logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Boshlang’ich ona tili darsligida sinonim antonym va ko’p ma’noli so’zlar

Boshlang’ich ona tili darsligida sinonim antonym va ko’p ma’noli so’zlar

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

50.630859375 KB
Ko'chirib olish
Boshlang’ich ona tili darsligida sinonim antonym va ko’p ma’noli so’zlar Reja: I.Kirish II.Asosiy qism 1 . Boshlang‘ich sinflarda lug‘at ustida ishlash metodikasi. 2 . 3-sinfda sinonim va antonimlar ustida ishlash tartibi. 3 . 3-sinf ona tili darslarida sinonim va antonimlar ustida ishlash usullari 4 . 3- sinf ona tili darsligidagi sinonim va antonim so‘zlarga doir mashqlar tahlili. III.Xulosa IV.Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1 Kirish Nutq o‘qitish deganda tilni har tomonlama (talaffuzi, lug‘ati, sintaktik qurilishini, bog‘lanishli nutqni) faol amaliy o‘zlashtirish tushuniladi. Nutq o‘stirishda uch yo‘nalish aniq ajratiladi . 1) so‘z ustida ishlash, 2) so‘z birikmasi va gap ustida ishlash, 3) bog‘lanishli nutq ustida ishlash. Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish metodikasi fanida nutq o‘stirishga doirjuda ko‘p ishlar qilingan. Bu ishlar fonetikani o‘tishda nutq o‘stirish, imlonio‘tishda nutq o‘stirish, grammatikani o‘tishda nutq o‘stirish yo‘nalishlarida amalgaoshirilgan. Biroq boshlang‘ich sinflarda ma’nodosh so‘zlar ustida ishlash, ayniqsa,o‘quvchilarni ma’nodosh so‘zlarni o‘z nutqida qo‘llashga o‘rgatish metodikasiyetarlicha chuqur ishlab chiqilmagan. Bu esa ma’nodosh so‘zlar vositasidao‘quvchilar nutqini o‘stirishning samarali usullarini ishlab chiqish ona tili o‘qitishmetodikasi fani oldida turgan dolzarb masalalardan biri ekanligini ko‘rsatadi.Bitiruv malakaviy ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi. K. Qosimova,S. Matchonov va boshqalar tomonidan chiqarilgan “Ona tili o‘qitish metodikasi”darsligida [30] ma’nodosh va zid ma’noli so‘zlar ustida ishlash metodikasi hamdaular ustida bajariladigan mashq turlari bayon qilingan. Darslikda boshlang‘ichsinflarda ma’nodosh so‘zlarga oid quyidagi mashqlar bajarilishi aytiladi: 1. Berilgan ma’nodosh so‘zlarni guruhlash. 2. Berilgan so‘zga sinonim tanlash. 3. Tushirib qoldirilgan sinonim so‘zlarni o‘z o‘rniga qo‘yib, matnni ko‘chirish. 4. Ma’nodosh so‘zlardan mosini qo‘yib gaplarni ko‘chirish. 5. Sinonim so‘zlar qatoridan foydalanib didaktik material tuzish va u bilan 2 mashq qilish [30, 313 314].Biroq ona tili o‘qitish metodikasida ma’nodosh va zid‒ ma’noli so‘zlarnio‘quvchining faol lug‘atiga kiritish usullari yetarli ishlab chiqilmagan.Tadqiqotning maqsadi. Bitiruv malakaviy ishimizning maqsadi boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar nutqini ma’nodosh va zid ma’noli so‘zlar bilan boyitishga doir samarali usul va mashqlar tizimini ishlab chiqishdan iborat.Tadqiqot obyekti. Boshlang‘ich sinf ona tili darsliklari va boshlang‘ich sinflarda bajariladigan leksik mashqlar tadqiqotimizning obyektini tashkil qiladi. Tadqiqotning vazifalari. Tadqiqotimizning maqsadidan kelib chiqib bitiruv malakaviy ishida quyidagi vazifalarni amalga oshirish ko‘zda tutiladi: 1. Ma’nodosh va zid ma’noli so‘zlarning tilshunoslikdagi talqinini tahlil qilish. 2. Boshlang‘ich sinflarda ma’nodosh va zid ma’noli so‘zlar ustida ishlashning metodik asoslarini bayon qilish. 3. Boshlang‘ich sinf ona tili darsliklaridagi ma’nodosh va zid ma’noli so‘zlarga doir mashqlarni tahlil qilish. 4. Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida ma’nodosh va zid ma’noli so‘zlar ustida ishlash, jumladan ma’nodosh va zid ma’noli so‘zlarni o‘quvchilarning faol lug‘atiga kiritishga doir qo‘shimcha mashqlar ishlab chiqish. Tadqiqot metodlari. Ishimizda kuzatish, qiyoslash, malakali o‘qituvchilar tajribasini o‘rganish kabi metodlardan foydalandik. Tadqiqotning metodologik asoslari. Bilish nazariyasi, til va tafakkurning uzviy bog‘liqligi, o‘quvchini ta`limning faol subyektiga aylantirish kabi tamoyillar bitiruv malakaviy ishimizning metodologik asosini tashkil qiladi. Ma’nodagi yaqinlikka qarab so‘zlarning sinonimligini belgilab bo‘lmaydi. Chunki so‘zlarning ma’no jihatdan yaqinligi har xil darajada bo‘lishi mumkin . Ba’zi so‘zlar ma’no jihatdan boshqa so‘zga juda yaqin bo‘lsa, boshqa bir so‘zga yaqinligi nisbatan kuchsiz bo‘lishi, yana bir so‘zga ma’no jihatan yaqinligi esa sezilarsiz darajada bo‘lishi mumkin. Lekin har uch holatda ham (qay darajada bo‘lmasin) ma’no jihatdan yaqinlik bo‘ladi. Shunga ko‘ra, ikki va undan ortiq 3 so‘zning o‘zaro sinonimligini belgilashda ma’nodagi yaqinlik asosga olinadigan bo‘lsa, u holda ma’nosi bir-biriga juda yaqin bo‘lgan so‘zlar bilan birga, qisman bo‘lsada ma’noda yaqinligi bor so‘zlar ham sinonim deb qaralishi kerak bo‘ladi. Masalan, kulmoq, iljaymoq, jilmaymoq, tirjaymoq, irjaymoq, irshaymoq, ishshaymoq, xoxolamoq, xihilamoq, he-helamoq, qahhahlamoq, piqirlamoq, qiqirlamoq so‘zlarning ma’nosida, qay darajada bo‘lmasin, yaqinlik bor. Lekin bularning hammasi o‘zaro sinonim deb bo‘lmaydi. Buni jilmaymoq bilan piqirlamoq, qahqahlamoq bilan qiqirlamoq so‘zlarini qiyoslaganda ham aniq sezish mumkin.Ko‘rinadiki, so‘zlarning o‘zaro sinonimligini belgilashda ma’nodagi yaqinlikni asosga olish to‘g‘ri bo‘lmaydi, ya’ni ma’nodagi yaqinlik asosida ikki yoki undan ortiq so‘zning sinonimligini to‘g‘ri belgilab bo‘lmaydi. Sinonimlarni belgilashda so‘z bildiradigan tushunchani asosga olish ma’noni asosga olishdan biror afzallikka ega emas, hatto, bu yo‘lni to‘g‘ri deb ham bo‘lmaydi. Asosiy dalil sifatida shuni aytish kifoyaki, har qanday so‘z tushuncha ifodalay vermaydi, lekin u ma’noga ega bo‘ladi va tushuncha ifodalamaydigan bunday so‘zlar biror ma’nosi bilan o‘zaro sinonim bo‘lishi mumkin. Masalan, hamma, barcha, bari olmoshlari, balli, tasanno, ofarin undovlari, istak bildiruvchi zora, shoyad, koshki, so‘zlari va b. sinonimiya hodisasi faqat leksik birliklarda emas, hatto, affikslarda ham borligi e’tiborga olinsa, bu masalada “tushunchaga”asoslanib ish ko‘rish to‘g‘ri bo‘lmasligi yana ham aniq ko‘rinadi. Xullas, ikki yoki undan ortiq so‘zning o‘zaro sinonimligini belgilashda ma’noga asoslanish to‘g‘ri yo‘ldir. Shunday ekan, o‘zaro sinonim bo‘lgan so‘zlarning ma’nodagi munosabati qanday bo‘lishini belgilash asosiy masala hisoblanadi. Avvalgi bo‘limlardan ma’lumki, so‘zning ma’nosi (semema) ma’lum komponentlardan (semalardan) tashkil topadi. Bundan tashqari, so‘zning semantic strukturasiga turli ma’no ottenkalari, emotsional bo‘yog‘I, stilistik belgisi, boshqa so‘zlar bilan bog‘lanish xususiyati kabilar ham kiradi. Demak, sinonimlarning ma’nodagi ana shu komponentlar nuqtai nazaridan o‘zaro munosabati qanday ekanini belgilash kerak bo‘ladi. Sinonim – so‘zlar semantik strukturasiagi komponentlar ichida ularni o‘zaro birlashtiradigan (sinonim ekanini belgilaydigan) va farqlaydiganlari bo‘ladi. Ikki yoki undan ortiq so‘zni o‘zaro 4 sinonim qiladigan narsa bu so‘zlar semantik strukturasidagi asosiy qismning, ya’ni leksik ma’noning bir xilligi, leksik ma’noni yuzaga keltiradigan komponentlarning (semalarning) bir xil bo‘lishidir. Shuning uchun ham ikki yoki undan ortiq so‘zning o‘zaro birlashtiradigan (sinonim qiladigan ) ma’nosining izohi bir xil bo‘ladi. Masalan, tez, ildam, jadal so‘zlarining hammasi “normadan yuqori temp bilan”degan ma’noni bildiradi. Ularning har biri o‘z semantik strukturasida yana boshqa qo‘shimcha komponentlarga ega bo‘lishi mumkin. Lekin hammasining leksik ma’nosini ma’nodagi “normadan yuqori sur’at bilan” degan qism tashkil etadi, ya’ni hammasining semantik strukturasidagi asosiy narsa, leksik ma’noni belgilovchi narsa ana shu. Ma’nodagi xuddi ana shu umumiylik, birlik bilan tez, ildam, jadal so‘zlari sinonimlik hosil etadi. Demak, ikki yoki undan ortiq so‘zni o‘zaro sinonim etadigan narsa bu so‘zlar leksik ma’nosining mavjud bo‘lgan bir xil bo‘lishidir. Agar leksik ma’no (semema) bir xil bo‘lmasa, sinonimlik haqida gapirish mumkin bo‘lmaydi. Masalan, qaramoq, tikilmoq, termilmoq so‘zlari, umuman olganda, “biror narsa yoki tomonga ko‘z-nazarni yo‘naltirmoq, ko‘z tashlamoq” ma’nosini bildiradi. Lekin termilmoq, tikilmoq fe’llari umuman “qarash” ma’nosini emas, balki ko‘z olmagan holda bo‘lishni, ko‘z tikkan holatda bo‘lishni bildiradi. Demak, bularning ma’nosida “ko‘z uzmagan holda, ko‘z tikkan holda” komponenti (semasi) bor. Qaramoq, boqmoq so‘zlarining ma’nosida bu komponent yo‘q. Ko‘z uzmasdan qarash ma’nosining aniq ifodalanishida qaramoq, boqmoq so‘zlari boshqa vositalar bilan yoki termilmoq, tikilmoq so‘zlarining o‘zi bilan qo‘llanadi: Shu vaqtgacha kallasini solintirib, o‘yga botib o‘tirgan otasi o‘g‘liga termilib qaradi (M. Ismoiliy). Qiya ochilgan eshikdan tikilib qaragan qizning endi ko‘chada nimchasini yuziga pana qilib turishi g‘alati bo‘lsa ham, Elmurod buning “qishloq sharoitiga mos” ekanini angladi (P. Tursun). To‘yib qarashlaridan Hayot sochilar edi, Gullar ochilar edi (H. Olimjon). Demak, qaramoq, boqmoq, tikilmoq, termilmoq so‘zlari o‘zaro emas, balki qaramoq bilan boqmoq va termilmoq, tikilmoq so‘zlari o‘zaro sinonim bo‘ladi. Eshitmoq so‘zi umuman biror ovozning quloqqa chalinishi ma’nosini ham, shuningdek diqqat- e’tibor bilan tinglash ma’nosini ham bildira oladi. Tinglamoq so‘zi esa faqat 5 diqqat- e’tibor bilan eshitish ma’nosini biliradi. Demak, eshitmoq fe’li faqat shu ma’nodagina tinglamoq so‘zi bilan sinonim bo‘la oladi; Bu so‘zlarga Qosim cho‘ng Tebratib qalin labin, Diqqat bilan eshitdi Qodir oxun talabin (G‘ayratiy). Ahmedov uning so‘zini bo‘lmasdan tek o‘tirib tingladi (A.Qahhor). Demak, bunda harakat subyekti aktiv bajaruvchi sifatida bo‘ladi, aktiv bajaruvchi sifatida esa faqat insongina bo‘lishi mumkin. Xuddi shu sababga ko‘ra, aytib o‘tilgan ma’noda eshitmoq, tinglamoq so‘zlari o‘zlik daraja formasida qo‘llanmaydi. Quyidagi misolga e’tibor bering: Bu shaharning tubiga Qulog‘ing tutsang, Hali ham tinglanadi Zor , yig‘i – ohang (G‘ayratiy) Bu misolda tinglamoq fe’li eshitilmoq fe’lining sinonimi sifatida noto‘g‘ri qo‘llangan. Eshitilmoq fe’li biror ovozning qulloqqa kirishi, quloqqa chalinishi ma’nosida qo‘llana oladi. Bunda subyekt aktiv bajaruvchi bo‘lmaydi. Demak, bundda o‘zaro sinonim bo‘lgan eshitmoq, tinglamoq fe’llarining ma’nosidagi “diqqat-e’tibor bilan” degan komponent bo‘lmaydi. Tinglamoq so‘zining ma’nosida esa shu komponent hamma vaqt bo‘ladi. Binobarin shu narsa aslida yo‘q bo‘lsa, tinglamoq fe’lini eshitmoq fe’lining sinonimi sifatida qo‘llash to‘g‘ri bo‘lmaydi. Yana faktlarga murojaat etaylik. Bayram va hayit so‘zlari, umuman olganda, biror munosabat bilan bo‘ladigan umumiy shodlik, tantana kuni ma’nosiga ega, shu ma’noda ular o‘rtasida umumiylik bor. Shunga ko‘ra hatto ularni badiiy asarlarda bir xil ma’noda qo‘llash hollari uchraydi: Quyosh qo‘shiqlarining mavjida suzar, Kuy, ijod bilan xalq kutadi hayit. Bu bayram tarixning yorqin kunduzi, Kunduzni saqladik tikib jonu tan. (Oybek) Lekin bayram va hayit bir-biridan tamomila farqli narsalarni bildiradi. Hayit diniy tushunchani bildiradi. Bayram esa bunday xususiyatgaega emas. Demak, bayram, hayit so‘zlarining ma’nosi bir xil emas va ular sinonim bo‘la olmaydi. Yonmoq, kuymoq fe’llari, umuman olganda, olovlanish holatini bildiradi. Lekin birinchisida (yonishda) alangalanish bo‘ladi. Kuyishda esa bo‘lmaydi. Demak, ular shu farqli xususiyatlari bilan sinonim bo‘la olmaydi. Ot, umuman olganda, ulov. Lekin u ulovning bir turi. Shu sababli ot va ulov so‘zlari sinonim bo‘la olmaydi. Jomakor umuman kiyim emas, balki ish kiyimi. Shu sababli jomakor va kiyim so‘zlari sinonim emas. Bu faktlarning 6 hammasi ikki yoki undan ortiq so‘zning sinonimligini ularning ma’nosidagi yaqinlik yoki juda umumiylik emas, balki bir xillik belgilanishi ko‘rsatadi. Ikki yoki undan ortiq so‘zning sinonimligini belgilashda leksik ma’no bilan so‘zning kontekstda reallashadigan ma’nosini farqlash kerak bo‘ladi. Sinonimlik leksik ma’noning bir xilligiga ko‘ra bo‘ladi. Leksik ma’no bilan kontekstda reallashaddigan ma’no asosida sinonimlik hosil bo‘lmaydi. Misol: - Madamingov bundan ikki hafta burun mening akamni o‘ldirdi …- Shunday do‘stim. Endi uning o‘zini yo‘q qilmasak, seni ham meni ham yeydi (P. Tursun). Misolda yemoq fe’li “o‘ldirmoq” ma’nosida qo‘llangan. Lekin uning bu ma’nosini shu kontekstagina reallashyapti, ya’ni bu ma’no yemoq so‘zining leksik ma’nosi emas. Shunga ko‘ra, yemoq fe’li o‘lirmoq fe’li bilan sinonim bo‘la olmaydi. Xuddi yuqoridagi sabablarga ko‘ra, besh balli baho sistemasida shartli ravishda qo‘llanadigan ikki, uch, to‘rt, besh so‘zlari yomon, o‘rta, yaxshi, a’lo so‘zlariga sinonim bo‘la olmaydi. Ikki, uch, to‘rt, besh so‘zlari shunday leksik ma’noga ega bo‘lmaganidan, ular bu ma’noda qo‘llanganda, asosan, so‘z bilan emas, raqam bilan yoziladi va ko‘pincha qo‘shtirnoqda (“2”) beriladi. Shuningdek, ko‘pincha ularning izohi ham keltiriladi: Uning uchun o‘qishda “2” – yomon bo‘lmasa… Beshovi bir klassda O‘qisharkan besh- a’lo (P. Mo‘min). Sinonimlik leksik ma’noning bir xilligiga ko‘ra bo‘lar ekan, o‘z-o‘zidan, sinonimlar bir turkumga oid so‘zlar bo‘ladi . Shunga ko‘ra, ma’lum kontektsda bir turkumga oid so‘z boshqa bir turkumga oid so‘zga xos ma’noda qo‘llansa-da, lekin ular sinonim bo‘la olmaydi: Qani endi yer bo‘lsa… Mana Karim akani oling (N. Safarov). Dehqon yer bilan tirik. Misolda oling so‘zi “masalan” degan ma’noda qo‘llangan. Lekin olmoq fe’li bilan masalan so‘zi sinonim bo‘la olmaydi. Sinonimlik ma’noga ko‘ra, ma’nodagi bir xillikka ko‘ra bo‘lar ekan, o‘z-o‘zidan, ikki yoki undan ortiq so‘zning butunlay sinonimligi emas, balki u yoki bu ma’nosida sinonimligi haqida gapirish to‘g‘ri bo‘ladi. Chunki tildagi so‘zlar bir manoli yoki ko‘p ma’noli bo‘lishi mumkin. Ko‘p ma’noli so‘zlarning ma’no miqdori har xil bo‘lishi mumkin, ya’ni ba’zi so‘zlar ikki-uchta ma’noga, ba’zilari esa juda ko‘p ma’noga ega bo‘ladi. Bunday so‘zlar boshqa ko‘p ma’noli so‘z bilan ma’lum bir ma’nosi yoki ma’nolarida sinonimlik hosil etadi. 