“BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR” ma’lumotlar bazasini Loyihalash
![“BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR” ma’lumotlar
bazasini Loyihalash
MUNDARIJA
I. KIRISH……………….…………………………………………….……..3
I.1 MBBT ni hozirgi kundagi ilm-fandagi o’rni…………..…………....….3
I.2 MBBT istiqbollari…….…………………………………………………...6
II. NAZARIY QISM……………………….………....................................9
2.1. Malumotlar bazasi haqida tushuncha………………………..................9
2.2. MBBT da jadvallar, so’rovlar, formalar va hisobotlar bilan
ishlash……………………………………………………………………..……15
2.3. MBBT tillari haqida ma’lumot…………………..………………..……17
III. AMALIY QISM…………………………….........……………………...20
3.1. “BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR” ma’lumotlar
bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish…………. ................20
3.2 JADVALLARNING O’ZARO BOG’LANISHI…… . . . . . . . . . .. ...........22
3.3. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va jadvallarga
ma’lumotlar kiritish……………………….... . . . . . . . . . . . . . . .……………25
3.4. SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shis…………….25
IV. XULOSA……………………………………………………………...…..28
V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…….…………….……………...29
1](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_1.png)
![Kirish
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoniga asosan, Axborot
texnologiyalari va kommunikastiyalarini rivojlantirish vazirligi tashkil etildi.
Farmonning O’zAda keltirilgan matniga ko’ra, vazirlik O’zbekiston Aloqa,
axborotlashtirish va telekommunikastiya texnologiyalari davlat qo’mitasi negizida
tashkil etilgan.Yangi vazirlikning asosiy vazifalari va faoliyat yo’nalishlari sifatida
quyidagilar belgilangan:axborot texnologiyalari va kommunikastiyalar soxasida,
“elektron xukumat”ni joriy etishda yagona davlat siyosati amalga oshirilishini
ta’minlash;aloqa va telekommunikastiyalar soxasidagi faoliyatni, shuningdek,
radiochastotali spektrdan foydalanishni davlat yo’li bilan boshqarish, listenziyalash
va nazorat qilish borasidagi funkstiyalarni amalga oshirish;Internet tarmog’ining
milliy segmenti yanada shakllantirilishini ta’minlash;raqobatdosh dasturiy
maxsulotlarning mamlakatimizda ishlab chiqarilishini va ichki bozorini xamda
ularga ko’rsatiladigan xizmatlarni rivojlantirishga ko’maklashish;axborot
xavfsizligini ta’minlash;zamonaviy kommunikastiya vositalari soxasida ilmiy
tadqiqotlar va ishlanmalarni, kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini
oshirishni tashkil qilish;vazirlik faoliyati doirasiga kiruvchi boshqa yo’nalishlar
bo’yicha xorijiy investistiyalarni jalb etish va boshqalar. “Gazeta.uz” ning qayd
etishicha, Aloqa, axborotlashtirish va telekommunikastiya texnologiyalari davlat
qo’mitasi 2012 yil 16 oktyabrida Aloqa va axborotlashtirish agentligi negizida
tashkil etilgan edi. O’zAAA esa, o’z navbatida, 2002 yili Pochta va
telekommunikastiyalar agentligi negizida, ushbu agentlik esa 1997 yili Aloqa
vazirligi negizida tashkil etilgan edi. Aloqa vazirligining o’zi 1992 yilda tashkil
etilgan. Biz dasturchilar uchun bu qarorlar juda muhim qarorlardan biri bo’ldi.
2013- yildan 2020-yilgacha Elektron hukumat tizimiga o’tilish talab qilinmoqda.
Shuning uchun axborot tizimlariga o’tilishga kata ahamiyat berilmoqda.Yangi
o’quv yurtlari va yangi fakultetlar ochilmoqda. Dunyo globallashib borgani sari
2](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_2.png)
![axborot tehnalogiyalarga bo’lgan talab ortib bormoqda. O’zbekiston ham
rivojlangan davlatlar qatoriga kirib bormoqda. Bunda esa yoshlarni ongini
saviyasini oshirish va zamon talablariga mos ravishda kadrlarni tayyorlash
davlatimiz taraqiyotini rivojlanishiga sabab bo’ladi. Mamlakatimizda axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish jarayoni izchil davom ettirib
kelinmoqda. Eng avvalo, O‘zbekistonda mazkur sohani tartibga soluvchi
mukammal qonunchilik bazasi yaratilganini alohida ta'kidlash joiz. Shu bilan
birga, bugun dunyoda shiddat bilan kechayotgan globallashuv sharoitida AKT
sohasining keskin taraqqiy etib borishi kuzatilayotganligi, ilg‘or davlatlarning
ushbu soha rivojiga alohida e'tibor qaratayotgani bejiz emas. Darhaqiqat, hozirgi
davrda AKT orqali uzatiladigan axborot jamiyat rivojining eng muhim shartlaridan
biri bo‘lib qoldi. U ishlab chiqarish resursi, insonlar orasidagi aloqani ta'minlovchi
qudratli vositaga aylandi. Shu bois, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari,
umuman, jamiyatning axborot uzatish tezligi hamda sifatiga bo‘lgan talablari kun
sayin ortib bormoqda. AKT sohasini jadal sur'atlar bilan taraqqiy ettirish
O‘zbekiston iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan tarkibiy o‘zgarishlar hamda
iqtisodiy islohotlarning bosh yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Chunki bu yo‘nalish
nafaqat respublikani axborotlashgan jamiyatga aylantirish uchun xizmat qiladi,
balki mamlakatimiz iqtisodiyotini jadal sur'atlar bilan rivojlantirishda o‘ziga xos
yetakchi tarmoq — «lokomotiv» rolini o‘ynaydi.Dasturiy vazifalardan kelib
chiqib, mamlakatimizda komputer va axborot texnologiyalari, telekommunikatsiya
va ma'lumot uzatish tarmoqlarini, internet xizmatlarini rivojlantirish va
zamonaviylashtirish, ularni dunyo standartlari darajasiga yetkazish maqsadida
keng ko‘lamli islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Albatta,
ijtimoiy hayotning barcha sohalarida bo‘lgani kabi axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari sohasidagi islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish, o‘z
navbatida, ushbu sohaning huquqiy asosini shakllantirish va takomillashtirib
borishni taqozo etadi. Shuning uchun ham mamlakatimizda mazkur sohada
samarali huquqiy mexanizmlarni yanada takomillashtirishga jiddiy e'tibor
qaratilmoqda. O‘tgan davr mobaynida sohani yanada rivojlantirishga qaratilgan
3](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_3.png)
![11ta qonun, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 3ta farmoni, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti hamda Vazirlar Mahkamasining 40dan ortiq qarorlari va
300dan ortiq idoraviy qonunosti hujjatlari qabul qilindi. Mustaqillik yillarida
yaratilgan keng huquqiy maydon mamlakatimizda siyosiy modernizatsiya
jarayonlarida tobora muhim ahamiyat kasb etib borayotgan
axborotkommunikatsiya texnologiyalarining jadal sur'atlarda rivojlanishi yo‘lida
qulay imkoniyatlar yaratmoqda.Jamiyatni axborotlashtirish va axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini yanada rivojlantirish maqsadida 2003-2004
yillarda «elektron» qonunlar bloki qabul qilindi. Bular «Elektron raqamli imzo
to‘g‘risida»gi, «Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida»gi va «Elektron tijorat
to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonunlaridir. Mazkur qonun hujjatlarini
ishlab chiqishda ushbu sohadagi xalqaro huquqiy me'yorlar hamda bir qator
rivojlangan davlatlarning tajribalari ham atroflicha o‘rganilib, milliy
qonunchiligimizga maqbul jihatlari uyg‘unlashtirildi. Ushbu qonunlarning qabul
qilinishi va joylarda ularning ijrosi ta'minlanishi, o‘z navbatida, ish yuritish
madaniyatining elektron ko‘rinishi shakllanishiga, masofa qisqarishiga, vaqt
tejalishiga hamda iqtisodiy samaradorlikning oshishida muhim omil bo‘ldi.
