logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. BA’ZI ORGANIK MODDALAR ARALASHMASINI POLIVINILSPIRT GELIDA AJRALISH JARAYONINI TADQIQ ETISH

BA’ZI ORGANIK MODDALAR ARALASHMASINI POLIVINILSPIRT GELIDA AJRALISH JARAYONINI TADQIQ ETISH

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

15723.018554688 KB
Ko'chirib olish
BA’ZI ORGANIK MODDALAR ARALASHMASINI POLIVINILSPIRT GELIDA AJRALISH JARAYONINI TADQIQ ETISH MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………… …….6 I BOB. POLIVINILSPIRTI (PVS) ASOSIDA GELLAR OLISH VA ULARNIN G XOSSALARINI TADQIQ ETISH (ADABIYOTLAR SHARHI) …………………………………………... …………………………9 1.1. PVS asosida gellar olish…………………………………………. 9 1.2. PVS asosida membrana materiallari olish…………………….....12 1.3. Gellarning fizik xossasi, PVS gelida ajralish jarayon…………...18 II BOB. POLIVINILSPIRTI (PVS) ASOSIDA GELLAR OLISH VA ULAR NING XOSSALARINI TADQIQ ETISH ( TAJRIBAVIYQISM ) ……………………… ………………………….........22 2.1. Polivinil spirti asosida gellar olish sharoitlarini tanlash…….……..22 2.1.1. Limon kislota va PVS asosida gellar olish……………………......23 2.1.2. Kislotali sharoitda PVS va L-glutamat kislota asosida gellar olish…………………………………………………………………………...29 2.1. 3 . G‘ovakligi oshgan PVS va L-glutamat kislotalar asosida gellar olish …………………………………………………………………………...30 2.1. 4 . PVS va L-ornitin L- aspartat kislotalar asosida gellar olish …………………………………………………………………………...31 2.1. 5 . PVS va D-glukar kislotalar asosida gellar olish …………………32 2.1.6. PVS asosidagi gellarni muzlatish – eritish usulida sintez qilish………………………………………………………………………..…33 2.2. Olingan gellarni turli fizik-kimyoviy usullar bilan tadqiq etish ……35 2.2.1. Gellarni olishdagi PVSning molekulyar massasini aniqlash………………………………………………………………………..35 1 2.2.2. IQ-spekrtoskopik usullarda gellarni tadqiq qilish… ……………...36 III .BOB. BA ’ ZI ORGANIK MODDALAR ARALAS H MASINI GELLARDA AJRALIS H JARAY O NINI TADQIQ ETIS H……………40 3.1. Dastlabki reagentlar va mahsulotlarni analizga tayyorlash ……….41 3.1.1. Eritmalarni tayyorlash… ……………………………………...….41 3.2. Olingan gellarda moddalar aralashmalarini statik usulda ajratish ………………………………………………………………………..41 3.2. 1 . Olingan gellarda glyukoza eritmasining yutilishini tadqiq etish …………………………………………………………………………..63 3.3. Gellarda moddalar ajralish jarayonini dinamik usulda tadqiq qilish …………………………………………………………………….……67 XULOSALAR ………………………………………………………………69 ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………………………..………70 2 KIRISH Mavzuning asoslanishi va uning dolzarbligi. Biologik ob’ektlar bilan bevosita kontaktda bo‘la oladigan, ular bilan moslik darajasi yuqori kimyoviy materiallar ishlab chiqish hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan bo‘lib, tibbiyot, farmatsevtika, biokimyo va boshqa sohalar rivojiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Biologik faol organik birikmalar, masalan, aminokislotalar, oqsillar aralashmasidan komponentlarni individual holda ajratib olish uchun mavjud usullarni takomillashtirish, qo‘llaniladigan harakatsiz fazalarni yangi turlarini ishlab chiqish, moddalarni ajratish jarayonining samaradorligini oshirish hozirgi kunda dolzarb masalalardandir. Oxirgi yillarda biologik ob’ektlar bilan muvofiqligi yuqori bo‘lgan, tanlab ta’sir etish xususiyati yaxshilangan, ajratib olinadigan moddalarning fizik- kimyoviy xususiyatlariga ta’sir ko‘rsatmaydigan polimer gellardan foydalanish jadal sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Mazkur magistrlik dissertatsiya ishi biologik faol birikmalar, xususan aminokislotalar, oqsillar, oqsil/quyi molekulyar metabolitlar aralashmasini polimer gellar, xususan polivinil spirti (PVS) asosida olingan gellarda ajralish jarayonini tadqiq etishga yo‘naltirilgan. Bu kabi tadqiqotlar nisbatan kam o‘rganilgan bo‘lib, moddalarning ajralish jarayonini polimergellartarkibi, uning modifikatsiyalanish turi, biofaol birikmalarning kimyoviy tabiati singari omillarga bog‘liqligini tadqiq qilish dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Tadqiqot ob’ekti va predmeti. Mazkur ishda tadqiqot ob’ekti va predmeti sifatida modifikatsiyalangan polivinil spirti asosida gellar hamda ularda biofaol birikmalar – aminokislotalar, oqsillar, oqsil/quyi molekulyar metaolitlar aralashmasini ajralish jarayonini tadqiq etish belgilangan. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Tadqiqotning kimyoviy modifikatsiyalangan polivinil spirti asosida gellar va membrana materiallari olish uchun optimal sharoit tanlash va ularda biofaol moddalar – aminokislotalar, oqsillar, oqsillar/quyi molekulyar biofaol moddalarni gel-filtratsiya usulida ajralish jarayonini tadqiq etish hisoblanadi. 3 Qo‘yilgan maqsadga erishish uchun quyidagi asosiy vazifalar belgilab olindi: PVS asosida gellar olish hamda ularning xalq xo‘jaligining turli sohalarida qo‘llash borasida olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlaridan iborat adabiyotlar to‘plash, tahlil qilish hamda sharhlash; • PVS asosida gel lar hamda membrane materiallari olish ning optimal sharoitlarini tadqiq etish ; • Olingan mahsulotlarni ba’zi biologik jihatdan muvofiq (bio- va gemologik mos) kimyoviy birikmalar vositasida modifikatsiyalash reaksiyalarini amalga oshirish; • Hosil qilingan gellar va membrane materiallarining fizik-kimyoviy xossalarini tadqiq etish; • Olingan gellar va membrane materiallarida ba’zi organik moddalar, xususan, ba’zi aminokislotalar, oqsillar,oqsillar/quyi molekulyar biofaol birikmalar aralashmasini ajralish jarayonini tadqiq etish. Ilmiyyangiligi. Polivinil spirti asosida gellar olish jarayoni keng tadqiq etilgan bo‘lishiga qaramasdan, ularning turli kimyoviy birikmalar, xususan limon kislota, glutamat kislota hamda boshqa bio- hamda gemomuvofiq birikmalar bilan modifikatsiyalash olib borilmaganligi adabiyotlar ma’lumotlaridan o‘rganildi. Ushbu ishda PVS asosida olingan mahsulotlar limon kislota, glutamat hamda boshqa kimyoviy birikmalar bilan modifikatsiyalash orqali gellar hamda membrana materiallari olindi. Ushbu materiallarda ba’zi aminokislotalar, oqsillar, oqsillar/quyi molekulyar biofaol birikmalar aralashmasini ajralish jarayoni tadqiq etildi. Tadqiqot mavzusi bo ‘ yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Polimer gidrogellar, ularni tibbiyot va biotexnologiya bilan bog‘liq turli sohalarda qo‘llash imkonini beruvchi bir qator noyob xususiyatlari tufayli so'nggi o'n yilliklarda tadqiqotchilarning e’tiborini tortdi. Ayniqsa, polivinil spirti asosida olingan gellardan dori mahsulotlari ishlab chiqarish, hujayra muhandisligi uchun substratlar, implantlar uchun materiallar va jarrohlikda plomba materiallari va boshqalarda qo‘llanilgan . PVS asosida olingan materiallardan eritmalar muhitiga 4 nisbatan sezgir materiallar olish mumkinligi ko‘rsatilgan. Nafion tipidagi molekulyar strukturali membranalarning asosiy funksional elementi – ftorsulfon superkislotalar ekanligini aniqlagan holda, u tipdagi membranalar olish uchun polivinil spirti, qahrabo va sulfat kilsotalar hamda sirkoniy dioksid asosida plenkalar olingan. Olingan plenkalar hatto optimallashtirilmagan holda ham proton o‘tkazuvchanligi 0,006 S/cm ekanligini aniqlangan. Olingan membranalar vodorod energetikasida qo‘llanilishi mumkinligi ko‘rsatilgan. PVS ga turli komponentlar qo‘shish orqali olingan kompozit materiallaridan tibbiy buyumlar, masalan, membranalar, bog‘lov materiallari, qon bilan ishlash uchun mo‘ljallangan qurilmalarning ichki devorlari, dori-darmonlarni saqlash materiallari va boshqalar uchun keng foydalanish borasida tadqiqotlar mavjud. Shu bilan birga, PVS ga bio- va gemomuvofiq kimyoviy moddalar bilan ishlov berish orqali gellar olish hamda ushbu gellardan biofaol birikmalar, masalan, aminokislotalar aralashmasi, oqsil/aminokislota; oqsil/quyi molekulyar biofaol birikmalar singarilarni ajratish borasidagi tadqiqotlar kam uchraydi. S h u sababli ushbu dissertatsiya ishida mazkur vazifalar asosiy etib belgilab olindi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqotlar natijasida biologik faol birikmalar, xususan ba‘zi aminokislotalar aralashmasi, oqsil/aminokislota; oqsil/quyi molekulyar biofaol birikmalar aralashmasini selektiv ajratish uchun kimyoviy modifikatsiyalangan PVS asosidagi gellar hamda membrana materiallaridan foydalanish imkoniyati mavjudligi ko‘rsatilgan. Ushbu natijalar ham nazariy ham amaliy ahamiyatga ega bo‘lib, farmatsevtika, tibbiyot va xalq xo‘jaligining boshqa sohalarida qo‘llanilishi mumkin. Ish tuzilmasining tavsifi. Dissertatsiya ishi kirish, adabiyotlar sharhi, asosiy qism, xulosalar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat 3 bobda rasmiylashtirilgan bo‘lib, 80 bet kompyuter matnida, 15 rasm, 10 ta jadvallar va 76 ta ilmiy ishlar ro‘yxatidan iborat. 5 1.BOB. POLIVINIL SPIRTI ASOSIDA GELLAR OLISH VA ULARNING XOSSALARINI TADQIQ ETISH (ADABIYOTLAR SHARHI) 1.1. PVS asosida gellar olish Polimer gidrogellar, ularni tibbiyot va biotexnologiya bilan bog‘liq turli sohalarda qo‘llash imkonini beruvchi bir qator noyob xususiyatlari tufayli so'nggi o'n yilliklarda tadqiqotchilarning e’tiborini tortdi. Misollar adabiyotda tasvirlangan boshqariladigan tizimlarning tarkibiy qismlari sifatida bunday gellardan foydalanish dori chiqarish, hujayra muhandisligi uchun substratlar, implantlar uchun materiallar va jarrohlikda plomba materiallari va boshqalarda qo’llanilgan [1]. Gellar ikki turdagi komponentlardan iborat tuzilgan dispers tizimlardir: dispers fazani tashkil etuvchi yuqori molekulyar og'irlik va dispersiya muhitini tashkil etuvchi past molekulyar og'irlik. Gellarning muhim xususiyati dispers faza zarralarining bir-biri bilan bog'lanib, fazoviy makromolekulyar strukturaviy tarmoq (ramka) hosil qilish qobiliyatidir. Bunday holda, dispersiya muhiti strukturaviy panjara hujayralarida mexanik fiksatsiya natijasida immobilizatsiya qilinadi (immobilizatsiya qilinadi). Natijada, gellar qattiq jismlarning ayrim xossalariga ega bo'ladilar (oquvchanlikning y o‘ qligi, shakli, mustahkamligi, elastikligi, plastikligini saqlab qolish qobiliyati). Tarkibida turlicha bo'lgan ham noorganik, ham organik tabiatga ega moddalar gellarning dispers fazasi bo‘lib xizmat qilishi mumkin, ulardan strukturaviy tarmoq hosil bo‘ladi. Strukturaviy tarmoq hujayralarini to‘ldiradigan dispersiya muhiti odatda suvdir (tegishli gellar gidrogellar deb ataladi), shuningdek, ba’zi organik birikmalar. Gellarning shishishi va qulashi, shu jumladan o‘z- o‘zidan tebranish rejimida sodir bo'lgan jarayonlarning rivojlanishida namoyon bo‘ladigan intellektual xususiyatlar bilan ajralib turadigan polimer gellari alohida amaliy ahamiyatga ega [2]. 