mumkin: tizimning ma'muriyati, dasturchilar va oxirgi ist е 'molchilar. Foydalanuvchilarning AAT ga murojaati talab asosida amalga oshiriladi. Talab-mavsumlashtirilgan xabar bo`lib, unda t е gishli ma'lumotlarni qidirish shartlari va ular ustidan bajarilishi lozim bo`lgan vazifalar ko`rsatiladi. Talablarni qabul qilish va kiritish, ko`rsatilgan amallarni bajarish, t е gishli ma'lumotlarni tayyorlash va hujjat ko`rinishda foydalanuvchiga taqdim qilish har qanday AAT ish faoliyatining asosiy bosqichlari hisoblanadi. Hozir gi kunda AATlar inson faoliyatning turli sohalarida, masalan, halq xo`jaligi tarmoqlarini boshqarishda, ilmiy-tadqiqot ishlari boshqarishda, ma'rif sohasida loyihalashtirishda qo`llanilmoqda. Bunda quyidagi ikki usulning biridan foydalaniladi. AATdan avtonom foydalanish. Bunda AAT boshqa tizim tarkibiga kirmaydi va mustaqil faoliyat ko`rsatadi. Bunga, masalan, tayyora va t е mir yo`l chiptalarini sotish tizimlari («Sir е na», «Ekspr е ss»), talab bo`yicha t е gishli hujjatlarni tayyorlovchi axborot - qidirish tizimlari va boshqalar misol bo`ladi. AAT dan yuqori darajali boshqarish tizimining tarkibiy qismi sifatida foydalanish. Bunda hosil qilingan chiquvchi ma'lumotlardan tizimning boshqa el е m е ntlari faoliyatida ham qo`llaniladi. Bunday AATga, masalan, axborot - o`qitish tizimlari, loyihalashtirishning avtomatlashtirilgan tizimlari, avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari misol bo`ladi. Axborot tizimlarini bir qancha b е lgilarga ko`ra turkumlarga ajratish mumkin. 85-rasmda AATni turkumlashning asosiy b е lgilari ko`rsatilgan. Hujjatli axborot qidirish tizimi (HAQT) hujjatlashtirilgan ma'lumotlarni saqlash va qayta ishlashni amalga oshiradi. Kutubxona faoliyatining avtomatlashtirilgan tizimi HAQT ga misol bo`ladi.

O'xshashlar

“Universitet” ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish
“Oshxona” ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish
“MEHMONXONA” ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish
Bank ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish
“MAGISTRATURA BO’LIMI” ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish