logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Birlashgan Millatlar Tashkiloti faoliyatida Yaqin Sharq masalasi

Birlashgan Millatlar Tashkiloti faoliyatida Yaqin Sharq masalasi

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4826.4794921875 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Birlashgan Millatlar Tashkiloti faoliyatida Yaqin Sharq masalasi. Reja: I. Kirish. II. Asosiy qism: II.1. Birlashgan Millatlar Tashkiloti rezolyutsiyalarida Isroil va Falastin davlatining tashkil topish masalasi. II.2. Dunyo hamjamiyati uchun o`gay Falastin yoxud Falastin muxtoriyatining Birlashgan Millatlar Tashkilotida kuzatuvchi maqomini olishi. II.3. Isroilning BMTdagi faoliyati. II.4. Iroq-Quvayt munosabatlari va Iroq urushlariga Birlashgan Millatlar Tashkilotining munosabati. III. Xulosa. IV. Foydalanilgan adabiyotlar. 1 KIRISH Yaqin Sharq qariyb bir asrdan buyon haqiqiy nizolar uchog`i bo`lib kelmoqda. Bu hududdagi asosiy muammolardan biri Isroil va Falastin muammosi yoki Isroil va Arablar muammosi bugungi kungacha dunyo fonidan tushgan emas. Aynan ushbu mojaroni yechish maqsadida Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi (BMT BA) va BMT Xavfsizlik Kengashi (BMT XK) 1947 yil 29 noyabrida, 1948 yil 11 dekabrida, 1967 yil 22 noyabrida, 1969 yil 10 dekabrida va keyinchalik ko’plab rezolyusiyalar qabul qildi . Arab davlatlari va Isroil o‘rtasidagi   aloqalarning jiddiy keskinlashuv tarixi 1947 yilning 29 noyabr sanasiga borib taqaladi. BMTning maxsus qo‘mitasi Falastinda ikki davlat: ham arab, ham yahudiy davlatini tuzish   bo‘yicha qaror qabul qildi. 1948 yilning 14 may sanasida mustaqil Isroil davlati tashkil topgani e'lon qilindi, ammo Falastin arab davlati tuzilmay qoldi. Natijada bir qancha arab davlatlari Isroilga qarshi urush ochadi. Aynan shu voqealar fonida hozirga qadar hal qilinmay kelinayotgan arab– yahudiy nizosi yuzaga keladi. O‘tgan 70 yildan oshiq vaqt davomida olib borilgan urushlar, muzokaralarning hech qaysisi to‘laligicha tinchlik tiklanishiga olib kelmadi . O‘tgan 70 yil davomida o‘n minglab insonlarning qurbon bo‘lishiga olib kelgan bu nizo goh susayib, goh avj oladi, ammo hech qachon butkul to‘xtamaydi. Falastin jangarilari G‘azo sektoridan turib Isroil shaharlariga raketa zarbalari beradi, TsAXAL (Isroil mudofaa armiyasi) namoyishchilarni o‘ldiradi – bularning bari bugungi kunda, rasman jangovar harakatlar olib borilmayotgan vaqtda bo‘lib o‘tmoqda. AQSh, Rossiya, BMT har doimgidek bu holatdan tashvish bildiradi, maslahatlashuvlar o‘tkazadi, ammo Isroil va Falastin o‘rtasidagi mojaroga barham berilmaydi. 2 3 II. Asosiy qism: 2.1. Birlashgan Millatlar Tashkiloti rezolyutsiyalarida Isroil va Falastin davlatining tashkil topish masalasi. Falastin muammosi xalqaro hayotning keskin masalalaridan biri bo’lib qoldi. Uning keskinligi mandat tizimi davradagi turli kuchlarning o’zaro kurashi bilan bog’liq bo’lganligidir albatta. 1920 yildan boshlab Falastin zamini Buyuk Britaniyaning mandatli territoriyasi. Umuman olganda Angliya mustamlakachi ma’muriyatining jahon urushlari orasidagi siyosati, arab xalqi va sionistlar o’rtasidagi munosabatlarni o’ta keskinlashtirdi. Muammoning murakkab tomoni yana shunda ediki, yahudiylarning immigrasiyasi (ko’chib kelishi) yildan-yilga o’sib boraverdi. 20-yillarning oxirida arablar ommasining Britaniya ma’muriyati va yahudiylar kolonizasiyasiga qarshi chiqishlari qurolli qo’zg’olon darajasiga ko’tarildi. 1929, 1930-1933 yillardagi Falastin arablarining qurolli qo’zg’olonlari o’ta shiddatli bo’lgan. Harbiy kuch yordamida va ba’dabozlik orqali (qonun chiqaruvchi majlisni joriy etish, demokratik erkinliklarni kengaytirish, yahudiylar immigrasiyasini cheklash) Britaniya hokimiyati falastinliklarning qurolli qo’zg’olonlarini bostirishga muyassar bo’ldilar. 1936-1939 yillarda ham mustamlakachi ma’muriyatga qarshi navbatdagi qurolli qo’zg’olon Falastin jamiyatida kuchayib borayotgan keskinlikni yana bir karra namoyon etdi. Falastin arablari, Falastin zaminida milliy davlat barpo etish yo’lida ommaviy kurashga otlandi. London sarosimaga tushib qoldi. Vaziyatni o’rganish maqsadida Falastinda lord Pil boshchiligida qirol komissiyasi 1939 yilning oxirida ish yuritgan edi. Komissiya mandat tizimining zaifligini ta’kidlashga majbur bo’lgan. Mandat tizimi bekor qilinadigan bo’lsa, uning o’rnida xalqaro maqomga ega bo’lgan bir qancha hududlar tashkil topishi maqsadga muvofiq bo’lardi, deb xulosa chiqargan Pil komissiyasi. 4 Pil komissiyasi bergan bu taklif Falastin arablarini qayta qurolli chiqishlarga undadi. Sionistlarni ham Pil komissiyasi ilgari surgan taklif aslo qondirmagan, chunki ular Falastin o’lkasida yahudiy davlati barpo etish maqsadida edilar. 1939 yilning fevral oyida Angliya hukumati «doira stoli» konferensiyasini chaqirdi. Konferensiyada Falastin arablarining turli siyosiy partiyalarning yetakchilari Misr, Iroq, Saudiya Arabistoni, Yaman, Transiordaniya va Yahudiy agentligining vakillari ishtirok etdilar. Falastin hududida uzog’i bilan 10 yil mobaynida yagona arab-yahudiy davlati barpo etish rejasini taqdim etdi. Ushbu rejada yahudiylarning immigrasiyasini qisqartirish ularga yerni sotib olishda cheklovchi choralarni joriy etish nazarda tutilgan. Lekin bu taklifni ham tomonlar, ya’ni arablar va yahudiylar rad etishlari muqarrar edi, chunki ularning pozisiyalari keskin qarama-qarshilikni aks etardi. «Doira stoli» konferensiyasi natijasiz tugaganidan keyin Angliya hukumati «Oq kitob» yoki «Makdonald memorandumi» deb atalmish hujjatda yana bir rejasini keltiradi. Unga muvofiq yahudiy agentligiga 5 yil davomida yahudiylarning cheklangan soni Falastinga ko’chib keltirish huquqi berldi. Ushbu muddat o’tganidan so’ng yahudiylarning keyingi immigrasiyasi qayta muhokama qilinishi kerak bo’lgan. Ammo inglizlarning bu rejasi ham arablar va yahudiylar tomonidan qat’iyan rad etildi. Shu bilan birga sionistlar katta moliya-iqtisodiy, harbiy-siyosiy va tashkiliy imkoniyatlarga ega bo’lgan holda Falastin hududida yahudiylar davlati barpo etish yo’liga kirishadi. 1942 yil may oyida «Biltmor» mehmonxonasida (Nyu-York) sionistlarning navbatdan tashqari konferensiyasi dastur qabul qildi. Unda «Falastinning eshiklari yahudiy immigrantlari uchun ochiq immigrasiyaning amalga oshirilishi nazorati yahudiy agentligiga yuklatiladi. Agentlik o’lkadagi yerlarni o’zlashtirish huquqiga ega bo’ladi. Falastin yahudiylar hamdo’stligiga va yangi demokratik jahonning qismiga aylanishi kerak» degan fikrlar qayd qlingan. 1945 yil mayida yahudiy agentligi o’zining talablarini, Britaniya ma’muriyatiga, quyidagicha bildirgan: «1) Falastinda yagona va bo’linmas yahudiy davlatini barpo etish to’g’risidagi qarorga kelishni; 2) immigrasiyani amalga oshirish nazorati yahudiy agentligi qo’liga 5 topshirishni; 3) dastlabki bir million nafar immigrantlarni joylashtirish uchun xalqaro kredit (qarz) ajratishni». Falastin arablari o’zining milliy davdatini qurish jarayonida ichki nizov a qiyinchiliklarga ham duch keldi. 30-yillarda Transiordaniya amiri Abdulloh «Buyuk Suriya» birlashgan arab davlatini barpo etish tashabbusi bilan chiqqan edi. «Buyuk Suriya» davlati Suriya, Livan, Transiordaniya va Falastinning ma’lum qismidan iborat bo’lib, uning taxtida Transiordaniya amiri bo’lmog’i lozim edi. Shu o’rinda savollar tug’ilishi mumkin. Kimga kerak sun’iy davlatning tashkil topishi? Kimning manfaatini ko’zlagan amir Abdullohning tashabbusi? O’z- o’zidan ko’rinib turibdi-ki, Iordaniyadagi Xoshimiylar xonadoni «Buyuk Suriya» birlashgan monarxiyasida hukmron sulolaga aylanishi, butun arab dunyosida ularga yetakchilikni ta’minlagan bo’lar edi. «Buyuk Suriya» davlatining vujudga kelishi, sionistlarning Falastinda yahudiy davlatini barpo etish rejalariga zarba bo’ladi degan fikrning ham muallifi amir Abdulloh bo’lgan. Ammo ushbu rejaning bitta kamchiligi shu bo’lgan-ki, unda Falastin arablarining xohish va irodasi, ya’ni mustaqil davlatning sohibi bo’lish istaklari inkor etilardi. 1943 yilda arab mamlakatlarida Arab Davlatlari Ligasi barpo etish to’g’risida gap borganda Iroq bosh vaziri Nuri Said arablar birligini erishish rejasini taqdim etgan edi. Tarixda bu reja «Saodatli yarim oy» nomi bilan ma’lum bo’ldi. Nuri Said rejasi Xoshimiylar sulolasining manfaatini ko’zlab, Abdullohning «Buyuk Suriya»sini qo’llagan va qolaversa yanada rivojlantirgan. Iroq bosh vazirining taklifiga muvofiq barpo etiladigan Arab davlatlari ittifoqi tarkibida «Buyuk Suriya» (Suriya, Livan, Transiordaniya va Falastinning bir qismi) va Iroq arab ittifoqi tarkibiga boshqa arab davlatlari kirishi mumkin bo’lgan. Bunday ittifoqda Iroq Xoshimiylari yetakchi rolni o’ynab arab dunyosida ustunlikni o’z qo’llariga olishi muqarrar edi. Ammo yuqorida ko’rsatilgan rejalar amalga oshmadi. Misr, Saudiya Arabistoni, Livan, Suriya va Iroqda qirol Abdulloh va Nuri Said tuzgan rejalarga qarshilik ko’rsatgan kuchlar o’z ustunligini namoyon etdi. 6 «Buyuk Suriya» va «Saodatli yarim oy» rejalarida Falastin arablarining taqdiriga befarq qaralgan, ularning mustaqil, erkin davlat tuzim yo’lidagi talabi va kurashi inkor etilgan. 