6 PVS suvda eruvchan, yarim kristalli, butunlay biodegradatsiyalanuvchi va toksik bo‘lmagan polimer bo‘lib, mukammal membrana ishlab chiqarish xususiyatlarini namoyon etadi [3]. Biroq PVS ga erituvchilarga past chidamlilik, issiqlikka bardoshlilik va mustahkamlik yetishmasligi [3,4] uni ion almashinadigan membranalar matritsasi sifatida ishlatishga ruhsat bermaydi. PVS ning dikarboksilik kislotalar bilan o'zaro bog‘lanishi (oksalat, olma, fumarik, limon va boshqalar yordamida qayd etilgan to'siqlar osongina olib tashlanadi. Polimerlar orasidagi kimyoviy bog‘lanish tabiati kovalent bo‘lsa,gidrogellar “kimyoviy barqaror” deb ataladi. Usbu turdagi o‘zaro ta’sir kovalent bo‘lmagan o‘zaro ta’sirlardan ancha kuchli va materialninh sezilarli mexanik barqarorligini ta’minlaydi[5] Kimyoviy o‘zaro bog‘langan gidrogellar quyidagi reaksiyalar orqali sintezlanadi:1) radikal polimerlanish, 2) ko‘p qo‘shilish va polikondensatsiyalanish, 3) radiatsion polimerlanish[6]. Erkin radikal polimerlanishda kimyoviy o‘zaro bog‘lanish pastmolekulyar og‘irlikdagi yoki tarmoqlangan monomerlarning o‘zaro bog‘lovchi ishtirokida polimerlanishi natijasida hosil bo‘ladi.Ushbu reaksiyalar uchun ishlariladigan erituvchi odatda suvdir, lekin methanol, etanol, benzyl spirtini ham ishlatish mumkin. Ikkinchi xil erituvchilarni ishlatishning sharti tarmoq strukturasi shakllangandan keyin ularni suv bilan almashtirishdir[7]. Suv girdogellarning asosiy tarkibiy qismidir ularning shishgan vaznining 90% dan ortig‘i). Gidrogellar tana to‘qimalari va hujayralar bilan aloqa qilishda qo‘llanilganda u nafaqat nam muhitni, balki hujayralarga ozuqa moddalarining kirib borishini ham nazorat qiladi. Umuman olganda, gidrogel matritsalari ichidagi suvni 1-rasmdagidek tasniflash mumkin[8,9]. 7 1-rasm. Gidrogellardagi turli xil suv turlari.  Tashqi qatlamdagi suv erkin suv deb ataladi va yengil sharoitda osongina olib tashlanishi mumkin bo‘lgan suv  Gidrogellar tarmog‘iga biriktirilmagan,ammo polimer zanjirlari orasida fizik ravishda tutilgan suv tutilgan  Polimer zanjiriga gidrofil guruhlar yoki vodorod bog‘lar orqali bog’ langan ,suvni faqat juda yuqori haroratda ajratish mumkin.  Yarim bog‘langan suv, bog‘langan va erkin suvo‘rtasida oraliq xususiyatlarga ega[10,11] Zol-gel kimyosi keng turdagi materiallarni olish imkonini beradi,shu jumladan yupqa plyonkalar, zarrachalar yoki ko'plab potentsial ilovalarga ega aerogellar. Zol-gel materiallarining katta guruhi kremniy alkoksidlari asosida, masalan, tetrametoksisilan (Si(OCH 3 ) 4 ) yoki tetraetoksisilan (Si(OC 2 H 5 ) 4 ). Tegishli sharoitlarda masalan prekursor: erituvchinisbati, prekursor: suvnisbati, katalizator (pH), yugurish reaksiyalaridan tashkil topgan gel hosil bo lishiga olib keladiʻ suyuqlik bilan to'ldirilgan teshiklari bo'lgan silica tarmog'i. Quritish gelning super kritik quritish jarayoni aerogelni olishni ta'minlaydi. Natijada, silikat aerogellari eng yengil deb nomlanadi.Ma'lum qattiq materiallar olingan. Bular ko'p Yuqori o'ziga xos maydon, past zichlik, past kabi favqulodda xususiyatlar issiqlik o'tkazuvchanligi, past dielektrikdoimiyva past ovoz tezligi ularni turli 8 ilovala ruchun juda jozibador qiladi, masalan. Issiqlik va ovoz , kimyo muhandisligi, biomeditsina va farmatsevtika, kosmik texnologiyalar [12]. PVS suvga erituvchi bo‘lmagan (masalan, metanol) qo‘shilishi bilan birqatorda eritmada, aralashmada polimerga boy faza va polimer-yog‘siz faza. Aralashmadagi erituvchining miqdori va taqsimlanishi to‘g‘ri bo‘lsa, tizim meta stabil holatda bo‘ladi va fazalarni ajratish sodir bo‘lishi mumkin. Aralashmani sovutish paytida skelet polimerga boy fazadan hosil bo‘ladi va teshiklar bo‘ladi polimer yog‘siz fazadan hosil bo‘ladi. Natijada aerogelga o‘xshaydigan PVS monolit olinadi. Polivinil spirti (PVS), glutaraldegid gidrogellari bilan o'zaro bog'langan PVS (PVS/GA), PVS bilan MPB70 (rMPB70) rekombinant oqsilli tetraetilortosilikat (PVS/TEOS) va PVS/GA/TEOS gibridlari kimyoviy jihatdan Furye transform infraqizil spektroskopiyasi (FTIR) bilan tavsiflangan. IQ spektrlari PVS gidrogel namunalari poli(vinil spirt) (–OH, –CO, –CH 2 ) va PVS/GA, o'zaro bog'langan gidrogel (doublet -CH) hosil bo'lishini tasdiqlaydi [13]. Ular orasida pH-sezgir tizimlar katta qiziqish uyg'otdi biotibbiyot ilovalar. Chunki, inson tanasida oshqozon-ichak trakti bo'ylab namoyon bo'ladi, shuningdek, pH ning aniq o'zgarishlari hujayra osti bo'linmalari va o'simta to'qimalari kabi ba'zi o'ziga xos joylar. pH-sezgir gidrogellar zaif kislotali poli elektrolitlardir yoki protonni qabul qiluvchi yoki donorlik qiluvchi o'z tarmog'idagi asosiy guruhlar atrof -muhitning pH o'zgarishiga javob [14-18]. 1.2. PVS asosida membrana materiallari olish Qattiq polimerli yonilg'i elementlari (QPYE) dan foydalanish istiqbollari zararli chiqindilarni yo'q qilishga va yuqori ishlash samaradorligiga olib keladi [19], bu elektrolitlar membranasining turi bilan ko'proq aniqlanadi. Elektrolitlar sifatida ishlatiladigan polimer membranalari yuqori proton o'tkazuvchanlikga, ion 9 almashinuvi hajmiga, past shish darajasi va yoqilg'i o'tkazuvchanligiga, yaxshi kimyoviy va mexanik barqarorlikka ega bo'lishi kerak [20, 21]. Tijorat Nafion perftorli membranalari ko'p jihatdan bu talablarga javob beradi, ammo,qimmat va past namlik [21]. shu jumladan polivinil spirti (PVS) ftorli bo'lmagan proton o'tkazuvchan membranalar bo’lib, so'nggi yillarda muqobil variantdir [22]. Nafion tipidagi molekulyar strukturali membranalarning asosiy funksional elementi – ftorsulfon superkislotalar ekanligini aniqlagan holda, u tipdagi membranalar olish uchun polivinil spirti, qahrabo va sulfat kilsotalar hamda sirkoniy dioksid asosida plenkalar olingan. Olingan plenkalar hatto optimallashtirilmagan holda ham proton o‘tkazuvchanligi 0,006 S/cm ekanligini aniqlangan. Olingan membranalar vodorod energetikasida qo‘llanilishi mumkinligi ko‘rsatilgan [23]. Polivinil spirti (PVS) asosidagi ion almashinadigan membranalar qattiq polimer yonilg'i element larida foydalanish uchun istiqbolli materiallar guruhidir. (TPTE) yuqori gidrofilligi, plyonka hosil qilish qobiliyati, arzonligi, yaxshi mexanik xususiyatlari va turli xil kimyoviy reagentlar bilan PVS o'zaro bog'lanish imkoniyati tufayli gel hosil bo'lishiga olib keladigan o'zaro bog'lovchi moddalar sifatida, karboksil yoki karbonil funktsiyasi bo'lgan birikmalar, masalan, ko'p asosli kislotalar va ularning angidridlari. O'zaro bog'lovchi reagentlar ionogen guruhlarni o'z ichiga olishi mumkin, masalan, membranalarda PVS ning proton o'tkazuvchanligini keltirib chiqaradigan sulfonik kislota guruhlari. Alyuminiy, kremniy, titan, qalay, sirkoniy va boshqalar oksidlari asosidagi keramik materiallar bunday membranalarning texnik xususiyatlarini yaxshilaydigan, ion o'tkazuvchanligini, kimyoviy va issiqlik barqarorligini va membranalarning mexanik mustahkamligini oshirishi mumkin bo'lgan qo'shimcha moddalar sifatida ishlatiladi. Ushbu ishda biz sulfosuksinik kislota bilan o'zaro bog'langan va beta- tipli zeolit zarralari bilan qo'shilgan polivinil spirti asosida SPFC uchun yangi biologik parchalanadigan proton almashinadigan membranalarni tayyorlash haqida xabar beramiz. Membranada seolitning miqdori 1 dan 25% gacha o'zgarib turadi. 10 Seolit tarkibining proton o'tkazuvchanligiga, ion almashish qobiliyatiga, namlik miqdoriga, shishish koeffitsientiga, yoqilg'i (metanol) o'tkazuvchanligiga va membranalarning mexanik xususiyatlariga ta'siri o'rganildi. Seolit tarkibining 1 dan 25% gacha oshishi membranalarning ion almashinish qobiliyatining 1,5 dan 2,9 mmol/g gacha oshishiga, namlikning 38 dan 28% gacha pasayishiga va metanol o'tkazuvchanligining 2,27  dan pasayishiga olib keladi. 10-6 dan 6,91  10-7 sm2 s-1 gacha. Kompozit membranalarning proton o'tkazuvchanligining haroratga bog'liqligi 100% nisbiy namlikda 30 dan 80 ° C gacha bo'lgan diapazonda o'rganildi. 25% BEA zeoliti o'z ichiga olgan membrana elektr o'tkazuvchanligining eng yuqori qiymatini ko'rsatdi, proton o'tkazuvchanligi 23,2 mS sm-1 ni tashkil etdi [24]. PVS ning proton o'tkazuvchanlik xususiyatlarini induktsiya qilish uchun turli xil sulfonlashtiruvchi vositalardan, konsentrlangan sulfat kislota kabi, sulfoftal, sulfoatsetat, xlorsulfonik, sulfosuksinik va boshqa kislotalardan foydalanish mumkin. [25-34]. PVA ning sulfo guruhlari bo'lgan o'zaro bog'lovchi moddalar bilan kimyoviy modifikatsiyasi polivinil spirtining proton almashinuvi faolligi bilan erimaydigan gelga aylantirish imkonini beradi. Shunday qilib, Sulfosuksinik kislota bilan o'zaro bog'langan PVS asosidagi membranalar [35], 10 -3 dan 10 - 2 sm·sm-1 gacha bo'lgan proton o'tkazuvchanlik qiymatlarini ko'rsatdi va elektrokimyoviy xususiyatlar a'lo darajada namoyon bo'ldi. Biroq PVS/SYK membranalari faqat past haroratlarda samarali ishlashi mumkin, chunki qachon sodir bo'lgan suvsizlanish jarayoni 80 °C dan yuqori haroratda proton uzatish bilan bog'liq muammolarga olib kelishi mumkin. Polimer membranaga noorganik material qo'shilishi ko'pincha kimyoviy va mexanik barqarorlik, yuqori haroratlarda suvning shimilishini yaxshilaydi, membranalarning ish haroratini oshiradi [36]. H. Beydagi va hammualliflar glutaraldegid bilan o'zaro bog'langan PVS asosida 11 va sulfonatlangan kremniy oksidi bilan laklangan organik-noorganik kompozit membranalar yaratdilar. Sulfonik kislota bilan o'zgartirilgan kompozit membranalarning proton o'tkazuvchanli va suvning yuqori singishini ko'proq namoyon qiladi[37]. Poli(vinil spirti), shuningdek, uning payvandlangan sopolimeri poliakrilonitril (PAN-g-PVS) bilan membranalar tayyorlangan va pervaporatsiya texnikasi bilan suv va dimetil formamid aralashmalarini ajratish uchun ishlatilgan.Quyidagi uchta membrana tayyorlandi: (1) sof PVS;(2) 46% payvandlangan PAN-g-PVS;va (3) 93% payvandlangan PAN-g-PVS.10 dan 90% gacha suvni o'z ichiga olgan ozuqa aralashmasi uchun 25 ° C haroratda pervaporatsiyani ajratish tajribalari o'tkazildi. Tashish ma'lumotlaridan foydalanib, o'tkazuvchanlik oqimi, ajralish selektivligi, shishish indeksi va diffuziya koeffitsientlari hisoblab chiqilgan. Membrananing payvandlanishini oshirish orqali oqim kamaydi, ajralish selektivligi esa sof PVS membranasiga nisbatan biroz oshdi.Tashish jarayonlari uchun Arrhenius faollashtirish parametrlari 25, 35 va 45 ° C da olingan oqim va diffuziya ma'lumotlaridan foydalangan holda ozuqa aralashmasini o'z ichiga olgan 10 massa % suv uchun hisoblab chiqilgan.Transport parametrlari sorbsiya-diffuziya tamoyillari nuqtai nazaridan muhokama qilindi [38]. Gidrogelning tarkibi va sintezi Polivinil spirti (PVS) va Polivinil pirolidon (PVP) yordamida ishlab chiqilgan. Polivinilspirti (PVS) va polivinil pirolidon (PVP) asosidagi gidrogellar eng mashhur suvda eruvchan, biologik parchalanadigan, biologik mos keluvchi, kanserogen bo'lmagan va juda past sitotoksik sintetik polimerlar bo'lib, ularning yaxshi biologik mosligi tufayli implantlar kabi ko'plab biotibbiy ilovalarda qo'llanilgan. sun'iy organlar, dori vositalarin ietkazib berish va yaralarni bog'lash. Ushbu sharhda biotibbiyot uchun PVS va PVP bilan sintetik gidrogel formulalari haqida batafsil ma'lumot berilgan [39]. 