7 Masalan, toza, sof, beg‘ubor, musaffo so‘zlarining har biri ko‘p ma’noli. Lekin ular faqat bir ma’nosida – “chang-g‘ubordan holi” degan ma’nosida o‘zaro sinonimdir. Misollar: To‘ymay o‘ynar sho‘x qushchalar toza havoda (G‘ayratiy). Tong yeli sof havo bilan birga… sho‘xsoyning shovullagan ovozini keltirmoqda (H. Nazir). Ko‘p ma’noli so‘zlar birdan ortiq ma’nosida sinonim bo‘lishi mumkin. Masalan, alohida, ayrim so‘zlari ko‘p ma’noli. Shulardan uch ma’nosida ular sinonim: O‘ziga mustaqil, boshqalaridan xoli. Misol: Nuri alohida xonada o‘z o‘rtoqlari – obro‘li oilalarning qizlari bilan o‘tirar edi (Oybek). Tantiboyvachcha ko‘pdan tanish hovliga – atrofi ayrim-ayrim eshikli xonalar bilan o‘ralgan hovliga kirdi. Boshqalardan farqli holda, o‘ziga xos. Misol: Past g‘o‘zalarga alohida e’tibor berilmoqda. Zokir ota juda tajribali paxtakor, qo‘li gul odam. Unga ayrim e’tibor qilish, shubhasiz yaxshi. Boshqalariga qo‘shmay, o‘zini mustaqil holda. Misol: Men boya muzokaraga chiqib pravleniye va uning raisi Bo‘taboyning ishlaridagi kamchiliklarni tanqid qilganimda maktab masalasini ham qistirib o‘tsam bo‘lar edi, lekin bu masala alohida qo‘yilganligi uchun qistirmadim. (A. Qahhor) Bu masalani ayrim hal qilamiz. (P. Tursun) Ikki yoki undan ortiq so‘zning sinonimligi ularning ma’nosi asosida bo‘lar ekan, ko‘p ma’noli so‘zlar bir ma’nosi bilan ma’lum bir so‘z yoki so‘zlarga, boshqa bir ma’nosi bilan yana ma’lum bir so‘z yoki so‘zlarga sinonim bo‘lishi mumkinligi tabiiy. Masalan, bitirmoq fe’li ko‘p ma’noli. U o‘zining har bir ma’nosi bilan boshqa-boshqa so‘zlarga sinonim bo‘ladi. Masalan, u quyidagi ma’nolari bilan quyidagi so‘zlarga sinonim bo‘ladi: 1. Yakuniga yetkazmoq. Bu ma’nosida bitirmoq fe’li tugatmoq, tugallanmoq fe’llariga sinonim: Yig‘im-terimni bo‘lganimizdan keyin boshlasak, sovuq tushmay bitiramiz (A.Qahhor). Bizda ham o‘qishni tugatib uylanish odat bo‘lib qoldi,-dedi Yo‘ldosh (Shuhrat). O‘ninchini tugallagan yigit-qizlarning maktabni bitirish marosimiga hozirlik ko‘rilar edi. 2. Ish, vazifa va shu kabilarni amalga oshirmoq, bajo keltirmoq. Bu ma’noda bitirmoq fe’li bajarmoq, ado etmoq, o‘tamoq, bajo qilmoq fe’llariga sinonim: Mehnatni siz qilingiz, katta ishni ko‘ngildagidek bitirib keldingiz. Hozir ko‘klam ekin kompaniyasiga puxta taraddud ko‘rib olgan dehqon urug‘ yerga qadayotgan pallada qiynalmaydi, ishni sifatli bajaradi va boshqalar 8 Yuqoridagilardan ma’lum bo‘ldiki, ikki yoki undan ortiq o‘zning sinonimligi ularda hammasi uchun umumiy ma’noning borligiga ko‘radir. Biror so‘zning boshqa so‘z yoki so‘zlarga sinonimligi har vaqt konkret bir birlashtiruvchi ma’no bilan bo‘ladi. Birlashtiruvchi ma’no o‘zaro sinonim bo‘lgan so‘zlarning hammasida bo‘ladi. Bu sinonimlarning birlik tomoni, birlik xususiyatidir. Birlashtiruvchi ma’no bo‘lmasa, sinonimlik haqida gapirish mumkin emas. O‘zaro sinonimlik munosabatda bo‘lgan so‘zlar birlikda sinonimlik qatorini hosil etadi; o‘yin, raqs; yanglish, xato, noto‘g‘ri; g‘alaba, zafar, tantana va b. Sinonimlarning semantik strukturasida bir xil bo‘lgan qism, birlashtiruvchi leksik ma’nodan tashqari yana boshqa qismlar har bir sinonima o‘ziga xos, boshqasidagidan farqli bo‘ladi. Ana shu farqlar sinonimlardan har birining tilda yashashini, tilda har birining qo‘llanish o‘rnini ta’minlaydi. Tilda har jihatdan bir - biriga teng bo‘lgan, har jihatdan bir-birini qoplaydigan ikki yoki undan ortiq so‘zning bo‘lishiga ehtiyoj yo‘q. ehtiyoj yo‘q ekan, bunday xususiyatli so‘zlar ham bo‘lmaydi. Demak, tilda sinonimlarning borligining o‘ziyoq o‘zaro sinonim bo‘lgan har bir so‘z o‘ziga xos qandaydir xususiyatga yoki xususiyatlarga egaligini ko‘rsatadi. Haqiqatdan ham shunday. Ma’nosi va boshqa xususiyatlari bilan bir – biriga juda teng keladigan so‘zlar asosan ilmiy terminlarda uchrab turadi: inqilob, agitatsiya, tashviqot; tema, mavzu kabi. Lekin bunday sinonimlar ham qandaydir belgisi, masalan, qo‘llanish darajasi, eskirganlik yoki eskirmaganligi va sh.k. bilan ma’lum darajada farqlanib turadi. Agar hech qanday farqli belgi bo‘lmasa, bunday sinonimlik o‘tkinchi holat bo‘lib, ma’lum vaqtlardan so‘ng ulardan biri shu ma’noda iste’moldan chiqadi. Tilning tabiati shuni talab etadi. Sinonimlarning o‘zaro farqli xususiyatlari anchagina. Bulardan eng asosiysi ularning har birining ma’nosidagi farqli belgilardir. Sinonimlarning o‘zaro farqli belgisi, avvalo, ularning ma’no hajmida, aniqrog‘i, ma’no ottenkasida ko‘rinadi. Masalan, o‘zaro sinonim bo‘lgan so‘zlardan biri biron qo‘shimcha ottenkaga ega bo‘lmasligi, boshqasi esa qandaydir ottenkaga ega bo‘lishi mumkin. Misollarga murojaat etaylik: yordamlashmoq, ko‘maklashmoq, qarashmoq, boqishmoq so‘zlari “yordam ko‘rsatmoq” ma’nosi bilan o‘zaro sinonim. Bu sinonimlar ichida 9 yordamlashmoq so‘zining ma’no hajmi keng. U biron qo‘chimcha ottenkaga ega emas. Bu so‘z moddiy jihatdan, shuningdek ish-harakat va sh. k. bilan yordam ko‘rsatish ma’nosida qo‘llanaveradi. Ko‘maklashmoq, qarashmoq, boqishmoq so‘zlari asosan ish-harakat, xizmat bilan yordam ko‘ratish ma’nosida qo‘llanadi. Ko‘p, ancha, talay, mo‘l, serob so‘zlari “son-miqori normadan ortiq” ma’nosi bilan sinonim. Bulardan ko‘p so‘zining ma’no hajmi keng. U miqdorning, sonning normadan ortiqligini, shuningek ish-harakatning son-miqdor jihatdan normadan ortiqligini ham ifodalaydi: odam ko‘p, vaqt ko‘p, suv ko‘p kabi. Mo‘l, serob so‘zlari esa narsa miqdorining normadan ortiqligini ifodalaydi va konkret narsalarga nisbatan qo‘llanadi. Ish-harakatning, shuningdek vaqtning miqdoran normadan ortiqligini ifodalash uchun qo‘llanmaydi. Masalan, suv mo‘l, suv serob deyilai, lekin vaqt mo‘l, vaqt serob yoki mo‘l so‘zladi eyilmaydi. Quyidagi misolda ham mo‘l sozining qo‘llanishi noto‘g‘ri: Shuning uchun baxting mo‘l, Keng Vataning chaman gul. (P. Mo‘min). Yuvosh, mo‘min, qobil sinonimlaridan yuvosh so‘zi shaxsga, shuningdek hayvonlarga nisbatan qo‘llanaveradi. Mo‘min, qobil so‘zlari faqat odamga nisbatan qo‘llanadi. Iflos, isqirt, irkit, isliqi, iqna, ivirsiq, nopok sinonimlaridan iflos so‘zining ma’no hajmi keng. U toza bo‘lmagan har qanday narsa, holatga nisbatan qo‘llanaveradi. Isqirt, irkit so‘zlari odam va uning kiyim-boshiga nibatan qo‘llanadi. Isliqi asosan kiyim-boshga nisbatan, iqna odamga nisbatan qo‘llanadi. Ivirsiq joyga nisbatan qo‘llanadi. Ko‘paymoq, ortmoq sinonimlaridan ko‘paymoq asosan konkret narsalarga nisbatan qo‘llanadi. Quyidagi misolda uning mavhum narsaga (e’tiborga) nisbatan qo‘llanishi noto‘g‘riligi aniq seziladi: Sizlar bo‘lib o‘lkamiz madori, Tobora ko‘paydi e’tibori (Habibiy). Bu o‘rinda kopaymoq fe’li emas, ortmoq fe’li qo‘llanishi kerak edi va b. Demak, sinonimlarning o‘zaro farqli xususiyatlariddan biri ularning qo‘shimcha ottenkaga ega yoki ega-emasligida bo‘lib, bu xususiyat shu sinonimlik qatoragi so‘zlarning qo‘llanish doirasini, qo‘llanish o‘rnini ham belgilaydi. Sinonimlar bildiradigan vaqt , harakat, belgi, miqdor kabilarda ularning har birida belgining darajasi har xil bo‘lishi mumkin. Masalan, avval, oldin, ilgari, burun, qadim sinonimlaridan ilgari so‘zida vaqtning o‘tishiga qarab uzoqlik darajasi avval, oldin 10 so‘zidagidan ortiq. Burun so‘zida ilgari so‘zidagiga nisbatan, qadim so‘zida esa burun so‘zidagiga nisbatan ortiqroq. Kuch, quvvat, mador, majol, darmon so‘zlari, asosan, kuch-quvvatning normal holatdan pastligini ifodalashda qo‘llanadi. Demak, sinonimlar bildirgan belgi darajasidagi har xillik ham shu so‘zlarning ma’nosidagi farqli ottenkalari hisoblanadi. Sinonimlar emotsional bo‘yoqqa bo‘lgan munosabatiga ko‘ra o‘zaro farqlanishi mumkin. O‘zaro