Mamlakatimizda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining jadal sur'atlarda
rivojlanishi elektron hujjat aylanishi, elektron raqamli imzo, elektron tijorat,
elektron to‘lovlar kabi yana bir qancha yangi xizmat turlarining shakllanishiga,
jumladan, tadbirkorlarimizga masofadan turib dunyoning xohlagan mamlakatidan
o‘ziga hamkor topish va tijorat ishlarini yuritishiga keng yo‘l ochdi. Mamlakatimiz
milliy iqtisodiyotida yangi yo‘nalish hisoblangan mazkur tizimlarning tez
sur'atlarda taraqqiy etishining yana bir omili — bu axborotkommunikatsiya
texnologiyalarini raqamlashtirish darajasining ortishi, xususan, xalqaro axborot
tarmoqlaridan foydalanishning umumiy tezligi o‘tgan yilga nisbatan 61 foizga
oshib, bugungi kunda 7780 Mbit/s.ni tashkil etayotgani va ulardan foydalanish
uchun qulay shart-sharoitlar yaratilganligidadir. Shuningdek, joriy yil boshida
ma'lumotlar uzatish, jumladan, internetga ulanish bo‘yicha xizmat ko‘rsatuvchi
xo‘jalik subyektlarining soni 930 taga yetgan bo‘lsa, jamoaviy foydalanish
4](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_4.png)
![maskanlari 1063tani tashkil etdi.Xorijiy mamlakatlar tajribasidan ma'lumki,
elektron tijoratning shiddat bilan rivojlanishiga internetdan foydalanuvchilar soni
aholining 20-25 foizini tashkil etgandagina erishish mumkin. Bugungi kunda
mamlakatimizda internetdan foydalanuvchilar soni 10 millionga yetgani elektron
tijoratning kelgusidagi yorqin istiqbolidan darak berib turibdi. O‘zbekistonda
elektron hujjatlarga huquqiy mavqe beruvchi «Elektron hujjat aylanishi
to‘g‘risida»gi qonunning qabul qilinishi, shubhasiz, elektron hujjat aylanishi
tizimini rivojlantirishga ko‘maklashib, davlat hokimiyatining turli idoralari
o‘rtasidagi hujjat aylanishini avtomatlashtirishga qulay imkoniyat yaratmoqda.
Elektron hujjat aylanishi tizimini joriy etish o‘zaro axborot almashinuvi darajasi va
sifatini oshirishga, axborot izlash samaradorligi o‘sishiga, katta hajmdagi
ma'lumotlar bilan ishlash va ulardan foydalanishga ko‘maklashib, qog‘ozli hujjat
aylanishi ulushining kamayishiga yordam bermoqda. Ushbu qonun elektron
hujjatning huquqiy maqomini va uning rekvizitlarini aniqlagan bo‘lib, elektron
hujjat aylanishi ishtirokchilarini, elektron hujjatni olish, jo‘natish, ularni saqlash va
muhofaza etish tartibini belgilab berdi. «Elektron raqamli imzo to‘g‘risida»gi
O‘zbekiston Respublikasi Qonuni elektron hujjatdagi elektron raqamli imzo va
qog‘ozdagi shaxsiy imzo teng kuchga ega ekanligini ta'minlab berdi. Natijada
yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan internet tarmog‘idan foydalangan holda
kerak bo‘lgan barcha hisobot formalari va boshqa ma'lumotlarni elektron ravishda
interaktiv holda olish hamda soliq va statistika hisobotlarini topshirish
imkoniyatini yaratdi. Bu tizim kichik biznes va tadbirkorlik subyektlarining vaqtini
tejash, davlat xizmatchilari bilan bevosita muloqot uchun navbat kutish yoki soliq
hisobotlarini to‘ldirishdagi xato va kamchiliklarni tuzatishga emas, balki o‘z
tadbirkorlik ishlarini rivojlantirishga sarf etishlariga imkon bermoqda.Shuningdek,
mazkur qonunning qabul qilinishi va ijrosining ta'minlanishi natijasida
respublikamizda 9ta elektron raqamli imzo kalitlarini ro‘yxatga olish markazlari
tashkil etildi. Agar elektron raqamli imzo kalitlari soni 2006 yilda 93tani tashkil
etgan bo‘lsa, hozirgi kunga kelib 300 mingtadan ortib ketdi.Shu bilan bir qatorda,
mijozlarga yangi xizmat turlarini ko‘rsatishning huquqiy asoslari kafolatlab
5](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_5.png)
![qo‘yildi. Bu bilan iqtisodiyotimizga «Paynet» kabi elektron to‘lovlar xizmatini
ko‘rsatuvchi muassasalar kirib keldi, «SMS-banking»,«Internet-banking» kabi
yangi elektron to‘lov xizmatlari joriy etildi. Endilikda ushbu xizmatlar sharofati
bilan mijozlar kommunal, mobil aloqa va internet xizmatlarini hisob-kitob qilib,
uy-ro‘zg‘or mollarini internet orqali sotib olishmoqda.2005 yildan boshlab
O‘zbekistonda davlat organlarining internetdagi rasmiy veb-saytlari ochilishi tatbiq
etildi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Axborotlashtirish
sohasida normativ-huquqiy bazani takomillashtirish to‘g‘risida»gi 256-qarori bilan
ushbu saytlarga asosiy talablar belgilangan bo‘lib, unda saytlarni to‘laqonli
rasmiylashtirish, undan foydalanish va yangilash maqsadida veb-saytda
joylashtiriladigan zaruriy axborotlar ro‘yxati, mazmuni va boshqa kerakli
shartlarga nisbatan xalqaro standartlar aniq shakllantirildi. Davlat va xo‘jalik
boshqaruvi, mahalliy davlat hokimiyati organlarining axborotkommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalanish vositasida jismoniy va yuridik shaxslar bilan o‘zaro
tezkor hamkorligini ta'minlash, shuningdek, davlat va xo‘jalik boshqaruvi,
mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan ko‘rsatiladigan xizmatlardan keng
foydalanilishni ta'minlash maqsadida Vazirlar Mahkamasi tomonidan 2007 yil 23
avgustda «Davlat va xo‘jalik boshqaruvi, mahalliy davlat hokimiyati organlarining
axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda yuridik va
jismoniy shaxslar bilan o‘zaro hamkorligini yanada takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida»gi qaror qabul qilinib, u bilan axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalangan holda interaktiv davlat xizmatlari ko‘rsatish
to‘g‘risidagi nizom tasdiqlandi. Ma’lumotlarni boshqarish vositalarining
rivojlanishi axborot texnologiyalari bazasiga qurilgan har qanday axborot
tizimining asosi hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasi (date base) - bu EHM ning tashqi
xotirasida saqlanadigan, har qanday jismoniy, ijtimoiy, statistik, tashkiliy va
boshqa ob’yektlar, jarayonlar, holatlarning o‘zaro bog‘liq va tartiblashtirilgan
majmuidir.Ma’lumotlar bazasi (MB) har xil foydalanuvchilarning axborot
yetishmovchiligini ta’minlash uchun mo‘ljallangan. Amaliyotda ko‘pchilik
ma’lumotlar bazasi chegaralangan predmet sohasi uchun loyihalashtiriladi. Bitta
6](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_6.png)
![EHMda bir qancha ma’lumotlar bazasi yaratiladi. Vaqti bilan turdosh vazifalarni
bajarishga mo‘ljallangan ba’zi bir ma’lumotlar bazasi birlashishi ham mumkin.
