logo

Bank ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish

Yuklangan vaqt:

11.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

200.8076171875 KB
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI
INTELLEKTUAL TIZIMLAR VA KOMPYUTER TEXNOLOGIYALARI
FAKULTETI
DASTURIY INJINIRING YO’NALISHI
204-guruh talabasi
HAMRAYEVA GULANDOM
MA’LUMOTLAR BAZASINI BOSHQARISH TIZIMLARI FANIDAN 
“ Bank ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish ”
 mavzusida
KURS ISHI
Tekshirdi: RASHIDOV A 
SAMARQAND – 2024
1 Reja:
Kirish
Asosiy qism
I.bob.Ma’lumotlar bazasi haqida. 
I.1. Ma’lumotlar bazasi tushunchasi.
I.2.  Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari haqida.
I.3.Ma’lumotlarni boshqarish.
II.bob.  “Bank”  ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni 
shakllantirish
II.1.  Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar va uning tarkibiy qismlari – maydonlari
II.2.Jadvallarning o’zaro bog’lanishi. 
II.3.   SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va  jadvallarga 
ma’lumotlar kiritish.
III.4.   SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
2 Kirish
Biz   axborot   asrida   yashamoqdamiz.   Hozirgi   kunda   axborotni   boshqarish
juda muhim tushunchaga aylanib bo’ldi. Axborot dunyosidagi eng asosiy vazifa –
uni   qayta   ishlashdir.   Axborotni   qayta   ishlash   esa   eng   murakkab   jarayonlardan
biridir.   Umuman   olganda,   ma’lumotlarni   qayta   ishlash   deganda,   ular   ustida
bajariladigan   amallar   –   saqlash,   uzatish,   tahrirdan   o’tkazish   kabilarni
tushunishimiz  mumkin. Axborotlar  ustida amallar  bajarish uchun ularni  bir  joyga
to’plash   muhim   hisoblanadi.   Axborotlar   miqdori   oz   bo’lmaganligi   sababli   bu
jarayon, albatta, kompyuterlar yordamida amalga oshirilmoqda. Axborotlarning bir
joyga jamlanishi “ma’lumotlar bazasi” tushunchasini vujudga keltirdi.
Ma’lumotlar   bazasi   texnologiyalarining   paydo   bo’lishi   va   rivojlanishi
tarixini tor ma’noda qarab chiqaylik. Chunki bu tushuncha tarixi tushunchasi keng
ma’noda,   insoniyat   ma’lumotlarni   saqlaydigan   va   ishlov   beradigan   har   qanday
vositalar tarixiga umumlashtiriladi. 
Ma’lumotlar   bazasi   tarixi   tor   ma’noda   ma’lumotlar   bazalarini   an’anaviy
(zamonaviy)   ma’noda   ko’rib   chiqadi.   Ushbu   tushuncha   paydo   bo’lishiga   1955-
yilda   dasturlashtiriladigan   yozuv   uskunalari   paydo   bo’lgani   bilan   bog’lash
mumkin.   Bu   vaqtda   dasturiy   ta’minot   fayllarga   asoslangan   yozuvlarni   qayta
ishlash   modelini   qo’llab-quvvatlar   edi.   Ma’lumotlarni   saqlash   uchun
perfokartalardan   foydalanilgan.   Internet   tarmog’ining   ma’lumotlar   bazasi   1960-
yillarning   o’rtalarida   paydo   bo’ldi.   Ma’lumotlar   bazasidagi   operatsiyalar
terminallar   yordamida   interaktiv   ravishda   qayta   ishlandi.   Keyingi   muhim   qadam
Edgar   Koddning   ishi   tufayli   1970-yillarning   boshlarida   relyatsion   ma’lumotlar
modelining   paydo   bo’lishi   bilan   bog’liq.   Kodd   ishi   amaliy   ma’lumotlar   bazasi
texnologiyasini   matematika   va   mantiq   bilan   chambarchas   bog’lash   uchun   yo’l
ochdi.   “Ma’lumotlar   bazasi”   atamasi   1960-yillarning   boshlarida   paydo   bo’lgan,
garchi dastlab bu tushuncha sun’iy intellekt tizimlari nuqtai nazaridan tor ma’noda
tushunilgan   bo’lsa-da,   1964-1965-yillarda   SDC   tomonidan   tashkil   qilingan
simpoziumlarda joriy etilgan.  Ushbu  atama  zamonaviy  ma’noda  faqat  70-yillarda
keng qo’llanilgan.
3 I.1.Ma’lumot bazasi tushunchasi
Ko‘pchilik,   terminlarni   tushunish   bo‘yicha   biroz   qiynalishadi,   lekin   aynan
terminlarni bilish, qo‘yilgan vazifalarni yechishda yoki paydo bo‘lgan xatoliklarni
bartaraf etishda juda kerak bo‘ladi. Misol uchun, biror muammo paydo bo‘lsa, biz
darhol   Google’ni   yordamga   chaqiramiz,   agar   Google   qidiruv   tizimiga   terminlar
orqali   so‘rov   bersangiz,   muammo   yechish   qiyinchilik   tug‘dirmaydi,   agar
terminlarsiz   oddiy   so‘zlar   bilan   qidirishni   amalga   oshirsangiz,   muammoni
yechishga ancha vaqt ketib qoladi.
Bu   maqolada   ma’lumotlar   bazasiga   oid   juda   kerakli   va   ko‘pchilik(!)
adashtiradigan ikki terminni tushuntirishga harakat qilaman: Ma’lumotlar bazasi va
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT).
Ma’lumotlar   bazasi   bu   —   tartiblangan   ma’lumotlarni   saqlovchi   va   qayta
ishlovchi   axborot   modeli   hisoblanadi.   Soddaroq   qilib   aytganda,   bir   hil   turdagi
axborotlarni   o‘zida   saqlovchi   va   berilgan   so‘rovlar   orqali   ularni   taqdim   etuvchi
model. Misol uchun, kitoblar javoni, bu ma’lumotlar bazasi  hisoblanadi, ya’ni bir
hil   turdagi   (kitoblarni)   ob’yektlarni   o‘zida   saqlaydi,   yoki   bo‘lmasa   telefon
raqamlar   yozilgan   kitobcha,   bu   yerda   ism,   telefon   raqam   kabi   bir   hil   tipdagi
ma’lumotlar saqlanadi, bu ham ma’lumotlar bazasi.
Ma’lumotlar   bazasini   boshqarish   tizimi   —   bu   ma’lumotlar   bazasini   hosil
qiluvchi,   ma’lumotlarni   qayta   ishlovchi   va   qidiruvchi   tizim   hisoblanadi.   Qisqa
qilib   aytganda,   MBBT   barcha   jarayonlarni   amalga   oshiradi.   Ma’lumotlar   bazasi
faqat ma’lumotlarni saqlaydi, qolgan barcha ishlarni MBBT   bajaradi.
Ma’lumotlar bazasidagi ma’lumotlar, SQL so‘rov tillari orqali boshqariladi,
bu   tilda   MBBT’ga   so‘rov   beriladi,   bu   so‘rov   u   yerda   qayta   ishlanib,   natija   olish
uchun   ma’lumotlar   bazasiga   murojaat   qiladi,   u   yerdan   so‘rovga   mos   ma’lumotni
olib, so‘rovga javob beradi:
Quyidagi dasturlar MBBT’ga misol bo’la oladi:
1. — Oracle;
2. — MySQL;
4 3. — Microsoft Office Access;
4. — MariaDB;
5. — Microsoft  SQL Server;
Bugungi dunyoda ma’lumotlar har xil va keng tarqalgan. Ma’lumotlar bazasi
ma’lumotlarni   saqlash   va   boshqarishning   eng   yaxshi   usuli   hisoblanadi.
Ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni doimiy ravishda va xavfsiz tarzda almashishni
ta’minlaydi. 
Ma’lumotlar   nafaqat   keng   yoyilgan   va   keng   tarqalgan   hamdir.   Bu
tashkilotlarning   yashashi   va   rivojlanishi   uchun   ham   zarurdir.   Masalan,   OTM
o’zining   professor-o’qituvchilari,   fakultetlari,   tegishli   yo’nalishlari   va
mutaxassisliklari   hamda   talabalari   haqida   hech   qanday   ma’lumotga   ega
bo’lmasdan   turib   rivojlanishi   mumkinmi,   degan   savolni   o’rtaga   qo’yib   ko’raylik.
Barcha OTMlar ushbu turdagi ma’lumotlarni saqlashlari kerak. Muhim ahamiyatga
ega   bo’lganidek,   ular   kerak   bo’lganda   qaror   qabul   qiluvchilar   uchun
ma’lumotlarga   ega   bo’lishlari   kerak.   Ishonch   bilan   aytish   mumkinki,   OTMning
barcha   axborot   tizimlarining   maqsadi   ularga   axborotni   tashkiliy   manba   sifatida
ishlatishga   yordam   berishdir.   Ushbu   tizimlarning   barchasida   ma’lumotlarni
yig’ish, saqlash, umumlashtirish, boshqarish va tarqatish turadi.