sinonim bo‘lgan so‘zlarning ba’zilari emotsional bo‘yoqli bo‘lishi, ayrimlari esa emotsional bo‘yoqqa ega bo‘lmasligi mumkin. Emotsional bo‘yoqli sinonimlar salbiy yoki ijobiy emotsiyani bildirishiga ko‘ra ham o‘zaro farqlanadi:1) ijobiy emotsional bo‘yoqli so‘zlar, 2) salbiy emotsional bo‘yoqli so‘zlar. Masalan, bosh, kalla sinonimlarida bosh so‘zi emotsional bo‘yoqqa ega emas, kalla so‘zi ko‘proq salbiy emotsional bo‘yoq bilan qo‘llanadi. Yuz, bet, aft, bashara, chehra, jamol sinonimlaridan yuz va bet so‘zlari emotsional bo‘yoqqa nisbatan neytral, aft va bashara so‘zlari salbiy emotsional bo‘yoqqa, chehra, jamol so‘zlari esa ijobiy emotsional bo‘yoqqa ega. O‘zaro sinonim bo‘lgan so‘zlar ma’lum bir uslubga bo‘lgan munosabatiga ko‘ra ham bir-biridan farqlanishi mumkin, ya’ni sinonim- so‘z uslubning ma’lum bir turiga oid bo‘lishi yoki uslub nuqtai nazaridan neytral bo‘lishi mumkin. Masalan, yarashmoq, kelishmoq, ketmoq sinonimlari chiroylilik va moslik jihatidan yaxshi (mos) o‘rinlashmoq, chiroyli mos ko‘rinishli bo‘lmoq ma’nosini bildiradi. Bulardan yarashmoq stilistik jihatdan neytral , ketmoq esa oddiy so‘zlashuvga xos. Misol: Do‘stlarining jilmaygan yuzlari, ularning yangi, yarashgan ust-boshlari uning hech qachon xayoliga kelmagan bir fikrni shivirlayotgandek bo‘ldi. (P.Tursun). Ammo bu ikki o‘rim soch … juda ham o‘ziga kelishib tushib, unga yana bir qayta ulug‘vorlik va oliylik bag‘ishladilar (A.Qodiriy). Shunday ketiptiki, lovillaydi-ya, lovillaydi! Sinonimlar ichida dialektal xususiyatga ega so‘z bo‘lishi mumkin. Masalan, ovz, tovush, un, sado, sas, nido sinonimlaridan sas so‘z, izlamoq, qidirmoq, axtarmoq, istamoq sinonimlaridan istamoq so‘zi dialektal. O‘zaro sinonim so‘zlar qo‘llanish darajasiga ko‘ra farqlanishi, ya’ni ba’zisi keng qo‘llanishi, boshqasi esa kam qo‘llanishi mumkin. Masalan, boshqa, bo‘lak, o‘zga sinonimlaridan boshqa so‘zi 11 juda keng qo‘llangani holda bo‘lak so‘zi kam qo‘llanadi. O‘zga so‘zi esa bo‘lak so‘ziga nisbatan ham kam qo‘llanadi. Sinonimlar ma’lum bir so‘zlar bilan birika olish yoki birika olmasligi, ma’lum erkin yoki turg‘un so‘z birikmalarida qo‘llana olish yoki qo‘llana olmaslik xususiyati bilan ham o‘zaro farqlanishi mumkin. Masalan, ost, tag sinonimlaridan ost so‘zi xavf ostida, qo‘l ostida, nazorat ostida, oyoq osti qilmoq kabi birikmalarda qo‘llangani holda, bu birikmalarda uning o‘rnida tag so‘zini qo‘llab bo‘lmaydi. Sinonimlarning paydo bo‘lishi, so‘zlar o‘rtasida sinonimik munosabatning rivojlanishida ham u yoki bu usul bilan so‘z yasalishi (yangi so‘z hosil qilinishi) muhim rol o‘ynaydi. Yangi so‘z yasalishi bilan tilda bor bo‘lgan so‘z yoki so‘zlarga sinonim so‘z yuzaga kelibgina qolmay, tilda o‘zaro sinonimik munosabatda bo‘lgan so‘zlardan so‘z yasalishi natijasida yangi sinonimik qatorlar yuzaga keladi: zavq, maroq, shavq zavqlanmoq, maroqlanmoq, shavqlanmoq; kam, oz-kamaymoq, ozaymoq. Bu o‘rinda aynan bir so‘z (leksema)dan turli affikslar yordamida yasaluvchi ma’nodosh so‘zlarning sinonimligi masalasiga to‘xtab o‘tishga to‘g‘ri keladi. Ayrim ishlarda aybli-aybdor, serharakat-harakatchan kabi so‘zlar sinonim emas, bularda so‘z yasovchi affikslar sinonimiyasi bor deb qaraladi. Lekin bunday so‘zlarning sinonimligini inkor etish mumkin emas. Chunki bularning sinonimligini tan olmaslik ulardan har birining mustaqil leksik birlik (alohida so‘z) ekanini tan olmaslik bo‘ladi. Vaholanki, aybli- aybdor, xabarsiz-bexabar kabilarning har biri alohida so‘z ekaniga shubha yo‘q. Shunday ekan, bularda affiksal sinonimiya haqida emas, balki leksik sinonimiya haqida gapirish mumkin bo‘ladi. Sinonimlarning yuzaga kelishida asosiy omillardan biri so‘zning ma’no taraqqiyotidir. U yoki bu so‘z yangi ma’no kasb etishi natijasida shu ma’nosi bilan tildagi biror so‘z yoki so‘zlar bilan sinonimik munosabat hosil qilishi mumkin. Masalan, qaytarmoq fe’li aslida avvalgi o‘z o‘rni, o‘z holiga yo‘naltirmoq (keltirmoq) degan ma’noni bildiradi. Shu ma’nosi asosida uning ayni bir ish- harakatni yana qilmoq, ayni bir so‘z (gap)ni qayta aytmoq ma’nosi kelib chiqqan. Natijada qaytarmoq so‘zi xuddi shu ma’nosi asosida takrorlamoq so‘zi bilan sinonimik munosabat hosil qilgan: Tabelchi ham, xuddi jo‘rttaga qilganday, uning nomini yo tutilib aytar, yoki chatoq o‘tib, yana takrorlar 12 edi. (A.Qahhor). Novikova uning tezda javob bermaganiga chindan ham e’tibor qilmagan edi, keyin uning o‘zgarib ketgan avzoyini ko‘rib taajjublandi va savolni qaytardi. Ovora so‘zi biror maqsad yo‘lida, biror narsa ilinjida kezish tentirash holatida degan ma’noni bildiradi. Bu ma’nosi bilan u sarson, sargardon so‘zlari bilan sinonim bo‘ladi: Ma’no taraqqiyoti natijasida ikki yoki undan ortiq so‘z bir necha ma’nosida sinonimik munosabat hosil etishi mumkin. Bu hodisa ham sinonimiyaning rivojlanishi hisoblanadi. Masalan, buzilmoq, aynimoq so‘zlari ikki ma’nosi bilan o‘zaro sinonim: Sof (normal) holatini, iste’molga yaroqliligini yo‘qotmoq, iste’molga yaroqliligi yomonlashmoq ma’nosida: Yo‘q, - dedi onasi, - choy aynab qoladi, kelishgandan keyin damlarsan (Oydin). Darhaqiqat, achigan qatiq, - dedi va yana yalab ko‘rdi,- yo‘q, buzilgan qaymoqdir (A.Qahhor). Xulq- atvori, biror vazifa (ish) dagi xatti-harakati yomon (salbiy) tomonga o‘zgarmoq ma’nosida: Vaqtida siz bilan faxrlanganmiz. Ammo keying yillarda aynib qoldingiz, dimog‘ingiz ko‘tarilib ketdi…(Uyg‘un). Suyar yoring aynigan bo‘lsa, Kolxozchilar tarbiya qilar…(Uyg‘un). Asramoq, saqlamoq so‘zlari uch ma’nosi bilan o‘zaro sinonim: Yomon tasirdan salbiy hodisadan himoya qilmoq ma’nosida: Shokir ota: “Zolimning zulmidan o‘zing asra!”,-deb Yo‘lchi uchun qayg‘uradi (Oybek). Yo‘q bo‘kish va shu kabilarga yo‘l qo‘ymay ehtiyot holda tutmoq ma’nosida: Yolvorib so‘rayman asra qalbingda, So‘ndirmagin chechaklarsimon (Uyg‘un). Hozir namni to‘la saqlab qolish choralari ko‘rilayotir. Biror maqsad bilan uzoq vaqt o‘zida tutmoq ma’nosida: Uzum asramoq. Mol saqlamoq. Tuzukkina ro‘zg‘orini o‘zi tebratib, sigir-buzoq va tovuq asradi. Ishqibozlarning aksariyatida bunday qushlarni saqlashga xohish bo‘lmaydi. Shu keltirilgan faktlarning o‘ziyoq sinonimlarning yuzaga kelishida so‘zning ma’no taraqqiyoti (yangi ma’no kasb etishi) muhim omillardan ekanini tasdiqlaydi. Shaklan har xil, ammo bir tushunchani turli bo‘yoq va ottenka bilan ifodalaydigan leksemalar sinonim deyiladi. Sinonim leksema orasidagi munosabat sinonimiya yoki sinonimik munosabat deb yuritiladi. Sinonim leksema sememalaridagi atash va vazifa semasi aynan bir xil bo‘lib, ifoda semasi farqlanadi. Misol sifatida [yuz]- [bet]-[aft]-[bashara]-[turq] qatorini keltirish maqsadga muvofiq. Ma'nodoshlik 13 qatoridagi mazkur leksemalarning barchasida atash semalari bir xil: «odam boshi old tomoni», «peshonadan iyakkacha». Ammo ifoda semalari har bir leksemada o‘ziga xos. Aniqrog‘i, «shaxsiy munosabat» har bir leksemada boshqa-boshqa namoyon bo‘lgan. U [yuz] leksemasida «shaxsiy betaraf munosabat» ko‘rinishida bo‘lsa, [turq] leksemasida «o‘ta kuchli shaxsiy salbiy munosabat» tarzida. Ma'nodoshlik qatoridagi leksemalarning ifoda semasi turli-tuman. Ulardan ayrimlari quyidagilar: 1) ijobiy yoki salbiy baho yoxud munosabat sema; 2) leksemaning qo‘llanish davrini ko‘rsatuvchi sema: «eskirgan», «yangi», «o‘ta yangi», «arxaik», «tarixiy». 