MB ni loyihalashtirishda asosan ikkita masala echiladi:
predmet sohasi ob’ektlarini qanday qilib ma’lumotlar modellarining abstrakt
obektlari shaklida ifodalash. Ayrim hollarda bu masalaga ma’lumotlar bazasini
mantiqiy loyihalash masalasi deyiladi.
ma’lumotlar bazasiga so‘rovlarning bajarilish effektivligini qanday
ta’minlash. Bu masalaga ma’lumotlar bazasini fizik loyihalash masalasi deyiladi.
Ixtiyoriy turdagi MBni loyihalashtirishning birinchi bosqichdagi predmet sohasini
tahlil qilish bo‘lib, u axborot tuzilmasini (konseptual sxemalar) tuzish bilan
yakunlanadi. Bu bosqichda foydalanuvchining so‘rovlari tahlil qilinadi, axborot
ob’ektlari va uning xarakteristikalari tanlanadi, hamda o‘tkazilgan tahlil asosida
predmet sohasi tuzilmalashtiriladi. Predmet sohasini tahlil qilishni uch bosqichga
bo‘lish maqsadga muvofiqdir:
konseptual talablar va axborot ehtiyojlarini tahlil qilish;
axborot ob’ektlari va ular orasidagi aloqalarni aniqlash;
predmet sohasining konseptual modelini qurish va MBni konseptual
sxemasini loyihalashtirish.
7](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_7.png)
![II.Nazariy qism.
2.1 Malumotlar bazasi haqida tushuncha
Ma’lumotlar bazasi - bu EHM ning tashqi xotirasida saqlanadigan, har qanday
jismoniy, ijtimoiy, statistik, tashkiliy va boshqa obyektlar, jarayonlar, holatlarning
o‘zaro bog‘liq va tartiblashtirilgan majmuidir.
Ma’lumotlar bazasi (MB) har xil foydalanuvchilarning axborot yetishmovchiligini
ta’minlash uchun mo‘ljallangan. Amaliyotda ko‘pchilik ma’lumotlar bazasi
chegaralangan predmet sohasi uchun loyihalashtiriladi. Bitta EHMda bir qancha
ma’lumotlar bazasi yaratiladi.Vaqti bilan turdosh vazifalarni bajarishga
mo‘ljallangan ba’zi bir ma’lumotlar bazasi birlashishi ham mumkin.
Har qanday axborot tizimi bizni qamragan real dunyoning ba’zi tomonlarini yoki
predmet sohasini yoki muammoni yoritishi mumkin.
Muammoli muhit vaqti o‘zgarishi bilan o‘zgarishi, ya’ni ob’yektlar xususiyatining
o‘zgarishida, eski ob’yektlarning yo‘qolishi va yangilarining paydo bo‘lishida
ifodalanadi. Bu o‘zgarishlar voqealar natijasida bo‘lib o‘tadi. Voqealarning ketma-
ketligi jarayonni tashkil etadi.Har qanday axborot tizimi ob’yektlarning o‘zlari
bilan emas, mavjudiy borliq singari, balki ularning belgili yoritqichi-idenfikatori
bilan ishlaydi.
Belgi - idenfikatorlarning bosh vazifasi - ob’yektni guruhdagi turdosh
ob’yektlardan farqlash.Ob’yektning idenfikatori, umumiy aytganda, ob’yektning
xususiyati haqida yoki, ya’ni shunga o‘xshash, uning u yoki bu sinfga tegishligi
haqida hech qanday axborot bermasligi mumkin.
Ma’lumotlar. Belgili shaklda ifodalangan ob’yekt yoki ob’yektlarning muomalasi
haqidagi axborotlar ma’lumotni tashkil qiladi.
Bu ma’lumotlar inson yoki qandaydir texnik qurilma tomonidan qabul qilinishi va
tegishli tarzda interpretatsiya qilinishi mumkin. Ma’lumotlarning tavsifli xususiyati
8](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_8.png)
![shu hisoblanadiki, ya’ni ularni bir belgili tizimdan boshqasiga qayta kodlash
axborotni yuqotmagan holda o‘tkazish mumkin.Belgili ifodalanishning bunaqangi
xususiyatining ahamiyati - mavjud predmetli holatning qabul qiluvchiga
yo‘naltirilgan, belgilarning har xil tizimlarida ifodalanish imkonini beradi.
Ma’lumotlar bazasini qurishda insonga yo‘naltirilgan mantiqiy ifodalanish haqida
va uzoq muddatli xotira qurilmasiga yo‘naltirilgan jismoniy ifodalanish haqida
gapirish an’anaga aylangan.
Ma’lumotlar ba’zasi - ma’lum masalaga yoki biror faoliyatga taalluqli o’zaro
bog’langan va aloxida ko’rinishda tashkil etilgan ma’lumotlar.
MB ma’lumotlarni xsusiyatlari: – tuliklik; – aktuallik; – kulaylik; – Tugri tashkil
etish.
Ma’lumotlar banki - bir nechta MB, texnik vosita va dastur ta’minotidan iborat
avtomatlashtirilgan tizim.
Malumotlar bazasini (MB) yaratish “MYSQL” dasturi bilan ishlash.
MB tashkil qilish, ularga qo’shimcha ma’lumotlarni kiritish va mavjud MBdan
foydalanish uchun maxsus MBlar bilan ishlaydigan programmalar zarur bo’ladi.
Bunday programmalar majmui ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemalari
(MBBT) deb yuritiladi. Aniqroq qilib aytganda, MBBT–bu ko’plab
foydalanuvchilar tomonidan MBni yaratish, unga qo’shimcha ma’lumotlarni
kiritish va MBni birgalikda ishlatish uchun zarur bo’lgan programmalar majmuidir.
MBBTning asosiy tarkibiy qismi–ma’lumotlar bo’lsa, boshqa tarkibiy qismi–
foydalanuvchilardir. Bulardan tashqari Hardware- texnik va Software-dasturiy
ta’minoti ham MBBTning samarali ishlashini ta’minlovchi tarkibiy qismlar
hisoblanadi. Hardware tashqi qo’shimcha qurilmadan iborat bo’lsa, programma
qismi esa MB bilan foydalanuvchi o’rtasidagi muloqotni tashkil qilishni amalga
oshiradi. MBning tuzilishi o’rganilayotgan ob’ektning ma’lumotlari ko’rinishi,
ma’nosi, tuzilishi va hajmiga bog’liq bo’ladi.
Odatda, foydalanuvchilar quyidagi kategoriyalarga bo’linadilar:
9](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_9.png)
![ foydalanuvchi-programma tuzuvchi;
sistemali programma tuzuvchi;
ma’lumotlar bazasi administratori.
Bunda programma tuzgan foydalanuvchi MBBT uchun yozgan programmasiga
javob beradi, sistemali programma tuzuvchi esa butun sistemaning ishlashi uchun
javobgar hisoblanadi. U holda MB administratori sistemaning saqlanish holatiga va
ishonchliligiga javob beradi.
MBBT quyidagicha tavsiflanadi:
Ispolnimost-Bajarilishlik, foydalanuvchi so’roviga hozirjavoblik bilan muloqotga
kirishish;
Minimalnayapovtoryaemost- Minimal takrorlanishlik, MBdagi ma’lumot iloji
boricha kam takrorlanishi lozim, aks holda ma’lumotlarni izlash susayadi;
Yaxlitlik –axborotni MBda saqlash iloji boricha ma’lumotlar orasidagi bog’liqlikni
asragan holda bo’lgani, ayni muddao;
Bezopasnost–Xavfsizlik, MB ruxsat berilmagan kirishdan ishonchli himoya
qilingan bo’lishi lozim. Faqat foydalanuvchi va tegishli tashkilotgina
ma’lumotlarga kira olish va foydalanish huquqiga egalik qilishi mumkin;
Migratsiya–ba’zi bir ma’lumotlar foydalanuvchilar tomonidan tez ishlatilib
turiladi, boshqalari esa faqat talab asosida ishlatiladi. SHuning uchun ma’lumotlar
tashqi xotiralarda joylashtiriladi va uni shunday tashkil qilish kerakki, eng ko’p
ishlatiladigan ma’lumotlarga murojaat qilish qulay bo’lsin.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemasida har bir MB modeli quyidagi
xususiyatlari bo’yicha tavsiflanadi:
Ma’lumotlar tuzilmalarining turi;
Ma’lumotlar ustida bajariladigan amallar;
Butunlikning cheklanganligi.