30-yillarning ikkinchi yarmida Falastin zaminida kurashning kuchayishi, bu yerdagi siyosiy partiyalarining faollashuvi 1936 yilda Oliy arab qo’mitasi deb atalmish tashkilotning paydo bo’lishiga sabab bo’lib qoldi. Falastinning 6 (olti) siyosiy partiyasi Oliy arab qo’mitasining tarkibiga kirdi. Bu davrda qo’mitaning asosiy shiori sionistlar kolonizasiyasiga qarshilik ko’rsatish va Falastinning mustaqilligini qo’lga kiritish kabi chaqiriqlardan iborat bo’lgan. Oliy arab qo’mitasi mandat tizimini yo’q qilinishini talab qilishi bilan 1937 yilda qonundan tashqari deb e’lon qilindi, uning rahbarlari qamoqqa olindi. Faqat 1942 yilda Oliy arab qo’mitasi qayta tiklandi. Aytish joizdir-ki, Oliy arab qo’mitasi boshida Falastinning ko’zga ko’ringan yuqori martabali oilalar vakillari turar edi. Bu arboblar (Xusayni, Nashashibi, Hadi, Dajni va boshqalar) Usmonli imperiyasi davrida ham Falastin viloyatida alohida maqyeiga ega bo’lib, oddiy falastinlik arablar orasida ma’lum ta’sir ko’rsatib turar edi. Ammo urush va urushdan keyingi dastlabki yillarda Oliy arab qo’mitasining rahbariyati o’zining faoliyatida ko’proq ingliz ma’muriyati bilan kelishib ish yuritishni afzal ko’rgan. Hatto Oliy arab qo’mita rahbariyati Britaniyaning Falastindagi vakolatini ma’lum vaqt ichida saqlanishiga qarshilik ko’rsatmasligini bildirgan. Ikkinchi jahon urushining oxirlarida AQSh hukumati ham Yaqin Sharq va ayniqsa Falastinga o’z qiziqishini namoyon etadigan bo’ldi. 1945 yil avgustida prezident G.Trumen Falastin hududiga 100 ming yahudiylarni ko’chib kelishiga ruxsat berishni Angliya hukumatidan so’ragan edi. Ingliz hukumati Trumenning taklifini qabul qilmadi, chunki aks holda Britaniya ma’muriyati va Falastin arablari o’rtasida munosabatlar keskinlashib vaziyat yanada og’irlashardi. Lekin K.Ettli hukumati, Falastin muammosi chigallashib borayotganini sezib ingliz-amerika komissiyasining tuzilishiga ruxsat beradi. Komissiyaning vazifasi Falastindagi vaziyatni o’rganib real xulosa va tavsiya berishdan iborat edi. Komissiya tavsiyalari 1946 yil may oyida nashr etildi va ularga binoan mandatli tizim 7 uzaytirilishi, yahudiy immigrantlarning Falastinga kirishi cheklantirilishi, yahudiylarga yer sotishga ta’qiqlovchi qoidani bekor qilinishi lozim edi. Angliya- Amerika komissiyasining Falastin muammosi bo’yicha tavsiyalari arablarni ham sionistlarni qondirmadi. Unda London yana bir urinishni amalga oshirmoqchi bo’lib «Bevin rejasi»ni ilgari surdi. «Bevin rejasi»ga muvofiq arab va yahudiy aholisiga muxtoriyat berilishi, Britaniya komissariga esa milliy ozchilikni himoya qilish huquqi topshirilishi nazarga olingan edi. Ammo Angliyaning bu tashabbusini manfaatli tomonlar qo’llab-quvvatlamadi. Angliya diplomatiyasi nochorligidan foydalanib, Falastin masalasiga AQSh hukumati yana bir kara aralashib ko’rdi. 1946 yil oktyabr oyida prezident Trumen Falastinga 100 ming yahudiylarni ko’chirib keltirish masalasini London hukmron doiralari oldiga qo’ydi. Bu safar Vashington immigrantlarga bo’lajak moliyaviy yordamni o’z bo’yniga oladigan bo’ldi. Amerikaliklarning Yaqin Sharqda ta’siri kuchayishi Britaniya hukumatining rejasiga aslo kirmagan edi. Shuning uchun ham inglizlar prezident Trumenning taklifidan voz kechdi. Shu tariqa Angliya Falastin muammosini ko’rib chiqish uchun BMT Bosh Assambleyasi navbatdagi II sessiyasiga havola qilishga majbur bo’ldi. Arab mamlakatlari bu masala bo’yicha aniq va ravshan pozisiyada bo’lib, ular Falastin zaminida faqat mustaqil arab davlati barpo etilishining tarafdori edilar. 1947-yil fevral oyida Buyuk Britaniyaning iltimosiga binoan BMT Falastin masalasini ko`rib chiqishni boshladi. BRitaniya hukumati Falastin hududida zo`ravonliklar kuchayib borayotganligini hisobga olib, BMT Bosh Assambelyasida ko`rib chiqish, maxsus komissiya tuzishni so`radi. Birlashgan Mllatlar tashkiloti Bosh Assambelyasining birinchi navbatdan tashqari sessiyasi 1947-yil 28-aprelda o`z ishini boshladi. Buyuk Britaniyaning Birlashgan Millatlar Tashkilotidagi vakili Aleksandr Kadogan bu muammoni hal qilish ma’suliyatini mamlakat yolg`iz o`z zimmasiga olmaydi, dedi. 1 1 Bliznyakov R.A. Резолюция генарьной ассамблеи ООН № 181/II-"Будушее правительство Палестины" - Основа урегулирования Палесино-Израильского конфликта. 8 1947 yil 24 martida Arab Davlatlari Kengashining qabul qarorida aynan shu fikr o’z ifodasini topgan. 1947 yil 15 may kunida BMT sessiyasining yig’ilishida Falastin masalasini o’rganish uchun 11 davlat vakillaridan maxsus komissiya tuzildi. 1947 yil 6 sentyarida BMT Bosh Assambleyasining navbatdagi II sessiyasida maxsus komissiyaning ma’ruzasi eshitildi. Ma’ruza Falastin hududida ingliz mandati bekor qilinsin va bu o’lkada mustaqillik asoslari qaror topsin degan fikr hukmron bo’lgan. Biroq Falastinning kelajakdagi davlat tuzilmasi to’g’risida gap borganda komissiya a’zolari orasida yagona fikr bo’lmagan. Komissiya BMTning sessiyasiga ikki nafar rejasini taqdim etdi. Birinchi reja bo’yicha Falastin alohida arab va yahudiy davlatlariga bo’linishi, Quddus (Iyerusalim) shahri esa BMT nazoratidagi xalqaro maqomga sohib bo’lgan ma’muriy birlikka aylanishi nazarda tutilgan. Mazkur rejada Falastindagi ikki davlat va Quddus shahri iqtisodiy ittifoqqa bog’lanishi ham shart deb ko’rsatilgan. Ikkinchi rejada Falastin yagona federativ davlat bo’lib, uning poytaxti Quddus shahri deb qayd qilingan. Arab davlatlari va Oliy arab qo’mitasi ikala rejani ham rad etdi, chunki ular Falastinda faqat yagona arab davlatining barpo etilishiga ovoz berishga tayyor edilar. Biroq oradan 1,5 oy o’tgach, ya’ni 1947 yil 25 noyabrida Falastin bo’yicha tuzilgan maxsus qo’mita Falastin hududida ikki davlat barpo etilishi to’g’risidagi rejasini BMTning sessiyasiga havola etdi. 1947 yil 29 noyabrida sessiya ko’pchilik ovoz bilan ushbu rejani tasdiqladi. Shunday qilib, BMT Bosh Assambleyasining II sessiyasida Falastin muammosi bo’yicha maxsus 181 qaror qabul qildi. BMTning 181 qaroriga (rezolyusiyasiga) muvofiq sobiq mandatli Falastin territoriyasida ikki davlat tashkil topishi ko’zda tutilgan. 1. Yahudiy davlati – maydoni 14,1 ming kv.km., aholisi 100800 kishidan iborat. 2. Arab davlati – maydoni 11,1 kv.km., aholisi 758520 kishidan iborat. Bo’linish natijasida yahudiy davlatining maydoni sobiq Falastin hududining 56%, arab davlatining maydoni 43% to’g’ri kelgan. Undan tashqari 181 qaror asosida Quddus shahri (aholisi 205320 kishi, maydoni 1%ni tashkil etgan) xalqaro maqomga ega bo’lganligi ham diqqatga sazovordir. 9 1948 yilning 1 avgustigacha ingliz mandatining tugashi va qo’shinning chiqarilishi mo’ljallandi. 1948 yil 1 oktyabrdan kechikmasdan ikki davlatning mustaqilligi e’lon qilinishi shart deb topildi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi 181 qarori bilan Falastin hududida ikki davlat yahudiy (maydoni 14,1 ming kv.km., aholisi 1 mln. 8 ming kishi) va arab (maydoni 11,1 ming kv.km. aholisi 758,5 ming kishi) vujudga kelishi kerak edi. Undan tashqari muqaddas shaharlar bo’lmish Quddus va Viflim – xalqaro zona sifatida BMT nazorati ostiga o’tkazilishi ko’zda tutilgan. Bu shaharlarga 205 ming kishidan ziyod aholi yashagan va ular Falastinning 2% teng maydonini egallagan. Shu o’rinda yahudiy davlatiga ajratilgan territoriya Falastinning 56% egallanishi arab davlatiga ajratilgan maydon esa 42% ni tashkil qilganini aytib o’tish mumkin. Ma’lumki, arab davlatlari (ADL), Oliy arab qo’mitasi BMT 181 rezolyusiyasini tan olmadi. Ayni vaqtda sionistlar mazkur rezolyusiyani ma’qulladi va yahudiy davlatining poydevorini barpo etishga kirishdi. Lekin BMTning Falastin bo’yicha qabul qilgan tarixiy rezolyusiyasi afsuski bu zaminda tinchlik va barqarorlikni ta’minlagani yo’q. Aksincha Falastin arablari va yahudiylar orasida qonli to’qnashuvlar boshlanib ketdi. Yaxshi o’rgatilgan va qurollangan yahudiy harbiy dastalari katta miqyosdagi harbiy harakatlari natijasida, Falastin arablari qo’shni mamlakatlarga qochib ketishga majbur bo’ldi. Yaqinlashib kelayotgan urushga Britaniya hukumati aralashishni istamadi va o’z qo’shinini Falastin hududidan chiqara boshladi. Sionistlar jangovor drujinalari arab davlatiga ajratilgan yerlarni bosib olishga jadallik bilan kirishadi. Yaffa, Pida, Akra, Ramla, Beer-Sheva, Beysan kabi shaharlardagi aholi yahudiy harbiylari tomonidan haydab chiqarildi. BMTning 181 rezolyusiyasi qabul qilingandan so’ng Arab Davlatlari Ligasi siyosiy qo’mitasi Falastinning bo’linishiga yo’l qo’ymaslik uchun bir qancha choralarni amalga oshirdi. Shulardan biri ADL rahnamoligida Falastin ozodlik armiyasining tashkil topgani bo’ldi. Bu armiya Arab Davlatlari Ligasi tarkibida bo’lgan mamlakatlarning ko’ngillilaridan tuzilgan. 