12 Ushbu ishda ammoniy tiosiyanat (NH) 4 SCN eritmasida polivinil spirti (PVS) asosidagi proton o'tkazuvchi gel elektrolitlarini tayyorlash va ularni tavsiflashga harakat qilindi. DSC tadqiqotlari qisman komplekslarning mavjudligi bilan birga gellarning shakllanishini tasdiqlaydi. Cole-coleuchastkalari PVS ning og'irligi 6% ni o'z ichiga olgan gel namunalari uchun maksimal ion o'tkazuvchanligini (2,58 × 10 -3 S sm -1 ) ko'rsatadi. Gel elektrolitlarinin go'tkazuvchanligi past polimer kontsentratsiyasida suyuqlik kabi tabiatga ega bo'lib , polimer tarkibining og'irligi 5% dan oshishi bilan PVS-NH 4 SCN komplekslarining shakllanishiga ta'sirqiladi. Ion o'tkazuvchanligining haroratga bog'liqligi VTF xatti-harakatini ko'rsatadi [40]. Ushbu tadqiqotda silika-PVS gibrid aerogel sintezining yangi yondashuvi silika prekursori tertrametoksi silanning (TMOS) bir vaqtning o'zida zol-gel reaktsiyasi va termal ta'sirga asoslangan holda taqdim etilgan. Polivinil spirtining (PVS) hal qiluvchi bo'lmagan fazali ajralishi. Usul quyidagilarga asoslanadi: (1) dan suv TMOS gidrolizi uchun PVS eritmasi kerak; (2) TMOS eritmasidan metanol erituvchi emas PVS. Zol-gel reaktsiyasi natijasida, o'ta kritik CO 2 bilan ekstraksiya paytida fazalarni ajratish va quritish, gibrid SiO 2 –PVS aero gellari olindi. Natijalar shuni ko'rsatdiki, silika tarmog'ining qo'shilishi PVS tarmog'iga kirish o'ziga xos sirt maydonining 38,3-110 m2 / g dan 618 m2 / g gacha oshishiga olib keldi. Toza PVS uchun. Young moduli massa zichligi bilan bog'liq edi. Olingan gibrid SiO2 –PVS aero jellar ikkita hodisaning natijasidir – silika prekursorining kimyoviy reaktsiyasi (sol-gel jarayoni) va PVS eritmasida jismoniy o'zgarish (fazalarni ajratish). Sol-gel kimyosi keng turdagi materiallarni olish imkonini beradi, shu jumladan yupqa plyonkalar, zarrachalar yoki ko'plab potentsial ilovalarga ega aegellar olingan [41]. Gidro jelning tarkibi va sintezi Polivinil spirti (PVS) va Polivinil pirolidon (PVP) yordamida ishlab chiqilgan. Polivinil spirti (PVS) va polivinil pirolidon (PVP) asosidagi gidrogellar eng mashhur suvda eruvchan, biologik parchalanadigan, biologik moskeluvchi, kanserogen bo'lmagan va juda past sito 13 toksik sintetik polimerlar bo'lib, ularning yaxshi biologik mosligi tufayli implantlar kabi ko'plab biotibbiy ilovalarda qo'llanilgan. Sun'iyorganlar, dorivositalarini etkazib berish va yaralarni bog'lash [42]. O'zaro bog'langan PVS tibbiyotda fermentlarni immobilizatsiya qilish uchun gidrofil tashuvchi sifatida qo'llaniladi , jarrohlik uchun bakteritsid ta'siriga ega modifikatsiyalangan trikotaj buyumlar ishlab chiqarish. Juda istiqbolli elektrospinning natijasida olingan bakteritsid xususiyatiga ega PVS asosidagi nanotolalardir [43]. Ushbu tadqiqot issiqlikka sezgir plyonkalarni ishlab chiqish va ularning xususiyatlarini o'rganishga qaratilgan, ayniqsa asiatikozidyuklangan yaraqoplamasi sifatida . Plyonkalar polivinilspirti va metilsellyulozadan quyishusulibilan tayyorlangan. Mexanik xususiyatlar, suv bug'ining o'tkazuvchanligi va suvda eruvchanligini o'z ichiga olgan plyonkalarning xususiyatlari termosensitiv plyonkalarning formulasini optimallashtirish uchun yagona faktorli dizayn va ortogonal dizayn asosida baholandi. Boshqalar, masalan, in vitro chiqarish, barqarorlik, terining tirnashxususiyati va in vivo yarani davolash ta'siri ham tekshirildi. Issiqlikka sezgir plyonkalar asosan polivinil spirti va metiltsellyulozadan iborat bo'lib, 4 daqiqada 32 dan 35 °C gacha bo'lgan harorat oralig'ida tayyorlangan. Ular shaffof, tirnash xususiyati keltirmaydigan, suv o'tkazmaydigan va biologic parchalanadigan edi. Filmlarning uzluksiz chiqarilishi in vitro Frantsd iffuziya xujayrasi tomonidan kuzatildi. Tezlashtirilgan barqarorlik testi formulaning 6 oy davomida barqarorligini ko'rsatdi. Makroskopik va gistologik tekshiruvlar shuni ko'rsatdiki, asiatikozid o'rnatilgan plyonkalar nazorat formulasiga (oddiy sho'r suv) qaraganda yaralarga yaxshiroq shifobaxsh ta'sir ko'rsatdi, bu asiatikozid o'rnatilgan plyonkalar yaralarning bitishini rag'batlantirish, qo'llash chastotasini kamaytirish uchun samarali ekanligini ko'rsatdi [44]. 14 Polimer gidrogellar tibbiyot va biotexnologiya bilan bog‘liq turli sohlarda keng qo‘llaniladi. Bir qator noyob xususiyatlari bu polimerlarni muhimligini ko‘rsatadi, masalan tibbiyot va tibbiy biotexnologiya, masalan hujayra va to‘qima muhandisligi, implantantlar texnologiyasi, biologik faol tizimalar va boshqalar shu bilan birga, yaratish sohasida ko'p sonli ishlarga qaramasdan shunga o'xshas htizimlar, gidrogel materialini ishlab chiqish muammosi, mumkin bo'lgan eng keng talablarni qondirish biomedikal ilovalar (masalan, hujayra darajasi yopishqoqlik, toksiklik, g'ovaklikning rivojlanishi va uning tabiati, biologik parchalanish va h.k.) va shu bilan birga foydalanish imkoniyatiga ega, nisbatan sodda texnologiya kvitansiya va nisbatan past narx, hali ham qolmoqda hal qilingan. Shuning uchun asos sifatida polimer gidrogellardan foydalanish polivinilspirt – katta hajmli sintetik polimer, biologik muvofiqligi bilan ajralib turadi va shuning uchun keng va samarali o'nlab yillar davomida tibbiyotda ishlatilgan, juda ko'rinadi istiqbolli. Deyarli barcha turdagi gellanishlar erituvchi muhitda sodir bo'ladi. Oxir-oqibat shakllanishga olib keladigan jarayonla ruchun muhim shart kriogen sharoitda gellarning (kriogellarning) kristallanishi (muzlashi) ko'proq bo'ladi. 1.3. Polimer gellarning fizik-kimyoviy xossalari , PVS gelida ajralish jarayoni Polimerning xossalariga qarab, bir muvozanat holatidan ikkinchisiga o'tish uchun zarur bo'lgan vaqt; kattalik tartibiga ko'ra farq qilishi mumkin. Bundan tashqari, polimer hajmining o'zgarishi har doim ham monoton emas. Ko'pincha kinetik egri chiziqlar ekstremaldir; muvozanatning boshlang'ich davri hajmning keskin o'zgarishi bilan tavsiflanganda (qulash deb ataladigan) odatiy hol emas; ba'zi hollarda kinetik egri chiziqlarning tebranish harakati kuzatiladi. Bularning barchasi parallel oqimga ishora qiladi turli stavkalarda ishlaydigan bir qancha jarayonlar [ 45 ]. 15 Osmotikning g'ayrioddiy xatti-harakatlarini batafsilroq o'rganish uchun sintezlangan PVS gidrogellarining bosimi va shishish darajasi, ularning turli elektrolitlar eritmalarida shishishi o'rganildi. Past molekulyar og'irlikdagi elektrolitlar qo'shimchalarining darajaga ta'siri tabiati polivinil spirti asosidagi polimer gidrogellarning shishishi o'rganilgan [46-55] Gellarni to'g'ri tavsiflash fundamental va amaliy fanlar muammolarini hal qilishda muhim ahamiyatga ega. Bu muammoning kamida ikkita muhim jihati mavjud. Birinchisi, erigan moddalarning gellar tomonidan tanlab so'rilishining sababini aniqlash (gap elektrolitlar aralashmalarini ajratish), uning polimerning tabiatiga bog'liqligi, ikkinchisi, polimer gelining turli xil tarkibdagi va konsentratsiyali eritmalar bilan aloqa qilganda, uning shishish darajasining o'zgarishiga ta'sir qiluvchi sabablarni tahlil qilishdir. ishda ko'rsatilganidek, tahliliy maqsadlarda foydalanish mumkin[56] So'nggi yillarda pervaporatsiyani (PV) alohida azeotroplar va suv-organik aralashmalarni ajratishga katta e'tibor qaratilmoqda, chunki bu energiya tejamkor va ekologik toza jarayon hisoblanadi [57-61]. Bir vaqtning o'zida selektivlikning oshishi va oqim PV ajratishda qiyin muammolar edi. Ushbu maqsadga erishish uchun ko'plab sa'y-harakatlar amalga oshirildi [62–65]. Oldingi maqolalarimizda turli xil membranalar olingan edi.PV ning suv-organik aralashmalarini ajratishda ishlatiladi. Ushbu membranalar o'zgartirildi oqim va selektivlikning optimal kombinatsiyasiga erishildi [66–71]. Suv-organik aralashmalarni ajratishni ko'rib chiqish uchun biz bu erda protsedurani taqdim etamiz poliakrilonitril (PAN) va poli (vinil spirt) (PVS) dan greft sopolimer membranalarini sintez qilish [ya'ni, (PAN-g-PVS)] va suv-dimetilformamid (DMF) aralashmalari va ularni PVS ni ajratishda foydalaning. DMF ko'plab sohalarda ishlatiladigan muhim hal qiluvchi shuning uchun ularning ajralishi va muqobil usullarni ishlab chiqish foydalidir. Membranalar bu ishlab chiqilgan usul yangi va DMFGA qaraganda suv uchun juda tanlangan. Membrananing xususiyatlari 25, 35 va 45°C, da o'rganildi, 10 mas.% 16 suv o'z ichiga olgan ozuqa aralashmalari uchun. Ushbu ma'lumotlarga asoslanib, Arrhenius faollashuv parametrlari hisoblab chiqildi, natijalar sorbsiya-diffuziya tamoyillari nuqtai nazaridan tushuntirildi. Gellarning xususiyatlarini o‘rganishning yangi optik usuli ishlab chiqildi. Eritmalarning tarkibi va konsentratsiyasini aniqlash uchun ushbu usulda sezgir element sifatida PVS granulalaridan foydalanish imkoniyati o‘rganildi. O‘zaro bog‘langan PVS ning shishish darajasiga moddalarning tabiati va konsentratsiyasining ta’siri batafsil o‘rganildi. Xususan shishgan PVS ning hajmi suvning faolligi va erigan modaning tabiatiga qara ko‘payishi, kamyishi yoki ekstremum orqali o‘tishi mumkinligi ko‘rsatilgan. PVS gelining hajmi aralashmaning tarkibiy qismlarining nisbatlariga qarab qo‘shimcha ravishda o‘zgarishi aniqlandi. PVS ning bunday xususiyati uni aralashmalar eritmalarini tahlil qilishda samarali ishlatishim konini beradi [72]. Zamonaviy oziq-ovqat sanoati va tibbiyot aminokislotalar kabi xom ashyosiz ishlamaydi. Shu bilan birga, ushbu moddalarning tozaligi va sifatiga qo‘yiladigan yuqori talablar ularni ishlab chiqarishni qiyinltiradi [73]. Tabiiy suv manbasining suvi doim organik va mineral kelib chiqishi bo‘lgan ma’lum miqdorda to‘xtatilgan va erigan moddalarni o‘z ichiga oladi [74]. Noyob xossalarga ega bo‘lgan materiallarni olishga keng e’tibor qarailmoqda. Organik polimerlar negizida gaz sezgir materiallar olish hamda ular asosida turli gazlar miqdorini tezkor, ishonchli, aniq hamda avtomatik aniqlashga imkon beruvchi, xossalari yaxshilangan, analitik tavsiflari yuqori gaz sensorlari ishlab chiqishorqali ekologik, iqtisodiy hamda ijtimoiy masalalarni hal etish bugungi kunning muhim vazifalaridan biridir. Bundan tashqari azeotrop va suv- organik modda aralashmasini ajratish tozalashda jarayonning energetik samaradorligi,ekologik tozaligi hamda selektivligi sababliturligellarda pervoparatsiya usulidan foydalanishga e’tibor qaratilmoqda. Bunin guchun turli 17 polimer gellar asosida kompozir materiallar olish,ularda moddalarning ajralish jarayonlarini tadqiq etish hozirgi kunda eng jadaltadqiq etilayotgan sohadir[75-76]. 