Biz   texnalogiyalar   asrida   yashamoqdamiz . Insonning     kundalik   m е hnat
faoliyati   tashqi   muhit   to`g`risidagi   axborotlarni   qabul   qilish   va   to`plash,   turli
masalalarni   е chish uchun zarur bo`lgan ma'lumotlarni aniqlash, qayta ishlash kabi
amallarni   bajarish   bilan   bog`liq   bo`ladi.   “Ma’lumotlar   bazasi”   atamasi   1960-
yillarning   boshlarida   paydo   bo’lgan,   garchi   dastlab   bu   tushuncha   sun’iy   intellekt
tizimlari   nuqtai   nazaridan   tor   ma’noda   tushunilgan   bo’lsa-da,   1964-1965-yillarda
SDC   tomonidan   tashkil   qilingan   simpoziumlarda   joriy   etilgan.   Ushbu   atama
zamonaviy ma’noda faqat 70-yillarda keng qo’llanilgan.  
Ma’lumotlar   bazasi   –   tegishli   ma’lumotlar   to’plamini   o’z   ichiga   olgan
umumiy, birlashgan kompyuter tuzilmasi
Shu sababli, ham yuqoridagi amallar majmuasi, ularni tatbiq etish usullarini
vositalari axborot tizimlarini (AT) yaratish uchun asos bo`lib xizmat qiladi.
5 Axborot   tizimlarining   asosiy   maqsadi   foydalanuvchilarni   t е gishli   sohaga
taaluqli   bo`lgan   axborot   bilan   ta'minlashiga   qaratilgan.   E H Mlarning   yaratilishi
natijasida avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini (AAT) hosil  qilish imkoniyatlari
paydo bo`ldi.
Hozirgi   kunda   AATning   rivojlanishi   ikki   yo`nalishda   olib   borilmoqda.
Birinchi   yo`nalish   –   avtonom   fayllar   asosida     axboorot   tizimlarini   hosil   qilish.
Bunday   Atning   imkoniyat   doiralari   ch е garalangan   va   oddiy   tuzilishiga   ega.   Ular
avtonom   fayllar   to`plamini   qayta   ishlash   hamda   hujjatlarni   chiqarish   amallarini
bajaradigan   dasturlar   majmuasidan   tashkil   topadi.   Bunday   tizimlar   quyidagi
kamchiliklarna ega:
- ma'lumotlarning takrorlanishi;
- fayllarni yuritish murakkabligi;
- fayllarning birgalikda ishlashi qiyinligi;
- dasturlarning ma'lumotlarga bog`liqligi va boshqalar.
Ikkinchi   yo`nalish   -   ma'lumotlar   bazasini   hosil   qilish.   Ma'lumotlar   bazasi
asosida   hosil   qilingan   AT   foydalanuvchilar   majmuasiga   xizmat   ko`rsatadi   va
yuqorida ko`rsatilgan tizimlar juda k е ng tarqalmoqda.
AATning   faoliyati   axborotlarni   to`plash   va   qayta   ishlash   bilan   bog`liq.
Tizimga   kiritilayotgan   va   foydalanuvchiga   b е rilayotgan   axborotlar   hujjatlar
ko`rinishda   shakllanadi.   Shu   sababali   ham   hujjat   moddiy   ob' е kt   hisoblanadi   va
ma'lum bir tartib asosida rasmiylashtirilgan axborotlar to`plamidan iborat bo`ladi.
AATda   axborot   manbai   sifatida   odamlar   va   t е xnik   vositalar   hisoblansa,
ist е 'molchi   sifatida   turli   foydalanuvchilarni   uch   guruhga   ajratish   mumkin:
tizimning ma'muriyati, dasturchilar va oxirgi ist е 'molchilar.
Foydalanuvchilarning   AAT   ga   murojaati   talab   asosida   amalga   oshiriladi.
Talab-mavsumlashtirilgan   xabar   bo`lib,   unda   t е gishli   ma'lumotlarni   qidirish
shartlari va ular ustidan bajarilishi lozim bo`lgan vazifalar ko`rsatiladi.
Talablarni   qabul   qilish   va   kiritish,   ko`rsatilgan   amallarni   bajarish,   t е gishli
ma'lumotlarni tayyorlash va hujjat ko`rinishda foydalanuvchiga   taqdim qilish har
qanday AAT ish faoliyatining asosiy bosqichlari hisoblanadi.
6 Hozir gi   kunda   AATlar   inson   faoliyatning   turli   sohalarida,   masalan,   halq
xo`jaligi   tarmoqlarini   boshqarishda,   ilmiy-tadqiqot   ishlari   boshqarishda,   ma'rif
sohasida   loyihalashtirishda   qo`llanilmoqda.   Bunda   quyidagi   ikki   usulning   biridan
foydalaniladi.
AATdan avtonom foydalanish. Bunda AAT boshqa tizim tarkibiga kirmaydi
va mustaqil faoliyat ko`rsatadi. Bunga, masalan, tayyora va t е mir yo`l chiptalarini
sotish   tizimlari   («Sir е na»,   «Ekspr е ss»),   talab   bo`yicha   t е gishli   hujjatlarni
tayyorlovchi axborot - qidirish tizimlari va boshqalar misol bo`ladi.
AAT   dan   yuqori   darajali   boshqarish   tizimining   tarkibiy   qismi   sifatida
foydalanish.   Bunda   hosil   qilingan   chiquvchi   ma'lumotlardan   tizimning   boshqa
el е m е ntlari   faoliyatida   ham   qo`llaniladi.   Bunday   AATga,   masalan,   axborot   -
o`qitish   tizimlari,   loyihalashtirishning   avtomatlashtirilgan   tizimlari,
avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari misol bo`ladi.
Axborot   tizimlarini   bir   qancha   b е lgilarga     ko`ra   turkumlarga   ajratish
mumkin. 85-rasmda AATni turkumlashning asosiy b е lgilari ko`rsatilgan.
Hujjatli   axborot   qidirish   tizimi   (HAQT)   hujjatlashtirilgan   ma'lumotlarni
saqlash   va   qayta   ishlashni   amalga   oshiradi.   Kutubxona   faoliyatining
avtomatlashtirilgan tizimi HAQT ga misol bo`ladi.
Faktografik   axborot qidirish tizimi (FAQT) raqmli va mantli ma'lumotlarni
saqlashda   va   qayta   ishlashda   qo`llaniladi.   Tashkil   qilinayotgan   AATning   asosiy
qismi FAQT turidagi tizimga misol bo`ladi.
Ma'lumotlarni   ishlash   usuliga   ko`ra   AAT   ikki   qismga:   axborot   -
ma'lumotnoma   tizimi   (AMT)   va   ma'lumotlarni   ishlashning   avtomatlashtirilgan
tizimi (MIAT)ga bo`linadi.
I.2.  Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari haqida.
ATT
AMT talab-javob tartibida ishlaydi. Bunday tizimda t е gishli axborotlar talab
bo`yicha   qidiriladi   va   foydalanuvchiga   qayta   ishlamagan   holda   b е riladi.   Ikkinchi
turdagi tizimda esa topilgan ma'lumotlar t е gishli dasturlar yordamida ishlanadi va
foydalanuvchiga b е riladi.
7 Ma'lumotlarni   int е gratsiyalashtirish   darajasiga   ko`ra   AAT   avtonom   va
ma'lumotlar bazasidan tashkil topgan turlarga bo`linadi. Avtonom fayli tizimlarda
(AFAAT)   to`plangan   ma'lumotlar   o`zaro   bog`lanmagan   holatda   bo`ladi.   Shu
sababli   bunday   turdagi   tizimlar   o`rniga   ma'lumotlar   bazasidan   (MB)
foydalanilmoqda.
Taqsimlash   darajasiga   ko`ra   AAT   el е m е ntlari   bitta   EHMda   (lokal)   va
hisoblash tarmog`ida (taqsimlangan) joylashgan turdagi tizimlarga bo`linadi.
Ma'lumotlar bazasini tashkil qilish tamoyillari
Axborotga   bo`lgan   talablarning   turli-tumanligi,   masalalar   ko`lamining
tobora   ortib   borishi   va   boshqalar   zamonaviy   Atlari   oldiga   bir   qator   talablar
qo`ymoqda. Bunday talablar jumlasidan quyidagilar kiradi:
Ma'lumotlarning   aniqligi .   Ma'lumki,   ma'lumotlar   bazasi   t е gishli   sohaning
axborat mod е lini tashkil qiladi. Shu sababli ham MB da saqlanayotgan axboratlar
ob' е ktlarning holati, xususiyati va ular o`rtasida alaqalarni to`liq va aniq ifodalash
lozim. Aks holda tashkil qilingan MB xatarli bo`lishi va zarar k е ltirishi mumkin.
T е zkorlik   va   unumdorlik .   Tizimning   t е zkorligi   qo`yilgan   talabga   javob
b е rish   vaqti   bilan   aniqlanadi.   Bunda   nafaqat   EHM   ning   t е zkorligini,   balki
malumotlarning   joylanishi,   izlash   usullari,   talabning   qiyinligini   va   boshqa
olimllarni ham hisobga olish zarur. Tizimning umumdorligi esa vaqt birligi ichida
bajarilgan talablarning miqdori orqali aniqlanadi.