10 1948 yil yanvarida Falastin Ozodlik Armiyasi (FAO) Falastinga yuborildi (3 mingga yaqin ko’ngilliklar). O’z navbatida yahudiy harbiylari Falastin arablariga «saboq» berish maqsadida yana bir qotillikni amalga oshirdi. 1948 yil aprelida sionistlarning qo’shinlari arablarning Deyr-Yasin qishlog’iga yorib kirib himoyasiz qolgan 250 kishini qirib tashlagan. Sionistlar bo’lajak Isroil dalatining «hayotiy hududini» kengaytirish yo’lida hatto jinoyatga ham qo’l urdi. Lekin sionistlarning rahbariyati Deyr-Yasin voqyealariga ijobiy baho berib, uni qo’llab-quvvatladi. M.Begin («Irgun» tashkilotining rahbari. Shu tashkilotning jangovorlari Deyr- Yasin qishlog’idagi xunrezlikda ishtirok etgan.) shu o’rinda «Deyr-Yasin bo’lmaganda Isroil davlati barpo etilmas edi» degan fikr bildirgan. Arablarga hujum qilish jarayonida yahudiy qurolli kuchlari 13 nafar harbiy operasiyasining 8- arab davlatiga ajratilgan yerlarda amalga oshirgan. 1948 yil 14 may kunida Buyuk Britaniya hukumati o’zining Falastindagi mandatini barham topganligini rasman bildirdi. Ertasi kuni, 1948 yil 15 mayida yahudiy muvaqqat hukumati Isroil davlati tashkil topgani to’g’risida rasmiy bayonot e’lon qildi. Tel-Aviv Isroilning poytaxti bo’ldi. 1948 yil 17 mayida SSSR va AQSh Isroilni tan oldi. 1948 yil 15 mayida Isroil davlati tashkil topgani e’lon qilinishi bilan Misr samolyotlari Tell-Avivni bombardimon qilishdi, beshta arab davlatlarining qo’shinlari (Misr, Suriya, Livan, Iordaniya, Saudiya Arabistoni) Falastin territoriyasiga bostirib kirdi. Shu tariqa birinchi arab-isroil urushi boshlanib ketdi. Tarixda bu urush Falastin urushi deb atalgan. Urush uch bosqichda bo’lib o’tgan. Birinchi bosqich: 1948 yil 15 may – 1948 yil 11 iyun. Urushning birinchi bosqichida harbiy ustunlik dastlab arablarning tomonida bo’ldi. May oyining oxirida Arab legioni (alohida tuzilgan harbiy dasta) Falastinning markaziy qismini, Quddusning eski qismini, Iyerixon va Ramalaxni egalladi. Iroq qo’shinlari Nablus, Jenin, Tul Karam, misrliklar esa Beer-Shevuni ishg’ol qilganlar. BMT Havfsizlik Kengashining talabiga binoan harbiy harakatlar to’xtatildi. Arab davlatlari qo’shinlari Falastinga bostirib kirishidan maqsad BMTning 181 rezolyusiyasini amalga oshirishga yo’l qo’ymaslik edi. Ushbu maqsad Falastin zaminida yagona 11 mustaqil arab davlati barpo etish dasturidan kelib chiqqan. Biroq Transiordaniya qiroli Abdulloh, arab ligasini nazoratga olgan markaziy Falastinni, Iordaniyaga qo’shib olish ruxsati uchun bir qator arab davlatlariga tashrif buyurdi. Lekin Iordaniya monarxi rad javobini oldi. O’sha vaqtni o’zida BMTning Falastindagi vakili F.Bernadott vujudga kelgan inqirozni bartaraf etish rejasini taqdim etdi. F.Bernadott taklifiga binoan, Transiordaniya va mandatli Falastin iqtisodiy ittifoqqa birlashishi, unda Isroil va arab davlatining manfaati markaziy kengash tomonidan himoya qilinishi nazarda tutilgan. F.Bernadott rejasiga muvofiq Negev sahrosi arab davlati tarkibiga kirishi, Galleya (Iso payg’ambar targ’ibot qilgan viloyat) Isroilning qismiga aylanishi kerak bo’lgan. Va nihoyatda shvesiyalik diplomatning fikricha Quddus arab davlati tarkibiga kiritilishi lozim bo’lgan. F.Bernadott rejasi tomonlarni va ayniqsa Isroilni qoniqtirmadi. Urush qayta boshlandi. Ikkinchi bosqich: 1948 yil 8-18 iyul. Bir necha kunlar ichida Isroil qo’shinlari Galileyadagi 300 kv. mil maydondan tashqari Falastinning butun shimolini ishg’ol etdi. 18 iyulda harbiy harakatlarda ikkinchi tanaffus kuchga kirdi. F.Bernadott yangi takliflarni ilgari surdi: arab qochoqlarini vataniga qaytarish; Quddusdagi yahudiylar jamoatiga muxtoriyat berish. Isroil bu takliflarni ham rad etdi, uning armiyasi ayni vaqtda arab davlatiga ajratilgan zaminlar ustidan nazorat o’tnatgan edi. 1948 yil 17 sentyabrida yahudiylarning «Shtern» tashkiloti terroristi tomonidan F.Bernadott o’ldirildi. Uchinchi bosqich: 1948 yil 15 oktyabr – 1949 yil 7 yanvar. Isroil qo’shinlari Negev sahrosi va Falluj shahrida joylashgan misrlik qo’shinlarga qahshatgich zarba berib, ularni G’azo sektoriga chekintirdi. Keyinroq isroilliklar Negev sahrosida hujumni rivojlantirib Misr hududidagi yorib kirdi. Misr armiyasi og’ir mag’lubiyatga duchor bo’ldi. 1948 yil oktyabr oyning oxirida Isroil armiyasi Livan territoriyasiga bostirib kirdi. Endilikda arab legioni qo’lida qolgan hududlar atrofida ham havf-xatar tug’ildi. Ana shu yerlarni yo’qotishdan havfsiragan 12 Iordaniya monarxi ham harbiy harakatlarni to’xtatishga shoshildi. 1949 yil 7 yanvarida Falastin urushi barham topdi. 1949 yil yanvr oyining oxirida Buyuk Britaniya Isroil davlatini rasman tan oldi. Isroil va mag’lub bo’lgan arab davlatlari o’rtasida vaqtinchalik sulh bitimlri imzolandi. 1949 yil 24 fevralida Isroil-Misr 1949 yil 23 martida Isroil – Livan 1949 yil 3 aprelida isroil – Iordaniya 1949 yil 20 iyulida isroil – Suriya o’rtalarida vaqtinchalik sulh bitimi imzolandi. Qolgan arab davlatlari bitim imzolashda ishtirok etgan emas. Bu bitimlar vaqtinchalik xarakterga ega bo’lgani uchun ham hududiy bahslarga aslo chek qo’ygani yo’q. Falastin urushida mag’lubiyatga uchragan arab davlatlari o’zlari uchun bir qator xulosa va saboqlar chiqarishga majbur bo’ldilar. Birinchi navbatda, urush arab davlatlari (ADL) o’rtasida harbiy-siyosiy hamjihatlik yetishmaganini yaqqol isbotlab bergan edi. Shuning uchun bo’lsa kerak 1949 yil 30 oktyabrida ADL siyosiy qo’mitasi arab davlatlari kollektiv havfsizlik shartnomasini ishlab chiqarish to’g’risida qaror qabul qildi. 1950 yil 13 aprelida arab davlatlari kollektiv havfsizligi Paktining loyihasi ADL kengashi tomonidan tasdiqlandi. 1950 yil 17 iyunida Pakt kuchga kirdi. Ushbu shartnomada Misr, Suriya, Livan, Saudiya Arabistoni va Yaman rahbarlarining imzolari chekilgan. Arab davlatlarining aksariyati Isroil bilan bo’ladigan munosabatlarda tan olmaslik tomoyilini ilgari surmoqchi bo’ldilar. Arablar va yahudiylar o’rtasida tinchlik bitimi imzolash ta’qiqlandi. 1950 yil 1 aprelida ADL kengashining yig’ilishida qabul qilgan rezolyusiyasida har bir arab davlatiga Isroil bilan muzokaralar olib borish sulh tuzish, siyosiy, iqtisodiy va harbiy bitimda bo’lish qat’iyan mann etilgan. Qaysi-ki, davlat bu rezolyusiyani inkor etadigan bo’lsa, u darhol liga nizomining 18- moddasiga muvofiq ADL tarkibidan chiqarilishi shart bo’lgan. 1950 yil 13 13 aprelida, ya’ni ikki hafta o’tgach, ADL kengashining navbatdagi rezolyusiyasi qabul qilindi. Unda Isroil bilan qandaydir munosabatlar o’rnatmoqchi bo’lgan arab davlatiga nisbatan qo’shimcha qat’iy choralar ko’rish nazarda tutilgan. O’sha choralar ichida bunday arab davlati bilan siyosiy va konsullik munosabatlarni to’xtatish, savdo-iqtisodiy va moliyaviy aloqalarni uzib tashlashi ham diqqatga sazovordir. O’z navbatida arab dunyosining qurshovida qolgan Isroil o’z qo’shinlariga nisbatan o’ziga xos tashqi siyosatni ilgari surdi. Isroil qanday bo’lmasin arablar qo’llagan tan olmaslik siyosatni bartaraf etmog’i lozim edi. Sionist rahbarlari orasida bunga faqatgina yahudiylarning harbiy ustunligi orqali erishish mumkin degan fikrlar hukm surardi. Shuning uchun ham Isroil jadallik bilan a’zo darajada o’rgantilgan va qurollangan zamonaviy armiyani bunyodga keltira boshladi. Aytish joiz-ki, Isroil 50-yillarning birinchi yarmida arablarning tan olmaslik siyosatiga va ularning hamjihatligiga zarba berish maqsadida qator harbiy to’qnashuvlarning sababchisi bo’lgan. Ammo Isroilning ichki ahvoli 40-yillarning oxiri va 50- yillarning boshlarida ancha murakkab bo’lgan. Bunga sabab birinchi navbatda 1948-1949 yillardagi Falastin urushi bo’lsa, keyinchalik yahudiylarning ommaviy ravishda ko’chib kelgani bo’ldi. 1948 yil Isroilga 100 ming kishi ko’chib kelgan bo’lsa, 1949 yil 240 ming 1950 yil 170 ming, 1951 yil 175 ming kishi ko’chib keldi. Shunday qilib 1948-1951 yillar orasida, ya’ni uch yarim davomida repatriantlar soni 685 ming kishini tashkil etdi. Ko’chib kelgan yahudiylarning yarim Yevropa davlatlari qolgan yarmi esa sharq jamoalarining vakillari bo’lgan. O’sha yillarda dastlab Chexoslovakiya, Bolgariya, Yugoslaviya, keyinroq Polsha, Ruminiya va Vengriyadan yahudiylarning ko’chib kelishi ommaviy tus oldi. Minglab yahudiylarning Yaqin Sharq va Shimoliy Afrikadan, ya’ni Turkiya, Eron, Marokkash, Tunis, Jazoir va Liviyadan ko’chib kelgani ham diqqatga sazovordir. Albatta shuncha repatriantlarni joylashtirish, endi tashkil topayotgan buning ustiga dushmanlik kayfiyatida bo’lgan arab qurshovida bo’lgan davlatda 14 o’ta mushkul edi. Biroq yosh davlat dastlabki qiyinchiliklarni yengib dastlabki zafarlarni qo’lga kiritdi. 