Bu xususiyatlarni e’tiborga olgan holda ma’lumotlar bazasi modellari quyidagi
turlarga bo’linadi:
Daraxtsimon (ierarxik) modellar;
Tarmoqli (to’rli) modellar;
10](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_10.png)
![ Relyatsion modellar.
Yana shu narsani ta’kidlash lozimki, ma’lumotlar bazasi modellarining faqatgina
yuqorida qayd qilingan modeli mavjud deyish noto’g’ri. CHunki bulardan tashqari
yana ma’lumotlar bazasining binar munosabatlar modeli, ER – modellari, semantik
model kabi boshqa turlari ham mavjud. Lekin amalda asosan dastlabki
ta’kidlangan 3 turli modellar ko’proq qo’llanilib kelinmoqda.SHuning uchun ham
biz ushbu modellarga qisqacha to’xtalib o’tamiz.
Daraxtsimon (ierarxik) modelda ob’ektlar yozuvlar ko’rinishida ifodalanadi.
Ierarxik modelda ikki yarusdagi elementlar bog’langan bo’lsa, unday ma’lumotlar
tarmoqli (to’rli) modelda ifodalangan deyiladi.Tarmoqli modellarda ham ob’ektlar
daraxtsimon modellardagi kabi yozuvlar ko’rinishida tasvirlanadi.Ob’ektlarning
o’zaro aloqalari yozuvlar o’rtasidagi aloqalar sifatida tavsiflanadi.
Relyatsion modellarda esa ob’ektlar va ularning o’zaro aloqalari ikki o’lchovli
jadval ko’rinishida tasvirlanadi. Ma’lumotlarning bunday ko’rinishda tasvirlanishi
ob’ektlarning o’zaro aloqalarini yaqqol tasvirlanishiga asos bo’ldi.
MBBT alohida olingan quyidagi modullardan tashkil topadi:
MBni boshqarish bloki-disklardagi ma’lumotlar bilan foydalanuvchi programmasi
va sistemaning so’rovi orasidagi interfeysni aniqlaydi;
Fayl menedjeri-ma’lumotlar tuzilmasi bilan disklar o’rtasidagi bog’lanishni
boshqaradi;
Guery protsessor-ingliz tilida yozilgan guery gaplarini MBni boshqarish bloki
tushunadigan tilga o’tkazadi;
Prekompilyator DML(Data Manipulation Language)- ma’lumotlar bilan
manipulyatsiya qiladigan til bo’lib, u quyidagi operatsiyalarga javob beradi:
MBdan ma’lumotlarni ajratib olish;
MBga ma’lumotlarni kiritish;
MBdan ma’lumotlarni olib tashlash;
MBni modifikatsiya (o’zgartirishlar) qilish;
11](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_11.png)
![Kompilyator DDL(Data Definition Language)-MB tilini, uning tuzilmasini va
tashqi xotiralardagi axborot turini aniqlaydi. MBning tuzilmasi ko’pincha jadval
shaklida bo’ladi.
MBga qo’yiladigan talablar :
Minimum xatolik va dulikat. MBBT ga ma’lumot kiritilayotganda dublikat
bo’lmasligiga tekshiriladi;
Aktualizatsiya imkoniyati. MB saklanayotgan ma’lumotlar eskirishi
mumkin, bunda ma’lumotlar strukturasi yangi ma’lumotlarni kiritishga va eskisini
uchirishga imkon berishi kerak.
Ma’lumotlarni butunligini ta’minlash. MBBT ma’lumotlarni buzilishlardan
ximoya kilishni ta’minlashi va buzilgan ma’lumotlarni tiklash imkoniyatini
yaratish kerak;
Yuqori qidirish tezligi. Xotira qurilmalarida ma’lumotlarni saklash usullari
ma’lumotlar banki bilan ishlashni dialog rejimini ta’minlashi kerak;
Xavfsizlik va maxfiylik. Foydalanuvchi fakat uziga berkitilgan
zaruriyma’lumotlari bilan ishlashi kerak.
Murakkab surovlar. Foydalanuvchilarni xar xil kurinishdagi surovlarini
kayta ishlashni ta’minlashi kerak
MBni yaratishda predmet sohasini tahlil qilish
MB ni loyihalashtirishda asosan ikkita masala yechiladi:
1.Predmet sohasi ob’ektlarini qanday qilib ma’lumotlar modellarining
abstrakt obektlari shaklida ifodalash. Ayrim hollarda bu masalaga ma’lumotlar
bazasini mantiqiy loyihalash masalasi deyiladi.
2.Ma’lumotlar bazasiga so’rovlarning bajarilish effektivligini qanday
ta’minlash. Bu masalaga ma’lumotlar bazasini fizik loyihalash masalasi deyiladi.
Ixtiyoriy turdagi MBni loyihalashtirishning birinchi bosqichdagi predmet
sohasini tahlil qilish bo’lib, u axborot tuzilmasini (kontseptual sxemalar) tuzish
bilan yakunlanadi. Bu bosqichda foydalanuvchining so’rovlari tahlil qilinadi,
axborot ob’ektlari va uning xarakteristikalari tanlanadi, hamda o’tkazilgan tahlil
12](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_12.png)
![asosida predmet sohasi tuzilmalashtiriladi. Predmet sohasini tahlil qilishni uch
bosqichga bo’lish maqsadga muvofiqdir:
kontseptual talablar va axborot ehtiyojlarini tahlil qilish;
axborot ob’ektlari va ular orasidagi aloqalarni aniqlash;
predmet sohasining kontseptual modelini qurish va MBni kontseptual
sxemasini loyihalashtirish.
Kontseptual talablar va axborot extiyojlarini tahlil qilishda quyidagi
masalalarni hal qilish kerak:
foydalanuvchilarning MBga bo’lgan talablarini tahlil qilish;
MBdan o’rin olishi lozim bo’lgan axborotlarga ishlov berish bo’yicha
mavjud masalalarini aniqlash;
kelajakda hal qilinishi lozim bo’lgan masalalarni aniqlash;
tahlil natijalarini hujjatlashtirish.
13](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_13.png)
![2.2. MBBT da jadvallar,so’rovlar,formalar va hisobotlar bilan ishlash.
Ma’lumot bazasi (MB) buyurtmachisi bilan birgalikda , ma’lumot bazasiga
so‘rovlar tizimini ishlab chiqish zarur. Ishlab chiqilgan so‘rovlar tizimi relevant
yaratilgan Mohiyat aloqa modeliga va buyurtmachini talablarini maksimal darajada
qondirishi kerak . Agar buyurtmachini qo‘ygan talablariga qurilgan mohiyat aloqa
modeli so‘rovlar tizimiga , uni to‘la javob bermasa, unda predmet sohani
qushimcha o‘ranib chiqib, mohiyat aloqa modeli kerakli elnementlar ,
bog‘lanishlar va munosobatlar bilan to‘ldiriladi.
1. So‘rovlar tizimini ma’lumotlar bazasidan foydalanuvchiga beriladigan
axborot bo‘yicha standart va nostandart (reglamentlamagan) so‘rovlarga sinflanadi.
2. Ma’lumot bazasiga reglamentlanmagan so‘rovlar- shunday so‘rovlarki, ular
foydalanuvchilarni joriy ehtiyojlariga qarab , lekin qurilgan model imkoniyatlari
chegarasida va bu surovlarni unga relevantligini saqlagan xolda o‘zini ta’rifini
uzgartirish imkonini beradi.