MBdan   foydalanishning   odiyligi   va   qulayligi.   Bu   talab   tizimdan
foydalanuvchi   barcha   im't е molchilar   tomonidan   qo`yiladi.   Shu   sababli   ham   MB
dan   foydalanishning   oson,   sodda   va   qulay   usullarini   yaratish   muhim   ahamiyatga
ega.
Ma'lumotlarni   himoyalash .   Tizim   ma'lumotlar   bazasida   saqlanilayotgan
axborat   va   dasturlarni   tashqi   ta'sirlardan,   b е gona   foydalanuvchilardan
himoyalashni ta'minlash lozim.
Tizimning rivojlanishi . Tizim tarkibi doimo yangi el е m е ntlar, dasturlar bilan
taxminlanishi, axborot massivlari o`zgartirilishi, yangilanib borishi zarur.
8 Ma'lumotlarning  int е gratsiyalashtirish  tamoyili .  Bu  tamoyilning  mohiyatiga
ko`ra o`zaro bog`lanmagan axboratlar yagona ma'lumotlar bazasiga birlashtiriladi.
Buning natijasida ma'lumotlar foylalanuvchi va uning amaliy dasturlariga axborat
massivlari   ko`rinishida   taqdim   etiladi.   Axborat   massivlaridan   foydalanilganda
k е rakli  ma'lumotlarni  qidirish, qayta ishlash  jarayonlarini  boshqarish  osonlashadi,
ma'lumotlarning ortiqchaligi kamayadi, MBni yuritish  е ngillashadi.
Ma'lumotlarning yaxlitligi tamoyili . Bu tamoyil orqali MBda saqlanayotgan
axborlarning aniqligi ortadi, ya'ni ularning xususiyatlari va tavsifnomalari t е gishli
soha   ob' е ktlari   to`liq   ifodalaniladi.   Ma'lumotlarning   yaxlitligi   noto`g`ri   axborotni
kiritish   yoki   uning   ma'lum   bir   qimini   xotiradan   o`chirib   tashlash   natijasida
buzilishi   mumkin.   Shuning   uchun   ham   kiritilayotgan   axboratlarni   nazorat   qilish,
saqlanayotgan ma'lumotlarni doimo t е kshirish, maxsus tizim yordamida tiklash va
boshqa tadbirlar orqali MB ning yaxlitligini taxminlash mumkin. Ma'lumotlarning
aloqadorligi tamoiyli. Bu tamoyilning mohiyatiga ko`ra MBdagi barcha axboratlar
o`zaro bog`langan bo`lib, ob' е ktlar o`rtasidagi munosabatlarni ifodalaydi. Axborat
turlari   va   ular   o`rtasidagi   munosabatlar   majmuasi   ma'lumotlarning   mantiqiy
tuzilishini   tashkil   qiladi.   Ma'lumotlarning   o`zaro   bog`liqligi   36-rasmda
ko`rsatilgan. Buning natijasida  е ngillashadi va t е zlashadi.   
Ma'lumotlarning   е tarli   bo`lish   tamoyili.   Bu   tamoyilning   mohiyatiga   ko`ra,
t е gishli axboratlar MBda yagona nusxa saqlanadi va ular istalgan masalani   е chish
uchun o`zaro bog`lanadi hamda   е tarli bo`ladi. Masalan ,vatonom fayllardan iborat
bo`lgan   AATda   ba'zi   bir   axboratlar   takrorlansa,   MBda   esa   ularning   takrorlanishi
butunlay barham topadi.
MBni   boshqarishini   markazlashtirish   tamoyili .   Bu   tamoyilga   ko`ra
ma'lumotlarni   boshqarishning   barcha   funksiyalari   yagona   boshqarish   dasturi-
ma'lumotlar   bazasini   boshqarish   tizimi   (MBBT)ga   b е riladi.   Bu   tamoyilga   rioya
qilish   asosida   ATdan   foydalanishning   samaradorligi   barcha   jarayonlar   MBBT
orqali amalga oshiriladi.
  Ma'lumotlarning   ifodalanishini   ularni   qayta   ishlash   jarayonlaridan   ajratish
tamoyili .   Bu   tamoyilga   ko`ra,   ma'lumotlarning   ifodalanishi   amaliy   dasturlardan
9 tashqarida   tayyorlanadi   va   MB   da   saqlanadi.   Bu   esa   o`z   navbatida   dasturlash
jarayonini  е ngillashtiradi, dastur uchun zarur bo`lgan holda axborotlarning hajmini
kamaytiradi. MBni yuritishni yaxshilaydi va h.k.
Shunday qilib,  yuqorida  ko`rib o`tilgan tamoyillar  asosida  MB  ning  tarkibi
yaratildi,   ya'ni   ATning   mantiqiy,   fizik   va   dasturiy   el е m е ntlari   o`rtasidagi   o`zaro
bog`lanish ishlab chiqiladi.
Ma'lumotlar bazasining tarkibi va uni tashkil etish.
Atning   tarkibiy   el е m е ntlari   unga   yuklatilgan   vazifalar   va   е chiladigan
masalalarning   xususiyati   orqali   aniqlanadi.   Shunga   ko`ra   ma'lumotlar   bazasining
asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
-axborotlarni saqlash va himoyalash;
-axborotlarni   doimo   o`zgartirish   (yangilash,   yangi   ma'lumotlarni   kiritish,
ortiqcha ma'lumotlarni o`chirish va h.k.)
-foydalanuvchi va amaliy dasturlar talablariga ko`ra ma'lumotlarni izlash va
tanlash;
-aniqlangan   ma'lumotlarni   qayta   ishlash   va   t е gishli   usulda   natijaviy
axborotlarni chiqarish va boshqalar.
Yuqorida   ko`rsatilgand е k,   axborotlar   ma'lumotlar   bazasida   saqlanadi.   MB-
amaliy   dasturlarga   bog`liq   bo`lmagan   holda   ma'lum   bir   tartib   asosida   o`zaro
bog`langan ma'lumotlar to`plami.
H ar   qanday   ma'lumot   fayli   kabi,   MB   ham   yozuvlardan   tashkil   topadi.
yozuvlar esa o`z navbatida maydonchalardan hosil qilinadi. Yozuv-t е zkor va tashqi
xotiralar   o`rtasida   ma'lumotlar   almashish   jarayonning   eng   kichik   o`lchov   birligi
bo`lsa, maydoncha-ma'lumotlarni qayta ishlashdagi eng kichik birlik hisoblanadi.
MBni   tashkil   qilish   oddiy   fayllarni   tashkil   qilishdan   quyidagi   ikkita
xususiyatiga ko`ra farqlanadi:
-yozuv maydonlarining ifodalanishi ma'lumotlar bilan birgalikda saqlanadi;
-ma'lumotlarni qidirishda maxsus usullaridan foydalaniladi.
Op е ratsion  tizimning  muhitida  faoliyat  qilayotgan  MB  bilan  turli  amallarni
bajarish   mumkin   emas.   Shu   sababli   ham   op е ratsion   tizim   asosida   ishlaydigan
10 maxsus   amaliy   dasturlar   majmuasi   yaratilgan.   Bu   majmua   ma'lumotlar   bazasini
boshqarish   tizimi   d е b   yuritiladi.   MBBT   -   ma'lumotlar   bazasini   hosil   qilish,   uni
yuritish   va   foydalanish   uchun   mo`ljallangan   dasturlar   va   til   vositalarning
to`plamidir.
MBBTning   asosiy   qismini   boshqarish   dasturi   tashkil   qiladi.   Bu   dastur   MB
bilan muloqotni o`rnatishga bog`liq bo`lgan barcha jarayonlarni avtomatlashtiradi.
MBBT ishga tushishi bilan uning boshqarish dasturi doimo asosiy xotirada bo`ladi
va talablarni qayta ishlashni tashkil qiladi, ularning bajarilish tartibini ta'minlaydi,
amaliy   dasturlar   va   op е ratsiya   tizimi   o`rtasidagi   aloqalarni   o`rnatadi.   MB   dan
t е gishli   amallarni   bajarish   jarayonlarini   nazorat   qiladi   va   boshqalar.   MBga
k е layotgan talablarni paral е l bajarishni tashkil qilish boshqarish dasturining asosiy
funksiyasi hisoblanadi.
MBBTning   boshqa   qismini   ma'lumotlarni   qayta   ishlash   dasturlarining
to`plami   tashkil   qiladi.   Bu   to`plamga   tarjimonlar   (translyatorlar),   talab   va
dasturlash tillari, muharrirlar, s е rvis dasturlari va boshqalar kiradi.
Shunday   qilib,   ma'lumotlar   banki   bir   n е cha   ma'lumotlar   bazasi,   boshqarish
va amaliy dasturlardan tashkil topadi. Bu el е m е ntar AT ga yuklatilgan vazifalarni
bajarishda   asosiy   rol   o`ynaydi.   Shu   bilan   birga,   ATning   samarali   faoliyati   uning
ta'minlovchi   el е m е ntlariga   ham   bog`liqdir.   Bu   ta'minot   tarkibiga   quyidagi
el е m е ntlar kiradi.