1949 yil 16 fevralida X.Veysman Isroilning birinchi prezidenti sifatida saylangan bo’lsa, D.Ben-Gurion esa 1949 yil 10 martida bosh vazir lavozimiga tasdiqlandi. Isroil davlatining oliy organi parlamenti – Knesset o’zining birinchi yig’ilishini 1949 yil 16 fevralida Quddus shahrida amalga oshirdi. 15 2.2. Dunyo hamjamiyati uchun o`gay Falastin yoxud Falastin muxtoriyatining Birlashgan Millatlar Tashkilotida kuzatuvchi maqomini olishi. Falastin mustaqilligini dunyoning 138 ta davlati tan olgan. Jumladan, Osiyo va Afrikaning qariyb barcha davlatlari, shuningdek sobiq ittifoq respublikalari (Latviya, Litva va Estoniyadan tashqari) va Sharqiy Yevropa davlatlari. AQSh, Kanada, Meksika, Avstraliya, Britaniya, Fransiya, Ispaniya, Portugaliya, Italiya va G‘arbiy Yevropadagi boshqa davlatlar tan olmagan. Ana shu joyda AQSh boshchiligidagi G‘arb davlatlari Falastinga nisbatan ikki xil siyosat olib borayotgani oydinlashadi. Ya’ni bir tomondan Yaqin Sharqda tinchlik o‘rnatilishini xohlashlarini aytishadi. Ikkinchi tomondan Falastinning mustaqilligini tan olishmaydi. Arab davlatining o‘z chegaralariga ega bo‘lishini, BMTga to‘laqonli a’zo bo‘lishini umuman xohlashmaydi. Bugun Falastin BMTda faqat kuzatuvchi maqomiga ega. Falastin mustaqilligini tan olgan davlatlar agar u BMTga to‘laqonli a’zo bo‘lsa va o‘z hududlariga egalik qilsa, Yaqin Sharqda uzoq kutilgan tinchlik o‘rnatiladi, degan fikrda. Uning mustaqilligini tan olmagan davlatlar esa aksincha, agar Falastin BMTga to‘laqonli a’zo bo‘lsa, mintaqada notinchlik battar keskinlashadi deb hisoblashadi. 2 2 G‘ayrat Yo‘ldosh “ Dunyo hamjamiyati uchun o‘gay Falastin – G‘arb davlatlarining arab davlatiga nisbatan qilayotgan ikkiyuzlamachiligi”., 2023 y . https://kun.uz/uz/14945824. 16 Yashil va Och yashil rangda Falastin mustaqilligini tan olgan, rangsiz tasvirlanganlar Falastin mustaqilligini tan olmagan davlatlar. E’tibor berilsa G‘arb davlatlari Falastin mustaqilligini tan olmaganini ko‘rish mumkin. Yuqorida aytib o`tilganiday 1947 yilda BMT rezolyutsiyasi bilan Falastin hududida ikkita arablar va yahudiylar davlatini tashkil etish haqidagi rezolyutsiya qabul qilingandan boshlab AQSh Isroilga har tomonlama iqtisodiy va harbiy yordam berib kelmoqda. AQSh eng avval Isroil davlati ma’muriyatini tuzishda, so‘ng armiya shakllantirishda va boshqa masalalarda yordam ko‘rsatadi. Keyinchalik Arab-Isroil urushlarida harbiy yordam beradi. Jumladan, 1947-1949 yillarda, 1967 yilda va boshqa Arab-Isroil urushlarida AQSh Isroilga keng miqyosda harbiy yordam ko‘rsatadi. AQSh Isroilga keng ko‘lamda yordam berish bilan bir qatorda shu paytgacha Falastin mustaqilligini tan olmay kelmoqda. Falastin mustaqilligini nafaqat AQShning o‘zi balki uning yaqin ittifoqchilari bo‘lgan G‘arbiy Yevropa davlatlari, Kanada, Avstraliya va Meksika ham tan olmagan. AQSh Falastinga nisbatan qo‘llab kelayotgan noxolis siyosatini XXI asrda ham davom ettirmoqda. Bir necha yil avval YuNeSKO Falastinni o‘z safiga teng huquqli a’zo qilganda AQSh bu tashkilotdan chiqib ketdi. 2012 yilda BMT Falastinga kuzatuvchi maqomini berganda ham AQSh bunga qarshi chiqqan davlatlardan biri bo‘lgandi. 17 Falastinning BMT tarkibidagi tashkilotlar ishida qatnasha boshlashi tarixi 1970-yillarda boshlangan. 1974 yilda BMT maxsus rezolyutsiyasi qabul qilinadi va unga ko‘ra Falastin ozodlik tashkiloti BMT Bosh assambleyasida kuzatuvchi maqomini oladi. 1986 yil 2 aprel FOT BMT Bosh assambleyasida Osiyo davlatlari guruhining a’zosi bo‘ladi. Biroq bu statuslar Falastinning BMTda to‘laqonli a’zo bo‘lganini anglatmasdi. 1989 yilda Jazoir, Mavritaniya, Nigeriya va Senegal YuNeSKOga murojaat qilib, Falastinni mustaqil davlat sifatida o‘z safiga qabul qilishini so‘rashadi. Biroq o‘sha paytda YuNeSKO AQSh boshchiligidagi G‘arb davlatlarning bosimi ostida bu so‘rovni rad etadi. 1998 yilda BMT Bosh assambleyasi Falastin masalasida yangi rezolyutsiya qabul qiladi. Unda Falastinga Bosh assambleyadagi a’zolik bo‘yicha qo‘shimcha vakolatlar berish nazarda tutilgandi. Jumladan, Falastin vakillari Bosh assambleya yig‘inlarida to‘laqonli qatnashishi, qabul qilinadigan rezolyutsiyalarda hammuallif bo‘lishi, Yaqin 18 Sharqdagi muammolar muhokama qilinganda chiqishlar qilishi va boshqa vakolatlar ko‘zda tutilgandi. F alastin rahbari Mahmud Abbos BMT yig‘inida. Foto: Getty Images O‘shanda bu rezolyutsiyani dunyoning 124 ta davlati qo‘llab ovoz beradi. To‘rtta davlat – Isroil, AQSh, Marshall orollari va Mikroneziya qarshi chiqadi. Manashu rezolyutsiyadan so`ng BMT da Falasti buyicha yangi yo`l ochildi. 3 AQSh bir tomondan Falastinning BMTga to‘laqonli a’zo bo‘lishi mumkinligini gapirsa, ikkinchi tomondan buni umuman xohlamaydi. Jumladan, 2010 yilda AQSh prezidenti Barak Obama BMT Bosh assambleyasida so‘zlagan nutqida agar Arab-Isroil mojarosida kelishuvlarga erishilsa, bir yildan so‘ng Falastin BMTga to‘laqonli a’zo bo‘lishi mumkinligi haqida gapiradi. Biroq oradan bir yil o‘tgach, AQSh Falastin masalasida umuman teskari ish qiladi. Ya’ni 2011 yil sentabrda Falastin BMTga to‘laqonli a’zo bo‘lish uchun navbatdagi arizani 3 Bard Mitchell Б 26 Мифы и факты . Путеводитель по арвбо-израильскому конфликту :Митчелл Бард ; пер. [с англ.] А. КУРИЦКОГО — М. : Еврейское слово, 2007. 141-142 б. 19 topshiradi. Biroq AQSh bu masala Bosh assambleyada ko‘rib chiqiladigan bo‘lsa veto qo‘yishini ma’lum qiladi. O‘sha yili Falastin YuNeSKOning to‘laqonli a’zosi bo‘ladi. Oradan bir yil o‘tib, 2012 yil 29 noyabr kuni BMT Bosh assambleyasida Falastinni ushbu tashkilotga kuzatuvchi sifatida qabul qilish masalasi ovozga qo‘yiladi. Shunda 138 ta davlat Falastinni qo‘llab, 9 ta davlat qarshi ovoz beradi.Ular orasida AQSh ham bor edi.   41 ta davlat betaraf qoladi. Shu tariqa 1988 yilda o‘z mustaqilligini e’lon qilgan Falastin oradan 24 yil o‘tib, mutlaq ko‘pchilik ovoz bilan BMTda kuzatuvchi maqomiga ega bo‘ladi. Falastin BMTda kuzatuvchi maqomini qo‘lga kiritgach, oradan bir necha oy o‘tib, 2013 yil 5 yanvarda Mahmud Abbos Falastin ma’muriyati nomini Falastin davlati deb o‘zgartirish haqidagi farmonga imzo chekadi. 2011 yil 31 oktyabrda BMTning ta’lim, fan va madaniyat masalalari bo‘limi bo‘lgan YuNeSKO umumiy ovoz berish yo‘li bilan Falastinni o‘z a’zoligiga qabul qiladi. Bunga 107 davlat rozi, 52 davlat betaraf, 14 davlat qarshi bo‘ladi. AQSh, Isroil, Kanada, Germaniya, Avstraliya, Shvetsiya kabi davlatlar qarshi chiqqanlar tomonida edi. Sal avval bu masala kun tartibiga chiqqanda, AQSh agar Falastin tashkilot safiga qabul qilinsa, YuNeSKOga a’zolik badali to‘lamasligini bildiradi. Isroil Amerikaning bu ishini qo‘llab-quvvatlaydi. O‘sha paytlarda AQSh 20 tashkilot uchun yiliga 70 million dollar atrofida mablag‘ ajratar va bu tashkilot xarajatlarining taxminan 20 foizi degani edi. Shu o‘rinda savol tug‘iladi: Falastin YuNeSKOga to‘laqonli a’zo qilib olinsa, bundan AQSh manfaatlariga qanday zarar yetadi? Gap shundaki, YuNeSKO Isroilni Falastinning bir qismini bosib olgan bosqinchi davlat deb hisoblaydi va hozirgi kunda Isroil nazoratida bo‘lgan Quddus shahrining bir qismini ham Falastin hududi deb biladi. AQShga YuNeSKOning mana shu pozitsiyasi yoqmaydi va o‘zining Yaqin Sharqdagi eng yaqin ittifoqchisi bo‘lgan Isroilning tarafini olib, YuNeSKO bilan kelishmovchilikka bordi. YuNeSKO bosh qarorgohi. Foto: stock.adobe.com O‘shanda, ko‘pchilik AQSh YuNeSKOga pul berishni to‘xtatsa bu tashkilotda moliyaviy qiyinchilik yuz berishi va tashkilot AQShga yon berishini kutgandi. Ammo YuNeSKO yon berishni istamaydi va agar AQSh a’zolik badalini to‘lamasa, uni tashkilot ishlarida ovoz berish huquqidan mahrum qilishini e’lon qiladi. AQSh 2011 yildan YuNeSKOga a’zolik badalini to‘lashni to‘xtatdi. Tashkilot ham o‘z so‘zida turib AQShni ovoz berish huquqidan mahrum qiladi. Keyinchalik, kelishmovchilik shu darajaga yetdiki, YuNeSKOning o‘ziga yon 21 berishidan batamom umidini uzgan AQSh 2017 yilda bu tashkilot safidan chiqish haqida qaror qabul qildi. 2018 yil 31 dekabrdan boshlab AQSh YuNeSKO a’zoligidan rasman chiqib ketdi va shunchaki kuzatuvchi maqomida qoldi. Ma’lumot o‘rnida: AQSh 1984 yilda Reygan boshqaruvi davrida ham YuNeSKOni «AQShga qarshi xatti-harakatlar qilganlik»da ayblab, tashkilot safidan chiqqan va 2003 yilda qayta a’zo bo‘lgan edi. Voqealar rivojiga ko‘ra, YuNeSKO Falastinni o‘z safiga qo‘shib olishi, bundan norozi bo‘lgan AQShning bu tashkilotni moliyalashtirishni to‘xtatishi Barak Obama prezidentlik qilgan yillarga to‘g‘ri keladi. AQShning YuNeSKO a’zoligidan chiqib ketishi Donald Tramp prezidentlikka saylanganidan so‘ng sodir bo‘lgan. Bu shuni anglatadiki, AQShda kim va qaysi partiya vakili prezident bo‘lishidan qat’i nazar Amerikaning Falastinga nisbatan yuritgan noxolis siyosati davom etavergan. Bu holat hanuzgacha davom etib kelyapti. AQSh prezidenti Kichik Jorj Buo‘sh va Isroil bosh vaziri Shimon Peres. Foto: alamy.com 2.3. Isroilning BMTdagi faoliyati. 