3) leksemaning qo‘llanilish doirasini ko‘rsatuvchi sema: «shevaga xos», «so‘zlashuvga xos», «kitobiy», «ko‘tarinkilik» va h. Ma'nodoshlik qatoridagi leksemaning bittasi dominanta (bosh) leksema bo‘lib, boshqalari shu leksema atrofida birlashadi, ma'nodoshlik qurshovi hosil qiladi. Dominanta leksemaning yuqorida sanalgan barcha ifoda semasi neytral, betaraf. Masalan, [katta]-[ulkan]-[bahaybat] sinonimik qatori «kitobiylik», «ko‘tarinkilik» ifoda semalari asosida tashkil topgan. Qatordagi katta leksemasida bu sema belgilanmagan (neytral), [ulkan] va [katta] leksemalarida ifodalangan, oydinlashtirilgan. Ma'nodoshlik qatoridagi dominanta leksemaning bir qancha o‘ziga xos xususiyati bor: 1) dominanta leksemaning mazmuni boshqa leksemalarnikiga nisbatan «kambag‘alroq» bo‘ladi. Qiyoslang: [chiroyli], [go‘zal] va [suluv]. Qatordagi [chiroyli] leksemasida [go‘zal] va [suluv] leksemasidagi ko‘tarinkilik bo‘yog‘I yo‘q; 2) dominanta leksemaning qo‘llanish doirasi va miqdori boshqa ma'nodoshlarnikiga nisbatan keng va ko‘p bo‘ladi; 14 3) dominanta leksema belgilanmagan ifoda semasiga ega bo‘lganligi bois istalgan vaqtda o‘z ma'nodoshlarini almashtira oladi; 4) ma'nodoshlik qatori mansub bo‘lgan katta tizimga faqat dominanta leksema kiradi. Masalan, «kishi tanasi a'zolari» lug‘aviy ma'noviy guruhiga [yuz] dominanta leksemasi kirib, [quloq], [burun], [lab], [qosh], [peshona] leksemalari bilan paradigma hosil qiladi. Boshqa ifoda semasi belgilangan leksema «betaraf» bo‘lolmaganligi bois yuqori paradigmaga kira olmaydi va uning betaraf vakili bu huquqqa ega bo‘la oladi, xolos. Ma'nodoshlik paradigmasi doimo ochiq. Jamiyat, davr talabi asosida keraksizi iste'moldan chiqib, qator yangilari bilan boyib boraveradi. Nutqda ma'nodoshlik qatorlari nutqning atash birliklari, iboralar, mustaqil leksema sememalarining turi, yasama so‘z, so‘z birikmasi, nutqiy ko‘chma so‘z bilan to‘lib, kengayib boradi. Bular kontekstual sinonim sifatida nutqning go‘zalligi va boyligini ta'minlovchi vosita sanaladi. Antonimiya leksemalar orasidagi zidlik munosabatidir: [katta]-[kichik], [yosh]- [qari], [mitti]- [ulkan], [oq]-[qora] va hokazo. Antonim leksemalarning umumiy, birlashtiruvchi semasi bilan bir qatorda, qarama-qarshi semasi ham bo‘lishi lozim. Masalan, [katta] va [kichik] leksemalari umumiy - «sifat», «ko‘lam» semasi bilan birga, qarama-qarshi - «nisbatan ortiq» ([katta]) va «nisbatan katta bo‘lmagan» ([kichik]) semasiga ham ega. Yoki [qish] - «yilning eng sovuq fasli», [yoz] - «yilning eng issiq fasli», [kirmoq] - «ichkariga harakatlanmoq», [chiqmoq] - «tashqariga harakatlanmoq». Antonim leksemalar asosida borliqdagi qarama- qarshi hodisaning in'ikosi bo‘lgan qarama-qarshi tushuncha yotadi. Antonim leksemalar bir turga kiruvchi giponim leksemalar: [issiq]-[sovuq] (harakat), [katta]-[kichik] (hajm), [erkak]-[ayol] (jins) va hokazolar. Antonimlarning mantiqiy asosini ikki tur qarama-qarshilik tashkil etadi: a) kontrar qarama-qarshilik; b)komplementar qarama-qarshilik. 15 Kontrar qarama-qarshilik – darajalanuvchi leksema qatoridagi tafovutning farqlarga, farqning ziddiyat, ya'ni qarama-qarshilikka o‘sib borishi natijasida birinchi a'zo bilan oxirgi a'zoning antonimlashuvi. Masalan, [kichik]–[o‘rta]- [katta], [yosh]-[o‘smir]-[o‘rta yosh]-[qari] kabi. Bunda [kichik] va [katta], [yosh] va [qari] leksemalari daraja qatorining ikki qarama-qarshi qatori a'zolari o‘rtasida ikki antonim a'zo belgilarini o‘zida mujassamlashtirgan bog‘lovchi bo‘g‘in. Yuqoridagi [o‘rta] leksemasida [kichik] va [katta] leksemalarining qarama- qarshiligi so‘nadi. Demak, leksemalarning kontrar qarama-qarshiligini ularning darajalanish (graduonimik) qatoridan izlash lozim. Komplementar antonimiyada qarama-qarshilik uchinchi, oraliq bo‘g‘insiz bo‘ladi: [rost]-[yolg‘on], [arzon]- [qimmat], [oson]-[qiyin]. Bu leksemalar orasida oraliq uchinchi leksema yo‘q. Antonimlar strukturasiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: 1) har xil o‘zakli antonim: [katta]-[kichik], [kirmoq]-[chiqmoq], [muhabbat]- [nafrat]; 2) bir xil o‘zakli antonim: [madaniyatli]-[madaniyatsiz], [aqlli]- [aqlsiz], [ongli]- [ongsiz]. Fanda antonimlar asosan sifat va ravish turkumiga xos degan hamda har xil o‘zaklilarini tan olishdek tor tushunish ham mavjud. Hozirgi kunda o‘zbek tilshunosligida so‘zlararo ma’noviy munosabatning graduonimiya, giponimiya va partonimiya kabi yangi turlari aniqlangan. so‘zlarning ma’no qirralarini o‘zlashtirish; 4) ayrim frazeologik birliklarning ma’nosini o‘zlashtirish. 3. Lug`atni faollashtirish, ya ’ ni o‘quvchilar ma’nosini tushunadigan, ammo o‘z nutq faoliyatida ishlatmaydigan nofaol lug`atidagi so‘zlarni faol lug`atiga o‘tkazish. Buning uchun shu so‘zlar ishtirokida so‘z birikmasi va gaplar tuziladi, ular o‘qiganlarni qayta hikoyalash, suhbat, bayon va inshoda ishlatiladi. 4. Adabiy tilda ishlatilmaydigan so‘zlarni o‘quvchilar faol lug`atidan nofaol lug`atiga o‘tkazish. Bunday so‘zlarga bolalarning nutq muhiti ta’sirida o‘zlashib 16 qolgan adabiy til me'yoriga kirmaydigan, ayrim adabiy asar va so‘zlashuv tilida qo‘llanadigan sodda so‘z va iboralar, sheva va ijtimoiy guruhga oid so‘zlar kiradi. Adabiy til me'yori degan tushunchani o‘zlashtirgach, o‘quvchilar yuqorida izohlangan so‘zlar o‘rniga adabiy tildagi so‘zlardan foydalana boshlaydilar. Adabiy tilga oid malakalari mustahkamlangan sayin shevaga, jargonga oid so‘zlar, so‘zlashuv tilida ishlatiladigan sodda so‘z va iboralar o‘quvchilarning faol lug`atidan chiqib keta boshlaydi.O‘quvchilar lug`ati quyidagi manbalar asosida boyitiladi va takomillashtiriladi: 1. Atrof-muhitni: tabiatni, kishilarning hayoti va mehnat faoliyati, bolalar- ning o‘yini va o‘qish faoliyatini, kattalar bilan munosabatni kuzatish. Tabiat qo‘yniga, turli joylarga, muassasalarga ekskursiya vaqtida bolalar narsa va hodisalarni kuzatish bilan ko‘pgina yangi nom va iboralarni o‘rganadilar. Bu ekskursiyalar yuzasidan o‘tkazilgan suhbat vaqtida ularning bilimi chuqurlash- tiriladi, ayrim so‘zlar ma’nosiga aniqlik kiritiladi. O‘quvchilar lug`atini va nutqini boyitishda eng ishonarli manba badiiy asarlar hisoblanadi. O‘qish darslarida o‘quvchilar Oybek, H. Olimjon, M. Shayxzoda, G`. G`ulom, H. Hakimzoda, Zulflya, X. To‘xtaboyev, P. Mo‘min, Q. Muhammadiy, Sh.Sa’dulla, Z.Diyor, N.Fozilov, T.Adashboyev, A.Obidjon kabi ko‘pgina so‘z ustalarining asarlarini o‘qiydilar. O‘zbek tilini yuksak badiiy obrazlar yordamida o‘zlashtiradilar. O‘qish darsida bolalar lug`ati ma’lum mavzularga oid so‘zlar hisobiga ham boyiydi. Ular lug`atiga axloqiy tushunchalarni ifodalovchi yoqimtoy, shirinso‘z, mehribon, haqqoniy, botir, mard, jasur, mehnattsevar kabi ko‘pgina so‘zlar qo‘shiladi. Matn ustida ishlash jarayonida ko‘p ma’noli so‘zlar, sinonimlar, ko‘chma ma’noda ishlatiladigan so‘zlarni, ba’zi frazeologik birikmalarni bilib oladilar. Bolalar mustaqil o‘qishga o‘rganganlaridan keyin ular lug`atiga kitob, gazeta, jurnal materiallari katta ta’sir qiladi. Shuning uchun ham sinfdan tashqari mustaqil o‘qish va unga rahbarlik shakllari o‘quvchilar lug`atini boyitishning, nutqini