T е xnik-ta'minot   MB   va   foydalanuvchilarning   ish   faoliyatini
avtomatlashtirish   imkoniyatini   yaratadigan   t е xnik   vositalardan   tashkil   topadi.
Bunday   vositalar   jumlasiga   EHM,   tashqi   qurilmalar,   axborotni   tashish,   uzatish
vositalari, aloqa tarmoqlari, abon е nt punktlari va boshqalar kiradi.
Ma’lumotlar   bazalari,   kompyuterlarga   asoslangan   tizimlarga   ma’lumotlarni
tezda saqlash, boshqarish va olish imkonini beradigan ixtisoslashgan tuzilmalardir.
Ma’lumotlar bazasi tushunchasi  maydon, yozuv, fayl  atamalari bilan bog’liq.
Maydon   –   bu   saqlanadigan   ma’lumotlarning   eng   kichik   birligi.   Tipik
ma’lumotlar   bazasida   bir  qancha   tiplarning  yoki  saqlanadigan  maydonlarning  har
birini  tavsiflovchi  ko’plab nusxalari  (occurrence  yoki  instance)  mavjud. Masalan,
11 OTMlar   haqida   ma’lumot   mavjud   bo’lgan   ma’lumotlar   bazasida   "OTM   raqami"
nomi   bilan   saqlanadigan   maydon  turini  o’z  ichiga  olishi  mumkin  va  ma’lumotlar
bazasida   tavsiflangan   OTMlarning   har   bir   turi   uchun   (fakultetlar,   yo’nalishlar,
guruhlar, talabalar va boshqalar) ushbu saqlanadigan maydonning alohida nusxasi
mavjud bo’ladi.
Yozuv   –   bu   tegishli   saqlanadigan   maydonlar   to’plamidir.   Bunday   holda,
saqlangan   yozuvning   nusxasi   saqlanadigan   maydonlarning   tegishli   nusxalari
guruhidan iborat. 
Fayl   -   bu   bir   xil   turdagi   saqlangan   yozuvlarning   barcha   mavjud   nusxalari
to’plami. Oddiylik uchun har qanday berilgan fayl faqat bitta turdagi saqlanadigan
yozuvlarni   o’z   ichiga   olishi   mumkin   deb   qabul   qilinadi.   Ushbu   soddalashtirish
keyingi mulohazalarga jiddiy ta’sir ko’rsatmaydi.
Ma’lumotlar   bazasini   loyihalash   uchun   axborot   va   ma’lumotlar   o’rtasidagi
farqni tushunib olish kerak. 
Axborot   -   bu   ma’lumotlarning   ma’nosini   ochib   berish   uchun   qayta   ishlash
natijasidir. Axborotdan qaror qabul qilish uchun asos sifatida foydalanish mumkin.
Masalan, OTM professor-o’qituvchilari haqidagi ma’lumotlarning qisqacha tavsifi
attestatsiya   organlariga   OTM   uchun   attestatsiyani   o’tkazish   yoki   o’tkazmaslikni
belgilashda foydali bo’lgan tushunchalarni beradi.
Ushbu   misoldan   ko’rinib   turibdiki,   ma’lumot   o’z   vaqtida   va   aniq
ma’lumotlarni talab qiladi. Bunday ma’lumotlar to’g’ri yaratilishi va ularga kirish
va   qayta   ishlash   oson   bo’lgan   formatda   saqlanishi   kerak.   Bundan   tashqari,   har
qanday   asosiy   manba   kabi   ma’lumotlar   muhiti   ehtiyotkorlik   bilan   boshqarilishi
kerak. 
Ma’lumotlarni boshqarish - bu ma’lumotlarning to’g’ri yaratilishi, saqlanishi
va   olinishiga   qaratilgan   qoidalar   [6].   Ma’lumotlar   muhim   rol   o’ynashini   hisobga
olib,   ma’lumotni   boshqarish   har   qanday   biznes,   davlat   idorasi,   xizmat   ko’rsatish
tashkiloti yoki xayriya faoliyatining asosiy yo’nalishi ekanligi biz to’liq anglashimi
lozim.
12 Ma’lumotni   samarali   boshqarish   odatda   kompyuter   ma’lumotlar   bazasidan
foydalanishni   talab   qiladi.   Ma’lumotlar   bazasi   bu   quyidagilar   to’plamini
saqlaydigan umumiy, birlashtirilgan kompyuter tuzilmasi:
 Tashqi   foydalanuvchi   ma’lumotlari,   ya’ni   oxirgi   foydalanuvchini
qiziqtirgan muhim faktlar;
 Metadata   (ma’lumotlar   haqidagi   ma’lumotlar   [6]),   ular   orqali   oxirgi
foydalanuvchi ma’lumotlari birlashtiriladi va boshqariladi.
Metadata ma’lumotlar xarakteristikalarini  va ma’lumotlar bazasida topilgan
ma’lumotlarni   bog’laydigan   munosabatlar   to’plamini   tavsiflaydi.   Masalan,   meta-
ma’lumotlar   komponenti   har   bir   ma’lumot   elementining   nomi,   har   bir   ma’lumot
elementida saqlanadigan qiymatlar turi (raqamlar, sana yoki matn) va ma’lumotlar
elementini   bo’sh   qoldirish   mumkinligi   kabi   ma’lumotlarni   saqlaydi.   Metadata
ma’lumotlarning   qiymati   va   ishlatilishini   to’ldiruvchi   va   kengaytiradigan
ma’lumotlarni   taqdim   etadi.   Qisqa   qilib   aytsak,   metadata   ma’lumotlar   bazasida
ma’lumotlarning yanada to’liq tasvirini taqdim etadi.
Ma’lumotlar   bazasini   boshqarish   tizimi   (MBBT)   bu   ma’lumotlar   bazasi
tuzilishini   boshqaruvchi   va   unda   saqlanadigan   ma’lumotlarga   kirishni
boshqaradigan   dasturlar   to’plami.   Qaysidir   ma’noda   ma’lumotlar   bazasi   juda
yaxshi   tashkillashtirilgan   elektron   topshirish   kabinetiga   o’xshaydi,   unda   kuchli
dasturiy ta’minot (MBBT) kabinet tarkibini boshqarishga yordam beradi.
Ma’lumotlar   bazasining   turlari.   Har   bir   ma’lumotlar   bazasi   ma’lum   bir
ma’lumot   to’plamini   saqlaydi   va   ma’lum   maqsadda   foydalaniladi.   Yillar   o’tishi
bilan,   ma’lumotlar   bazalaridan   texnologiya   va   innovatsion   foydalanish   rivojlanib
borgan   sari   ma’lumotlar   bazalarini   tasniflashda   turli   xil   usullar   qo’llanilmoqda.
Masalan,   ma’lumotlar   bazalari   qo’llab-quvvatlanadigan   foydalanuvchilar   soni,
ma’lumotlar   joylashgan   joyda,   saqlanadigan   ma’lumotlar   turi,   ma’lumotlardan
maqsadli   foydalanish   va   ma’lumotlar   tuzilish   darajasi   bo’yicha   tasniflanishi
mumkin.
Foydalanuvchilar   soni   ma’lumotlar   bazasi   bitta   foydalanuvchi   yoki   ko’p
foydalanuvchi   sifatida   tasniflanganligini   aniqlaydi.   Bitta   foydalanuvchi
13 ma’lumotlar   bazasi   bir   vaqtning   o’zida   faqat   bitta   foydalanuvchini   qo’llab-
quvvatlaydi. Boshqacha  aytganda,  agar   A foydalanuvchisi  ma’lumotlar   bazasidan
foydalansa,   B   va   C   foydalanuvchilari   A   foydalanuvchisini   kutib   turishlari   kerak.
Bunga   javoban,   ko’p   foydalanuvchi   ma’lumotlar   bazasi   bir   vaqtning   o’zida   bir
nechta   foydalanuvchilarni   qo’llab-quvvatlaydi.   Ko’p   foydalanuvchi   ma’lumotlar
bazasi  nisbatan kam miqdordagi foydalanuvchilarni (odatda 50 dan kam) qo’llab-
quvvatlasa,   tashkilotning   ishchi   guruhi   ma’lumotlar   bazasi   deb   ataladi.
Ma’lumotlar bazasi butun tashkilot tomonidan ishlatilganda va ko’plab bo’limlarda
(50   dan   ortiq,   odatda   yuzlab)   foydalanuvchilarni   qo’llab-quvvatlasa,   ma’lumotlar
bazasi  korxona   bazasi  deb nomlanadi.
Joylashuv   ma’lumotlar   bazasini   tasniflash   uchun   ham   ishlatilishi   mumkin.
Masalan,   bitta   saytda   joylashgan   ma’lumotlarni   qo’llab-quvvatlaydigan
ma’lumotlar bazasi   markazlashtirilgan   ma’lumotlar bazasi deb ataladi. Bir nechta
turli   saytlarda   tarqatilgan   ma’lumotni   qo’llab-quvvatlaydigan   ma’lumotlar   bazasi
taqsimlangan  ma’lumotlar bazasi deb ataladi.