50 yil davomida Isroil BMTning biron bir organiga a'zo bo'lmagan. 2000 yil 30 mayda Isroil G'arbiy Yevropa davlatlarining mintaqaviy guruhi - WEOG (G'arbiy Evropa davlatlarining mintaqaviy guruhi) ga vaqtinchalik a'zo bo'lish 22 taklifini olganida vaziyat o'zgardi. Isroilga faqat WEOG mintaqaviy guruhiga vaqtinchalik a'zo bo'lish taklif qilingan bo'lsa-da, bu BMTda Isroilga nisbatan qarshi rezolyutsiyalarga barham berishga va Isroilning Xavfsizlik Kengashi ishida ishtirok etishiga yo'l ochishga yordam beradigan tarixiy qadam edi. Isroil BMTning biron bir mintaqaviy guruhi ishida qatnashish imkoniga ega bo'lmagan yagona a'zosi edi. O'zining geografik joylashuvi nuqtai nazaridan Isroil Osiyo mintaqaviy guruhiga a'zo bo'lishi kerak edi, ammo arab davlatlari Isroilning bu guruhda ishtirok etish yo'lini to'sib qo'ydi. Hech qanday mintaqaviy guruhga a'zo bo'lmagan Isroil Xavfsizlik Kengashi yoki BMTning boshqa asosiy organlari ishida qatnasha olmadi. WEOG geografik yo'nalish bo'yicha emas, balki G'arb demokratiyasi tamoyillariga ega bo'lgan mamlakatlarga mansublik bo'yicha tashkil etilgan yagona mintaqaviy guruhdir. WEOG guruhi barcha G'arbiy Evropa mamlakatlari va Avstraliya, Kanada, Yangi Zelandiya, AQSh va "boshqa" mamlakatlarini ifodalovchi 27 a'zodan iborat. Isroilning WEOG a'zosi sifatidagi huquqlari sezilarli darajada cheklangan. Isroil vaqtinchalik a'zo maqomiga ega bo'lganligi sababli, guruhga a'zo bo'lish uchun har to'rt yilda qayta ariza topshirishi kerak. Ikki yil davomida Isroil Birlashgan Millatlar Tashkilotining biron bir organidagi bo'sh o'rinlarni egallash uchun nomzodlarni taklif qila olmadi va uzoqroq vaqt davomida Iqtisodiy va Ijtimoiy Kengash kabi BMTning asosiy organlaridagi o'rinlarni egallash uchun boshqa davlatlar bilan raqobatlasha olmadi. Isroilning WEOG guruhiga a'zoligining dastlabki ikki yilida Isroil vakillariga ham BMT Kengashidagi biron- bir lavozimga o'z nomzodini ko'rsatishga ruxsat berilmagan. Shuningdek, Isroil WEOG tadbirlarida faqat BMTning Nyu- Yorkdagi ofisida qatnashishi mumkin. Shu munosabat bilan Isroil WEOG tomonidan BMTning Jeneva, Nayrobi, Rim va Venadagi vakolatxonalarida o'tkaziladigan muhokama va maslahatlashuvlarda qatnashish imkoniga ega emas. Natijada, Isroil ko'plab muhim masalalarni, jumladan, inson huquqlari, irqiy kamsitish va hokazolarni muhokama qilishda qatnashmaydi. Kelajakda Isroil Osiyo mintaqaviy guruhiga a'zo bo'lishga umid qilmoqda. Birlashgan Millatlar Tashkiloti va uning bo'linmalarida Isroil siyosati tez- tez tanqid qilinadi, lekin yahudiylar hech qachon hujumga uchramaydi va ma'ruzachilar hech qachon antisemitistik ritorika bilan shug'ullanmaydi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti irqchilikning deyarli barcha ko`rinishdagi holatlarini qoraladi. Irqchilik va uning ko'plab turlariga, jumladan, ksenofobiyaga qarshi kurashish uchun dasturlar yaratilgan, ammo antisemitizmga qarshi xuddi shunday choralar ko'rish bo'yicha takliflar muntazam ravishda rad etilgan. BMT tashkil etilganidan atigi 50 yil o'tgach, 1998 yil 24 noyabrda "antisemitizm" so'zi birinchi marta BMT rezolyutsiyasida, ya'ni Bosh Assambleyaning A / 53/623- sonli rezolyutsiyasi oxirida "antisemitizm" deb nomlangan. 1970 yilning boshidan 23 BMTda Falastindagi antisemitizmga qarshi kayfiyati paydo bo'la boshladi. U yerda hukm surgan jirkanch muhitni ko'rsatadigan bir nechta misollar mavjud: Talmudda aytilishicha, agar yahudiy har yili yahudiy bo'lmaganning qonini ichmasa, u abadiy la'natga duchor bo'ladi" Saudiya Arabistoni delegati Maruf ad- Davalibiyning (Maruf al- Davalibiy) 1984 yildagi o`z nutqi bilan BMTning Inson huquqlari bo'yicha komissiyasining yig'ilishida xuddi shunday nutq bilan chiqdi, 1991 yilda Suriya elchisi yahudiylar nasroniy bolalarni qonidan matza tayyorlash uchun o'ldirishayotganini aytdi. 1997- yil 11- martda BMTning Inson huquqlari bo yicha komissiyasidagi Falastin vakili Isroil hukumati (!) 300 nafar falastinlik ʻ bolaga inson immunitet tanqisligi virusi (OIV) yuqtirganini da vo qildi. Isroil, ʼ AQSh va boshqa davlatlar vakillarining e'tirozlariga qaramay, bu qonli tuhmat Birlashgan Millatlar Tashkiloti protokollarida qayd etilgan." 4 Lekin kiyingi yillarda sionizmga qarshi qaratilgan bu rezolyutsiyalar bekor qilindi, bu BMTning Isroilga nisbattan netiral ekanini bildiradi. BMT Bosh Assambleyasi dunyo hamjamiyati nazdida Yaqin Sharq masalasida notug`ri siyosat yuritayotganday ko`rinsada(aslida unaqa emas), BMT ning Xafsizlik Kengashi Yaqin Sharq masalasida muvozanatli siyosat olib bormoqda. Lekin Xavfsizlik Kengashining Yaqin Sharq bilan bog'liq masalalarda harakatlarini sinchiklab tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, BMTning ushbu organining Isroilga nisbatan munosabati Bosh Assambleyaning munosabatidan deyarli farq qilmaydi. Xavfsizlik Kengashi a zoligiga mamlakatlar nomzodlari mintaqaviy ʼ bloklar tomonidan taklif etiladi. Yaqin Sharq haqida gap ketganda, nomzodlar odatda Arab Ligasi a'zolari va uning ittifoqchilari tomonidan belgilanadi. 1949 yilda BMTga a'zo bo'lgan Isroil hech qachon Xavfsizlik Kengashiga saylanmagan, Liganing 16 a'zosi esa bir necha marta saylangan. AQSh tomonidan terrorizmni qo llab-quvvatlovchi davlatlar ro yxatiga kiritilgan Suriya 2002-yilda ikki yillik ʻ ʻ muddatga Xavfsizlik Kengashiga saylangan, 2002-yil iyunida esa bu organning prezidenti bo lgan. ʻ Isroil bilan bog'liq masalalar bo'yicha bahslar juda tez-tez bo'lib turadi. Xavfsizlik Kengashi bir necha bor Isroil davlatining xatti-harakatlarini qoralagan, lekin hech qachon FOT ni tanqid qiluvchi yoki arablarning Isroilga hujumlarini qoralovchi rezolyutsiyani qabul qilmagan. Bosh Assambleyaning navbatdan tashqari sessiyalari juda kamdan-kam hollarda o'tkaziladi, masalan Xitoyning Tibetni bosib olishi, Indoneziyaning Sharqiy Timorni bosib olishi, Suriyaning Livanni bosib olishi, Ruandadagi qirg‘inlar, Zairdagi g‘oyib bo‘lganlar, Bosniyadagi dahshatli vaziyat kabi mavzularda sessiya o‘tkazilmagan. Yigirma yil davomida bunday sessiyalar asosan Isroilni Falastindagi siyosati uchun chaqirilgan. 4 Бард, Митчелл Б26 Мифы и факты. Путеводитель по арвбо-израильскому конфликту :Митчелл Бард ; пер. [с англ.] А. КУРИЦКОГО — М. : Еврейское слово, 2007., 144-б. 24 Bugungi kunda ko`pchilik tarixchilarning fikricha Birlashgan Millatlar Tashkilotida Isroilni qullovchi yagona kuch bo`lib AQSH ko`rinadi lekin bunday emas. Ko'pchilik Qo'shma Shtatlar BMT Xavfsizlik Kengashi rezolyutsiyalariga veto qo'yish orqali Isroilni doimo qo'llab-quvvatlaganiga ishonadi. Biroq, BMT yig'ilishlari bayonnomalaridan ma'lum bo'lishicha, Qo'shma Shtatlar Xavfsizlik Kengashi yig'ilishlarida ko'pincha Isroilga qarshi gapirib ham to`radi. Masalan, 1990 yilda Vashington Xavfsizlik Kengashi tomonidan Isroilni unga qarshi harakatlari uchun qoralovchi rezolyutsiya qabul qilinishi uchun ovoz berdi. Ma'bad tog'idagi tartibsizliklarni tugatish. Rezolyutsiyada "Isroil xavfsizlik kuchlari tomonidan sodir etilgan zo'ravonlik harakatlari" nazarda tutilgan bo'lsa-da, unda Isroil harakatlaridan oldin sodir bo'lgan arab zo'ravonlik harakatlari haqida ham hech narsa aytilmagan. 1990 yil dekabr oyida AQSh Isroilni Hamas islomiy terror tashkilotining to'rtta yetakchisini chiqarib yuborishda qoralagan davlatlarga qo'shildi. Deportatsiya qarori “Hamas” arablar va yahudiylarga qarshi ko‘plab jinoyatlar sodir etgani sababli qabul qilingan. Uning so‘nggi jinoyati Isroil qarori qabul qilinishidan bir necha kun oldin Yaffadagi zavodda uch nafar Isroil fuqarosining o‘ldirilishi edi. BMT rezolyutsiyasida Xamas va uning jinoyatlari haqida bir og‘iz so‘z aytilmagan. Buning o'rniga Quddus "bosib olingan" hudud deb ataldi, falastinliklarning Isroildan "himoya"ga muhtojligi ta'kidlandi va Jeneva konventsiyasini imzolagan davlatlar Isroilning ushbu rezolyutsiya talablariga rioya etishini ta'minlashga chaqirildi. Bu birinchi marta Xavfsizlik Kengashining BMT a zosi urush qurbonlarini himoya qilish bo yicha Jeneva konventsiyasi (!) ʼ ʻ talablariga rioya qilishi kerakligi haqidagi qarori edi. 1992 yil yanvar oyida Qo'shma Shtatlar Isroilni arablarga va isroilliklarga qarshi zo'ravonlik harakatlari sodir etgan terroristik guruhlarning 12 nafar falastinlik a'zosini chiqarib yuborishni qoralovchi noxolis rezolyutsiya talablarini qo'llab-quvvatladi. Bu rezolyutsiyada Quddus yana "bosib olingan" hudud sifatida tilga olingan, biroq 1991 yil oktyabr oyida Falastin radikallari tomonidan to'rtta Isroil fuqarosining o'ldirilishi, chiqarib yuborish qaroriga sabab bo'lgan harakatlar haqida hech narsa aytilmagan. 