"Omborxona" predmet sohasi uchun surovlar sistemasi
1. Omborxonada mavjud barcha materiallarni tashki tavsifini toping;
2. Materiallarni nomlarini va qabul qilish sanasini toping;
3. Omborxonada mavjud materiallar nomini toping;
4. Iste’molchilar va materiallar nomini toping;
5. Materiallarni olgan, omborxona nomlarini toping;
6.bir material uchun omborxona nomeru ularning kirim chiqimini toping;
7.№1 nomerli materiallar sonini va iste’molchini toping;
8. Vazni >100 bulgan materiallarni kirim va chiqim sonini toping;
9. S1 omborxonadagi materiallar nomini va ularni sonini aniklang;
10. Maksimal ogirlikka ega bulgan qizil rangli materiallarni nomini toping;
11. Eng engil vaznli detal uchun zarur bulgan materialga talab (son va
iste’molchi)ni toping;
12. 31.04 kunda kabul k.ilingan material nomerini toping;
14](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_14.png)
![13. P1 iste’molchiga zarur bulgan barcha materiallar saqlanadigan hamma
omborxonalarni toping;
14. Qizil rangli materiallar kerak bulgan barcha iste’molchilarni toping;
15. Vazni 40 dan katta bulgan talab kilingan mivdordagi materiallarni va ular
uchun barcha iste’molchilarni toping;
16. K1 va K2 materiallar saqlanaetgan barcha omborxonalarni toping;
17.31.04 sanada olingan materiallar zarur bulgan barcha iste’molchilarni
toping;
18. S1 raqamli omborxonadagi materiallar nomini va ularni mivdorini
aniqlang;
19. P1 iste’molchi zarur bulgan materiallarni umumii mikdorini aniqlang;
20. P1 iste’molchiga zarur bulgan materiallar umumii sonini toping;
21. Xar bir material va har bir omborxona uchun omborxona yangi xolatini
kuyidagi formula bilan hisoblang
22. kol = kol0 + kol1 - kol2
| | |
Qoldiq kirim chikim
23. bir material buiicha kirimlarni umumii sonini toping; bir omborxona va
har bir material uchun chik;imlarni umumii sonini toping;
24. Talab eng ko‘p miqdorda bo‘lgan materiallarni toping;
25. kirim munosabatiga tanlash quying
26.Omborxona joriy holatini uzgartiring (kirim va chikim hisobga olinsin);
27.Barcha munosabatlarda tanlashlarni olib tashlang;
28.har bir material uchun etishmaslikni hisoblang;
29. Oq materialni ortiqchasini hisoblang;
30. maksimal ortiklikka ega materiallarni tanlang;
31. K1 va K2 materiallar saqlanadigan barcha omborxonalarni kushimcha
munosabat yaratib toping.
15](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_15.png)
![2.3.MBBT tillari haqida ma’lumot.
SQL - kompyuter berilganlar bazasida saqlanuvchi ma’lumotlarni qayta
ishlash va o‘qish uchun muljallangan instrumentdir. SQL – bu strukturlashgan
so‘rovlar tilining (Structured Query Language) qisqartirilgan nomlanishidir. SQL
abbreviaturasi odatda “sikvel” deb o‘qiladi. Ba’zi xollarda, “ESKYUEL” talaffuzi
xam SQL abbreviaturasini o‘qishda ishlatiladi. Nomlanishidan ko‘rinib turibdiki,
SQL foydalanuvchining berilganlar bazasi bilan o‘zaro aloqasini tashkil etish
uchun qo‘llaniluvchi dasturlashtirish tilidir. Xaqiqatda esa SQL faqat relyasion deb
nomlanuvchi bir turdagi berilganlar bazasi bilan ishlaydi.
Hozirda bu til MBBT foydalanuvchilariga taqdim etayotgan barcha
funksional imkoniyatlari qo‘llanilmoqda. Bu imkoniyatlar quyidagilardir:
1. Ma’lumotlar strukturasini tuzish. SQL foydalanuvchilarga ma’lumotlar
strukturasini tuzish, o‘zgartirish xamda berilganlar bazasi elementlari o‘rtasida
aloqalarni o‘rnatish imkoniyatini beradi.
2. Ma’lumotlarni o‘qish. SQL foydalanuvchi yoki dasturga berilganlar
bazasida saqlanuvchi ma’lumotlarni o‘qish va ulardan foydalanish imkonini
beradi.
3. Ma’lumotlarni qayta ishlash. SQL foydalanuvchiga yoki dasturga
berilganlar bazasini o‘zgartirish, ya’ni unga yangi ma’lumotlar qo‘shish, mavjud
ma’lumotlarni o‘zgartirish va o‘chirish imkonini beradi.
4. Berilganlar bazasini ximoyalash. SQL yordamida ma’lumotlar bazasi
foydalanuvchilarini undagi ma’lumotlarni o‘qish va o‘zgartirish imkoniyatlarini
chegaralab qo‘yish mumkin. Bu orqali ruxsat berilmagan foydalanuvchilardan
axborotlar ximoyalanadi.
5. Ma’lumotlardan birgalikda foydalanish. SQL ma’lumotlardan birgalikda
foydalanishni koordinatsiya qiladi, bu esa paralel ishlayotgan foydalanuvchilar
birbirlariga xalaqit bermasdan berilganlar bazasidagi ma’lumotlardan
foydalanishlari imkonini beradi.
16](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_16.png)
![6. Ma’lumotlar yaxlitligini ta’minlash. SQL berilganlar bazasini yaxlitligini
ta’minlashga imkon beradi va unda noo‘rin o‘zgartirishlar qilishni oldini oladi.
MySQL ni faqat mSQL kamchiliklariga javob sifatida qarash noto‘g‘ridir.
Uning ixtirochisi Maykl Videnius (+ yana Monty sifatida ma’lum) shved
kompaniyasi TsX xodimi ma’lumotlar bazasi bilan 1979 yildan beri ishlaydi.
Yaqin paytgacha Videnius TsX da faqat dasturchi edi. 1979 yilda firma ichida
foydalanish uchun UNIREG nomli ma’lumotlar bazasini boshqarish vositasini
yaratdi. 1979 yildan so‘ng UNIREG bir necha tillarda yozildi va katta ma’lumotlar
bazalarini qo‘llash uchun kengaytirildi. Bitta dastur bajarilayotgan har bir jarayon
bu dastur nusxasi deyiladi, chunki xuddi o‘zgaruvchi nusxasi kabi xotiradan joy
oladi. 1994 yilda TsX WWW uchun Amaliy dasturlar yarata boshladi va bu
loyihani qo‘llashda UNIREG dan foydalandi. Baxtga qarshi, UNIREG katta
harajatlar talab qilgani uchun, undan veb-sahifalarni dinamik generatsiya qilish
uchun muvaffaqiyatli foydalanib bo‘lmadi. Va TsX shundan so‘ng SQL va mSQL
ga murojaat qildi Lekin o‘sha paytda mSQL faqat 1.x relizlari shaklida mavjud edi.
Yuqorida aytganimizdek mSQL 1.x versiyalari hech qanday indekslarni qo‘llamas
edi va shuning uchun UNIREG dan unumdorligi past edi.Videnius mSQL avtori s
Xyuz bilan bog‘landi va mSQL ni UNIREG dagi V+ ISAM qayta ishlovchisiga
ulash fikri Bilan qiziqtirmoqchi bo‘ldi. Lekin Xyuz shu paytga keldib mSQL 2
yaratish yo‘lida anchaga ketgan va indekslar Bilan ishlash vositalarini yaratgan
edi. TsX o‘z talablariga ko‘proq mos keluvchi ma’lumotlar bazalari serverini
yaratishga qaror qildi. TsX xodimlari Yangidan velosiped ixtiro qilib o‘tirmadilar.