Markazlashtirilgan   va   markazlashtirilmagan   (tarqatilgan)   ma’lumotlar
bazasi ma’lumotlar bazasini amalga oshirish va boshqarish uchun aniq belgilangan
infratuzilma (apparat, operatsion tizimlar, tarmoq texnologiyalari va boshqalar) ni
talab   qiladi.   Odatda,   infratuzilmaga   ma’lumotlar   bazasini   yaratadigan   va
ishlaydigan tashkilot egalik qiladi va xizmat qiladi. Ammo so’nggi yillarda bulutli
ma’lumotlar   bazalaridan   foydalanish   tobora   ommalashib   bormoqda.   Bulutli
ma’lumotlar   bazasi   -   bu   Microsoft   Azure   yoki   Amazon   AWS   kabi   bulutli
ma’lumotlar   xizmatlaridan   foydalanib   yaratilgan   va   saqlanadigan   ma’lumotlar
bazasi.  Uchinchi   tomon yetkazib  beruvchilari  tomonidan taqdim   etiladigan  ushbu
xizmatlar   ma’lumotlar   bazasi   uchun   ishlashning   aniq   choralarini   (ma’lumotlarni
saqlash  hajmi,  talab  qilinadigan  o’tkazuvchanlik  va  mavjudlik)   ta’minlaydi,  lekin
uni amalga oshirish uchun asosiy infratuzilmani ko’rsatishi shart emas. 
Ba’zi bir kontekstlarda ma’lumotlar bazalarini tasniflashning mashhur usuli
ularda   saqlanadigan   ma’lumotlar   turiga   qarab   belgilanadi.   Ushbu   mezondan
foydalangan   holda   ma’lumotlar   bazalari   ikki   toifaga   guruhlanadi:   umumiy
14 maqsadlar   va   aniq   bir   sohaga   asoslangan   ma’lumotlar   bazalari.   Umumiy
maqsadga   asoslangan   ma’lumotlar   bazalarida   bir   nechta   fanlarda   ishlatiladigan
turli   xil   ma’lumotlar   mavjud   -   masalan,   umumiy   demografik   ma’lumotlarni   o’z
ichiga   olgan   ro’yxatga   olish   ma’lumotlar   bazasi   va   LexisNexis   va   ProQuest
ma’lumotlar   bazalari,   turli   mavzularda   gazeta,   jurnal   va   jurnal   maqolalarini   o’z
ichiga olgan.   Aniq bir maqsadga   asoslangan ma’lumotlar bazalarida muayyan fan
sohalariga yo’naltirilgan ma’lumotlar mavjud. 
Ma’lumotlar   bazasi   –   tegishli   ma’lumotlar   to’plamini   o’z   ichiga   olgan
umumiy, birlashgan kompyuter tuzilmasi. 
Axborot tizimining turiga va masalaning qo’yilishiga qarab, bu ma’lumotlar
bir   yoki   ikki   mavzudagi   bir   necha   megabaytdan   biznesning   ichki   va   tashqi
muhitidagi yuzlab mavzularni qamrab oladigan terabaytgacha o’zgarishi mumkin.
Ma’lumotlar   bazalari,   kompyuterlarga   asoslangan   tizimlarga   ma’lumotlarni
tezda saqlash, boshqarish va olish imkonini beradigan ixtisoslashgan tuzilmalardir.
Ma’lumotlar bazasi tushunchasi  maydon, yozuv, fayl  atamalari bilan bog’liq.
Maydon   –   bu   saqlanadigan   ma’lumotlarning   eng   kichik   birligi.   Tipik
ma’lumotlar   bazasida   bir  qancha   tiplarning  yoki  saqlanadigan  maydonlarning  har
birini  tavsiflovchi  ko’plab nusxalari  (occurrence  yoki  instance)  mavjud. Masalan,
OTMlar   haqida   ma’lumot   mavjud   bo’lgan   ma’lumotlar   bazasida   "OTM   raqami"
nomi   bilan   saqlanadigan   maydon  turini  o’z  ichiga  olishi  mumkin  va  ma’lumotlar
bazasida   tavsiflangan   OTMlarning   har   bir   turi   uchun   (fakultetlar,   yo’nalishlar,
guruhlar, talabalar va boshqalar) ushbu saqlanadigan maydonning alohida nusxasi
mavjud bo’ladi.
Yozuv   –   bu   tegishli   saqlanadigan   maydonlar   to’plamidir.   Bunday   holda,
saqlangan   yozuvning   nusxasi   saqlanadigan   maydonlarning   tegishli   nusxalari
guruhidan iborat. 
Fayl   -   bu   bir   xil   turdagi   saqlangan   yozuvlarning   barcha   mavjud   nusxalari
to’plami. Oddiylik uchun har qanday berilgan fayl faqat bitta turdagi saqlanadigan
yozuvlarni   o’z   ichiga   olishi   mumkin   deb   qabul   qilinadi.   Ushbu   soddalashtirish
keyingi mulohazalarga jiddiy ta’sir ko’rsatmaydi.
15 Ma’lumotlar   bazasini   loyihalash   uchun   axborot   va   ma’lumotlar   o’rtasidagi
farqni tushunib olish kerak. 
Axborot   -   bu   ma’lumotlarning   ma’nosini   ochib   berish   uchun   qayta   ishlash
natijasidir. Axborotdan qaror qabul qilish uchun asos sifatida foydalanish mumkin.
Masalan, OTM professor-o’qituvchilari haqidagi ma’lumotlarning qisqacha tavsifi
attestatsiya   organlariga   OTM   uchun   attestatsiyani   o’tkazish   yoki   o’tkazmaslikni
belgilashda foydali bo’lgan tushunchalarni beradi.
Ushbu   misoldan   ko’rinib   turibdiki,   ma’lumot   o’z   vaqtida   va   aniq
ma’lumotlarni talab qiladi. Bunday ma’lumotlar to’g’ri yaratilishi va ularga kirish
va   qayta   ishlash   oson   bo’lgan   formatda   saqlanishi   kerak.   Bundan   tashqari,   har
qanday   asosiy   manba   kabi   ma’lumotlar   muhiti   ehtiyotkorlik   bilan   boshqarilishi
kerak.
I.3.Ma’lumotlarni boshqarish .
  Ma’lumotlarni   boshqarish   -   bu   ma’lumotlarning   to’g’ri   yaratilishi,
saqlanishi va olinishiga qaratilgan qoidalar [6]. Ma’lumotlar muhim rol o’ynashini
hisobga   olib,   ma’lumotni   boshqarish   har   qanday   biznes,   davlat   idorasi,   xizmat
ko’rsatish tashkiloti yoki xayriya faoliyatining asosiy yo’nalishi ekanligi biz to’liq
anglashimi lozim.
Ma’lumotni   samarali   boshqarish   odatda   kompyuter   ma’lumotlar   bazasidan
foydalanishni   talab   qiladi.   Ma’lumotlar   bazasi   bu   quyidagilar   to’plamini
saqlaydigan umumiy, birlashtirilgan kompyuter tuzilmasi:
 Tashqi   foydalanuvchi   ma’lumotlari,   ya’ni   oxirgi   foydalanuvchini
qiziqtirgan muhim faktlar;
 Metadata   (ma’lumotlar   haqidagi   ma’lumotlar   [6]),   ular   orqali   oxirgi
foydalanuvchi ma’lumotlari birlashtiriladi va boshqariladi.
Metadata ma’lumotlar xarakteristikalarini  va ma’lumotlar bazasida topilgan
ma’lumotlarni   bog’laydigan   munosabatlar   to’plamini   tavsiflaydi.   Masalan,   meta-
ma’lumotlar   komponenti   har   bir   ma’lumot   elementining   nomi,   har   bir   ma’lumot
elementida saqlanadigan qiymatlar turi (raqamlar, sana yoki matn) va ma’lumotlar
elementini   bo’sh   qoldirish   mumkinligi   kabi   ma’lumotlarni   saqlaydi.   Metadata
16 ma’lumotlarning   qiymati   va   ishlatilishini   to’ldiruvchi   va   kengaytiradigan
ma’lumotlarni   taqdim   etadi.   Qisqa   qilib   aytsak,   metadata   ma’lumotlar   bazasida
ma’lumotlarning yanada to’liq tasvirini taqdim etadi.
Ma’lumotlar   bazasini   boshqarish   tizimi   (MBBT)   bu   ma’lumotlar   bazasi
tuzilishini   boshqaruvchi   va   unda   saqlanadigan   ma’lumotlarga   kirishni
boshqaradigan   dasturlar   to’plami.   Qaysidir   ma’noda   ma’lumotlar   bazasi   juda
yaxshi   tashkillashtirilgan   elektron   topshirish   kabinetiga   o’xshaydi,   unda   kuchli
dasturiy ta’minot (MBBT) kabinet tarkibini boshqarishga yordam beradi.