1996 yilda AQSh Saudiya Arabistonidan ilhomlangan rezolyutsiyada Isroilni qoralashga qo'shildi. Rezolyutsiyada Isroilning Quddusdagi Ma’bad tog‘idagi Al- Aqso masjidiga “qo‘shni” tunnel ochganligi qoralangan. Darhaqiqat, tashrif buyuruvchilarga Ma'bad tog'idagi butun G'arbiy devorni ko'rish imkonini beruvchi bu tunnel musulmon masjidining hech bir joyidan o'tmaydi. Aslida, Isroil tunnel ochilishiga qarshi Falastinning zo'ravon noroziliklariga munosabat bildirgani uchun qoralandi. Qo'shma Shtatlar 1972 yilgacha, Suriya-Livanning Isroil harakatlariga qarshi noroziligi ko'rib chiqilgunga qadar hech qachon veto qo'llamagan. 1967 va 1972 yillar orasida AQSh Isroilni tanqid qilgan rezolyutsiyalarni qo'llab-quvvatladi yoki qabul qilishdan tiyildi. 1973-2000 yillarda Xavfsizlik Kengashi 100 ga yaqin rezolyutsiyani qabul qildi, bu rezolyutsiyalarda Isroil tanqid qilingan. AQSh atigi 35 rezolyutsiyaga veto qo'ygan, ya'ni shu davrning taxminan uchdan ikki qismida Isroilning harakatlarini tanqid qilishni yoqlab ovoz berish yoki ko'rsatilgan rezolyutsiyalarni ma'qullashda betaraf bo'lish orqali qo'llab-quvvatlagan. 2000 yil iyul oyida Qo'shma Shtatlar o'z siyosatini 25 o'zgartirdi. Ular Xavfsizlik Kengashining Yaqin Sharqdagi vaziyat bo yicha ʻ Falastin terrorini qoralamagan har qanday rezolyutsiyasiga veto qo yishlarini e lon ʻ ʼ qildilar, biroq “XAMAS”, “Islomiy Jihod” va “Al-Aqso shahidlari” batalyonlari kabi tashkilotlar terror hujumlari uchun mas ul guruhlar sifatida tilga olinmagan. ʼ Qo'shma Shtatlar, shuningdek, rezolyutsiyalarda Isroilning istalgan hududdan chiqib ketishi xavfsizlik holatiga bog'liqligini va mojaroning har ikki tomoni muzokaralar yo'li bilan hal qilishga intilishi kerakligini ta'kidladi." Tegishli masalalarni Bosh Assambleyaga yuborish orqali talab qiladi, bunda ixtiyoriy (majburiy bo'lmagan) rezolyutsiyalar ko'pchilik ovoz bilan qabul qilinadi, bu holda Isroilga qarshi deyarli har qanday rezolyutsiya ko'p qiyinchiliksiz qo'llab- quvvatlanadi. 5 Shuningdek Amerikaning BMTdagi arab ittifoqchilari muntazam ravishda AQSh pozitsiyalarini qo'llab-quvvatlaydi. 2001 yilda har bir arab davlati - Saudiya Arabistoni va Quvayt vakillari AQSh bilan muhim deb hisoblanishi mumkin bo'lgan faqat ikkita rezolyutsiyani qabul qilish uchun ovoz berishdi. Boshqa arab davlatlari, jumladan, Iordaniya va Misr hech qachon AQSh bilan rezolyutsiya uchun ovoz bermagan. 2000 yilda arab davlatlari muhim masalalarning 70 foizida AQShga qarshi ovoz bergan. Bundan farqli o'laroq, Isroil Amerikaning asosiy va izchil ittifoqchisi bo'lgan. 2001 yilda Isroil AQSH bilan 100% ovoz berdi. Isroilni qo llab-quvvatlash darajasi AQShning Buyuk Britaniya, Fransiya va Kanada kabi ʻ asosiy ittifoqchilarinikidan yuqori edi. 6 Bo`lardan ko`rinib turibdiki Yaqin Sharqdagi AQSH bilan iqtisodiy hamkor davlatlar va aqishparast siyosatchilar AQSH ning BMT dagi Isroilga qarshi quyilgan rezolyutsiyalarda AQSH tarafdan turib munosabat bildiradi, garch u arab davlati bo`lsada. Mening nazarimda bu holat achinarli hisoblanadi, chunki arab davlatlari orasidagi birlik birinchi o`ring chiqmas ekan Yaqin Sharq masalasini BMT ham hal qilolmaydi. Bugungi kungacha Isroil BMT chiqargan rezolyutsiyalarga amal qilmasdan kelyapti. Bunday qilishiga asosiy sabablardan biri BMT chiqargan rezolyutsiyalar Isroil manfaatlariga mos kelmasligi va uni AQSh kabi buyuk davlatlar tomonidan qullanilganligi degan xulosaga keldim. 5 Бард, Митчелл Б26 Мифы и факты. Путеводитель по арвбо-израильскому конфликт :Митчелл Бард ; пер. [с англ.] А. КУРИЦКОГО — М. : Еврейское слово, 2007., 144-145 б. 6 O ` sha joyda . 146-bet. 26 2.4. Iroq-Quvayt munosabatlari va Iroq urushlariga Birlashgan Millatlar Tashkilotining munosabati. 30 yil muqaddam Iroq Kuvaytni bosib olib, o‘zi uchun halokatli tugashi muqarrar bo‘lgan AQSh bilan qarama-qarshilikni boshlab bergandi. Oq uy o‘shanda ilk bor arab davlatlari ishiga aralashishni boshlagan va bu ish hamon davom etmoqda. 1988 yilda, Iroq-Eron urushi tugaganidan so‘ng Iroq iqtisodiy muammolarga duch kela boshlaydi. Mamlakat Eron bilan urishib yurganida Saudiya Arabistoni va Kuvaytdan katta miqdorda qarz bo‘lgan, endi o‘sha qarzlarini qaytarishi kerak edi. Urushdan charchab chiqqan Iroqda o‘sha qarzlarni qaytarishga yetarli mablag‘ yo‘q edi. Bu muammoni yechishda Iroq prezidenti Saddam Husayn agressiv yo‘ldan ketadi. U Kuvaytni bahsli hududlardan biri bo‘lgan Rumeyladan noqonuniy neft qazib olishda ayblab, undan Iroq-Eron urushi paytida berilgan 17 milliard dollar miqdoridagi qarzdan kechishni va yana 2,4 milliard dollar miqdorida tovon puli to‘lashni talab qila boshlaydi. Tabiyki, Kuvayt buni rad etadi. 1990 yil 31 iyul kuni Saudiya Arabistonining Jyezde shahrida o‘zaro nizolar yuzasidan Iroq-Kuvayt muzokaralari bo‘lib o‘tadi. Ammo muzokara natijasiz tugaydi. Oradan ikki kun o‘tib, 1990 yil 2 avgust kuni 27 Iroq qo‘shinlari Kuvaytga bostirib kiradi, Kuvayt amiri Jobir as-Saboh Saudiya Arabistoniga qochib ketadi. Iroq qo‘shinlari Kuvaytni bosib olgan kunning o‘zida BMT Xavfsizlik Kengashi 660-sonli rezolyutsiyani qabul qiladi. Unda Iroqqa Kuvaytdan o‘z qo‘shinlarini darhol olib chiqib ketish talabi qo‘yiladi. Iroq BMT talabini rad etdi va Kuvaytni o‘z tarkibiga qo‘shib olib, uni o‘zining 19-provinsiyasi deb e’lon qiladi. O‘sha paytda ko‘plab xalqaro tashkilotlar va davlat rahbarlari Saddam Husayndan o‘z qo‘shinlarini Kuvaytdan darhol olib chiqib ketishni talab qilishadi. U bu talablarni e’tiborsiz qoldiradi. Iroq BMT rezolyutsiyasini pisand qilmaganidan keyin, AQSh Qurolli kuchlari Markaziy qo‘mondonligi zudlik bilan Iroqqa qarshi harbiy harakatlar boshlash rejasini tuza boshaydi. Rejaga shartli ravishda «Sahrodagi bo‘ron» deb nom beriladi. Rejada avval Iroqdagi muhim obektlarga havodan zarba berish, so‘ng quruqlikdagi qo‘shinlarni harakatga keltirish belgilangan edi. 28 AQSh armiyasi Kuvayt chegarasi tomon harakatlanmoqda, 1991 yil yanvar © AP Photo/DOD Pool/Peter Dejong 1990 yil 7 avgust kunidan boshlab AQSh o‘z harbiylari va harbiy texnikalarini Fors ko‘rfaziga ommaviy tarzda jo‘nata boshlaydi. BMT o‘shanda Iroqqa qarshi jami 12 rezolyutsiya qabul qiladi 7 . Ularda Iroqqa nisbatan iqtisodiy va harbiy sanksiyalar, shuningdek Kuvaytdan qo‘shinlarni darhol olib chiqib ketish talablari qo‘yilgandi. Ammo, Saddam Husayn bu rezolyutsiyalarga parvo qilmaydi. 1990 yil 27 noyabrda BMT Iroqqa qarshi harbiy kuch ishlatish haqida 678-sonli maxsus rezolyutsiyani qabul qiladi. Unda Iroqqa 1991 yil 15 yanvargacha Kuvaytdan chiqib ketish uchun so‘nggi muddat beriladi. Agar bu shart bajarilmasa, unga qarshi harbiy kuch ishlatilishi belgilanadi. Iroqqa qarshi harbiy amaliyotlar olib borish uchun o‘sha paytda AQShga yana ko‘plab davlatlar qo‘shiladi va qisqa fursatda ularning soni 28ta bo‘ladi. Ittifoqchilar qo‘shinlarga qo‘mondonlik qilish AQSh generali Norman Shvarskopfga topshiriladi. Iroqqa qarshi xalqaro kuchlar tarkibiga bir qator arab davlatlari, jumladan Misr, Suriya va Saudiya Arabistoni ham qo‘shiladi. 7 G‘ayrat Yo‘ldosh “ «Sahrodagi bo‘ron». AQSh-Iroq birinchi urushi qanday sodir bo‘lgan edi?” //kun.uz/uz/news/2020/08/03 29 «Sahrodagi bo‘ron» amaliyoti rahbari general Norman Shvarskopf Foto: Eric Cabanis/AFP/Getty Images Xalqaro kuchlar tarkibida 600 ming askar, 8 mingga yaqin harbiy texnika, 2 ming samolyot va ko‘plab harbiy kemalardan iborat katta armiya jamlanadi.Harbiy aviatsiyani boshqarish uchun AQShning 9- havo qo‘shinlari armiyasi qoshida yagona boshqaruv shtabi tuzildi va xalqaro kuchlar avitsiyasi ana shu boshqaruv shtabi orqali boshqariladi. Iroqqa qarshi xalqaro koalitsiyaning asosiy bazasi Saudiya Arabistoni shimolida, Iroq chegarasidan 20-50 kilometr uzoqlikda joylashtiriladi. O‘sha paytda Iroq armiyasida 1 millionga yaqin askar, 5 ming tank, 8 ming minomyot, 700 samolyot va «Yer-Yer» tipidagi 400 kilometrdan 1200 kilometr uzoqlikkacha ucha oladigan raketalar bo‘lgan. 1991 yil 15 yanvarda Iroqqa berilgan so‘nggi muddatgacha Saddam Husayn Kuvaytdan o‘z qo‘shinlarini olib chiqmaydi. 17 yanvar kuni soat 00:00da xalqaro kuchlar aviatsiyasi Iroq bo‘ylab keng qamrovli havo hujumini amalga oshirishga kirishadi va muhim obektlarga bomba tashlay boshlaydi. 