18 2. BOB. POLIVINIL SPIRTI ASOSIDA GELLAR OLISH VA XOSSALARINI TADQIQ ETISH ( TAJRIBAVIY QISM ) 2.1. Polivinil spirti asosida gellar olish sharoitlarini tanlash Organik biofaol moddalar – aminokislotalar, vitaminlar, antibiotiklar va boshqalarni ajratish, tozalash maqsadida gel-filtratsiya usuli keng qo‘llaniladi. Gel- filtratsiya usulida qo‘llaniladigan gellarga qo‘yiladigan asosiy talablardan biri – ajratish jarayoni samaradorligini saqlagan holda, imkon qadar biofaol moddalar tuzilishi hamda xossalariga ta’sir o‘tkazmaslik hisoblanadi. Bunday gellar biologik muvofiqligi yuqori bo‘lgan materiallar asosida olinishi maqsadga muvofiq bo‘lib, tibbiy va boshqa maqsadlar uchun qo‘llaniladigan preparatlarga qo‘yiladigan talablarga mos bo‘lishi bilan birga, jarayonning oson, qulay hamda tezkor bo‘lishini ta’minlashi bilan ahamiyatlidir. Shu maqsadda ushbu ishda turli biologik faol birikmalar, xususan, aminokislotalar aralashmalarini hamda aminokislota/oqsil; mochevina/oqsil singari model aralashmalardan komponentlarni alohida ajratib olib, ularni turli begona moddalardan tozalash uchun polivinil spirti asosida gellar olish borasida tadqiqotlar olib borildi. Polivinil spirt [-CH 2 -(CHOH)-] n — oq rangli qattiq polimer modda . Mol . m. (5—200)-103. Suyuqlanish t-rasi 225—230°, parchalanish t-rasi 170—230°; zichligi 1270—1300 kg/m 3 ; gigroskopik. Suvda, glikol va glitserinda eriydi, alifatik va aromatik uglevodorodlar (benzin, benzol va h. k.)da deyarli erimaydi. Polivinil spirt o‘zining murakkab poliefirlari (mas alan , polivinilatsetat) ni gidrolizlab olinadi. Polivinilatsetatlar olishda qo‘llanadi. Tola, emulgator, elim, dorilarni va oziq-ovqat mahsulotlarini quyultirgichlar sifatida, xirurgiya ipagi va h. k. tayyorlashda ishlatiladi. Polivinil spirt plyonkalari pishiq, gaz o‘tkazmaydi, ozonga chidamli. 19 Tajribalarda “PVS 088-50 (24-88) markali” “Liwei Chemical Co. Ltd.”(Xitoy) tomonidan ishlab chiqarilgan polivinil spirti (etkazib beruvchi “Merit Chemicals”, Toshkent) kukunidan foydalanildi. 2-rasm. Polivinil spirti. PVS 088-50 (24-88) oq kristall kukun bo‘lib, alkogoliz darajasi 88 %, qovushqoqligi 52,3 mPa.s, uchuvchan moddalari miqdori ko‘pi bilan – 3,2%, natriy atsetat miqdori – ko‘pi bilan 2,5%, pH : 6,1 bo‘lgan mahsulot. Ushbu modda yonuvchan bo‘lib, 170-200 ° C da qizdirilganda suv, karbonat angidridi, is gazi va sirka kislota hosil qilib parchalanadi. Bunda polimer rangi oqdan to‘q-jigarrangga o‘zgaradi. Mahsulot zaharli emas, hidsiz. Polimerlanish darajasi 500 dan 5000 orasida bo‘ladi. Kristallik darajasi ishlab chiqarish sharoitiga m o s ravishda 30-70% orasida bo‘ladi. 2.1.1. Limon kislota va PVS asosida gellar olish Reaktivlar va jihozlar: Polivinil spirti (PVS), limon kislotasi, sulfat kislota, suv; suv hammomi, konussimon va tubi yumaloq kolbalar, pipetka, tarozi, aralashtirgich va boshqalar. 1-tajriba . PVS asosida gel sintez qilish uchun analitik tarozida quyidagi 1- jadvalda keltirilgan miqdorlarda PVS kukunidan tortib olindi. PVS tubi yumaloq 20 kolbaga solindi va ustiga 0,5 ml dan toza distillangan suv quyildi. Gellar olish sharoitiga komponentlar nisbatani ta’sirini o‘rganish maqsadida limon kislota miqdorini namuna quruq massasiga nisbatan 1%, 5% va 10% nisbatda analitik tarozida tortib olindi va kolbaga solinib, suv hammomida 90-95°S da 3-4 soat qizdirildi. Limon kislota va PVS asosida gel olishda komponentlar nisbati 1- jadvalda keltirilgan. 2. 1-jadval. 1%, 5% va 10% limon kislota saqlagan gellar olish T/r 1% li limon kislotasi bo‘lgan gel 5% li limon kislotasi bo‘lgan gel 10% li limon kislotasi bo‘lgan gel 1 0,01 g limon kislota 0,05 g limon kislota 0,1 g limon kislota 2 0,99 g PVS 0,95 g PVS 0,9 g PVS 3 0,5 ml suv 0,5 ml suv 0,5 ml suv Ushbu sintez qilingan gellar suvga bo‘ktirilganda,ularning barchasi erib ketdi, kley hosil bo‘ldi. Keyingi urinishda limon kislota va PVS larni 1:1 nisbatda olib, suv hammomida sintez amalga oshirilganda esa gel juda qattiq bo‘lib, suvda erimadi, bo‘kmadi ham. 2- tajriba . 2 g limon kislota va 4 g PVS, jami 6 g li gel, 10 ml distillangan suv va kislotali muhit uchun 3 tomchi sulfat kislotasi solindi (limon kislotasining miqdori 33,33%). 2 soat davomida suv hammomida qizdirilib gel sintez qilindi. Hosil bo‘lgan gel bir necha bor suvda yuvildi va 7 ta teng bo‘lakka bo‘lindi. Ushbu 7 ta namuna 2 soat quritish pechida 50-60 0 C da quritilgandankeyin yana yumshab kleylanib qoldi. 3-tajriba . Sintez PVS va limon kislotalarining eritmalari suv hammomida qizdirish orqali olib borilganda gel hosil bo‘lmadi, kleylanib qoldi. 4-tajriba . Sintez PVS va limon kislotalarining eritmalari kolba qizdirgichda olib borilganda gel hosil bo‘lmadi, kuyib ketdi. 21 Yuqoridagi bir nechta tajribalar xulosa qilib quyidagi 5-tajriba olib borildi. 5- tajriba: 2.2-jadval. PVS va limon kislota asosidagi gellar T /r Limon kislotasi PVS Limon kislota % Suv H 2 SO 4 Natija 1 1,2 g 8,8 g 12 % 8,0 ml 7,0 tomchi Nisbatan yumshoq gel 2 1,5 g 8,5 g 15 % 8,0 ml 7,0 tomchi O‘rta qattiqlikdagi gel 3 1 , 8 g 8 ,2 g 18 % 8,0 ml 7,0 tomchi O‘rta qattiqlikdagi gel 4 2,0 g 8,0 g 20% 8,0 ml 7,0 tomchi Nisbatan qattiq gel 4 soat davomida suv hammomida muzlatgichsiz sintez qilindi. Distillangan suv solib turildi.Ularning barchasi suv bilan yuvilib kislotaliligi ketkazildi.Olingan gellardan 18 % lisi bir necha kun suvda turdi, biroz bo‘kdi. Keyin 18 % li gelni 3 qismga: a) Qattiq qismlar – katta- katta bo‘lak qilindi, yana suvga solindi, bo‘ktirildi. b) yumshoq qismlar - katta bo‘laklarga ajratildi.Yana suvga solindi, bo‘ktirildi. d) yumshoq qismlar - mayda- mayda bo‘laklarga ajratildi. Yana suvga solindi, bo‘ktirildi. Yana distillangan suvda bir necha bor yuvildi. Suvini bug‘latish maqsadida quritish pechiga 70 0 C qo‘yilganda yumshoq qismlar erib, yopishqoq bo‘lib qoldi 22 (xulosa: PVS ning eritmasi kley hosil qilganligidan kelib chiqib, reaksiyaga kirishmay qolgan PVS ning suvda erishidan shunday yopishqoq bo‘ldi deyish mumkin). Qattiq qismlarda o‘zgarish kuzatilmadi.Shu sababli keyingi tajribalarda faqat a qismdan foydalanildi, b va d qismlardan esa foydalanilmadi. Y u qorida keltirilgan jarayonlarni quyidagi reaksiyalar sxemalari bilan ifodalash mumkin: Y a ’ni, limon kislota ta’sirida molekulada uch o‘lchamli strukturalar yuzaga keladi: 23 Uch o‘lchamli strukturalar gellarning muhim xossalaridan biri – moddalarning ajralish jarayoni uchun eng muhim xususiyatlardan bo‘lib, qo‘llanilgan modifikatorning turi hamda tabiati, shuningdek, uning qo‘llanilgan miqdoriga ko‘ra ushbu strukturalarning o‘lchami, tabiati turlicha bo‘ladi. Bu esa aynan gellarning ajratish qobiliyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi omil bo‘lganligi sababli, tajribalarda qo‘llanilgan modifikator (choklovchi agent) ning turi, tabiati va uning miqdoriga bog‘liqligi tadqiq etildi. Shu bilan birga nazariy bo‘lishi mumkin jarayonlarni amalda sodir bo‘lishi olingan gellarning IQ-spektrlarini qayd etish orqali amalga oshirildi. Bu tadqiqotlar natijalari quyiroqdagi bo‘limlarda keltirilgan. 12 %, 15% va 20% li limon kislotali gel ham maydalanib chiqildi. Ammo ular suvda bo‘ktirilmadi, faqat kislotaliligi yuvildi xolos. Ushbu gellarning ichidan 12 % li (suvga bo‘ktirilmagan, bir necha bor kislotaliligi yuvilgan) va 18 % li gelning qattiq qismlari (a) ni teng hajmli idishlarga 2 grammdan solib chiqildi. Ularda mochevinaning va albuminning eritmalarini qanchalik yutilishi sinovdan o‘tkazildi. 12 % li limon kislotasi bo‘lgan gel (suvga bo‘ktirilmagan, faqat bir necha bor suvda yuvilgan) quyidagi qismlarga bo‘lindi. 2.3-jadval. 12% li gelda solingan eritmalar. T/r Massasi, g Solingan eritmalar nomi Solingan eritmalarning hajmi, ml 1.1 2,0517 Albumin-1 7,0 ml 1.2 2,0503 Albumin-2 7,0 ml 1.3 2,2144 Mochevina(suvli eritma) 7,0 ml 1.4 2,0268 Albumin-1 + mochevina 7,0 ml albumin-1 + 10,0 ml mochevina 24 1.5 2,0106 Albumin-2 + mochevina 7,0 ml albumin-2 + 10,0 ml mochevina (0,9% li NaCl eritmasida erigan) 3-rasm. Statik usulda albumin va mochevina eritmalari 12 % li gellgarga solingan holati 18 % li limon kislotasi bo‘lgan gelning qattiq qismlari (a) quyidagi qismlarga bo‘lindi. 2.4- jadval. 18 % li gelga solingan eritmalar. T/r Massasi , g Solingan eritmalar nomi Solingan eritmalarning hajmi, ml a.1 2,1014 Albumin-1 7,0 ml a.2 2,0484 Albumin-2 7,0 ml a.3 2,0386 Mochevina (suvli eritma ) 7,0 ml a.4 2,0926 Albumin-1 + mochevina 7,0 ml albumin-1 + 10,0 ml mochevina a.5 2,0772 Albumin-2 + mochevina 7,0 ml albumin-2 + 10,0 ml mochevina (0,9% li NaCl eritmasida 25 erigan) 4-rasm. Statik usulda albumin va mochevina eritmalari 18 % li gellgarga solingan holati 2.1.2. Kislotali sharoitda PVS va L-glutamat kislotalar asosida gellar olish Analitik tarozida 0,05 gramm L-glutamat kislotasi o‘lchab olindi. Ustiga aniq o‘lchangan 0,45 gramm PVS solindi (10% li L-glutamin kislota). Ushbu 2 xil kukun shaklidagi moddalar yaxshilab aralashtirildi. Konussimon kolba tubiga yupqa qatlam qilib sepildi. Ustiga10 ml suvga 5 tomchi H 2 SO 4 tomizilib kislotali muhit hosil qilingan suvdan 5 ml tomchilab solinib, suv hammomiga qo‘yildi. Vaqti- vaqti bilan distillangan suv solinib, suvi batamom bug‘lanib ketishining oldi olindi. Aralashtirilmadi. Gel sintezining davomiyligi 5-6 soat. 2.1. 3 . G‘ovakligi oshgan PVS va L-glutamat kislotalar asosida membrana shaklidagi gellar olish Analitik tarozida 0,05 gramm L-glutamat kislotasi o‘lchab olindi. Ustiga aniq o‘lchngan 0,45 gramm PVS solindi (10% li L-glutamin kislota). G‘ovakligini oshirish maqsadida natriy gidrokarbonat (NaHCO 3 ) 0,1 gramm miqdorida qo‘shildi. Ushbu 3 xil kukun shaklidagi moddalar yaxshilab aralashtirildi. 26 Konussimon kolba tubiga yupqa qatlam qilib sepildi. Ustiga , 10 ml suvga 5 tomchi H 2 SO 4 tomizilib kislotali muhit hosil qilingan suvdan 5 ml tomchilab solinib, suv hammomiga qo‘yildi. Vaqti-vaqti bilan distillangan suv solinib, suvi batamom bug‘lanib ketishining oldi olindi. Aralashtirilmadi. Gel sintezining davomiyligi 5-6 soat. Olingan gellarning tashqi ko‘rinishi quyidagi rasmlarda keltirilgan. 5-rasm. Gellarning tashqi ko’rinishi. Yuqorida keltirilgan jarayonlarning kimyoviy asoslarini quyidagi reaksiyalar sxemalari asosida ifodalash mumkin: 27 2.1. 4 . PVS va L-ornitin L- aspartat kislotalar asosida gellar olish 0,12 gramm L-ornitin L- aspartat kilotasi analitik tarozida aniq massada o‘lchab olindi. Ustiga 0,88 gramm aniqlikda o‘lchangan PVS solinib, aralashtirildi va aralashma konussimon kolbaga yupqa membrana shaklida gel sintez qilish maqsadida bir tekis sepildi. Kislota muhitli suvdan (2.1.3 bo‘limdagi kabi tayyorlangan) 5-6 ml sepib solindi. Suv hammomiga qo‘yildi. Vaqti- vaqti bilan distillangan suv solinib, suvi batamom bug‘lanib ketishining oldi olindi. Aralashtirilmadi. Gel sintezining davomiyligi 5-6 soat. 6-rasm. Gel sintezi uchun dstlabki aminokislatalar. Ushbu aminokislotalar ishtirokida olingan gellarning ham kimyoviy tuzilishini yuqorida glutam at kislota misolida olingan reaksiyalar sxemalari bilan ifodalash mumkin. 28 2.1. 5 . PVS va D-glukar kislotalar asosida gellar olish 0,12 gramm D-glukar kislotasi analitik tarozida aniq massada o‘lchab olindi. Ustiga 0,88 gramm aniqlikda o‘lchangan PVS solinib, aralashtirildi va aralashma konussimon kolbaga yupqa membrana shaklida gel sintez qilish maqsadida bir tekis sepildi. Kislota muhitli suvdan (2.1.3 bo‘limdagi kabi tayyorlangan) 5-6 ml sepib solindi.Suv hammomiga qo‘yildi. Vaqti- vaqti bilan distillangan suv solinib, suvi batamom bug‘lanib ketishining oldi olindi. Aralashtirilmadi. Gel sintezining davomiyligi 5-6 soat. 7-rasm. PVS ning glukar, aspartat, glutamin kislotalari asosidagi membran a shaklida sintez qilingan gellar. D-Glukuron kislota bilan modifikatsiyalangan PVS asosidagi gellarning tuzilishini quyidagi reaksiyalar sxemalari orqali ifodalash mumkin: 29 Keyingi tadqiqotlarda ushbu gellarning ham tuzilishini o‘rganish maqsadida IQ-spektroskopik usullardan foydalanildi. 