Ma’lumotlar   bazasining   turlari.   Har   bir   ma’lumotlar   bazasi   ma’lum   bir
ma’lumot   to’plamini   saqlaydi   va   ma’lum   maqsadda   foydalaniladi.   Yillar   o’tishi
bilan,   ma’lumotlar   bazalaridan   texnologiya   va   innovatsion   foydalanish   rivojlanib
borgan   sari   ma’lumotlar   bazalarini   tasniflashda   turli   xil   usullar   qo’llanilmoqda.
Masalan,   ma’lumotlar   bazalari   qo’llab-quvvatlanadigan   foydalanuvchilar   soni,
ma’lumotlar   joylashgan   joyda,   saqlanadigan   ma’lumotlar   turi,   ma’lumotlardan
maqsadli   foydalanish   va   ma’lumotlar   tuzilish   darajasi   bo’yicha   tasniflanishi
mumkin.
Foydalanuvchilar   soni   ma’lumotlar   bazasi   bitta   foydalanuvchi   yoki   ko’p
foydalanuvchi   sifatida   tasniflanganligini   aniqlaydi.   Bitta   foydalanuvchi
ma’lumotlar   bazasi   bir   vaqtning   o’zida   faqat   bitta   foydalanuvchini   qo’llab-
quvvatlaydi. Boshqacha  aytganda,  agar   A foydalanuvchisi  ma’lumotlar   bazasidan
foydalansa,   B   va   C   foydalanuvchilari   A   foydalanuvchisini   kutib   turishlari   kerak.
Bunga   javoban,   ko’p   foydalanuvchi   ma’lumotlar   bazasi   bir   vaqtning   o’zida   bir
nechta   foydalanuvchilarni   qo’llab-quvvatlaydi.   Ko’p   foydalanuvchi   ma’lumotlar
bazasi  nisbatan kam miqdordagi foydalanuvchilarni (odatda 50 dan kam) qo’llab-
quvvatlasa,   tashkilotning   ishchi   guruhi   ma’lumotlar   bazasi   deb   ataladi.
Ma’lumotlar bazasi butun tashkilot tomonidan ishlatilganda va ko’plab bo’limlarda
(50   dan   ortiq,   odatda   yuzlab)   foydalanuvchilarni   qo’llab-quvvatlasa,   ma’lumotlar
bazasi  korxona   bazasi  deb nomlanadi.
Joylashuv   ma’lumotlar   bazasini   tasniflash   uchun   ham   ishlatilishi   mumkin.
Masalan,   bitta   saytda   joylashgan   ma’lumotlarni   qo’llab-quvvatlaydigan
17 ma’lumotlar bazasi   markazlashtirilgan   ma’lumotlar bazasi deb ataladi. Bir nechta
turli   saytlarda   tarqatilgan   ma’lumotni   qo’llab-quvvatlaydigan   ma’lumotlar   bazasi
taqsimlangan  ma’lumotlar bazasi deb ataladi.
Markazlashtirilgan   va   markazlashtirilmagan   (tarqatilgan)   ma’lumotlar
bazasi ma’lumotlar bazasini amalga oshirish va boshqarish uchun aniq belgilangan
infratuzilma (apparat, operatsion tizimlar, tarmoq texnologiyalari va boshqalar) ni
talab   qiladi.   Odatda,   infratuzilmaga   ma’lumotlar   bazasini   yaratadigan   va
ishlaydigan tashkilot egalik qiladi va xizmat qiladi. Ammo so’nggi yillarda bulutli
ma’lumotlar   bazalaridan   foydalanish   tobora   ommalashib   bormoqda.   Bulutli
ma’lumotlar   bazasi   -   bu   Microsoft   Azure   yoki   Amazon   AWS   kabi   bulutli
ma’lumotlar   xizmatlaridan   foydalanib   yaratilgan   va   saqlanadigan   ma’lumotlar
bazasi.  Uchinchi   tomon yetkazib  beruvchilari  tomonidan taqdim   etiladigan  ushbu
xizmatlar   ma’lumotlar   bazasi   uchun   ishlashning   aniq   choralarini   (ma’lumotlarni
saqlash  hajmi,  talab  qilinadigan  o’tkazuvchanlik  va  mavjudlik)   ta’minlaydi,  lekin
uni amalga oshirish uchun asosiy infratuzilmani ko’rsatishi shart emas. 
Ba’zi bir kontekstlarda ma’lumotlar bazalarini tasniflashning mashhur usuli
ularda   saqlanadigan   ma’lumotlar   turiga   qarab   belgilanadi.   Ushbu   mezondan
foydalangan   holda   ma’lumotlar   bazalari   ikki   toifaga   guruhlanadi:   umumiy
maqsadlar   va   aniq   bir   sohaga   asoslangan   ma’lumotlar   bazalari.   Umumiy
maqsadga   asoslangan   ma’lumotlar   bazalarida   bir   nechta   fanlarda   ishlatiladigan
turli   xil   ma’lumotlar   mavjud   -   masalan,   umumiy   demografik   ma’lumotlarni   o’z
ichiga   olgan   ro’yxatga   olish   ma’lumotlar   bazasi   va   LexisNexis   va   ProQuest
ma’lumotlar   bazalari,   turli   mavzularda   gazeta,   jurnal   va   jurnal   maqolalarini   o’z
ichiga olgan.   Aniq bir maqsadga   asoslangan ma’lumotlar bazalarida muayyan fan
sohalariga yo’naltirilgan ma’lumotlar mavjud. 
18 II bob. “Bank”  ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni
shakllantirish
Qo’yilgan   masala   yuzasidan   ma’lumotlar   bazasida   jadvallar   hosil   qilindi.
Ular   orasidagi   bog’lanishlar   mos   keluvchi   (ustma-ust   tushuvchi)   maydonlari
yordamida   bog’langan.   Ma’lumotlar   bazasidagi   jadvallar   orasidagi   munosabatlar
quyidagi   to’rtta   turda   bo’lishi   mavjud:   birga-bir,   birga-ko’p,   ko’pga-bir,   ko’pga-
ko’p.   Masala   yuzasidan   ma’lumotlar   bazasini   loyilahashda   birga-ko’p   va  ko’pga-
ko’p bog’lanish munosabatlaridan foydalanildi. Birga-ko’p bog’lanish munosabati
ma’lumotlar   bazasini   loyihalashda   ko’p   uchraydi   va   uning   vazifasi
takrorlanmaydigan qiymat oluvchi (kalit) maydonga ega bo’lgan jadvalning har bir
yozuvi   qiymatiga   ushbu   maydon   qiymatlari   orqali   bog’langan   jadvaldagi   ko’p
sondagi yozuvlarini mos qo’yishdir.
II.1.   Ma’lumotlar   bazasidagi   jadvallar   va   uning   tarkibiy   qismlari   –
maydonlari
Ma’lumotlar   bazasidagi   jadvallar   va   uning   tarkibiy   qismlari   –
maydonlari haqidagi ma’lumotlarni keltiramiz:
“Bank” – haqida ma’lumotni saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
id Bank   Int Kalit maydon
Bank_Name Varchar(45) Bank nomi
Bank_Addres Varchar(255) Bank manzili
Bank_Phone Int Bank telefoni
19 “Part” – Bulimlar haqida ma’lumotni saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
id Part int Kalit maydon
Name Varchar(45) Bulim  nomi
Empl_Count Int Ishchilar soni
Bank_Id int Bank Id si
“Client” – Mijozlar malumotlari saqlanadigan jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
idC lient int Kalit maydon
First_Name Varchar(45) Ismi
Last_Name Varchar(45) Familiyasi
Email Varchar(45) Email pochtasi
Phone1 int Birinchi telefon raqam
Phone2 int ikkinchi telefon raqam
Addres Varchar(100) Manzili
“Employee” –ishchilar haqidag ma’lumotni saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
EmployeeId Int Kalit maydon
First_Name Varchar(45) Ismi
Last_Name Varchar(45) Familiyasi
Phone Int Telefon raqami
Addres Varchar(255) Manzili
Email Varchar(100) Email
Part_Id int Buim Idsi
20 “Client_Has_Part” bu jdaval Mijoz va bulimlar jadvalining kupga kup 
aloqasi mavjud bulgan jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
id Client Int Mijoz Id si
id Part Int Bulim id si
“Client_Has_Employee” bu jadval Mijoz va Ishchilar jadvalining kupga kup
aloqasi mavjud bulgan jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
id Client Int Mijoz Id si
idEmployee Int Ishchilari id si
II.2.Jadvallarning o’zaro bog’lanishi.