30 Ittifoqchilar aviatsiyasi 24 yanvargacha sutkasiga 700-800tadan, jami 4700ta parvozni amalga oshiradi. Asosiy aviazarbalar Iroq poytaxti Bag‘dod shahri va yana bir qator shaharlardagi muhim obektlarga beriladi. Iroq tomoni ham qarab turmaydi va «Al Husayn» va «Al Abbos» deb nomlangan «Skad» tipidagi raketalar bilan ittifoqchilarning Saudiya Arabistoni hamda Isroildagi bazalariga zarba berishga urinadi. Bu turdagi raketalarni Iroqqa urushdan avval SSSR yetkazib bergan edi. Iroq tomonidan uchirilgan raketalarning bir qismi mo‘ljalga yetib borgan, yana bir qismi AQSh harbiy havo kuchlariga qarashli raketa tutqichlar tomonidan urib tushirilgan. Olti kunlik havo hujumi natijasida Iroq hududidagi aksariyat muhim obektlar vayron qilinadi. Iroqqa havodan zarba berish fevral oyida ham davom ettiriladi. Nihoyat 15 fevralda Saddam Husayn xalqaro koalitsiyaga Kuvaytdan qo‘shinlarini olib chiqishga tayyor ekanini bildiradi. Ittifoqchilar Iroqqa quruqlikdan ham hujum qilishga kelishib olishgani tufayli Saddam Husaynning sulh haqidagi taklifini e’tiborsiz qoldirib, hujum qilishda davom etishadi. 31 Kuvaytda iroqlik askarlar amerikaliklarga taslim bo‘lmoqda, 1991 yil fevral © AP Photo/Laurent Rebours 1991 yil 24 fevral kuni xalqaro kuchlar Iroqqa qarshi quruqlikdagi harbiy amaliyotlarni boshlaydi. 27 fevral kuni ittifoqchilar tomonidan Kuvayt hududi Iroq harbiylaridan tozalanadi va harbiy harakatlar endi Iroq hududida davom ettiriladi. 28 fevral kuni Iroq Bosh qo‘mondonligi oq bayroq ko‘taradi va shu tariqa «Sahrodagi bo‘ron» operatsiyasi yakunlanadi. Urushning AQSh uchun ahamiyati «Sahrodagi bo‘ron» operatsiyasida xalqaro kuchlarning Iroq ustidan g‘alaba qozonishining AQSh uchun ahamiyati juda katta edi.1964-1975 yillarda bo‘lib o‘tgan Vetnam urushida mag‘lubiyatga uchraganidan so‘ng xalqaro maydonda AQSh 32 harbiylarining obro‘si ancha tushib ketgan edi. Iroqqa qarshi urushdagi g‘alaba AQSh harbiylariga ana shu ishonchni qaytaradi. Iroq tomoni esa bu urushgacha sakkiz yil Eron bilan urushgan, armiyasi chiniqqan edi. Ammo, chiniqqan armiya xalqaro kuchlarning havo hujumlari ostida «tutday to‘kilib» ketadi. Tomonlar nima yo‘qotadi? AQSh boshliq xalqaro kuchlar bu urushda 200 nafarga yaqin askardan ayriladi. Ulardan 110 nafari arab davlatlari, 88 nafari xalqaro kuchlar tarkibidagi harbiylar edi. Shuningdek, ittifoqchilar 26ta uchuvchi apparatidan ayriladi. Shundan 25tasi texnik xatolar tufayli xalqaro kuchlarning o‘zi tomonidan urib tushirilgan. Iroq bu urushda ko‘p narsa yo‘qotadi. Urush tugagandan biroz o‘tib G‘arb nashrlarida, bu urushda 100 ming nafar iroqliklar halok bo‘lgani haqida ma’lumotlar beriladi. Ayrimlar bu urushda Iroq tomonidan 200 ming kishi halok bo‘lgani haqida ham yozadi. Bu urushda Iroq harbiylaridan qanchasi halok bo‘lgani haqida aniq ma’lumotlarni hisoblashning imkoni bo‘lmagan. Norasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, Iroq armiyasi bu urushda 20-26 ming nafar askar, 308 samolyot, 1800-3700 tank, 520-2400 zirhli texnika, 1465-2400 artilleriya qurollari, 100ga yaqin turli hajmdagi kemalar va turli rusumdagi havo hujumiga qarshi qurilmalarini yo‘qotgan.Shuningdek, xalqaro kuchlar tomonidan Iroq fuqaro aviatsiyasiga tegishli 12ta samolyot yo‘q qilingan. Bu urushda Iroq tomonidan uchirilgan «Skad» rusumli raketalar tufayli Isroilda ham 15 kishi halok bo‘ladi va ko‘plab turarjoylarga zarar yetadi. Urushning ekologik oqibatlari Fors ko‘rfazi qirg‘oqlarida sodir bo‘lgan bu urush mintaqa uchun haqiqiy ekologik halokatlarni olib keladi. Avvaliga Iroq tomonidan Kuvaytga tegishli, keyin esa xalqaro kuchlar tomonidan Iroqqa tegishli neft konlari yoqib yuborilishi tufayli mintaqa havosi jiddiy zararlanadi va havoni tutun qoplaydi. Havo qora tutun bilan zaharlangani uchun kuzda qora rangli yomg‘ir yog‘adi. Ana shu zaharli yomg‘ir mintaqadagi 320ta katta-kichik ko‘llar suvini zaharlaydi. Oqibatda, o‘sha ko‘llardagi suv jonzotlari nobud bo‘ladi. Har ikki tomondan neft ortilgan tankerlarga hujum qilinishi oqibatida, neft dengizga oqib ketishi Fors ko‘rfazidagi Iroq, Kuvayt va Saudiya Arabistoni hududidagi dengiz sohillari ekotizimiga jiddiy zarar yetkazadi. Urush tugaguncha jami 8 million barrel neft dengizga oqib 33 ketadi. Natijada, ko‘plab dengiz hayvonlari va ularni iste’mol qilgan 30 mingta turli turdagi qushlar nobud bo‘ladi. Xalqaro tahlilchilarga ko‘ra, bu urush natijasida yaqin tarixdagi eng yirik ekologik fojia yuz beradi. Urushdan so‘ng undirilgan tovon pullari Urush tugagandan so‘ng BMT Xavfsizlik kengashi qoshida tovon puli masalasida maxsus komissiya tuziladi. Komissiyaning vazifasi 1990 yil 2 avgustdan 1991 yil 2 martgacha bo‘lgan davrda Iroq armiyasi bostirib kirishi oqibatida jabrlanganlarga tovon puli undirib berish edi. 2007 yilda ushbu komissiya tomonidan urushda jabrlanganlardan kelgan 1   543   665ta shikoyatni qanoatlantiriladi va Iroq hukumatidan ular foydasiga jami 52 milliard   386 million AQSh dollari miqdorida tovon puli undirish haqida hukm chiqariladi. 2007 yil 1 iyun holatiga ko‘ra Iroq zimmasiga yuklatilgan tovon pulidan 22 milliard   81 million dollar mablag‘ BMT qoshida ochilgan Iroq neft eksportidan tushadigan mablag‘lar jamg‘arib boriladigan fond orqali to‘lab beriladi. Tovon pulining qolgan qismi ham keyinchalik to‘lab beriladi. Saddam Husayn nimasiga ishongan edi? O‘sha paytda Kuvaytni bosib olib, uni o‘z davlatining bir bo‘lagi deb e’lon qilgan Saddam Husayn nimaga ishonib BMT rezolyutsiyalari va xalqaro hamjamiyatning ogohlantirishlarini e’tiborsiz qoldirgan? Bu savolga aniq javob yo‘q. Ammo ko‘plab taxminlar bor. Birinchi taxminga ko‘ra, u Iroq-Eron urushida o‘z armiyasi ancha toblangan va janglarda tajriba orttirgan, shu sababli xalqaro kuchlar tomonidan yo‘llanadigan harbiylarga bas kela oladi deb hisoblagan. Yana bir taxminga ko‘ra, o‘sha paytda SSSR Afg‘onistonda olib borilgan 10 yillik urushda mag‘lub bo‘lib, o‘z harbiylarini olib chiqqaniga uncha ko‘p bo‘lmagan va bu ish ham Saddamni ilhomlantirgan. Ya’ni u SSSRdek qudratli davlat harbiylari Afg‘onistonda yengilgan ekan, Iroq armiyasi ham AQSh harbiylarini mag‘lub eta oladi deb ishongan. Yana bir taxminga ko‘ra, o‘sha paytda agar urush boshlanadigan bo‘lsa, SSSR harbiy yordam berishni va’da qilib, Saddam Husaynni ishontirgan. Urush boshlangandan so‘ng xalqaro hamjamiyat bosimi bilan Moskva o‘z va’dasida turmagan. Nima bo‘lganda ham o‘sha paytda Saddam Husayn o‘z kuchiga oshiqcha baho berib yuborgan. Aks holda BMT Xavfsizlik kengashining so‘nggi ogohlantirishidan so‘ng unda vaziyatni o‘nglash va Kuvaytdan qo‘shinlarini olib chiqib ketib, hammasini tinch yo‘l bilan hal qilish 34 uchun bir yarim oy vaqt bor edi. Bu urush sodir bo‘lgandan biroz o‘tib SSSR tarqalib ketadi. AQSh esa urush g‘olibi sifatida jahon siyosiy maydonida yana yetakchilikni o‘z qo‘liga oladi. Iroq Saddam Husaynning manmanligi oqibatida juda og‘ir vaziyatga tushib qoladi. Mamlakat xalqaro kuchlarga tegishli avitsiya tomonidan vayron qilingani yetmaganday, keyinchalik Iroq bu urushda jabrlanganlarga tovon puli to‘lashga majburlanadi. Shuningdek, xalqaro hamjamiyat tomonidan Iroqqa nisbatan iqtisodiy sanksiyalar joriy qilinadi. Ana shu sanksiyalar tufayli Iroq neft eksport qilishda muammolarga duch kela boshlaydi. Sanksiyalarga ko‘ra, Iroqqa neft eksport qilishda ma’lum limit joriy qilinadi. Shundan so‘ng Iroq ana shu limitda belgilangandan oshiq neft eksport qila olmay qoladi. Buning oqibatida mamlakat iqtisodiyoti orqaga ketib, aholining turmush darajasi pasayib boradi. AQSh va Iroq o‘rtasida boshlangan qarama- qarshilik bu urushdan keyin ham davom etadi. Oradan 13 yil o‘tib AQSh Iroqqa yana bostirib kiradi. AQSh harbiylari tomonidan Saddam Husayn asir olinadi va sud qilinib dorga osib o‘ldiriladi. III. Xulosa. Falastin hududlarida va Isroilning o'zida sentyabr oyida boshlangan mojaroning yangi bosqichi 2000 yil, mustaqil Falastin davlatini e'lon qilishni noma'lum muddatga qoldirdi -bu muammoning yagona mumkin bo'lgan yechimi. Bu xulosani tasdiqlash uchun dunyo Isroil davlati mustaqilligini e'lon qilganidan keyin 50 yildan ko'proq vaqt o'tgach paydo bo'ldi va shu bilan BMT Bosh Assambleyasining 181/II- sonli rezolyutsiyalari qoidalarini amalga oshirishning muqarrarligini ko'rsatdi, bu esa uni dolzarb qiladi. Falastin masalasini ko'rib chiqa boshladi.“...Britaniya hukumati Falastindagi zo‘ravonlik kuchayib borayotganini hisobga olib, BMT Bosh Assambleyasining maxsus sessiyasini maxsus komissiya tuzish masalasini ko‘rib chiqishni so‘radi” BMT Bosh Assambleyasining birinchi maxsus sessiyasi 1947 yil 28 aprelda Falastin masalasi bo'yicha o'z ishini boshladi. Britaniyaning BMTdagi vakili Aleksandr Kadoganning aytishicha, uning mamlakati muammoni hal qilish mas'uliyatini yolg'iz o'zi zimmasiga olmaydi. 35 BMTga ko'rib chiqish uchun ikkita loyiha taqdim etildi, shu jumladan tuzatishlar bilan AQSh loyihasi qabul qilindi. 