Ular UNIREG ni asos qilib oldilar va soni oshib borayotgan o‘zga dasturchilar
utilitalaridan foydalandilar. O‘z tizimlari uchun boshida mSQL uchun yaratilgan
API bilan deyarli ustma-ust tushuvchi API yaratdilar. Natijada Yangi kengroq
imkoniyatga ega TsX ma’lumotlar bazasiga o‘tmoqchi bo‘lgan mSQL
foydalanuvchisi o‘z kodiga juda kam o‘zgartirish kiritishi talab qilinardi. Shu bilan
birga Yangi ma’lumotlar bazasi kodi to‘la original edi. 1995 yil may oyiga kelib
TsX kompaniya ichki talablarini qanoatlantiruvchi ma’lumotlar bazasi, - MySQL
1.0 ga ega edi. Firma biznes-partneri Detron HB dan David Aksmark (David
17](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_17.png)
![Axmark) TsX ga o‘z serverini Internetda ko‘rsatishni taklif qildi. Serverni
Internetda ko‘rsatishdan maqsad - birinchi bo‘lib Aladdin Peter Deych (Aladdin
Peter Deutsch) qo‘llagan biznes modelldan foydalanishdir. Natijada MySQLni
mSQL ga nisbatan «tekinroq» qiluvchi o‘ta moslashuvchan avtorlik huquqlari
olindi. Nomiga kelganda Videnius bu haqida shunday deydi: «Xozirgacha
noma’lum MySQL nomi qaerdan kelib chiqqani. TsX da asosiy kattalog, hamda
bibliotekalar va utilitalar ko‘p qismi bir necha o‘n yildan beri «mu» prefiksiga ega.
Shu bilan birga mening qizim (bir necha yilga kichik) ismi ham May (My).
Shuning uchun haligacha sir, bu ikki manbaning qaysi biri MySQL nomini
bergan».
18](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_18.png)
![Nazariy qism
3.1 “ BILIMLARNI NAZORAT QILUVCHI TIZIMLAR ” ma’lumotlar
bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish
" BILIMLARNI NAZORAT QILUVCHI TIZIMLAR Bo’limini"
ma'lumotlar bazasini ishlab chiqish
2.1 " BILIMLARNI NAZORAT QILUVCHI TIZIMLAR Bo’limini " mavzusini
tahlil qilish
"Bolim" ma'lumotlar bazasi berilgan bo’limlar, xodimlar mehnatining
dinamikasi, bo’limda ishash shartlari,.
Ushbu mavzu sohasida ob'ektlarning izini ajratish mumkin:
- BILIMLARNI NAZORAT QILUVCHI TIZIMLAR ( BILIMLARNI
NAZORAT QILUVCHI TIZIMLAR nomi, liki, logini)
-Bo’limi (Bo’lim nomi, Rahbari).
-Mijoz (To'liq ismi, mashinalar nomlari, Clientik turi,).
- BILIMLARNI NAZORAT QILUVCHI TIZIMLAR xodimlari. (hujjatlarni
yig'ish, (agar filialga so'rov yuborilsa) yordam berish).
Ob'ektlarning o'zlaridan tashqari, ular o'rtasida ham bog'liqlik mavjud.
Ob'ektlar o'rtasidagi munosabatlar - predmet sohasidagi ob'ektlarning aloqasi.
Mavzu maydoniga muvofiq tizim quyidagi xususiyatlarni hisobga olgan holda
quriladi:
- Mashinaning sifatiga javob berish.
- Clientning qanday mashina olishini aniqlash.
- xodim mijozga xizmat qiladi.
“ BILIMLARNI NAZORAT QILUVCHI TIZIMLAR ” – BILIMLARNI
NAZORAT QILUVCHI TIZIMLAR haqida ma’lumotni saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
id _ BILIMLARNI_NAZORAT
QILUVCHI_TIZIMLAR int(6) Kalit maydon
19](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_19.png)
![BILIMLARNI_NAZORAT
QILUVCHI_TIZIMLAR _name varchar(255) BILIMLARNI_NAZORAT
QILUVCHI_TIZIMLAR
nomi
BILIMLARNI_NAZORAT
QILUVCHI_TIZIMLAR _linki varchar(255) BILIMLARNI NAZORAT
QILUVCHI TIZIMLAR
kirib borish linki
BILIMLARNI_NAZORAT
QILUVCHI_TIZIMLAR_ Manege
r varchar(255) BILIMLARNI NAZORAT
QILUVCHI TIZIMLAR
ish boshqaruvchi
BILIMLARNI_NAZORAT
QILUVCHI_TIZIMLAR_logini varchar(255) BILIMLARNI_NAZORAT
QILUVCHI_TIZIMLARga
kirish logini
“ Bo’lim ” – Bo’lim haqida ma’lumotni saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
idBolim int(5) Kalit maydon
Bolim_Nomi varchar(60) Bo’lim nomi
“ Lavozim ” –jadvali
Maydon nomi Tipi Izoh
idLavozim int(11) Kalit maydon
LavozimName varchar(100) Lavozim Nomi
“ Employee ” –Xodimlar haqida ma’lumot saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
idEmployee int(5) Kalit maydon
Full_name varchar(45) F.I.O
Phone varchar(45) Telifoni
Position varchar(45) Lavozmi
EmployeeDate varchar(45) Ishchi kelgan vaqti
20](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_20.png)
![3.2 JADVALLARNING O’ZARO BOG’LANISHI
BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR va Bo’lim jadvallari n:1
bog’lanish turini hosil qilgan.
21](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_21.png)
![BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR va LAVOZİMİ n:1
bog’lanish jadvali
LAVOZIM va BO’LIM jadvallari 1:N bog’lanish
22](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_22.png)
![BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR va Xodim jadvallari n:1
bo’lanish
23](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_23.png)
![3.3. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va jadvallarga
ma’lumotlar kiritish
1-jadval. “ BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR ” jadvalini
CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR (
id BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR INT(11) NOT
NULL PRIMARY KEY,
BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR _name VARCHAR(55)
NOT NULL,
LoginiVARCHAR(55) NOT NULL,
Linki VARCHAR(15) NOT NULL
BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR _Adres VARCHAR(15)
NOT NULL
BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR _Meniger VARCHAR(15)
NOT NULL
);
2-jadval. “Xodim” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Hodim (
idHodim INT(11) NOT NULL PRIMARY KEY,
EmployeEFullName VARCHAR(45) NOT NULL,
EmployeeDate INT(10) NOT NULL,
24](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_24.png)
![EmployeeAdres Varchar(45) NOT NULL,
phone VARCHAR(45) NOT NULL,
);
4-jadval. “XIZMATLAR” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil
qilish
CREATE TABLE XIZMATLAR (
Id XIZMATLAR INT(11) NOT NULL PRIMARY KEY,
Xizmat Turi VARCHAR(20) NOT NULL,
XizmatNarxi INT(2) NOT NULL
);
5-jadval. “Bo’lim” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Bolim (
idBolimINT(11) NOT NULL PRIMARY KEY,
BolimNomi VARCHAR(45) NOT NULL,
);
6-jadval. “Lavozim” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Lavozim (
idLavozim INT(11) NOT NULL PRIMARY KEY,
LavozimNomi VARCHAR(45) NOT NULL,
);
7-jadval. “ BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR va BO’LIM
n:1 bog’lanish” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE BILIMLARNI_NAZORAT
QILUVCHI_TIZIMLAR _has_BO’LIM(
25](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_25.png)
![BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR _id GO’ZALLIK_SALONI
INT(4) NOT NULL PRIMARY KEY,
BO’LIM_idBO’LIM INT(3)) NOT NULL,
);
8-jadval. “ BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR va Bo’lim n:1
bog’lanish” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE BILIMLARNI_NAZORAT
QILUVCHI_TIZIMLAR _has_Bolim(
BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR Bolim INT(4) NOT NULL
PRIMARY KEY,
BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR _idSgifohona INT(3) NOT
NULL,
BO’LIM_idBO’LIM INT(3) NOT NULL,
)
3.4. SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shish
1-jadval. “ BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR ” jadvaliga
INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR VALUES(1,’ Shaxnoza
go’zallik saloni', 'Samarqand’, ’+998986987858’, 'Murodova Shaxnoza’,
’, shaxnoza@gmail,com',’shaxnoza_guzallik_saloni.uz’);
INSERT INTO BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR
VALUES(2,‘ Sharofat go’zallik saloni
',‘Samarqand’,’+998986574892’,’Sotvoldiyeva
Sharofat’,’sharofat@gmail.com’,’sharofat_guzallik_saloni.uz’ );
INSERT INTO BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR
VALUES(1,’Marjono go’zallik salon ', 'Nurobod’, ’+9989865835689’,
’Do’smurodova Marjona,
’, dusmurodova_marjona@gmail,com', '
dusmurodova_marjona_guzallik_saloni.uz’);
26](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_26.png)
![Xulosa
Hozirgi kunda Respublikamizda keng tarqalib borayotgan ish joylarini
avtomalashtirish va ish joylarida axborot kommunikatsiya vositalaridan keng
foydalanishga katta e’tibor berilmoqda.