JADVALLARNING O’ZARO BOG’LANISHI
Bu yerda Bank va Bulimlar jadvalining 1:N bog’lanishi kursatilgan
21 Bu yerda Bulimlar va Mijozlar urtasidagi kupga kup a’loqa mavjud
bulgan jadvallar
Bu yerda Ishchilar va Mijozlar urtasidagi kupga kup a’loqa mavjud
bulgan jadvallar
22 Bu yerda Bulimlar va Ishchilar urtasidagi 1:N aloqa kursatilgan
 
23 Umumiy jadval
24 II.3.  SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va  jadvallarga
ma’lumotlar kiritish 
Bank table
CREATE   TABLE  [dbo] . [Banks]   (
    [Id]          INT              IDENTITY  ( 1 ,  1 )   NOT   NULL,
    [BankName]    NVARCHAR  ( 45 )    NOT   NULL,
    [BankAddres]  NVARCHAR  ( 255 )   NOT   NULL,
    [BankPhone]   INT              NOT   NULL,
     CONSTRAINT  [PK_Banks]  PRIMARY   KEY   CLUSTERED  ( [Id]  ASC )
);
Part table
CREATE   TABLE  [dbo] . [Parts]   (
    [Id]         INT             IDENTITY  ( 1 ,  1 )   NOT   NULL,
    [Name]       NVARCHAR  ( 45 )   NOT   NULL,
    [EmplCOunt]  INT             NOT   NULL,
    [BankId]     INT             NULL,
     CONSTRAINT  [PK_Parts]  PRIMARY   KEY   CLUSTERED  ( [Id]  ASC ),
     CONSTRAINT  [FK_Parts_Banks_BankId]  FOREIGN   KEY  ( [BankId] )  
REFERENCES  [dbo] . [Banks]   ( [Id] )
);
Employee table
CREATE   TABLE  [dbo] . [Employees]   (
    [Id]         INT              IDENTITY  ( 1 ,  1 )   NOT   NULL,
    [FirstName]  NVARCHAR  ( 45 )    NOT   NULL,
    [LastName]   NVARCHAR  ( 45 )    NOT   NULL,
    [Phone]      INT              NOT   NULL,
    [Addres]     NVARCHAR  ( 255 )   NOT   NULL,
    [Email]      NVARCHAR  ( 100 )   NOT   NULL,
25     [PartId]     INT              NULL,
     CONSTRAINT  [PK_Employees]  PRIMARY   KEY   CLUSTERED  ( [Id]    
ASC ),
     CONSTRAINT  [FK_Employees_Parts_PartId]  FOREIGN   KEY  ( [PartId] )
REFERENCES  [dbo] . [Parts]   ( [Id] )
);
Client table
CREATE   TABLE  [dbo] . [Clients]   (
    [Id]            INT              IDENTITY  ( 1 ,  1 )   NOT   NULL,
    [FirstName]     NVARCHAR  ( 45 )    NOT   NULL,
    [LastName]      NVARCHAR  ( 45 )    NOT   NULL,
    [Phone]         INT              NOT   NULL,
    [Phone2]        INT              NOT   NULL,
    [Addres]        NVARCHAR  ( 255 )   NOT   NULL,
    [Addres2]       NVARCHAR  ( 255 )   NOT   NULL,
    [CreditType]    NVARCHAR  ( 45 )    NOT   NULL,
    [CreditAmount]  INT              NOT   NULL,
    [Email]         NVARCHAR  ( 100 )   NOT   NULL,
     CONSTRAINT  [PK_Clients]  PRIMARY   KEY   CLUSTERED  ( [Id]  ASC )
);
ClientEmpoyee table
CREATE   TABLE  [dbo] . [ClientEmployee]   (
Id    INT   NOT   NULL   IDENTITY   ,
    [ClientsId]    INT   NULL,
    [EmployeesId]  INT   NULL,
         CONSTRAINT  [FK_ClientEmployee_Clients_ClientsId]  FOREIGN  
KEY  ( [ClientsId] )   REFERENCES  [dbo] . [Clients]   ( [Id] )   ON   DELETE   CASCADE ,
     CONSTRAINT  [FK_ClientEmployee_Employees_EmployeesId] 
FOREIGN   KEY  ( [EmployeesId] )   REFERENCES  [dbo] . [Employees]   ( [Id] )   ON  
DELETE   CASCADE ,  
26      CONSTRAINT  [PK_ClientEmployee]  PRIMARY   KEY  ( [Id] )
);
ClientPart table
CREATE   TABLE  [dbo] . [ClientPart]   (
Id  Int   not   null   IDENTITY ,
    [ClientsId]  INT   NULL,
    [PartsId]    INT   NULL,
         CONSTRAINT  [FK_ClientPart_Clients_ClientsId]  FOREIGN   KEY 
( [ClientsId] )   REFERENCES  [dbo] . [Clients]   ( [Id] )   ON   DELETE   CASCADE ,
     CONSTRAINT  [FK_ClientPart_Parts_PartsId]  FOREIGN   KEY 
( [PartsId] )   REFERENCES  [dbo] . [Parts]   ( [Id] )   ON   DELETE   CASCADE ,  
     CONSTRAINT  [PK_ClientPart]  PRIMARY   KEY  ( [Id] )
II.4.SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shish
1-jadval. “Bank” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv
qo’shish
INSERT INTO Bank VALUES ( 'Milliy Bank', 'Samarqand shahar Rudakiy
15', 2382399);
2-jadval. “Part” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO Part VALUES ( 'Kredit', 15, 2);
3-jadval. “Employee” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv
qo’shish
INSERT   INTO   Employee   VALUES   (   ‘Shohruh’,   ‘Nosirov’,   992565412,
'Samarqand shahar Rudakiy 18', ‘shohruh74@mail.ru’,2);
4-jadval. “Clients” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv
qo’shish
27 INSERT   INTO   Clients   VALUES   (   ‘Shohruh’,   ‘Nosirov’,   992565412,
992565445,     'Samarqand   shahar   Rudakiy   18',   'Samarqand   shahar   Alisher   19',
‘shohruh74@mail.ru’);
5-jadval. “ ClientEmpoyee ” jadvaliga INSERT operatori yordamida 
yozuv qo’shish
INSERT INTO  ClientEmpoyee  VALUES ( 1, 2);
6-jadval. “ ClientPart ” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv 
qo’shish
INSERT INTO  ClientPart   VALUES ( 1, 2);
28 Xulosa
Bu   malumotlar   bazasi   bank   tizimi   uchun   tuzildi.   Bunda   men   unga   kerakli
jadvallarni   tuzib   o’zaro   aloqalarni   hosil   qilib   chiqdim.   Darslar   davomida   men
malumotlar   mazasi   bilan   ishlashni   kurib   chiqdim.   Shu   jumladan   jadvallarni
yaratish, uchirish, tahrirlash kabi usullarni ham  urganib chiqdim. Biz biror  dastur
tuzganimizda   unda   asosiy   qismlaridan   bir   bu   baza   qismi   hisoblanadi.   Uni   tug’ri
loyihalash juda muhim hisoblanadi. Chunki u butun dasturni qanday ishlashini hal
qilib   beradi.   Dastur   shu   asosida   ishlaydi.   Malumotlar   bazasi   bilan   ishlashdi   eng
muhim   ishlardan   biri   normallashtirish   hisoblanadi.   Normallashtirishlarni
qilmasdan   bu   bazadan   foydalanib   bulmaydi   chunki   u   baza   bilan   ishlash   ancha
murakkablashib   ketadi   va   kompyuterdan   kup   joy   ajratishi   mumkin.   Bu   esa
malumotlar   tez   suratda   kupayib   ketishi   va   malumotlar   bilan   ishlash   jarayonini
sekinlashtirishga   olib   keladi.   Men   bundan   tashqari   bu   darslar   davomida
malumotlarni   qidirish,   uchirishlarni   ham   kurib   chiqdim.   Malumotlar   bazasi   uzi
hayotimizda   biror   real   sohaga   tegishli   malumotlarning   tuliq   ishlash   strukturasi
tuzilib   uni   relyatsion   malumotlar   bazasi   orqali   uzaro   aloqalarni   joylagan   holda
malumotlarini   saqlash   hisoblanadi.   Bizda   hayotimizda   ham   bunday   kurinishlar
juda   kup   uchraydi   masalan:   Oddiy   sinf   jurnalini   oladigan   bulsak   unda
uquvchilarning   biror   fandan   olgan   baholari   saqlanadi.   Unda   uquvchilarning   ism
familiyalari   malumotlar   bazasida   jadvalning   qatorlariga   sanalar   esa   ustun
nomlariga   jurnalning   usha   saxifasi   yozilgan   fan   nomi   esa   jadval   nomiga   mos
keladi.   Biz   shunchaki   shunaqa   kurinishda   bulgan   malumotlarni   elektron   tarzda
saqlashimiz   va   ularni   tahrirlashni   qilishimiz   mumkin.   Malumotlar   bazalari   bilan
ishlash   uchun   kuplab   tizimlar   mavjud   bulib   ular   shu   malumotlar   bilan   ishlash
uchun kerak buladi. U tizimlar Sql yoki NoSql da ishlaydi. Ularning bazilari bilan
ishlash   bepul   bazilari   esa   letsenziya   talab   qiladi.   Biz   bu   tuzgan   bazamizni   biror
muhit orqali u bilan ishlashimiz mumkin. Masalan Visual Studio muhitini oladigan
bulsak unda C# dasturlash tilidan bu baza bilan ishlashimiz mumkin.
29 Foydalanilgan adabiyotlar.
1.  “SQL Notes for Professionals”. 
2. Бен Форта ., “ SQL  за 10 минут, 4-е издание ”. СУБД. 2014 г. 
3. Ma’ruzalardagi taqdimotlar to’plami
Internet saytlari
1. https://www.sqlservertutorial.net    . Sql serverning rasmiy sayti.  