o‘stirishning eng muhim manbalaridan hisoblanadi. Maxsus mashqlar yordamida grammatika va imloni o‘rganish darslari ko‘pgina so‘z va atamalarni o‘zlashtirishga yordam beradi, 17 o‘quvchilar predmet, belgi, harakat, sanoq, tartib ifodalaydigan so‘zlarni bilib oladilar. Bu darslarda o‘quvchilar lug`ati tartibga solinadi, so‘z turkumlarini o‘rganish jarayonida guruhlanadi, so‘z tarkibi, so‘z yasalishi, so‘zlarning o‘zgarishini o‘rganish bilan esa lug`atga aniqlik kiritiladi; ular o‘rgangan so‘zlaridan o‘z nutqlarida foydalana boshlaydilar, natijada lug`atlari faollashadi. O‘quvchilar lug`ati maxsus lug`aviy- mantiqiy mashqlar yordamida ham boyiydi, tartibga tushadi. Bulardan tashqari, kinofilm va teleko‘rsatuv matnlari, o‘qituvchi va boshqa maktab hamda maktabdan tashqari muassasalar xodimlarining nutqlari ham o‘quvchilar lug`atini boyitish va takomillashtirish manbalari hisoblanadi. Lug`atni boyitishda turli lug`atlar juda foydali qo‘llanmadir. Boshlang`ich sinfo‘quvchilari uchun „Imlo lug`ati" mavjud. O‘qituvchi ma’lumot uchun ham, material tanlash uchun ham turli lug`atlardan (o‘zbek tilining sinonimlar, antonimlar, frazeologik lug`atlaridan, turli terminologik lug`atlardan) muvaffaqiyatli foydalanadi. So‘z ma’nosini tushuntirish So‘zlarning ma’nosini tushuntirish o‘quvchilar lug`atini boyitadi, nutqini o‘stiradi. Boshlang`ich sinflarda o‘qitiladigan fanlarning atamalari ham tushuntirilishi lozim bo‘lgan so‘zlar qatoriga kiritiladi. Atamalarning ma’nosini tushuntirish mazkur so‘z anglatgan tushunchani yaxshi fahmlab olishga yordam beradi. Masalan, predmet atamasining ma’nosini tushuntirish bilan o‘quvchilar predmet keng ma’noda qo‘llanishini, tabiatdagi barcha narsa, hodisa, tushunchalar predmet deyilishini bilib oladilar. Bu ot, sifat, son, fe’l kabi atamalarni tez fahmlab olishda ularga yordam beradi. So‘zning ma’nosini tushuntirish juda kam vaqt olishi va darsning asosiy mavzusidan o‘quvchilar diqqatini chalg`itmasligi kerak. Buning uchun o‘qituvchi har bir darsga tayyorlanish jarayonida ma’nosi tushuntirilishi lozim bo‘lgan so‘zlarni, uni tushuntirishning eng qulay usullarini va darsning qaysi o‘rnida tushuntirishni belgilab oladi. O‘qish kitoblaridagi matnlarda birinchi marta uchragan, bolalar ma’nosini bilmaydigan ayrim so‘zlar matnni o‘qishdan oldin tushuntiriladi. Matnni o‘qish jarayonida so‘z ma’nosini tushuntirishga chek qo‘yish kerak. Agar biror so‘zni matnni o‘qish vaqtida tushuntirish zaruriyati tug`ilsa, matn mazmunidan o‘quvchilar diqqatini chalg`itmagan holda shu so‘z 18 ma’nosi qisqacha tushuntiriladi. Ko‘chma ma’noda ishlatilgan obrazli so‘zlar va badiiy nutq birliklari matn o‘qilgandan keyin tushuntiriladi, chunki ularning ma’nosi matn mazmunidan, kontekstdan yaxshi tushuniladi. Ayniqsa, masallar o‘qilganda, undagi allegorik, ko‘chma ma’noda ishlatilgan so‘zlarni asarni o‘qishdan oldin yoki o‘qish jarayonida tushuntirib bo‘lmaydi. 3. 3-sinfda sinonim va antonimlar ustida ishlash tartibi Ma’nodosh so‘zlar (sinonimlar) talaffuzi, yozilishi har xil bo‘lgan bir umumiy tushuncha(ma’no) ifodalaydigan so‘zlardir. Sinonimlar bir-biridan qo‘shimcha ma’no qirrasi, emotsional bo‘yog`i, qo‘llanilishi jihatidan o‘zaro farqlanadi. Katta, ulug`, buyuk, zo‘r, azim, ulkan, bahaybat, haybatli, yirik, gigant sinonimik qatorini tashkil qilgan so‘zlardan katta so‘zi keng tushunchani anglatib, aniq tushunchaga nisbatan ham, mavhum tushunchaga nisbatan ham ishlatilaveradi. Ulug`, buyuk, zo‘r, azirn, ulkan so‘zlari hajmi ancha katta bo‘lgan narsalarga, bahaybat, haybatli so‘zlari esa o‘lchovi juda katta bo‘lgan narsalarga nisbatan ishlatiladi. Yirik kam ishlatiladi. Gigant kitobiy uslubga xos bo‘lib, asosan joy, qurilishga nisbatan qo‘llanadi. Sinonimlar tilni leksik tomondan boyitadi, shuning uchun bunday so‘zlar bilan ishlash juda muhim. Kishi lug`atida sinonimlar qancha ko‘p bo‘lsa, uning til ifodaliligi shuncha ortadi. O‘zbek tili — sinonimlarga boy til. „O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug`ati" da katta so‘zining 11 ta, marta so‘zining 13 ta sinonimi berilgan. Boshlang`ich sinflarda sinonim haqida nazariy ma’lumot berilmaydi, ammo sinonimlar haqidagi tushuncha amaliy mashq yordamida shakllantiriladi. Sinonimlar bilan ishlash elementar tarzda 1-sinfdan boshlanadi: o‘quvchilar berilgan so‘zning sinonimini topishga, boshqacha qilib qanday aytish mumkinligini tushuntirishga, 2—3-sinflarda esa berilgan so‘zning 2—3 sinonimini 19 topib aytishga o‘rgatiladi. Boshlang`ich sinflarda ma’nodosh so‘zlarga oid quyidagicha mashqlar ishlatiladi: 1. Berilgan ma’nodosh so‘zlarni guruhlash. Bunda bir so‘z turkumiga oid ikki sinonimik qatordagi so‘zlar ichiga bir-ikkita boshqa so‘z kiritib beriladi. O‘quvchilar sinonimlarni ikki guruhga ajratib aytadilar. Buning uchun so‘zlar quyidagi kabi berilishi mumkin: vatan, maqsad, diyor, niyat, mamlakat, murod, yurt. 2. Berilgan so‘zga sinonim tanlash. O‘qituvchi otni o‘tganda osmon, sifatni o‘tganda mazali, fe'lni o‘tganda ko‘nikmoq so‘zlarini aytadi. O‘quvchilar bu so‘zlarga sinonim tanlaydilar: osmon — ko‘k, samo, falak; mazali — lazzatli, laziz, totli; ko‘nikmoq — o‘rganmoq, odatlanmoq, odat qilmoq. 3. Tushirib qoldirilgan sinonim so‘zlarni o‘z o‘rniga qo‘yib, matnni ko‘chirish. Bunda yozilishi kerak bo‘lgan sinonim so‘zlar ro‘yxati tekshirish uchun beriladi. O‘quvchilar sinonimlarni o‘rniga qo‘yib, ularning qo‘llanilishidagi farqni tushuntiradilar. 4. Ma’nodosh so‘zlardan mosini qo‘yib gaplarni ko‘chirish. Buning uchun sinonim so‘zlar qatori qavs ichida beriladi, o‘quvchi gapning mazmuniga mosini tanlab gapni ko‘chiradi: Daryo suvini (bahor, ko‘klam) toshirar, odam qadrini (mehnat, ish) oshirar. Oltin (o‘t, olov, alanga)da, odam (ish, mehnatjda bilinadi. Birlashgan (yov, dushman) ni qaytarar. 5. Sinonim so‘zlar qatoridan foydalanib didaktik material tuzish va u bilan mashq ishlash. Buning uchun to‘rtta sinonimik qatordagi so‘zlar tanlanadi va 16 katakka aralash joylashtiriladi. O‘qituvchi shu katakchalardagi bir so‘zni aytadi. Masalan, chiroyli. O‘quvchilar shu so‘zga yaqin ma’noli so‘z (sinonim)ni katakchalardan topib aytadilar: go‘zal, dilbar, sohibjamol, husndor. Sinonim so‘zlar qatori bilan so‘z birikmasi tuzadilar: chiroyli shahar, go 'zal manzara, sohibjamol malika va hokazo. Boshlang`ich sinf o`quvchilari antonimlar bilan amaliy tanishtiriladi. 20 Antonimlar ustida ishlash matndan antonimni topishdan boshlanadi, keyin maxsus mashqlar ishlatiladi: 1. Berilgan so`zlarga antonim tanlash. Otni o`tganda: azob -..., do`stlik-..., oq- ..., - yoshlik - .., sifatni o`tganda: dangasa - ... , anqov -..., rostgo`y -..., dono -..., kasal -..., fe'lni o`tganda: kasallandi - ... , yondi - ..., boshladi - ... kabi beriladi. O`quvchilar berilgan otga rohat, dushmanlik, qora, qarilik; sifatga mehnatkash, hushyor, yolg`onchi, nodon, sog` fe'lga sog`aydi, o`chdi, tugatdi antonimlarini tanlab, jufti bilan yozadilar. 2. Zid ma’noli so`zlarni qatnashtirib gap tuzish. Bunda o`qituvchi antonym tanlab gap tuzish uchun so`z beradi, o`quvchilar berilgan so`zga antonym tanlaydilar va ularni qatnashtirib gaplar tuzadilar. 