2.1.6. PVS asosidagi membranalarni muzlatish - erit ish usulida sintez qilish 15% li PVS eritmasini tayyorlash 15 %li PVS eritmasini hosil qilish uchun 15 gramm PVS 100 ml issiq suvga solib aralashtirildi. Biroz hajmi oshdi, ammo erish oxirigacha bormadi. Erish jarayonini yaxshilash uchun og‘zi yopiq holatda suv hammomiga 1-2 soat davomida eritildi. Tiniq va quyuq, yopishqoq bir xil massa hosil bo‘ldi. PVS eritmasi, limon kislotasi va natriy xlorid asosida membrana sintezi Petri idishiga 15 % li geldan 3 ml olib yupqa qatlam qilib surtildi. Ustiga 0,5g limon kislotasini sepildi. G‘ovakligini oshirish maqsadida NaCl ning 25 % li 30 eritmasidan1 ml sepish orqali solindi. Tiniq shaffof , rangsiz yupqa qatlam hosil bo‘ldi. Ushbu gel muzlatgichga 10 soat davomida qo‘yildi. Keyin muzlatgichdan olindi va 2 soat davomida xona haroratida eritildi. Ushbu muzlatish- eritish jarayoni 5 marta takrorlandi. Hosil bo‘lgan membrana mexanik xossalari jihatidan cho‘ziluvchan, shaffof. PVS eritmasi, limon kislotasi va natriy gidrokarbonat asosida membrana shaklidagi gel sintezi Petri idishiga 15 % li PVS eritmasidan 5-6 ml olib yupqa qatlam qilib surtildi. Ustiga 1g limon kislotasini sepildi. G‘ovakligini oshirish maqsadida natriy gidrokarbonatdan 2 gramm seish orqali solindi. Natijada hajm oshdi, oq rangli ko‘pik hosil bo‘ldi.Bir xil massaga ega bo‘lish maqsadida yaxshilab aralashtiridi.petri dishida qaytadan surtildi. Ushbu gel muzlatgichga 10 soat davomida qo‘yildi. Keyin muzlatgichdan olindi va 2 soat davomida xona haroratida eritildi. Ushbu muzlatish- eritish jarayoni 3 marta takrorlandi. Hosil bo‘lganmembrana mexanik xossalari jihatidan cho‘ziluvchanligi past, oq rangli. PVS eritmasi limon kislotasi asosida membrana sintezi Petri idishiga 15 % li PVS eritmasidan 5-6 ml olib yupqa qatlam qilib surtildi. Ustiga 0,5g limon kislotasini sepildi. G‘ovakligini oshirish maqsadida natriy gidrokarbonatdan 0,5gramm sepish orqali solindi. Natijada hajm biroz oshdi, oq rangli ko‘pik hosil bo‘ldi (kam miqdorda). Aralashtirilmadi . Ushbu gel muzlatgichga 10 soat davomida qo‘yildi. Keyin muzlatgichdan olindi va 2 soat davomida xona haroratida eritildi. Ushbu muzlatish- eritish jarayoni 5 marta takrorlandi. Hosil bo‘lgan membrana mexanik xossalari jihatidan cho‘ziluvchanligi juda yaxshi, oq rangli. PVS eritmasi va limon kislotasi asosida membrana sintezi 31 Petri idishiga 15 % li gel eritmsidan 5-6 ml olib yupqa qatlam qilib surtildi. Ustiga 0,5g limon kislotasini sepildi. G‘ovakligini oshirish maqsadida natriy gidrokarbonatdan 0,5gramm sepish orqali solindi. Natijada hajm biroz oshdi, oq rangli ko‘pik hosil bo‘ldi (kam miqdorda). Aralashtirildi. Ushbu gel muzlatgichga 10 soat davomida qo‘yildi. Keyin muzlatgichdan olindi va 2 soat davomida xona haroratida eritildi. Ushbu muzlatish- eritish jarayoni 5 marta takrorlandi. Hosil bo‘lgan membrana mexanik xossalari jihatidan cho‘ziluvchanligi yaxshi, oq rangli. 8- rasm. Muzlatish – eritish usulida sintez qilingan membranalar 2.2. Olingan gellarni turli fizik-kimyoviy usullar bilan tadqiq etish 2.2.1. Olingan gellarning molekulyar massalarini aniqlash Tajribalarda gellarning molekulyar massalarini aniqlash uchun viskozimetrik usuldan foydalanildi. Buning uchun PVS ning quyidagi suvli eritmalari tayyorlab olindi va ularning qovushqoqligi kapillyar viskozimetr yordamida o‘lchandi. 2.5-jadval: Vaqt, sekund Toza suvning oqib o‘tish 0,1% li PVS eritmasining 0,3% li PVS eritmasining 0,5% li PVS eritmasining 32 vaqti, sekund vaqti, s vaqti, s vaqti, s t 1 10.72 11.76 14.31 15.92 t 2 10.87 11.94 14.11 16.20 t 3 11.00 12.07 14.36 16.13 t o’rtacha 10.8633 11.9233 14.2525 16.08 Quyidagi formulalar orqali molekulyar massa hisoblandi:η= t1 t0 ηsol= η−1= t1−t0 t0 Mr = 1 K m ∗ η sol C Ushbu formulalardan foydalangan holda hisoblashlar natijasida quyidagilar aniqlandi: M (0,1%) = 16 535 M (0,3%) = 17 626 M (0,5%) = 16 278 M o’rtacha = 16 816 D n = 382 demak, qo‘llanilgan PVS ning o‘rtacha molekulyar massasi 16 816 D ga teng bo‘lib, polimerlanish darajasi 382 ga teng. 2.2.2. IQ - spektroskopik usullarda gellarni tadqiq etish Olingan gellarning tuzilishini aniqlash uchun IQ-spektroskopik usullardan foydalanildi. Namunalar gelsimon bo‘lganligi uchun avval quruq holga kelguncha quritish pechida quritildi. So‘ngra kaliy bromid tuziga aralashtirib, preslandi va IQ- spektrlari qayd etildi. Quyidagi rasmlarda sof PVS, sof limon kislota hamda ularning reaksiyasi natijasida olingan gellarning IQ-spektrlari keltirilgan. IRAffinity-1S markali spektrofotometr. Ishlab chiqaruvchi Yaponiyaning SHIMADZU firmasi. 33 9-rasm. Limon kislotaning IQ-spektri Limon kislotaning IQ-spektrida ~3500 sm -1 sohada intensivligi va kengligi yuqori bo‘lgan polosa kislota tarkibidagi gidroksil guruhlari O-H tebranishlariga xos bo‘lib, polosaning keng bo‘lishi kuchli darajadagi vodorod bog‘lanishlar mavjudligidan dalolat beradi. ~1750 sm -1 sohadagi polosa karbonil guruhiga tegishli eng muhim polosalardan bo‘lib, tarkibida karbonil guruhi saqlagan moddalarning barchasi uchun asosiy sifatiy polosa hisoblanadi (9- rasm). 34 10 -rasm. PVS ning IQ-spektri Polivinil spirtining IQ-spektrlari ma’lumotlaridan ko‘rishimiz mumkinki, ~3500 sm-1 sohada ko‘ringan polosa gidroksil guruhining O-H valent tebranishlariga xos bo‘lib, polosaning kengligi va tavsiflariga qarab baho berish mumkinki, PVS da kuchli darajada bog‘langan vodorod bog‘lari yuzaga kelishi mumkin. Bu esa eritmalarda uning qovushqoqligini belgilaydi. 1500 – 1700 sm- 1sohalarda o‘zaro bir-birining ustiga mos tushgan juda ko‘plab polosalarning mavjudligi –CH2- dagi uglerod-vodorod valent tebranishlariga mos bo‘lib, ushbu guruhning sonining ko‘pligi (polimerlanish darajasiga bog‘liq ravishda) hisobiga bo‘lishi mumkin (10- rasm). 35 11 -rasm. PVS ning 12% limon kislota saqlagan gelining IQ-spektri Olingan natijalardan, 1790—1650sm-1 sohada yuzaga kelgan yutilish polosalarining mavjudligi C=O valent tebranishlarga xos bo‘lib, hosil bo‘lgan gel tarkibida PVS ning –OH guruhihamda limon kislotaning –COOH guruhlari orasida -C(O)-O- tipidagi bog‘ning yuzaga kelganligini ko‘rish mumkin. Bundan, ushbu komponentlar orasida murakkab efir bog‘ining yuzaga kelganligi to‘g‘risida xulosa qilish mumkin. 1330—1050 sm -1 sohada C–O valent tebranishlarga xos polosaning mavjudligi yuqoridagi fikrning to‘g‘riligini ko‘rsatadi. (11-rasm) 36 12 -rasm. PVS ning 20 % li limon kislota saqlagan gelining IQ-spektri Olingan natijalardan, 1790—1650 sm -1 sohada yuzaga kelgan yutilish polosalarining mavjudligi C=O valent tebranishlarga xos bo‘lib, hosil bo‘lgan gel tarkibida PVS ning –OH guruhihamda limon kislotaning –COOH guruhlari orasida -C(O)-O- tipidagi bog‘ning yuzaga kelganligini ko‘rish mumkin. Bundan, ushbu komponentlar orasida murakkab efir bog‘ining yuzaga kelganligi to‘g‘risida xulosa qilish mumkin. 1330—1050 sm -1 sohada C–O valent tebranishlarga xos polosaning mavjudligi yuqoridagi fikrning to‘g‘riligini ko‘rsatadi. 12% li limon kislota saqlagan gelga nisbatan ushbu gelda intensivlik yuqoriligini ko‘rish mumkin. 37 3.BOB. BA’ZI BIOLOGIK FAOL BIRIKMALAR ARALASHMASINING PVS ASOSIDAGI GELLARDA AJRALISH JARAYONINI TADQIQ ETISH 3.1. Dastlabki reagentlar va mahsulotlarni analizga tayyorlash 3.1.1. Eritmalarni tayyorlash. Albumin-1 (Odam oqsili) ning 0,1 % li eritmasi: “Aльбумин человический Reanal” 0,0253 g olib 25 ml li o‘lchov kolbasiga solindi. Belgisigacha 0,9 % li NaCl ning eritmasidan solib eritildi va 20 minutga aralashtirgichga qo‘yildi. Albumin-2 (Hayvon oqsili) ning 0,1 % li eritmasi: “A льбумин Бычий c ыв o р o т o чный ” ( Germaniya ) dan 0,0255 g olib 25 ml li o‘lchov kolbasiga solindi, belgisigacha 0,9% li NaCl ning eritmasidan solib eritildi va 20 minutga aralashtirgichga qo‘yildi. Mochevinaning 0,1 % li eritmasi: 0,1001 g mochevina100 ml li o‘lchov kolbasiga solindi, belgisigacha suv solib eritildi. 13 -rasm. Ajartish uchun qo‘llanilgan standart namunalar: a-tirozin aminokislotasi; b-fenilalanin aminokislotasi; c -odam albumini; d-qoramol albumini 3.2. Olingan gellarda moddalar aralashmalarini statik usulda ajratish Ajratish uchun olingan moddalarning individual eritmalari hamda ulardan tayyorlangan model aralashmalarining gellar bilan ta’sirini baholash uchun statik 38 hamda dinamik usullardan foydalanildi. Statik usulda namunalarning gellarga yutilish darajasini aniqlash maqsadida namunalar 12% li limon kislota saqlagan gellarga botirib qo‘yildi. Namunalarning yutilish darajasini aniqlash uchun ularning UB hamda ko‘rinuvchan sohalarda standart yutilish spektrlari olinib, darajalash grafigi qurildi. Gelga botirilmasdan oldingi hamda gelga botirilgandan so‘ng har 30 minut ichida namunalarning optik zichliklari o‘zaro taqqoslanib, gel bilan namunalarning ta’sirlashish darajasi aniqlandi. Quyidagi rasmlarda 12% limon kislota saqlagan, optimal tarkibli gellarga botirilgan namunalar keltirilgan. 14-rasm. 12 % gelga solingan eritmalar Gelning tarkibini ajralish jarayoniga ta’sirini baholash maqsadida 18% limon kislota saqlagan, nisbatan qattiqroq gellarga ham namunalar botirib qo‘yildi hamda jarayonning borishi spektrofotometrik usulda nazorat qilib borildi. Analizlar “ Specord-50 ” rusumli spektrofotometrda amalga oshirildi. 15 -rasm. 18 % limon kislota saqlagan gelga solingan eritmalar 39 Eritmalarni dastlab 190,0 nm dan 1100,0 nm oraliqda nur yutish xususiyatlari o‘lcha b ko‘rildi. Bunda 190,0-300,0 nm oraliqda maximumlar hosil bo‘ldi. Shuning uchun keying tajribalar 190-300 nm oralig‘ida aniqlandi. Ushbu eritmalar gelga solinishidan oldin quyidagi cho‘qqilarni berdi: 3.1 jadval: Albumin va mochevinaning gellarda ajralish ko‘rsatkichlari. T /r Eritmalarnomi To‘lqin uzunligi, nm Optik zichligi 1 Albumin-1 209,0 3,6864 2 Albumin-2 209,0 3,8050 3 Mochevina 194,0 2,6419 40 41 42 43 44 Ushbu eritmalar gelda jami 20 soat qoldirildi, shu oraliqda 3 soatda bir marta Specord – 50 nomli spekrtofotometrda yutilish polosalari qayd etildi. 45 3.2-jadval . Albumin va mochevinaning 3 soatdan keying natijalari T/r Eritmalarnomi To‘lqinuzunligi, nm Optik zichlik a.1 Albumin-1 209,0 3,6611 a.2 Albumin-2 209,0 3,5613 a.3 Mochevina 194,0 3,1848 a.1. Odam oqsilining gelda 3 soatdan keying spektrlari 208-220 nm A=3.51-3.79 a.2. Hayvon qsilining 3 soat gelda qoldirilgandan keying spektrlari 205-223 nm A=3.37-3.61 46 a.3. Mochevinaning 3 soat gelda turgandan keying spektri 194 nm da A=3.1848 Olingan natijalardan, sintez qilingan gellarda albumin (odam va hayvon oqsili) hamda mochevinalarning yutilish xususiyati statik usulda tadqiq etishda, dastlabki 3 soat ichida namunalardan faqat mochevina biroz yutilganligini, oqsillar esa gellarda yutilmaganligini ko‘rish mumkin. S h undan so‘ng, statik usulda tajribalar davom ettirilib, 1 0 soatdan so‘ng namunalarning optik zchliklari yana tekshirildi. Bunda olingan natijalar quyidagi jadvalda keltirilgan. 