Men ushbu “ BILIMLARNI NAZORAT QILUVCHI TIZIMLAR”
ma’lumotlar bazasini yaratish” mavzusidagi kurs ishimni bajarish davomida
ko`plab izlanishlar olib bordim. Jumladan, Xodimlarni oylik maoshini ishlab
chiqish bo`yicha yaratilgan ma’lumotlar bazasi bilan tanishib chiqdim. U yerda
kerakli ma’lumotlarni qanday olish haqida tassavvurga ega bo`ldim.
MB ni yaratish davomida dasturlash texnologiyasi bilan chuqurroq tanishib
chiqdim va chuqur malaka hosil qildim.
Shuningdek ma’lumotlar bazasi bilan ishlash, ularni oddiy va dinamik
usullarda tashkil qilish malakasini hosil qildim. Ma’lumotlar bazasini boshqarish
tizimlari bilan tanishib chiqdim va “ BILIMLARNI NAZORAT QILUVCHI
27](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_27.png)
![TIZIMLAR ma’lumotlar bazasini yaratish” ma’lumotlar bazasini bilan shuningdek
undagi turli xil so’rovlar orqali ishlar olib bordim.
Xulosa qilib shuni ta’kidlash mumkin, hozirgi fan-texnika xamda
informatsion texnologiyalarining yordamida avto servis ishlarini yanada qulay va
oson qilish mumkin.
BILIMLARNI NAZORAT QILUVCHI TIZIMLAR lar ishini
takomillashtirish va ish unumdorligini yuqori darajada oshirishga erishishimiz
mumkin ekan.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Karimov I.A. “Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va
yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir”. – T.,”Xalq so‘zi”,
2005- yil 29-yanvar.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Kompyuterlashtirishni yanada
rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish
to‘g‘risida”gi Farmoni (№PF-3080 30.05.2002 y.).
3. O‘zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi Qonuni.
(№563-11. № 560-II 11.12.2003 y.). 5. “Ma’lumotlar bazasini boshqarish
tizimlar” fani bo’yicha elektron o’quv qo’llanma, TATU FF.
4. Ayupov R.X., Ismoilov S.I., Azlarov A.X., “MS Access 2002 - ma’lumotlar
majmuasini boshqarish tizimi”(o’quv qo’llanma) Toshkent.: Toshkent
Moliya instituti, 2004.
28](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_28.png)
![5. Кодд Э.Ф., “Реляционная модель данных для больших совместно
используемых банков данных”. СУБД . 1995 г .
Internet saytlari
1. www.ictcouncil.gov.uz-Kompyuterlashtirishni rivojlantirish bo`yicha
Vazirlar Maxkamasi muvofiqlashtiruvchi Kengashining sayti.
2. www.ecsoman.edu.ru–Rossiya Federatsiyasi Oliy o`quv yurtlarida
o`qitilayotgan fanlar bo`yicha o`quv-uslubiy komplekslar.
3. http://www.voydod.uz/ - qidiruv tizimi.
4. ziyonet.uz–O`zbekistonning axborotlarni izlab topish tizimi.
5. http://ITPortal sayti.
29](/data/documents/9605317e-5716-41cf-814d-4b7c97eab0f4/page_29.png)
“BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR” ma’lumotlar bazasini Loyihalash MUNDARIJA I. KIRISH……………….…………………………………………….……..3 I.1 MBBT ni hozirgi kundagi ilm-fandagi o’rni…………..…………....….3 I.2 MBBT istiqbollari…….…………………………………………………...6 II. NAZARIY QISM……………………….………....................................9 2.1. Malumotlar bazasi haqida tushuncha………………………..................9 2.2. MBBT da jadvallar, so’rovlar, formalar va hisobotlar bilan ishlash……………………………………………………………………..……15 2.3. MBBT tillari haqida ma’lumot…………………..………………..……17 III. AMALIY QISM…………………………….........……………………...20 3.1. “BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish…………. ................20 3.2 JADVALLARNING O’ZARO BOG’LANISHI…… . . . . . . . . . .. ...........22 3.3. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va jadvallarga ma’lumotlar kiritish……………………….... . . . . . . . . . . . . . . .……………25 3.4. SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shis…………….25 IV. XULOSA……………………………………………………………...…..28 V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…….…………….……………...29 1
Kirish O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoniga asosan, Axborot texnologiyalari va kommunikastiyalarini rivojlantirish vazirligi tashkil etildi. Farmonning O’zAda keltirilgan matniga ko’ra, vazirlik O’zbekiston Aloqa, axborotlashtirish va telekommunikastiya texnologiyalari davlat qo’mitasi negizida tashkil etilgan.Yangi vazirlikning asosiy vazifalari va faoliyat yo’nalishlari sifatida quyidagilar belgilangan:axborot texnologiyalari va kommunikastiyalar soxasida, “elektron xukumat”ni joriy etishda yagona davlat siyosati amalga oshirilishini ta’minlash;aloqa va telekommunikastiyalar soxasidagi faoliyatni, shuningdek, radiochastotali spektrdan foydalanishni davlat yo’li bilan boshqarish, listenziyalash va nazorat qilish borasidagi funkstiyalarni amalga oshirish;Internet tarmog’ining milliy segmenti yanada shakllantirilishini ta’minlash;raqobatdosh dasturiy maxsulotlarning mamlakatimizda ishlab chiqarilishini va ichki bozorini xamda ularga ko’rsatiladigan xizmatlarni rivojlantirishga ko’maklashish;axborot xavfsizligini ta’minlash;zamonaviy kommunikastiya vositalari soxasida ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalarni, kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishni tashkil qilish;vazirlik faoliyati doirasiga kiruvchi boshqa yo’nalishlar bo’yicha xorijiy investistiyalarni jalb etish va boshqalar. “Gazeta.uz” ning qayd etishicha, Aloqa, axborotlashtirish va telekommunikastiya texnologiyalari davlat qo’mitasi 2012 yil 16 oktyabrida Aloqa va axborotlashtirish agentligi negizida tashkil etilgan edi. O’zAAA esa, o’z navbatida, 2002 yili Pochta va telekommunikastiyalar agentligi negizida, ushbu agentlik esa 1997 yili Aloqa vazirligi negizida tashkil etilgan edi. Aloqa vazirligining o’zi 1992 yilda tashkil etilgan. Biz dasturchilar uchun bu qarorlar juda muhim qarorlardan biri bo’ldi. 2013- yildan 2020-yilgacha Elektron hukumat tizimiga o’tilish talab qilinmoqda. Shuning uchun axborot tizimlariga o’tilishga kata ahamiyat berilmoqda.Yangi o’quv yurtlari va yangi fakultetlar ochilmoqda. Dunyo globallashib borgani sari 2