181/II rezolyutsiyasi Falastinning blem haqidagi qarorida hozirgi kungacha o'z huquqiy kuchini saqlab kelmoqda. Uning asosida 1948 yil 14 mayda Isroil davlati tashkil topdi, uni haqli ravishda izohlaydi ushbu hujjat " Eretz-Isroilda yahudiy davlatini yaratishga chaqiruvchi rezolyutsiya "sifatida Hozirgi vaqtda rezolyutsiya Arab mamlakatlari tomonidan tan olingan va lestina Pa ga nisbatan qabul qilingan choralar jahon hamjamiyati davlatlarining katta qismi tomonidan ma'qullangan, bu esa bo'lim rezolyutsiyasi tamoyillarining qonuniyligi to'g'risida bir ovozdan fik. Biroq, hozirgacha uning ko'plab qoidalari hayotga tatbiq etilmagan va eng muhimi, Arab davlati – Falastin yaratilmagan. Isroil bo'linish to'g'risidagi rezolyutsiyani tan olib, uning suverenitetiga asoslanib, o'z taqdirini o'zi belgilash huquqini stinlar amalga oshiradigan kunni har tomonlama kechiktirishga harakat qilmoqda. Afsuski, "Iroqni buzish" paytida jahon siyosatining ikki tomonlama standartlari mavjud xalqaro huquq shafqatsizlarcha jazolandi, ammo 1949 yildan boshlab Isroil tomonidan BMT rezolyutsiyalari bilan tahqirlashgacha etib borgan prenaga barmoqlar bilan qarash". Qarorning Arab mamlakatlari va Isroil tomonidan buzilishi ko'plab salbiy oqibatlarga olib keldi, ko'p fazali mojaro, uning keyingi bosqichi bugungi kunda ham davom etmoqda va 181 / II rezolyutsiyaning asosiy qoidasiga qaytgandagina yakunlanishi mumkin. IV. Foydalanilgan adabiyotlar. 1. Bliznyakov R.A. Резолюция генарьной ассамблеи ООН № 181/II-"Будушее правительство Палестины" - Основа урегулирования Палесино-Израильского конфликта. 2. G‘ayrat Yo‘ldosh “ «Sahrodagi bo‘ron». AQSh-Iroq birinchi urushi qanday sodir bo‘lgan edi?” //kun.uz/uz/news/2020/08/03 36 3. G‘ayrat Yo‘ldosh “ Dunyo hamjamiyati uchun o‘gay Falastin – G‘arb davlatlarining arab davlatiga nisbatan qilayotgan ikkiyuzlamachiligi”., 2023 y. https://kun.uz/uz/14945824 4. Бард, Митчелл Б26 Мифы и факты. Путеводитель по арвбо- израильскому конфликт :Митчелл Бард ; пер. [с англ.] А. КУРИЦКОГО — М. : Еврейское слово, 2007., 144-145 б. 5. SHuhrat Ergashev- XX asr taqdirlarda aks etgan tarix- Toshkent -2013. 37 38

Mavzu: Birlashgan Millatlar Tashkiloti faoliyatida Yaqin Sharq masalasi. Reja: I. Kirish. II. Asosiy qism: II.1. Birlashgan Millatlar Tashkiloti rezolyutsiyalarida Isroil va Falastin davlatining tashkil topish masalasi. II.2. Dunyo hamjamiyati uchun o`gay Falastin yoxud Falastin muxtoriyatining Birlashgan Millatlar Tashkilotida kuzatuvchi maqomini olishi. II.3. Isroilning BMTdagi faoliyati. II.4. Iroq-Quvayt munosabatlari va Iroq urushlariga Birlashgan Millatlar Tashkilotining munosabati. III. Xulosa. IV. Foydalanilgan adabiyotlar. 1

KIRISH Yaqin Sharq qariyb bir asrdan buyon haqiqiy nizolar uchog`i bo`lib kelmoqda. Bu hududdagi asosiy muammolardan biri Isroil va Falastin muammosi yoki Isroil va Arablar muammosi bugungi kungacha dunyo fonidan tushgan emas. Aynan ushbu mojaroni yechish maqsadida Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi (BMT BA) va BMT Xavfsizlik Kengashi (BMT XK) 1947 yil 29 noyabrida, 1948 yil 11 dekabrida, 1967 yil 22 noyabrida, 1969 yil 10 dekabrida va keyinchalik ko’plab rezolyusiyalar qabul qildi . Arab davlatlari va Isroil o‘rtasidagi   aloqalarning jiddiy keskinlashuv tarixi 1947 yilning 29 noyabr sanasiga borib taqaladi. BMTning maxsus qo‘mitasi Falastinda ikki davlat: ham arab, ham yahudiy davlatini tuzish   bo‘yicha qaror qabul qildi. 1948 yilning 14 may sanasida mustaqil Isroil davlati tashkil topgani e'lon qilindi, ammo Falastin arab davlati tuzilmay qoldi. Natijada bir qancha arab davlatlari Isroilga qarshi urush ochadi. Aynan shu voqealar fonida hozirga qadar hal qilinmay kelinayotgan arab– yahudiy nizosi yuzaga keladi. O‘tgan 70 yildan oshiq vaqt davomida olib borilgan urushlar, muzokaralarning hech qaysisi to‘laligicha tinchlik tiklanishiga olib kelmadi . O‘tgan 70 yil davomida o‘n minglab insonlarning qurbon bo‘lishiga olib kelgan bu nizo goh susayib, goh avj oladi, ammo hech qachon butkul to‘xtamaydi. Falastin jangarilari G‘azo sektoridan turib Isroil shaharlariga raketa zarbalari beradi, TsAXAL (Isroil mudofaa armiyasi) namoyishchilarni o‘ldiradi – bularning bari bugungi kunda, rasman jangovar harakatlar olib borilmayotgan vaqtda bo‘lib o‘tmoqda. AQSh, Rossiya, BMT har doimgidek bu holatdan tashvish bildiradi, maslahatlashuvlar o‘tkazadi, ammo Isroil va Falastin o‘rtasidagi mojaroga barham berilmaydi. 2

3

II. Asosiy qism: 2.1. Birlashgan Millatlar Tashkiloti rezolyutsiyalarida Isroil va Falastin davlatining tashkil topish masalasi. Falastin muammosi xalqaro hayotning keskin masalalaridan biri bo’lib qoldi. Uning keskinligi mandat tizimi davradagi turli kuchlarning o’zaro kurashi bilan bog’liq bo’lganligidir albatta. 1920 yildan boshlab Falastin zamini Buyuk Britaniyaning mandatli territoriyasi. Umuman olganda Angliya mustamlakachi ma’muriyatining jahon urushlari orasidagi siyosati, arab xalqi va sionistlar o’rtasidagi munosabatlarni o’ta keskinlashtirdi. Muammoning murakkab tomoni yana shunda ediki, yahudiylarning immigrasiyasi (ko’chib kelishi) yildan-yilga o’sib boraverdi. 20-yillarning oxirida arablar ommasining Britaniya ma’muriyati va yahudiylar kolonizasiyasiga qarshi chiqishlari qurolli qo’zg’olon darajasiga ko’tarildi. 1929, 1930-1933 yillardagi Falastin arablarining qurolli qo’zg’olonlari o’ta shiddatli bo’lgan. Harbiy kuch yordamida va ba’dabozlik orqali (qonun chiqaruvchi majlisni joriy etish, demokratik erkinliklarni kengaytirish, yahudiylar immigrasiyasini cheklash) Britaniya hokimiyati falastinliklarning qurolli qo’zg’olonlarini bostirishga muyassar bo’ldilar. 1936-1939 yillarda ham mustamlakachi ma’muriyatga qarshi navbatdagi qurolli qo’zg’olon Falastin jamiyatida kuchayib borayotgan keskinlikni yana bir karra namoyon etdi. Falastin arablari, Falastin zaminida milliy davlat barpo etish yo’lida ommaviy kurashga otlandi. London sarosimaga tushib qoldi. Vaziyatni o’rganish maqsadida Falastinda lord Pil boshchiligida qirol komissiyasi 1939 yilning oxirida ish yuritgan edi. Komissiya mandat tizimining zaifligini ta’kidlashga majbur bo’lgan. Mandat tizimi bekor qilinadigan bo’lsa, uning o’rnida xalqaro maqomga ega bo’lgan bir qancha hududlar tashkil topishi maqsadga muvofiq bo’lardi, deb xulosa chiqargan Pil komissiyasi. 4

Pil komissiyasi bergan bu taklif Falastin arablarini qayta qurolli chiqishlarga undadi. Sionistlarni ham Pil komissiyasi ilgari surgan taklif aslo qondirmagan, chunki ular Falastin o’lkasida yahudiy davlati barpo etish maqsadida edilar. 1939 yilning fevral oyida Angliya hukumati «doira stoli» konferensiyasini chaqirdi. Konferensiyada Falastin arablarining turli siyosiy partiyalarning yetakchilari Misr, Iroq, Saudiya Arabistoni, Yaman, Transiordaniya va Yahudiy agentligining vakillari ishtirok etdilar. Falastin hududida uzog’i bilan 10 yil mobaynida yagona arab-yahudiy davlati barpo etish rejasini taqdim etdi. Ushbu rejada yahudiylarning immigrasiyasini qisqartirish ularga yerni sotib olishda cheklovchi choralarni joriy etish nazarda tutilgan. Lekin bu taklifni ham tomonlar, ya’ni arablar va yahudiylar rad etishlari muqarrar edi, chunki ularning pozisiyalari keskin qarama-qarshilikni aks etardi. «Doira stoli» konferensiyasi natijasiz tugaganidan keyin Angliya hukumati «Oq kitob» yoki «Makdonald memorandumi» deb atalmish hujjatda yana bir rejasini keltiradi. Unga muvofiq yahudiy agentligiga 5 yil davomida yahudiylarning cheklangan soni Falastinga ko’chib keltirish huquqi berldi. Ushbu muddat o’tganidan so’ng yahudiylarning keyingi immigrasiyasi qayta muhokama qilinishi kerak bo’lgan. Ammo inglizlarning bu rejasi ham arablar va yahudiylar tomonidan qat’iyan rad etildi. Shu bilan birga sionistlar katta moliya-iqtisodiy, harbiy-siyosiy va tashkiliy imkoniyatlarga ega bo’lgan holda Falastin hududida yahudiylar davlati barpo etish yo’liga kirishadi. 1942 yil may oyida «Biltmor» mehmonxonasida (Nyu-York) sionistlarning navbatdan tashqari konferensiyasi dastur qabul qildi. Unda «Falastinning eshiklari yahudiy immigrantlari uchun ochiq immigrasiyaning amalga oshirilishi nazorati yahudiy agentligiga yuklatiladi. Agentlik o’lkadagi yerlarni o’zlashtirish huquqiga ega bo’ladi. Falastin yahudiylar hamdo’stligiga va yangi demokratik jahonning qismiga aylanishi kerak» degan fikrlar qayd qlingan. 1945 yil mayida yahudiy agentligi o’zining talablarini, Britaniya ma’muriyatiga, quyidagicha bildirgan: «1) Falastinda yagona va bo’linmas yahudiy davlatini barpo etish to’g’risidagi qarorga kelishni; 2) immigrasiyani amalga oshirish nazorati yahudiy agentligi qo’liga 5

O'xshashlar

Ryukzak masalasi
Falastin arablarining XX asr 20-30 yillaridagi milliy-ozodlik kurashi
IX-XII asrlarda Yaqin va O'rta Sharq mamlakatlarida mantiq ilmi.Al-Kindiyning mantiqiy ta'limoti Forobiyning mantiq konsepsiyasi
Mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlashda O’zbekistonning xalqaro tashkilotlar bilan hamkorligi
Shturm-Liuvill MASALASI