3.3- jadval: 12 % li limonkislotali gel da 1 0 soatdan keyingi natijalar T/r Eritmalarnomi To‘lqinuzunligi, nm Optikzichligi 1 Albumin-1 209,0 3,6295 2 Albumin-2 209,0 3,6765 3 Mochevina 194,0 0,6394 4 Albumin-1 vamochevina 194,0 209,0 0,7594 3,4638 5 Albumin-2 vamochevina 194,0 209,0 0,7916 3,4841 Jadval natijalaridan, 1 0 soatdan so‘ng mochevina miqdori qariyb 5 barobarga kamayganligi, oqsillar esa o‘zgarmaganligini ko‘rish mumkin. 47 1.1.Odam oqsilining 12 % li gelda 1 0 soat turgandan keyingi spektrlari 1.3.Mochevinaning 12 % li geldagi 20 soatdan keying spektrlari. 1.4. Odam oqsili va mochevinaning 12% li gelda 1 0 soatdan keyingi spektrlari 48 49 50 51 Xuddi shunday tajribalar 18% limon kislota asosidagi PVS gellarida olib borildi. 20 soatlik tajribalarda tarkibida 18% limon kislota saqlagan gellarda mochevina konsentratsiyasi dastlabkiga nisbatan qariyb 20 barobarga kamayganligi kuzatildi. Oqsillar esa o‘zgarmay qolganligini ko‘rish mumkin. Bundan, olingan gellarda oqsil/mochevina aralashmasini ajratish imkoniyati mavjudligini ko‘rish mumkin. 3.4-jadval: 18 % limon kislotali gel (a) ning natijalari: T/r Eritmalar nomi To‘lqin uzunligi, nm Optikzichligi a.1 Albumin-1 209,0 3,6589 a.2 Albumin-2 209,0 3,6780 a.3 Mochevina 194,0 0,1767 a.4 Albumin-1 vamochevina 194,0 209,0 0,7963 2,9719 a.5 Albumin-2 vamochivina 194,0 209,0 0,9151 3,3622 a.1. Hayvon oqsili va mochevinaning 18 % gelda turgandan keying spektrlari 52 a.2. Hayvonoqsilivamochevinaning 18 % geldaturgandan keying spektrlari a.3. Hayvon oqsili va mochevinaning 18 % geldaturgandan keying spektrlari 53 a.4. Hayvonoqsilivamochevinaning 18 % geldaturgandan keying spektrlari a.5. Hayvon oqsili va mochevinaning 18 % gelda turgandan keyingi spektrlari 54 55 56 57 58 59 3.2. 1 . Olingan gellarda glyukoza eritmasining yutilishini tadqiq etish Quyida tarkibida 12% limon kislota saqlagan gellarda glukozaning yutilish spektrlari keltirilgan. 1 M li eritma. 0.1 M li eritma 60 0.01 M li eritma. 10 min turganeritma 61 20 min turganeritma. 40 min turganeritma. 60 min turganeritma 62 80 min turganeritma 100 min turganeritma 120 min turganeritma 63 Tajribalarda tarkibida 12% limon kislota saqlagan gellarda glyukozaning yutilishi statik usulda tadqiq etildi. Bunda 120 minutgacha bo‘lgan vaqt mobaynida glyukoza eritmasining optik zichligi qayd etilganda, dastlabkiga nisbatan uning konsentratsiyasi deyarli o‘zgarmaganligini kuzatish mumkin. Bundan xulosa qilish mumkinki, gellar bilan glyukoza orasida bog‘lanishlar sodir bo‘lmaydi. 3.3. Gellarda moddalar ajralish jarayonini dinamik usulda tadqiq qilish Keyingi tadqiqotlarda sintez qilingan gellarda moddalar aralashmasini ajratishning dinamik usulda tadqiq etish bo‘yicha tajribalar olib borildi. Tajribalar diametri 0,2 sm uzunligi 20 sm gacha bo‘lgan shisha kapillyarlarda olib borildi. S h isha kapillyarning osti gellar oqib ketmasligi uchun shisha-paxta bilan berkitildi. Gellar to‘ldirilgandan so‘ng ularning yuqori qismi ham shisha-paxta bilan berkitilib, elyuent bilan ta’siridan zararlanmasligi e’tiborga olindi. Ajralish jarayonini vizualizatsiya qilish uchun mochevina va albuminlar alohida-alohida ma’lum reaktivlar qo‘llash orqali rangli mahsulotlarga aylantirildi. Albuminlar ningidrinning 0,1% li etil spirtidagi eritmasi bilan ishlov berilganda oqsillarga xos ko‘k-binafsha rang hosil bo‘ldi. Bundan tashqari, s u yultirilgan nitrat kislota bilan ishlanganda sariq rangli mahsulotlar hosil bo‘ldi. Mochevina eritmasi esa mis tuzlari bilan ishlov berilib, biroz qizdirilganda to‘q ko‘k-binafsha rangli mahsulotlar hosil qildi. Sintez qilingan gellar (PVS+18% Limon kislota) bilan to‘ldirilgan kolonkalarning yuqori qismiga 0,2 ml dan ushbu rangli mahsulotlar quyildi hamda ustidan elyuent: suv; suv+etil spirti (10:1); suv+sirka kislota (10:1); suv+metanol (10:1) va boshqalar o‘tkazildi. Namunalarning gellar qatlamidan oldin hamda keyingi optik zichliklari spektrofotometrik usulda nazorat qilindi. Namunalarning rangsiz va rangli ko‘rinishlari ajratish jarayoni tadqiq etildi. 64 Ajratish jarayonining samaradorligi baholash sarflangan elyuentning hami orqali ifodalandi. Bunda sof albumin eritmasi kolonkadan to‘liq ajralib chiqishi uchun 14 ml elyuent, mochevina eritmasi uchun esa 18.5 ml elyuent sarflandi. 3.3.1-jadval. Albumin va mochevina ajralishi uchun elyuyent sarfi t/r Aminokislotalar turi Molekulyar massasi Sarf bo ‘lgan elyuentning hajmi,ml 1 Albumin ~ 69000 Da 14.0 2 Mochevina 60 g/mol 18.5 S h undang so‘ng ushbu komponentlarning 0.2% li eritmalari aralashmasi gel bilan to‘ldirilgan kolonkadan o‘tkazildi, bunda haqiqatan ham mochevinaning ajralib chiqishi uchun albuminga nisbatan 2,5-4 barobargacha ko‘p elyuent sarflanishi kuzatildi. Buning sababi molekulyar massasi yuqori bo‘lgan albumin molekulasi gelning bo‘shliqlariga kira olmaydi va tezda kolonkadan ajralib chiqadi. Tirozin va fenilalanin 0.1 % eritmalari tayyorlandi. Hamda ularni alohida - aloha, so‘ngra birgalikdagi eritmalari kolonkadan o‘tkazilganda elyuent sarfi quyidagicha bo‘ldi. 3.3.2 -jadval. Fenilalanin va tirozin ajralishi uchun elyuyent sarfi t/r Aminokislotalar turi Molekulyar massasi, g/mol Sarf bo ‘lgan elyuentning hajmi,ml 1 Fenilalanin 165,19 9.4 2 Tirozin 181,19 12.0 Buning sabasi tirozin molekulasidagi gidroksil gruppa bo’lib , u gelning funksional guruhlari bilan ta’sirlanish yuzaga kelgan degan xulosa qilishga imkon beradi. 65 Shunday qilib, olingan 18 % li limon kislota saqlagan gel orqali oqsil/ albumin hamda tirozin/fenilalanin aralashmasini ajratish imkoni mavjudligini ko‘rsatdi. Xulosalar O‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida quyidagi asosiy xulosalar qilindi: 1. Polimer gellar sintez qilish, xossalarini tadqiq qilish hamda ulardan xalq xo‘jaligining turli sohalarida foydalanish borasida amalga oshirilgan, oxirgi 10-15 yil ichida nashr etilgan adabiyotlar to‘plandi, tahlil qilindi hamda sharhlandi. 2. Polivinil spirti asosida olingan mahsulotlar limon, ornitin, glutamat va aspartat kislotalari bilan kimyoviy modifikatsiyalash orqali LK-g-PVS, OK-gPVS, GK-g-PVS, AK-g-PVS tipidagi gellar olish uchun sharoitlar tanlandi. 3. Olingan gellarning fizik-kimyoviy xossalari tadqiq qilindi. IQ- spektroskopik usulda PVS dagi gidroksil guruhlari bilan modifikatorlar – limon, ornitin, glutamat, aspartat kislotalardagi karboksil guruhlari kislotali sharoitda o‘zaro murakkab efir bog‘lari hosil qilib bog‘lanishi ko‘rsatildi. 4. Olingan gellarda ba’zi aminokislotalar (tirozin, fenilalanin); oqsillar (odam va hayvon albumini); oqsil/quyi molekulyar metabolitlar (albumin/mochevina)singari model aralashmalarni ajralish jarayoni tadqiq etildi. Oqsillarning molekulyar massasi yuqori bo‘lganligi sababli gellardan osonlik bilan o‘tib ketishi, ya’ni kam elyuent sarfi orqali ajratish mumkinligi, quyi molekulyar birikmalar (aminokislotalar, mochevina) gellarning g‘ovaklariga kirib qolishi hisobiga ularni ajralib chiqish uchun ko‘p elyuent sarflanishi aniqlandi. Shu tariqa olingan gellarda oqsillar/quyi molekulyar metabolitlar (albumin/aminokislota hamda albumin/mochevina) aralashmalarini o‘zaro bir-biridan ajratib olish imkoniyati mavjudligi ko‘rsatildi. 66 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Пашкова Людмила Ивановна Полимерные гидрогели на основе сшитого поливинилового спирта // Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата химических наук. 02.00.06 - Высокомолекулярные соединения Москва-2012. 2. Muhammad SaadBalaHusayn , ArunGupta , BasmaYahyoAlashval & Svati Sharma . Biomedikal ilovalar uchun PVA / PVP asosidagi gidrogel sintezi // Onlaynnashr: 2018 yil 24 iyul. 2388-2393 sahifalar 3. Wong CY, Wong WY, Loh KS, Daud WRW, Lim KL, Khalid M., et al. Development of development of poly(vinyl alcohol)-based polymers as proton exchange membranes and challenges in fuel cell application: A Review. Polymer Reviews. 2019;60(1):171–202. https://doi.org/10.1080/15583724.2019.1641514 4. Ghorbel N, Kallel A, Boufi S, Molecular dynamics of poly(vinyl alcohol)/cellulose nanofibril nanocomposites highlighted by dielectric relaxation spectroscopy. Composites Part A Applied Science and Manufacturing. 2019;124:105465. https://doi.org/10.1016/j.compositesa.2019.05.033 5. Kosmas Deligkaris, Tadele Shiferaw Tadele, Wouter Olthuis, Albert van den Berg , Hydrogel-based devices for biomedical applications // Sensors and Actuators B.–2010.– 147.– 765-774р. 6. Jaya Maitra , Vivek Kumar Shukla,Cross-linking in Hydrogels - A Review// American Journal of Polymer Science.– 2014.– 4(2).– 25-31р. 7. N.A. Peppas: Hydrogels in Medicine and Pharmacy, Vol. 1. Fundamentals, CRC Press, Boca Raton, FL.– 1986.– 180. 67 8. Daniela Pasqui, Milena De Cagna and Rolando Barbucci, Polysaccharide Based Hydrogels: The Key Role of Water in Affecting Mechanical Properties //Polymers.– 2012.– 4.– 1517-1534р.0 9. Hossein Omidian, Kinam Park, Introduction to Hydrogels, Biomedical Applications of Hydrogels Handbook.– 2010 10. Моргачёва Анастасия Александровна. Гидрогели на основе модифицированного поливинилового спирта и модифицированного 2- гидроксиэтилкрахмала. Диссертация на соискание ученой степени кандидата химических наук. Москва -2018 11. Omidian , H .; Park K . Introduction to Hydrogels. In Biomedical Applications of Hydrogels Handbook // Ottenbrite, R.M., Ed.; Springer: London, UK.–2010.– 1–16р. 12. Штильман М.И., Артюхов А.А., Золотайкина Т.С., Коршак А.Ю., Горчаков А.В., Тсатсакис А.М. Сшитые макропористые полимерные гидрогели поливинилового спирта: исследование влияния условий синтеза// Пластические массы. — 2005. — №12. — 27-29 с. (импакт-фактор РИНЦ 0,240) 13. Elizabeth Fonsecados Reisa, FábiaS, AndreyPereiraLagea, RomuloCerqueiraLeitea, LuizGuilhermeHeneineb, WanderLuizVasconcelosc, ZeliaInesPortelaLobatoa, HermanSanderMansurc. Synthesis and Characterization of Poly (Vinyl Alcohol) Hydrogels and Hybrids for rMPB70 Protein Adsorption //Materials Research, Vol. 9, No. 2, 185-191, 2006. 14. MohammadSabzi Mohammad Javad, Afshari MasoudBabaahmadi , NimaShafagh . pH-Dependent swelling and antibiotic release from citric acid crosslinked poly(vinyl alcohol) (PVA)/nano silver hydrogels // Colloids and Surfaces B: Biointerfaces . Volume 188 , April 2020, 110757. https://doi.org/10.1016/j.colsurfb.2019.110757 68 15. Gholam Reza Mahdavinia 1 , Moslem Soleymani 2 , Hossein Etemadi 3 , Mohammad Sabzi 2 , Ziba Atlasi 4 . Model protein BSA adsorption onto novel magnetic chitosan/PVA/laponite RD hydrogel nanocomposite beads Int J Biol Macromol. 2018 Feb;107 (PtA): 719-729. doi: 10.1016/j.ijbiomac. 