axborot tehnalogiyalarga bo’lgan talab ortib bormoqda. O’zbekiston ham rivojlangan davlatlar qatoriga kirib bormoqda. Bunda esa yoshlarni ongini saviyasini oshirish va zamon talablariga mos ravishda kadrlarni tayyorlash davlatimiz taraqiyotini rivojlanishiga sabab bo’ladi. Mamlakatimizda axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish jarayoni izchil davom ettirib kelinmoqda. Eng avvalo, O‘zbekistonda mazkur sohani tartibga soluvchi mukammal qonunchilik bazasi yaratilganini alohida ta'kidlash joiz. Shu bilan birga, bugun dunyoda shiddat bilan kechayotgan globallashuv sharoitida AKT sohasining keskin taraqqiy etib borishi kuzatilayotganligi, ilg‘or davlatlarning ushbu soha rivojiga alohida e'tibor qaratayotgani bejiz emas. Darhaqiqat, hozirgi davrda AKT orqali uzatiladigan axborot jamiyat rivojining eng muhim shartlaridan biri bo‘lib qoldi. U ishlab chiqarish resursi, insonlar orasidagi aloqani ta'minlovchi qudratli vositaga aylandi. Shu bois, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, umuman, jamiyatning axborot uzatish tezligi hamda sifatiga bo‘lgan talablari kun sayin ortib bormoqda. AKT sohasini jadal sur'atlar bilan taraqqiy ettirish O‘zbekiston iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan tarkibiy o‘zgarishlar hamda iqtisodiy islohotlarning bosh yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Chunki bu yo‘nalish nafaqat respublikani axborotlashgan jamiyatga aylantirish uchun xizmat qiladi, balki mamlakatimiz iqtisodiyotini jadal sur'atlar bilan rivojlantirishda o‘ziga xos yetakchi tarmoq — «lokomotiv» rolini o‘ynaydi.Dasturiy vazifalardan kelib chiqib, mamlakatimizda komputer va axborot texnologiyalari, telekommunikatsiya va ma'lumot uzatish tarmoqlarini, internet xizmatlarini rivojlantirish va zamonaviylashtirish, ularni dunyo standartlari darajasiga yetkazish maqsadida keng ko‘lamli islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Albatta, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida bo‘lgani kabi axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish, o‘z navbatida, ushbu sohaning huquqiy asosini shakllantirish va takomillashtirib borishni taqozo etadi. Shuning uchun ham mamlakatimizda mazkur sohada samarali huquqiy mexanizmlarni yanada takomillashtirishga jiddiy e'tibor qaratilmoqda. O‘tgan davr mobaynida sohani yanada rivojlantirishga qaratilgan 3
11ta qonun, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 3ta farmoni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti hamda Vazirlar Mahkamasining 40dan ortiq qarorlari va 300dan ortiq idoraviy qonunosti hujjatlari qabul qilindi. Mustaqillik yillarida yaratilgan keng huquqiy maydon mamlakatimizda siyosiy modernizatsiya jarayonlarida tobora muhim ahamiyat kasb etib borayotgan axborotkommunikatsiya texnologiyalarining jadal sur'atlarda rivojlanishi yo‘lida qulay imkoniyatlar yaratmoqda.Jamiyatni axborotlashtirish va axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini yanada rivojlantirish maqsadida 2003-2004 yillarda «elektron» qonunlar bloki qabul qilindi. Bular «Elektron raqamli imzo to‘g‘risida»gi, «Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida»gi va «Elektron tijorat to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonunlaridir. Mazkur qonun hujjatlarini ishlab chiqishda ushbu sohadagi xalqaro huquqiy me'yorlar hamda bir qator rivojlangan davlatlarning tajribalari ham atroflicha o‘rganilib, milliy qonunchiligimizga maqbul jihatlari uyg‘unlashtirildi. Ushbu qonunlarning qabul qilinishi va joylarda ularning ijrosi ta'minlanishi, o‘z navbatida, ish yuritish madaniyatining elektron ko‘rinishi shakllanishiga, masofa qisqarishiga, vaqt tejalishiga hamda iqtisodiy samaradorlikning oshishida muhim omil bo‘ldi. Mamlakatimizda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining jadal sur'atlarda rivojlanishi elektron hujjat aylanishi, elektron raqamli imzo, elektron tijorat, elektron to‘lovlar kabi yana bir qancha yangi xizmat turlarining shakllanishiga, jumladan, tadbirkorlarimizga masofadan turib dunyoning xohlagan mamlakatidan o‘ziga hamkor topish va tijorat ishlarini yuritishiga keng yo‘l ochdi. Mamlakatimiz milliy iqtisodiyotida yangi yo‘nalish hisoblangan mazkur tizimlarning tez sur'atlarda taraqqiy etishining yana bir omili — bu axborotkommunikatsiya texnologiyalarini raqamlashtirish darajasining ortishi, xususan, xalqaro axborot tarmoqlaridan foydalanishning umumiy tezligi o‘tgan yilga nisbatan 61 foizga oshib, bugungi kunda 7780 Mbit/s.ni tashkil etayotgani va ulardan foydalanish uchun qulay shart-sharoitlar yaratilganligidadir. Shuningdek, joriy yil boshida ma'lumotlar uzatish, jumladan, internetga ulanish bo‘yicha xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jalik subyektlarining soni 930 taga yetgan bo‘lsa, jamoaviy foydalanish 4
maskanlari 1063tani tashkil etdi.Xorijiy mamlakatlar tajribasidan ma'lumki, elektron tijoratning shiddat bilan rivojlanishiga internetdan foydalanuvchilar soni aholining 20-25 foizini tashkil etgandagina erishish mumkin. Bugungi kunda mamlakatimizda internetdan foydalanuvchilar soni 10 millionga yetgani elektron tijoratning kelgusidagi yorqin istiqbolidan darak berib turibdi. O‘zbekistonda elektron hujjatlarga huquqiy mavqe beruvchi «Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida»gi qonunning qabul qilinishi, shubhasiz, elektron hujjat aylanishi tizimini rivojlantirishga ko‘maklashib, davlat hokimiyatining turli idoralari o‘rtasidagi hujjat aylanishini avtomatlashtirishga qulay imkoniyat yaratmoqda. Elektron hujjat aylanishi tizimini joriy etish o‘zaro axborot almashinuvi darajasi va sifatini oshirishga, axborot izlash samaradorligi o‘sishiga, katta hajmdagi ma'lumotlar bilan ishlash va ulardan foydalanishga ko‘maklashib, qog‘ozli hujjat aylanishi ulushining kamayishiga yordam bermoqda. Ushbu qonun elektron hujjatning huquqiy maqomini va uning rekvizitlarini aniqlagan bo‘lib, elektron hujjat aylanishi ishtirokchilarini, elektron hujjatni olish, jo‘natish, ularni saqlash va muhofaza etish tartibini belgilab berdi. «Elektron raqamli imzo to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni elektron hujjatdagi elektron raqamli imzo va qog‘ozdagi shaxsiy imzo teng kuchga ega ekanligini ta'minlab berdi. Natijada yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan internet tarmog‘idan foydalangan holda kerak bo‘lgan barcha hisobot formalari va boshqa ma'lumotlarni elektron ravishda interaktiv holda olish hamda soliq va statistika hisobotlarini topshirish imkoniyatini yaratdi. Bu tizim kichik biznes va tadbirkorlik subyektlarining vaqtini tejash, davlat xizmatchilari bilan bevosita muloqot uchun navbat kutish yoki soliq hisobotlarini to‘ldirishdagi xato va kamchiliklarni tuzatishga emas, balki o‘z tadbirkorlik ishlarini rivojlantirishga sarf etishlariga imkon bermoqda.Shuningdek, mazkur qonunning qabul qilinishi va ijrosining ta'minlanishi natijasida respublikamizda 9ta elektron raqamli imzo kalitlarini ro‘yxatga olish markazlari tashkil etildi. Agar elektron raqamli imzo kalitlari soni 2006 yilda 93tani tashkil etgan bo‘lsa, hozirgi kunga kelib 300 mingtadan ortib ketdi.Shu bilan bir qatorda, mijozlarga yangi xizmat turlarini ko‘rsatishning huquqiy asoslari kafolatlab 5