3. Berilgan gapga antonim topib qo`yish. O`qituvchi „ To 'g`ri odam ... so`zdan or qilur. Yosh kelsa ishga, ... kelsa oshga. Yaxshi gap — moy, ... gap — loy. Gapni oz so`zla, ishni ... ko`zla" kabi gaplar beradi, o`quvchilar gap mazmuniga mos antonim topib, gapni o`qiydilar (yoki yozadilar). O`quvchilar lug`atini ma’nodosh va zid ma’noli so`zlar bilan boyitish o`z fikrini aniq, ravon va ifodali bayon etishga yordam beradi. I bob bo‘yicha xulosa Shaklan har xil, ammo bir tushunchani turli bo‘yoq va ottenka bilan ifodalaydigan leksemalar sinonim deyiladi. Sinonim leksema orasidagi munosabat sinonimiya yoki sinonimik munosabat deb yuritiladi. Sinonim leksema sememalaridagi atash va vazifa semasi aynan bir xil bo‘lib, ifoda semasi farqlanadi. Misol sifatida [yuz]- [bet]-[aft]-[bashara]-[turq] qatorini keltirish maqsadga muvofiq. Ma'nodoshlik qatoridagi mazkur leksemalarning barchasida atash semalari bir xil: «odam boshi old tomoni», «peshonadan iyakkacha». Ammo ifoda semalari har bir leksemada o‘ziga xos. Aniqrog‘i, «shaxsiy munosabat» har bir leksemada boshqa-boshqa namoyon bo‘lgan. U [yuz] leksemasida «shaxsiy betaraf munosabat» ko‘rinishida bo‘lsa, [turq] leksemasida «o‘ta kuchli shaxsiy salbiy munosabat» tarzida. 21 Boshlang`ich sinflarda sinonim haqida nazariy ma’lumot berilmaydi, ammo sinonimlar haqidagi tushuncha amaliy mashq yordamida shakllantiriladi. Sinonimlar bilan ishlash elementar tarzda 1-sinfdan boshlanadi: o‘quvchilar berilgan so‘zning sinonimini topishga, boshqacha qilib qanday aytish mumkinligini tushuntirishga, 2 3-sinflarda esa berilgan so‘zning 2-3 sinonimini‒ topib aytishga o‘rgatiladi. Boshlang`ich sinflarda ma’nodosh so‘zlarga oid quyidagicha mashqlar ishlatiladi: 1. Berilgan ma’nodosh so‘zlarni guruhlash. 2. Berilgan so‘zga sinonim tanlash. 3. Tushirib qoldirilgan sinonim so‘zlarni o‘z o‘rniga qo‘yib, matnni ko‘chirish. 4. Ma’nodosh so‘zlardan mosini qo‘yib gaplarni ko‘chirish. 5. Sinonim so‘zlar qatoridan foydalanib didaktik material tuzish va u bilan mashq ishlash. “Yaproqlar, chorlaydi so‘zlarini qaysi so‘zlar bilan almashtirish mumkin?” O‘quvchilar yaproqlar so‘zini barglar so‘zi bilan, chorlaydi so‘zini chaqiradi so‘zi bilan almashtirish mumkinligini aytadi. Bu topshiriqni bajarish orqali o‘quvchilarda ma’nodosh so‘zlar haqidagi dastlabki tasavvur hosil bo‘ladi, ya’ni ular ayni bir ma’noni birdan ortiq so‘z bilan ifodalash mumkinligini anglaydi. 154- mashqda “Zarif va Zafar” sarlavhali matn berilgan bo‘lib, matndan keyin ma’nodosh so‘zlarga doir topshiriq berilgan. Matn quyidagicha: Zarif shaharda yashaydi. U qishloqdagi xolasining uyiga bordi. Uyerda Zarif Zafar akasiga yordamlashdi. Matndan keyin quyidagicha topshiriq berilgan: “Ko‘chiring. Yordamlashdi so‘ziga ma’nodosh so‘zlar toping.” O‘quvchilar yordamlashdi so‘ziga ma’nodosh bo‘lgan ko‘maklashdi, qarashdi, yordam berdi so‘zlarini topib aytadi. Bu mashq o‘quvchilarni berilgan so‘zga mustaqil ravishda ma’nodosh so‘z topishga o‘rgatishga mo‘ljallangan. 178-mashqda ikki gapdan iborat matn beilgan. Matn quyidagicha: Maktub tashuvchi kabutar haqida eshitganmisiz? Ular bir 22 yurtdan ikkinchi yurtga xat tashiydi. Matndan keyin quyidagicha topshiriq berilgan: K 2-sinf ona tili darsligida [31] ma’nodosh so‘zlarga doir ikkita mashq berilgan (181-, 241-mashqlar). 181-mashqda to‘rtta gap berilgan bo‘lib, gaplarda ma’nodosh so‘zlar qavs ichida berilgan. Mashqning sharti quyidagicha: ”Gaplarni o‘qing. Qavs ichida berilgan so‘zlardan mazmuniga mosini tanlab, maqollarni yozing”. Mashqda quyidagi gaplar keltirilgan : 1. Daraxt (bargi, yaprog‘i) bilan ko‘rkam, odam (ishi, mehnati) bilan ko‘rkam. 2. Daryo suvini (bahor, ko‘klam) toshirar, odam qadrini (ish, mehnat ) oshirar. 3. (Ko‘klam, bahor) ko‘rkam fasl. 4. Duo bilan (el, xalq) ko‘karar, yomg‘ir bilan (yer, zamin) O‘quvchilar o‘qituvchi yordamida mashqni quyidagicha bajaradi: Daraxt yaprog‘i bilan ko‘rkam, odam mehnati bilan ko‘rkam. 2. Daryo suvini bahor toshirar, odam qadrini mehnat oshirar. Bahor – ko‘rkam fasl. Duo bilan el ko‘karar, yomg‘ir bilan yer ko‘karar. Mashqning shartida ma’nodosh so‘zlar atamasi ishlatilmay, yaqin ma’noli so‘zlar atamasidan foydalanilgan. Chunki boshlang‘ich sinflarda ma’nodosh so‘zlar haqida nazariy ma’lumot berilmaydi. Bu mashq o‘quvchilarda ma’nodosh so‘zlar haqida tasavvur hosil qilish va ularni berilgan ma’nodosh so‘zlardan mosini tanlashga o‘rgatishga mo‘ljallangan. Mashqning kamchiligi shuki, ayrim gaplarda qavs ichida berilgan ikkala so‘zni ham qo‘llash mumkin. Masalan, 2-,3-gaplarda bahor so‘zini ham, ko‘klam so‘zini ham ishlatish mumkin. 4-gapda esa qavs ichida berilgan el so‘zidan ham, xalq so‘zidan ham foydalanish mumkin. Binobarin, o‘quvchi “Nima uchun u so‘zni emas, bu so‘zni ishlatish kerak?” deb savol bersa, o‘qituvchi bu savolga 23 javob bera olmaydi. Shuning uchun mashqda shunday ma’nodosh so‘zlarni berish kerakki, ular bir-biridan hissiy ma’no bo‘yog‘i, uslubiy xoslanishi va hokazo jihatdan farq qilsin. Berilgan gap mazmuniga aynan bittasi mos bo‘lsin. 241-mashqda tez aytish berilgan. O‘ktam ko‘m-ko‘k ko‘rkam ko‘klam rasmini ko‘m-ko‘k qalamda chizdi. Mashqning topshirig‘ida shunday savol berilgan: Ko‘klam so‘zining ma’nosi yaqin qaysi so‘z bilan almashtirish mumkin? Bu savol shaklidagi topshiriq o‘quvchida berilgan so‘zga mustaqil ravishda ma’nodosh so‘z topish qobiliyatini shakllantirishga qaratilgan. 3-sinf “Ona tili” darsligida [27] ma’nodosh so‘zlarga doir to‘rtta mashq berilgan. Darslikdagi 31-mashqda Po‘lat Mo‘minning she’ri berilgan. She’rda ayrim so‘zlar ajratib ko‘rsatilgan. Mashqning sharti quyidagicha: Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarni alifbo tartibida yozing. Ularga yaqin ma’noli so‘zlar toping. Bu mashq o‘quvchilarni berilgan so‘zlarga mustaqil ravishda ma’nodosh so‘z topishga o‘rgatishga bag‘ishlangan. Bunday mashqlarni bajarish uchun o‘quvchilarga ma’nodosh so‘zlar lug‘ati kerak bo‘ladi. “Sifat yasovchi qo‘shimchalar” mavzusida 262-mashq berilgan bo‘lib, u ham ma’nodosh so‘zlar ustida ishlashga bag‘ishlangan. Mashqning sharti quyidagicha: “Otlarga xos belgini bildirgan sifatlarni tanlab gaplarni o‘qing va yozing. Sifatlarning tagiga to‘lqinli chiziq chizing ”. Mashqda quyidagi gaplar berilgan: 1. (Zo‘r, qudratli) kran (vazmin, og‘ir) yuklarni bemalol ko‘taradi. 2. (Yoqimli, 24 mayin) shamol (ko‘k, yashil) yaproqlarni silkitdi. 3. (Tor, kichik) uyga sig‘magan odam (keng, katta) hovliga ham sig‘maydi. O‘quvchilar bu mashqni quyidagicha bajaradi: 1.Qudratli kran og‘ir yuklarni bemalol ko‘taradi. 2. Mayin shamol yashil yaproqlarni silkitdi. 3. Tor uyga sig‘magan odam keng hovliga ham sig‘maydi. Birinchi gapda qudratli so‘zining ishlatilishiga sabab shuki, birinchidan, zo‘r so‘zi asosan inson va hayvonga nisbatan ishlatiladi (zo‘r yigit, zo‘r ot), ikkinchidan, bu so‘z ko‘p ma’noli. Qudratli so‘zi kranning belgisini aniq ifodalaydi. Og‘ir so‘zini qo‘llashga sabab vazmin so‘zi o‘zbek tilida asosan tabiatan bosiq degan ma’noda qo‘llanadi (vazmin yigit). Ikkinchi gapda mayin so‘zining ishlatilishi gapning umumiy mazmuni bilan bog‘liq. Yoqimli so‘zi ishlatilsa, shamolning insonga daxldorligi ifodalanishi kerak edi. Masalan: Yoqimli shamol yuzlarimizni ohista siypalar edi tarzida. Uchinchi gapda tor, keng so‘zlarning ishlatilishiga sabab bu gapda sig‘moq so‘zi ishlatilganligidir. O‘zbek tilining izohli lug‘atida tor so‘zining bir ma’nosi “hajmi, sig‘imi uncha katta bo‘lmagan; siqiq” deb berilgan [151]. Keng so‘zining ma’nosi esa “ichi, ich hajmi, sig‘imi, sathi katta” deb izohlangan. [,351]. Bu mashq o‘quvchilarni nutqda ma’nodosh so‘zlardan mosini tanlab ishlatishga o‘rgatishga mo‘ljallangan. 