2017.09.042. Epub 2017 Sep 20. 16. M. Sabzi, M. Babaahmadi, M. Rahnama, Thermally and electrically triggered tripleshape memory behavior of poly (vinyl acetate)/poly (lactic acid) due to grapheneinduced phase separation, ACS Appl. Mater. Interfaces 9 (2017) 24061–24070 17. M. Sabzi, M. Babaahmadi, N. Samadi, G.R. Mahdavinia, M. Keramati, N. Nikfarjam, Graphene network enabled high speed electrical actuation of shape memory nanocomposite based on poly (vinyl acetate), Polym. Int. 66 (2017) 665– 671. 18. Z. Pourmoazzen, M. Bagheri, A.A. Entezami, K.N. Koshki, pH- responsive micelles composed of poly (ethylene glycol) and cholesterol-modified poly (monomethyl itaconate) as a nanocarrier for controlled and targeted release of piroxicam, J. Polym. Res. 20 (2013) 295. 19. Alexandra N. Chesnokova*, Tatyana D. Zhamsaranzhapova*, Sergey A. Zakarchevskiy*, Vaibhav Kulshrestha**, Svetlana A. Skornikova*,Sviatoslav S. Makarov*, Yuriy N. Pozhidaev*. Effect of zeolite content on proton conductivity and technical characteristics of the membranes based on crosslinked polyvinyl alcohol. * Irkutsk National Research Technical University, Irkutsk, Russian Federation ** CSIR-Centre Salt & Marine Chemicals Research Institute, Bhavnagar, India 20. Maiti J, Kakati N, Lee SH, Jee SH, Viswanathan B, Yoon YS.Where do poly(vinyl alcohol) based membranes stand in relation to 69 Nafion® for direct methanol fuel cell applications. Journal of Power Sources. 2012;216:48–66. https://doi.org/10.1016/j.jpowsour.2012.05.057 21. Dhanapal D, Xiao M, Wang S, Meng Y. A Review on sulfonated polymer composite/organicinorganic hybrid membranes to address methanol barrier issue for methanol fuel cells. Nanomaterials. 2019;9:668. https://doi.org/10.3390/nano9050668 22. Wong CY, Wong WY, Loh KS, Daud WRW, Lim KL, Khalid M., et al. Development of development of poly(vinyl alcohol)-based polymers as proton exchange membranes and challenges in fuel cell application: A Review. Polymer Reviews. 2019;60(1):171–202. https://doi.org/10.1080/15583724.2019.1641514 23. A.G. Hosseini, M. Bagheri, R. Mohammad-Rezaei, Synthesis and fluorescence studies of dual-responsive nanoparticles based on amphiphilic azobenzene-contained poly (monomethyl itaconate), J. Polym. Res. 23 (2016) 161. 24. Sukhanova T.V., Artyukhov A.A., Prudchenko I.A., Golunova A.C., Semenikhina M. A., Shtilman M.I., MarkvichevaE.A.. Entrapment and in vitro release of delta_sleep inducing peptide from polymer hydrogels based on modified polyvinyl alcohol // Biochemistry (Moscow) Supplement Series B: Biomedical Chemistry. — 2012. — Vol. 6, №. 2. —. 149–155 p 25. Ghorbel N, Kallel A, Boufi S, Molecular dynamics of poly(vinyl alcohol)/cellulose nanofibrils nanocomposites highlighted by dielectric relaxa- tion spectroscopy. Composites Part A Applied Science and Manufacturing. 2019;124:105465. https://doi.org/10.1016/j.compositesa.2019.05.033 26. Oliveira PN, Catarino M, Müller CMO,Brandão L, Tanaka DAP, Bertolino JR, et al.Preparation and characterization of crosslinked PVAL membranes loaded with boehmite nanoparticles for fuel cell applications. 70 Journal of Applied Polymer Science. 2013;131:40148. https://doi.org/10.1002/app.40148 27. Tutgun MS, Sinirlioglu D, Celik SU, Bozkurt A. Investigation of nanocomposite membranes based on crosslinked poly(vinyl alcohol)– sulfosuccinic acid ester and hexagonal boron nitride. Journal of Polymer Research. 2015;22(4). Article number 47; 11 p. https://doi.org/10.1007/s10965- 015-0678-6 28. Kakati N, Das G Yoon Y-S. Protonconducting membrane based on epoxy resinpoly(vinyl alcohol)-sulfosuccinic acid blend and its nanocomposite with sulfonated multiwall carbon nanotubes for fuel-cell application. Journal of the Korean Physical Society. 2016;68:311–316. https://doi.org/10.3938/jkps.68.311 29. Tomas M., Tomáš R, Gholami F. The determination of effective diffusion coefficient from the electrochemical impedance spectra of composite poly (vinyl alcohol) membranes. Environmental Progress and Sustainable Energy. 2019;38(5):13195. https://doi.org/10.1002/ep.13195 30. Ajith C, Deshpande AP, Varughese S. Proton conductivity in crosslinked hydrophilic ionic polymer system: Competitive hydration, crosslink heterogeneity, and ineffective domains. Journal of Polymer Science. Part B: Polymer Physics. 2016;54 (11):1087–1101. https://doi.org/10.1002/ polb.24012 31. Li HQ, Liu XJ, Wang H, Yang H, Wang ZZ, He J. Proton exchange membranes with cross-linked interpenetrating network of sulfonated polyvinyl alcohol and poly(2-acrylamido-2-methyl-1-propanesulfonic acid): Excellent relative selectivity. Journal of Membrane Science. 2020;595:117511. https://doi.org/10.1016/j.memsci.2019.117511 71 32. Zhou T, Li Y, Wang WW, He L, Cai L, Zeng C. Application of a novel PVA-based proton exchange membrane modified by reactive black KN-B for low -temperature fuel cells. International Journal of Electrochemical Science. 2019;14:8514–8531. https://doi.org/10.20964/2019.09.16 33. Boroglu MS, Çelik SÜ, Bozkurt A, Boz I. The synthesis and characterization of anhydrousproton conducting membranes based on sulfonated poly(vinyl alcohol) and imidazole. Journal of Membrane Science. 2011;375(1-2):157–164. https://doi.org/10.1016/memsci.2011.03.041 34. Kim DS, Park HB, Rhim JW, Lee YM. Preparation and characterization of crosslinked PVA/SiO2 hybrid membranes containing sulfonic acid groups for direct methanol fuel cell applications. Journal of Membrane Science. 2004; 240(1):37–48. https://doi.org/10.1016/j. memsci. 2004.04.010 35. J. Krzak, B. Borak, A. Łukowiak, A. Donesz-Sikorska, B. Babiarczuk, K. Marycz,A. Szczurek, Advancement of surface by applying a seemingly simple sol- geloxide materials, in: A. Tiwari, R. Wang, B. Wei (Eds.), Adv. Surf. Eng. Mater.,John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, NJ, USA, 2016, pp. 33–96, http://dx.doi.org/10.1002/9781119314196.ch2 . 36. Tripathi BP, Shahi VK. Functionalized organic-inorganic nanostructured N-p-carboxy benzyl chitosan-silica-PVA hybrid polyelectrolyte complex as proton exchange membrane for DMFC applications. The Journal of Physical Chemistry B. 2008;112:15678–15690. https://doi . org/10.1021/jp806337b 37. Beydaghi H, Javanbakht M, Badiei A.Cross-linked poly(vinyl alcohol)/sulfonated nanoporous silica hybrid membranes for proton 72 exchange membrane fuel cell. Journal of Nanostructure in Chemistry. 2014;4. Article number 97. https://doi.org/10.1007/s40097-014-0097-y 38.Artyukhov A.A., Shtilman M.I., Kuskov A.N., Pashkova L.I., Tsatsakis A.M., RizosA.K..Polyvinyl alcohol cross-linked macroporous polymeric hydrogels: structure 25 formation regularities investigation // Journal of non- crystalline solids. — 2010. — Vol.357, №2. — 700 -706 p. ( импакт - фактор JCR 1,825) 39. Фомина А.П., Лесовой Д.Е., Артюхов А.А., Штильман М.И. Биодеградируемые полимерные гидрогели на основе производных крахмала и поливинилового спирта. Успехи в химии и химической технологии. — М.: Минобразования России. — 2011. — Т 25, № 3 (119). — 83-87 с. 40. Сидорова А.С., Голунова А.С., Артюхов А.А., Штильман М.И. Сорбция белка на поверхности макропористых полимерных гидрогелей на основе модифицированного поливинилового спирта // Успехи в химии и химической технологии: сб. науч. тр. – М.: РХТУ им. Д.И. Менделеева. — 2012. — Том 26, № 1 (130) — 88-93 с. 41.И.Ю. Прохоров . Протонные мембраны и суперкислоты // Физика и техника высоких давлений 2019, том 29, № 2 . 98-109 с. 42 . А.Н. Чеснокова, Т.Д. Жамсаранжапова, С.А. Закарчевский, В. Кулшреста, С.А. Скорникова, С.С. Макаров, Ю.Н. Пожидаев. Влияние содержания цеолита на протонную проводимость и технические характеристики мембран на основе сшитого поливинилового спирта // Известия вузов. Прикладная химия и биотехнология 2020. Том 10 N 2. https :// doi . org /10.21285/2227-2925-2020-10-2-360-367 43. MahaveerD . Kurkuri, TejrajM. Aminabhavi . Polyacrylonitrile- g - Poly(Vinyl Alcohol) Membranes for thePervaporation Separation of Dimethyl 73 Formamide andWater Mixtures // Journal of Applied Polymer Science, Vol. 91, 4091–4097 (2004) 44. K. Kornicka, B. Babiarczuk, J. Krzak, K. Marycz, The effect of a sol–gel derivedsilica coating doped with vitamin E on oxidative stress and senescence ofhuman adipose-derived mesenchymal stem cells (AMSCs), RSC Adv. 6 (2016)29524–29537, http://xlink.rsc.org/?DOI=C6RA00029K (accessed April 27,2016). 45. SL Agrawal va Arvind Avadhia . DSC va PVA asosidagi proton o'tkazuvchi gel elektrolitlaribo'yichao'tkazuvchanliktadqiqotlari // Materialshunoslikbyulleteni hajmi 27 , sahifalar523–527 ( 2004 ) 46. BartoszBabiarczuka and others. Silika-PVA gibrid aerojel sintezining yangi yondashuvi bir vaqtning o'zida sol-gel jarayoni va fazalarni ajratish // 47.Muta H., Miwa M., Satoh M. Ion-specific swelling of hydrophilic polymer gels // Polymer. — 2001. — Vol. 42. — 6313-6316 p 48.Фомина А.П., Лесовой Д.Е., Артюхов А.А., Штильман М.И. Биодеградируемые полимерные гидрогели на основе производных крахмала и поливинилового спирта. Успехи в химии и химической технологии. — М.: Минобразования России. — 2011. — Т 25, № 3 (119). — 83-87 с. 49.ДМИТРЕНКО Мария Евгеньевна. Транспортные характеристики и физико-химические свойства мембран на основе поливинилового спирта, модифицированного полигидроксилированными фуллеренами. Санкт- Петербург 2018.12-16 c . 50. А.Н. Гагарин, Н.Б. Ферапонтов, М.Г. Токмачев. КИНЕТИКА НАБУХАНИЯ ГЕЛЕЙ СШИТЫХ ПОЛИМЕРОВ НА ОСНОВЕ ПОЛИСТИРОЛА И ПОЛИВИНИЛОВОГО СПИРТА В ВОДНЫХ РАСТВОРАХ ЭЛЕКТРОЛИТОВ И САХАРОЗЫ // © 2017 г. . Московский государственный университет им. М.В. Ломоносова, химический факультет 74 119991 Москва, Ленинские горы, д. 1, стр. 3 2 Московский государственный университет им. М.В. Ломоносова, физический факультет 119991 Москва, Ленинские горы, д. 1, стр. 2 *e-mail: edward-blackarch@yandex.ru Поступила в редакцию 24.03.2017 г. 51.Рихтер M., Аiустат 3., Ширбаум Ф. Избранные методы исследования крахмала: перевод с немецкого (под ред. Н. П. Козьмпной и В. С. Грюнера). — M.: Пищевая промышленность, 1975. — 183 с. 52. D. Levy, M. Zayat (Eds.), TheSol-GelHandbook, Wiley-VCH Verlag GmbH &Co., KGaA, 2015. 53. S.M. Attia, J. Wang, G. Wu, J. Shen, J. Ma, Review on sol-gel derived coatings:process, techniques and optical applications, J. Mater. Sci. Technol. 18 (2002)211–218. 54. B. Arkles, Commercial applications of sol-gel-derived hybrid materials, MRSBull. 26 (2011) 402–408, http://dx.doi.org/10.1557/mrs2001.94 . 55. G.J. Owens, R.K. Singh, F. Foroutan, M. Alqaysi, C.-M. Han, C. Mahapatra, H.-W.Kim, J.C. Knowles, Sol–gel based materials for biomedical applications, Prog.Mater. Sci. 77 (2016) 1–79, http://dx.doi.org/10.1016/j.pmatsci.2015.12.001 . 56. C. Barbé, J. Bartlett, L. Kong, K. Finnie, H.Q. Lin, M. Larkin, S. Calleja, A. Bush, G.Calleja, Silica particles: a novel drug-delivery system, Adv. Mater. 16 (2004)1959–1966, http://dx.doi.org/10.1002/adma.200400771 . 