2. https://metanit.com      bu   sql   serverni   o’rganish   uchun   yaxshi   saytlardan
biri. 
30

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI INTELLEKTUAL TIZIMLAR VA KOMPYUTER TEXNOLOGIYALARI FAKULTETI DASTURIY INJINIRING YO’NALISHI 204-guruh talabasi HAMRAYEVA GULANDOM MA’LUMOTLAR BAZASINI BOSHQARISH TIZIMLARI FANIDAN “ Bank ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish ” mavzusida KURS ISHI Tekshirdi: RASHIDOV A SAMARQAND – 2024 1

Reja: Kirish Asosiy qism I.bob.Ma’lumotlar bazasi haqida. I.1. Ma’lumotlar bazasi tushunchasi. I.2. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari haqida. I.3.Ma’lumotlarni boshqarish. II.bob. “Bank” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish II.1. Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar va uning tarkibiy qismlari – maydonlari II.2.Jadvallarning o’zaro bog’lanishi. II.3. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va jadvallarga ma’lumotlar kiritish. III.4. SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shish Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 2

Kirish Biz axborot asrida yashamoqdamiz. Hozirgi kunda axborotni boshqarish juda muhim tushunchaga aylanib bo’ldi. Axborot dunyosidagi eng asosiy vazifa – uni qayta ishlashdir. Axborotni qayta ishlash esa eng murakkab jarayonlardan biridir. Umuman olganda, ma’lumotlarni qayta ishlash deganda, ular ustida bajariladigan amallar – saqlash, uzatish, tahrirdan o’tkazish kabilarni tushunishimiz mumkin. Axborotlar ustida amallar bajarish uchun ularni bir joyga to’plash muhim hisoblanadi. Axborotlar miqdori oz bo’lmaganligi sababli bu jarayon, albatta, kompyuterlar yordamida amalga oshirilmoqda. Axborotlarning bir joyga jamlanishi “ma’lumotlar bazasi” tushunchasini vujudga keltirdi. Ma’lumotlar bazasi texnologiyalarining paydo bo’lishi va rivojlanishi tarixini tor ma’noda qarab chiqaylik. Chunki bu tushuncha tarixi tushunchasi keng ma’noda, insoniyat ma’lumotlarni saqlaydigan va ishlov beradigan har qanday vositalar tarixiga umumlashtiriladi. Ma’lumotlar bazasi tarixi tor ma’noda ma’lumotlar bazalarini an’anaviy (zamonaviy) ma’noda ko’rib chiqadi. Ushbu tushuncha paydo bo’lishiga 1955- yilda dasturlashtiriladigan yozuv uskunalari paydo bo’lgani bilan bog’lash mumkin. Bu vaqtda dasturiy ta’minot fayllarga asoslangan yozuvlarni qayta ishlash modelini qo’llab-quvvatlar edi. Ma’lumotlarni saqlash uchun perfokartalardan foydalanilgan. Internet tarmog’ining ma’lumotlar bazasi 1960- yillarning o’rtalarida paydo bo’ldi. Ma’lumotlar bazasidagi operatsiyalar terminallar yordamida interaktiv ravishda qayta ishlandi. Keyingi muhim qadam Edgar Koddning ishi tufayli 1970-yillarning boshlarida relyatsion ma’lumotlar modelining paydo bo’lishi bilan bog’liq. Kodd ishi amaliy ma’lumotlar bazasi texnologiyasini matematika va mantiq bilan chambarchas bog’lash uchun yo’l ochdi. “Ma’lumotlar bazasi” atamasi 1960-yillarning boshlarida paydo bo’lgan, garchi dastlab bu tushuncha sun’iy intellekt tizimlari nuqtai nazaridan tor ma’noda tushunilgan bo’lsa-da, 1964-1965-yillarda SDC tomonidan tashkil qilingan simpoziumlarda joriy etilgan. Ushbu atama zamonaviy ma’noda faqat 70-yillarda keng qo’llanilgan. 3

I.1.Ma’lumot bazasi tushunchasi Ko‘pchilik, terminlarni tushunish bo‘yicha biroz qiynalishadi, lekin aynan terminlarni bilish, qo‘yilgan vazifalarni yechishda yoki paydo bo‘lgan xatoliklarni bartaraf etishda juda kerak bo‘ladi. Misol uchun, biror muammo paydo bo‘lsa, biz darhol Google’ni yordamga chaqiramiz, agar Google qidiruv tizimiga terminlar orqali so‘rov bersangiz, muammo yechish qiyinchilik tug‘dirmaydi, agar terminlarsiz oddiy so‘zlar bilan qidirishni amalga oshirsangiz, muammoni yechishga ancha vaqt ketib qoladi. Bu maqolada ma’lumotlar bazasiga oid juda kerakli va ko‘pchilik(!) adashtiradigan ikki terminni tushuntirishga harakat qilaman: Ma’lumotlar bazasi va Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT). Ma’lumotlar bazasi bu — tartiblangan ma’lumotlarni saqlovchi va qayta ishlovchi axborot modeli hisoblanadi. Soddaroq qilib aytganda, bir hil turdagi axborotlarni o‘zida saqlovchi va berilgan so‘rovlar orqali ularni taqdim etuvchi model. Misol uchun, kitoblar javoni, bu ma’lumotlar bazasi hisoblanadi, ya’ni bir hil turdagi (kitoblarni) ob’yektlarni o‘zida saqlaydi, yoki bo‘lmasa telefon raqamlar yozilgan kitobcha, bu yerda ism, telefon raqam kabi bir hil tipdagi ma’lumotlar saqlanadi, bu ham ma’lumotlar bazasi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi — bu ma’lumotlar bazasini hosil qiluvchi, ma’lumotlarni qayta ishlovchi va qidiruvchi tizim hisoblanadi. Qisqa qilib aytganda, MBBT barcha jarayonlarni amalga oshiradi. Ma’lumotlar bazasi faqat ma’lumotlarni saqlaydi, qolgan barcha ishlarni MBBT bajaradi. Ma’lumotlar bazasidagi ma’lumotlar, SQL so‘rov tillari orqali boshqariladi, bu tilda MBBT’ga so‘rov beriladi, bu so‘rov u yerda qayta ishlanib, natija olish uchun ma’lumotlar bazasiga murojaat qiladi, u yerdan so‘rovga mos ma’lumotni olib, so‘rovga javob beradi: Quyidagi dasturlar MBBT’ga misol bo’la oladi: 1. — Oracle; 2. — MySQL; 4

3. — Microsoft Office Access; 4. — MariaDB; 5. — Microsoft SQL Server; Bugungi dunyoda ma’lumotlar har xil va keng tarqalgan. Ma’lumotlar bazasi ma’lumotlarni saqlash va boshqarishning eng yaxshi usuli hisoblanadi. Ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni doimiy ravishda va xavfsiz tarzda almashishni ta’minlaydi. Ma’lumotlar nafaqat keng yoyilgan va keng tarqalgan hamdir. Bu tashkilotlarning yashashi va rivojlanishi uchun ham zarurdir. Masalan, OTM o’zining professor-o’qituvchilari, fakultetlari, tegishli yo’nalishlari va mutaxassisliklari hamda talabalari haqida hech qanday ma’lumotga ega bo’lmasdan turib rivojlanishi mumkinmi, degan savolni o’rtaga qo’yib ko’raylik. Barcha OTMlar ushbu turdagi ma’lumotlarni saqlashlari kerak. Muhim ahamiyatga ega bo’lganidek, ular kerak bo’lganda qaror qabul qiluvchilar uchun ma’lumotlarga ega bo’lishlari kerak. Ishonch bilan aytish mumkinki, OTMning barcha axborot tizimlarining maqsadi ularga axborotni tashkiliy manba sifatida ishlatishga yordam berishdir. Ushbu tizimlarning barchasida ma’lumotlarni yig’ish, saqlash, umumlashtirish, boshqarish va tarqatish turadi. Biz texnalogiyalar asrida yashamoqdamiz . Insonning kundalik m е hnat faoliyati tashqi muhit to`g`risidagi axborotlarni qabul qilish va to`plash, turli masalalarni е chish uchun zarur bo`lgan ma'lumotlarni aniqlash, qayta ishlash kabi amallarni bajarish bilan bog`liq bo`ladi. “Ma’lumotlar bazasi” atamasi 1960- yillarning boshlarida paydo bo’lgan, garchi dastlab bu tushuncha sun’iy intellekt tizimlari nuqtai nazaridan tor ma’noda tushunilgan bo’lsa-da, 1964-1965-yillarda SDC tomonidan tashkil qilingan simpoziumlarda joriy etilgan. Ushbu atama zamonaviy ma’noda faqat 70-yillarda keng qo’llanilgan. Ma’lumotlar bazasi – tegishli ma’lumotlar to’plamini o’z ichiga olgan umumiy, birlashgan kompyuter tuzilmasi Shu sababli, ham yuqoridagi amallar majmuasi, ularni tatbiq etish usullarini vositalari axborot tizimlarini (AT) yaratish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. 5