57. Aminabhavi, T. M.; Harlapur, S. F. Chem Eng Process 1997, 36, 363. 58. Li, S.; Tuan, V. A.; Noble, R. D.; Falconer, J. L. Ind Eng Chem Res 2001, 40, 4577. 59. Yeom, C. K.; Jegal, J. G.; Lee, K. H. J Appl Polym Sci 1996, 62, 1561. 75 60. Shieh, J. J.; Huang, R. Y. M. J Membr Sci 1998, 148, 243. 61. Okuno, H.; Uragami, T. Polymer 1992, 33, 1459 62. Huang, R. Y. M.; Pal, R.; Moon, G. Y. J Membr Sci 1999, 160, 17. 63. Jo, W. H.; Kim, H. J.; Kang, Y. S. J Appl Polym Sci 1994, 51, 529. 64. Kim, J. H.; Lee, K. H.; Kim, S. Y. J Membr Sci 2000, 169, 81. 65. Lee, K. R.; Teng, M. Y.; Lee, H. H.; Lai, J. Y. J Membr Sci 2000, 164, 13. 66. Kurkuri, M. D.; Kumbar, S. G.; Aminabhavi, T. M. J Appl Polym Sci 2002, 86, 272. 67. Kurkuri, M. D.; Toti, U. S.; Aminabhavi, T. M. J Appl Polym Sci 2002, 86, 3642. 68. Toti, U. S.; Kariduraganavar, M. Y.; Soppimath, K. S.; Aminabhavi, T. M. J Appl Polym Sci 2002, 83, 259. 69. Aminabhavi, T. M.; Naik, H. G. J Appl Polym Sci 2002, 83, 244. 70. Aminabhavi, T. M.; Naik, H. G. J Appl Polym Sci 2002, 83, 273. 71. Toti, U. S.; Aminabhavi, T. M. J Appl Polym Sci 2002, 85, 2014. 72. СВОЙСТВА ГЕЛЯ ПОЛИВИНИЛОВОГО СПИРТА И ВЛИЯНИЕ НА НИХ СОСТАВА ВНЕШНЕЙ ФАЗЫ . Каверина , Софья Сергеевна . M осква -2008. 73. Tursunova G.X ,Trobov X.T, Nikolay Feropontov, Khusniddin Karimov. “Ko‘pkomponentli tizimlardan lizinni ajratib olish”. Universum: химия и биологияю -2021 12 (90) 76 74. Тробов Х.Т, Турсунова Г.Х, Феропонтов Н.Б, Акбаров Х. “Противоточный метод очистки вод приаралья”. Universum : химия и биологияю.2020 .6(72) 75. Tillayev S.U., Eshmurodova G.,Fayziyeva F.,Muzaffarova B.,Qudratova I. “Organik polimerlar asosida gaz sezgir materiallar olish” Samarqand davlat universiteti. “Kimyo texnologiya fanlarining dolzarb muammolari” mavzusidagi Xalqaro olimlar ishtirokidagi Respublika ilmiy- amaliy anjumani. 76. Qudratova I., Muzaffarova B., Oltiboyeva Z., Tursunov B., Shukurov O., “Ba’zi organik moddalar aralashmasini ajratish va tozalashda gel filtratsiya usulidan foydalanish ” “ Kompleks birikmalar kimyosi va analitik kimyo fanlarining dolzarb muammolari”. Respublika ilmiy- amaliy konferensiyasi. 77

BA’ZI ORGANIK MODDALAR ARALASHMASINI POLIVINILSPIRT GELIDA AJRALISH JARAYONINI TADQIQ ETISH MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………… …….6 I BOB. POLIVINILSPIRTI (PVS) ASOSIDA GELLAR OLISH VA ULARNIN G XOSSALARINI TADQIQ ETISH (ADABIYOTLAR SHARHI) …………………………………………... …………………………9 1.1. PVS asosida gellar olish…………………………………………. 9 1.2. PVS asosida membrana materiallari olish…………………….....12 1.3. Gellarning fizik xossasi, PVS gelida ajralish jarayon…………...18 II BOB. POLIVINILSPIRTI (PVS) ASOSIDA GELLAR OLISH VA ULAR NING XOSSALARINI TADQIQ ETISH ( TAJRIBAVIYQISM ) ……………………… ………………………….........22 2.1. Polivinil spirti asosida gellar olish sharoitlarini tanlash…….……..22 2.1.1. Limon kislota va PVS asosida gellar olish……………………......23 2.1.2. Kislotali sharoitda PVS va L-glutamat kislota asosida gellar olish…………………………………………………………………………...29 2.1. 3 . G‘ovakligi oshgan PVS va L-glutamat kislotalar asosida gellar olish …………………………………………………………………………...30 2.1. 4 . PVS va L-ornitin L- aspartat kislotalar asosida gellar olish …………………………………………………………………………...31 2.1. 5 . PVS va D-glukar kislotalar asosida gellar olish …………………32 2.1.6. PVS asosidagi gellarni muzlatish – eritish usulida sintez qilish………………………………………………………………………..…33 2.2. Olingan gellarni turli fizik-kimyoviy usullar bilan tadqiq etish ……35 2.2.1. Gellarni olishdagi PVSning molekulyar massasini aniqlash………………………………………………………………………..35 1

2.2.2. IQ-spekrtoskopik usullarda gellarni tadqiq qilish… ……………...36 III .BOB. BA ’ ZI ORGANIK MODDALAR ARALAS H MASINI GELLARDA AJRALIS H JARAY O NINI TADQIQ ETIS H……………40 3.1. Dastlabki reagentlar va mahsulotlarni analizga tayyorlash ……….41 3.1.1. Eritmalarni tayyorlash… ……………………………………...….41 3.2. Olingan gellarda moddalar aralashmalarini statik usulda ajratish ………………………………………………………………………..41 3.2. 1 . Olingan gellarda glyukoza eritmasining yutilishini tadqiq etish …………………………………………………………………………..63 3.3. Gellarda moddalar ajralish jarayonini dinamik usulda tadqiq qilish …………………………………………………………………….……67 XULOSALAR ………………………………………………………………69 ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………………………..………70 2

KIRISH Mavzuning asoslanishi va uning dolzarbligi. Biologik ob’ektlar bilan bevosita kontaktda bo‘la oladigan, ular bilan moslik darajasi yuqori kimyoviy materiallar ishlab chiqish hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan bo‘lib, tibbiyot, farmatsevtika, biokimyo va boshqa sohalar rivojiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Biologik faol organik birikmalar, masalan, aminokislotalar, oqsillar aralashmasidan komponentlarni individual holda ajratib olish uchun mavjud usullarni takomillashtirish, qo‘llaniladigan harakatsiz fazalarni yangi turlarini ishlab chiqish, moddalarni ajratish jarayonining samaradorligini oshirish hozirgi kunda dolzarb masalalardandir. Oxirgi yillarda biologik ob’ektlar bilan muvofiqligi yuqori bo‘lgan, tanlab ta’sir etish xususiyati yaxshilangan, ajratib olinadigan moddalarning fizik- kimyoviy xususiyatlariga ta’sir ko‘rsatmaydigan polimer gellardan foydalanish jadal sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Mazkur magistrlik dissertatsiya ishi biologik faol birikmalar, xususan aminokislotalar, oqsillar, oqsil/quyi molekulyar metabolitlar aralashmasini polimer gellar, xususan polivinil spirti (PVS) asosida olingan gellarda ajralish jarayonini tadqiq etishga yo‘naltirilgan. Bu kabi tadqiqotlar nisbatan kam o‘rganilgan bo‘lib, moddalarning ajralish jarayonini polimergellartarkibi, uning modifikatsiyalanish turi, biofaol birikmalarning kimyoviy tabiati singari omillarga bog‘liqligini tadqiq qilish dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Tadqiqot ob’ekti va predmeti. Mazkur ishda tadqiqot ob’ekti va predmeti sifatida modifikatsiyalangan polivinil spirti asosida gellar hamda ularda biofaol birikmalar – aminokislotalar, oqsillar, oqsil/quyi molekulyar metaolitlar aralashmasini ajralish jarayonini tadqiq etish belgilangan. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Tadqiqotning kimyoviy modifikatsiyalangan polivinil spirti asosida gellar va membrana materiallari olish uchun optimal sharoit tanlash va ularda biofaol moddalar – aminokislotalar, oqsillar, oqsillar/quyi molekulyar biofaol moddalarni gel-filtratsiya usulida ajralish jarayonini tadqiq etish hisoblanadi. 3

Qo‘yilgan maqsadga erishish uchun quyidagi asosiy vazifalar belgilab olindi: PVS asosida gellar olish hamda ularning xalq xo‘jaligining turli sohalarida qo‘llash borasida olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlaridan iborat adabiyotlar to‘plash, tahlil qilish hamda sharhlash; • PVS asosida gel lar hamda membrane materiallari olish ning optimal sharoitlarini tadqiq etish ; • Olingan mahsulotlarni ba’zi biologik jihatdan muvofiq (bio- va gemologik mos) kimyoviy birikmalar vositasida modifikatsiyalash reaksiyalarini amalga oshirish; • Hosil qilingan gellar va membrane materiallarining fizik-kimyoviy xossalarini tadqiq etish; • Olingan gellar va membrane materiallarida ba’zi organik moddalar, xususan, ba’zi aminokislotalar, oqsillar,oqsillar/quyi molekulyar biofaol birikmalar aralashmasini ajralish jarayonini tadqiq etish. Ilmiyyangiligi. Polivinil spirti asosida gellar olish jarayoni keng tadqiq etilgan bo‘lishiga qaramasdan, ularning turli kimyoviy birikmalar, xususan limon kislota, glutamat kislota hamda boshqa bio- hamda gemomuvofiq birikmalar bilan modifikatsiyalash olib borilmaganligi adabiyotlar ma’lumotlaridan o‘rganildi. Ushbu ishda PVS asosida olingan mahsulotlar limon kislota, glutamat hamda boshqa kimyoviy birikmalar bilan modifikatsiyalash orqali gellar hamda membrana materiallari olindi. Ushbu materiallarda ba’zi aminokislotalar, oqsillar, oqsillar/quyi molekulyar biofaol birikmalar aralashmasini ajralish jarayoni tadqiq etildi. Tadqiqot mavzusi bo ‘ yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Polimer gidrogellar, ularni tibbiyot va biotexnologiya bilan bog‘liq turli sohalarda qo‘llash imkonini beruvchi bir qator noyob xususiyatlari tufayli so'nggi o'n yilliklarda tadqiqotchilarning e’tiborini tortdi. Ayniqsa, polivinil spirti asosida olingan gellardan dori mahsulotlari ishlab chiqarish, hujayra muhandisligi uchun substratlar, implantlar uchun materiallar va jarrohlikda plomba materiallari va boshqalarda qo‘llanilgan . PVS asosida olingan materiallardan eritmalar muhitiga 4

nisbatan sezgir materiallar olish mumkinligi ko‘rsatilgan. Nafion tipidagi molekulyar strukturali membranalarning asosiy funksional elementi – ftorsulfon superkislotalar ekanligini aniqlagan holda, u tipdagi membranalar olish uchun polivinil spirti, qahrabo va sulfat kilsotalar hamda sirkoniy dioksid asosida plenkalar olingan. Olingan plenkalar hatto optimallashtirilmagan holda ham proton o‘tkazuvchanligi 0,006 S/cm ekanligini aniqlangan. Olingan membranalar vodorod energetikasida qo‘llanilishi mumkinligi ko‘rsatilgan. PVS ga turli komponentlar qo‘shish orqali olingan kompozit materiallaridan tibbiy buyumlar, masalan, membranalar, bog‘lov materiallari, qon bilan ishlash uchun mo‘ljallangan qurilmalarning ichki devorlari, dori-darmonlarni saqlash materiallari va boshqalar uchun keng foydalanish borasida tadqiqotlar mavjud. Shu bilan birga, PVS ga bio- va gemomuvofiq kimyoviy moddalar bilan ishlov berish orqali gellar olish hamda ushbu gellardan biofaol birikmalar, masalan, aminokislotalar aralashmasi, oqsil/aminokislota; oqsil/quyi molekulyar biofaol birikmalar singarilarni ajratish borasidagi tadqiqotlar kam uchraydi. S h u sababli ushbu dissertatsiya ishida mazkur vazifalar asosiy etib belgilab olindi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqotlar natijasida biologik faol birikmalar, xususan ba‘zi aminokislotalar aralashmasi, oqsil/aminokislota; oqsil/quyi molekulyar biofaol birikmalar aralashmasini selektiv ajratish uchun kimyoviy modifikatsiyalangan PVS asosidagi gellar hamda membrana materiallaridan foydalanish imkoniyati mavjudligi ko‘rsatilgan. Ushbu natijalar ham nazariy ham amaliy ahamiyatga ega bo‘lib, farmatsevtika, tibbiyot va xalq xo‘jaligining boshqa sohalarida qo‘llanilishi mumkin. Ish tuzilmasining tavsifi. Dissertatsiya ishi kirish, adabiyotlar sharhi, asosiy qism, xulosalar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat 3 bobda rasmiylashtirilgan bo‘lib, 80 bet kompyuter matnida, 15 rasm, 10 ta jadvallar va 76 ta ilmiy ishlar ro‘yxatidan iborat. 5

O'xshashlar

BA’ZI ORGANIK MODDALAR ARALASHMASINI POLIAKRILAMID GELIDA AJRALISH JARAYONINI TADQIQ ETISH
Yulduz to`dalarini tadqiq etish
F3O4 SINTEZI VA UNING XOSSALARINI TADQIQ ETISH
Bir jinslimas g’ovak muhitlarda anomal modda ko’chishi masalasini sonli tadqiq etish
Ba’zi poliz o’simlik moylari tarkibini xromatografik usullarda o’rganish