3-sinf darsligidagi “Fe’l ” mavzusida ham ma’nodosh so‘zlarga doir mashqlar berilgan. (291-, 292-mashq). 291-mashqning sharti quyidagicha: “O‘qing. Berilgan 25 fe’llarga yaqin ma’noli fe’llar tanlang va ularni birgalikda yozing”. Mashqda quyidagi so‘zlar berilgan: sevinmoq, sog‘aymoq, tugatmoq, asramoq, yugurmoq, yig‘moq. Mashq matnidan keyin foydalanish uchun quyidagi so‘zlar berilgan: tuzalmoq, quvonmoq, bitirmoq, chopmoq, saqlamoq, to‘plamoq. O‘quvchilar mashqni quyidagicha bajaradi: Sevinmoq-quvonmoq, sog‘aymoq- tuzalmoq, tugatmoq-bitirmoq, asramoq-saqlamoq, yig‘moq-to‘plamoq. Bu mashq berilgan so‘zga ma’nodosh topishga o‘rgatishga mo‘ljallab tuzilgan. Bu mashq orqali o‘quvchilar ayni bir harakat ma’nosi bir necha so‘z bilan ifodalanishini bilib oladi. Biroq bu mashqda ma’nodosh so‘zlarning farqini anglatishga doir topshiriq berilmagan. Bu mashqqa ma’nodosh so‘zlarning farqini anglashga doir, shuningdek, ma’nodosh so‘zlarni nutqda qo‘llashga doir topshiriqlar ham berilsa, maqsadga muvofiq bo‘lardi. 292-mashqning sharti quyidagicha: “O‘qing. Qavs ichida berilgan so‘zlardan mosini qatnashtirib, gap tuzing va yozing”. Mashqda quyidagi gaplar berilgan: 1.Chegarachilar tinchligimizni (qo‘riqlaydi,saqlaydi,asraydi). 2.Men uy ishlarida oyimga (qarashaman, yordamlashaman, ko‘maklashaman). 3.Jahon xalqlari tinchlikni (xohlaydi,istaydi,tilaydi). 4.Poyezd soat 10 da (ketadi, jo‘naydi). O‘quvchilar mashqni quyidagicha bajaradi: Chegarachilar tinchligimizni qo‘riqlaydi. 2.Men uy ishlarida oyimga qarashaman. 3. Jahon xalqlari tinchlikni istaydi. 26 4. Poyezd soat 10 da jo‘naydi. Bu mashq o‘quvchilarda sinonimik qator ichidan gap mazmuniga mosini tanlab ishlatish ko‘nikmasini shakllantirishga qaratilgan. O‘quvchilar o‘qituvchi yordamida ma’nodosh so‘zlarni tahlil qilib, farqini aniqlaydi. Shundan keyin ular ichidan gap mazmuniga mosini tanlab ishlatadi. Darslikdagi 300-mashq ham ma’nodosh so‘zlar ustida ishlashga bag‘ishlangan. Mashqning sharti quyidagicha: “Qavs ichidagi qaysi fe’l jonivorlar harakatiga mos kelishini aniqlab gaplarni o‘qing”. Mashqda quyidagi gaplar berilgan : Musicha tarnovga (qo‘ndi, o‘tirdi). Tovuqlar (donlayapti, ovqatlanayapti). To‘rtko‘z uychasidan (qarayapti, mo‘ralayapti). Mushuk quyosh nurida (yayrayapti, rohatlanyapti). O‘quvchilar mashqni quyidagicha bajaradi: Musicha tarnovga qo‘ndi. 2. Tovuqlar donlayapti. 3. To‘rtko‘z uychasidan qarayapti. 4. Mushuk quyosh nurida rohatlanayapti. Birinchi gapda qo‘ndi so‘zining qo‘llanilishiga sabab shuki, qo‘nmoq so‘zi qushlarga xos harakatni bildiradi. O‘zbek tilining izohli lug‘atida qo‘nmoq so‘zining birinchi ma’nosi “uchishdan to‘xtab, yerga yoki biror narsaga o‘tirmoq, tushmoq” deb izohlangan (,409). O‘tirmoq so‘zi esa insonga nisbatan ishlatiladi. Ikkinchi gapda donlayapti so‘zining qo‘llanishiga sabab donlamoq so‘zining 27 qushlarga xos harakatni bildirishidir. O‘zbek tilining izohli lug‘atida donlamoq so‘ziga “donlarni terib yemoq (qushlar haqida) ” deb izoh berilgan (, 644). Ovqatlanmoq so‘zi esa ovqat so‘zidan yasalgan bo‘lib, insonga xos harakatni bildiradi. Uchinchi gapda qarayapti so‘zining ishlatilashiga sabab shuki, mo‘ralamoq so‘zi “to‘siq, tirqish, teshik orqali”(,669) degan ma’noni ifodalaydi. To‘rtko‘z esa uyachasida to‘g‘ridan- to‘g‘ri qarab turibdi. To‘rtinchi gapda rohatlanmoq so‘zining ishlatilishiga sabab shuki, yayramoq so‘zi “o‘zini erkin his qilgan, o‘ynab – kulgan holatda bo‘lmoq: yozilmoq, maza qilmoq” (,100) degan ma’noni anglatadi. Mushuk esa quyosh nurida toblanib, rohatlanib o‘tiribdi. Bu mashq o‘quvchilarda ma’nodosh so‘zlarning farqini tushuntirish va gapda ularning mosini tanlab ishlatish ko‘nikmasini shakllantirishga mo‘ljallab tuzilgan. Bunday mashqlar o‘quvchilar nutqining aniq bo‘lishiga hamda leksik uslubiy xatolarning oldini olishga yordam beradi. 337-mashq ham ma’nodosh, ham zid ma’noli so‘zlar ustida ishlashga bag‘ishlangan. Mashqning topshirig‘i quyidagicha: “Ma’nosi yaqin so‘zlarni chiziqcha orqali yonma-yon yozing. Ajratilgan so‘zlarga qarshi ma’noli juftini topib yozing. Bu so‘zlar qaysi so‘z turkumiga kiradi?” Shuni aytish kerakki, she’rda “ma’nosi bir so‘z” deb berilgan hamma so‘z ham ma’nodosh emas. Masalan, baland so‘zi tepalik so‘ziga sinonim bo‘lolmaydi. Chunki baland so‘zi belgini bildirsa, tepalik o‘zi shu belgiga ega bo‘lgan joyni 28 anglatadi. Ensiz so‘zi ham qisqa so‘ziga ma’nodosh emas. Ensiz so‘ziga “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da “eni uncha katta bo‘lmagan; kambar, tor”deb izoh berilgan ( ,41). Qisqa so‘ziga esa “bo‘ylama o‘lchami, uzunligi uncha katta 48 bo‘lmagan; katta” deb izoh berilgan ( , 310). Bu so‘zlarning farqini ularni ayni bir so‘z bilan biriktirib, qiyoslasak aniq ko‘ramiz. Masalan, qisqa yo‘l- uzoq bo‘lmagan yo‘l, ensiz yo‘l – tor yo‘l. Oymomo ham shamsiqamar so‘ziga emas, qamar so‘ziga ma’nodosh. O‘qituvchi mashqni bajarishda o‘quvchilarga ana shu xatoliklarni tushuntirishi kerak. Darslikdagi 381-mashq ham ma’nodosh so‘zlar ustida ishlashga bag‘ishlangan. Mashqning sharti quyidagicha: “Berilgan so‘zlarga ma’nodosh (yaqin ma’noli) so‘zlar toping. Ma’nodosh otlarni alohida, ma’nodosh sifatlarni alohida, yonma-yon yozing”. Mashqda quyidagi so‘zlar berilgan: Toza, tiniq, do‘st, quvnoq, ovoz, go‘zal, shabada, yaproq, katta, quyosh. O‘quvchilar mashqni quyidagicha bajaradi: Xulosa O‘quvchilar nutqini o‘stirish maktabda ona tili o‘qituvchining asosiy vazifasi hisoblanadi. Boshlang‘ich sinflarga nutq o‘stirish ona tili o‘quv fanining barcha bo‘limlariga amalga oshiriladi. Shuning uchun boshlang‘ich sinflar ona tili dasturining bo‘limlari “Xat-savod o‘rgatish va nutq o‘stirish”, “O‘qish va nutq 29 o‘stirish”, “Grammatika, imlo va nutq o‘stirish” deb nomlangan. Boshlang‘ich sinflarda so‘z turkumlarini o‘rgatishda ham asosiy e`tiborni o‘quvchilarni grammatik tushunchalar bilan tanishtirishga emas, nutq o‘stirishga qaratish lozim. Nutq o‘stirishga uch yo‘nalish aniq ajratiladi: 1) so‘z ustida ishlash; 2) so‘z birikmasi va gap ustida ishlash; 3) bog‘lanishli nutq ustida ishlash Nutq o‘stirish metodikasining asosiy tarkibiy qismi so‘z ustida ishlashdir. So‘z ustida ishlash to‘rt asosiy yo‘nalishni ko‘zda tutadi. 1. O‘quvchilar lug‘atini boyitish, ya`ni yangi so‘zlarni, shuningdek, bolalar lug‘atida bo‘lgan ayrim so‘zlarning yangi ma`nolarni o‘zlashtirish. 2. O‘quvchilar lug‘atiga aniqlik kiritish. 3. Lug‘atni faollashtirish, ya`ni o‘quvchilar ma`nosini tushunadigan, ammo o‘z nutqida ishlatmaydigan nofaol lug‘atidagi so‘zlarni faol lug‘atiga o‘tkazish. Buning uchun shu so‘zlar ishtirokida so‘z birikmasi va gaplar tuziladi, ular o‘qiganlarni qayta hikoyalash, suhbat, bayon va inshoda ishlatiladi. 4. Adabiy tilda ishlatilmaydigan so‘zlarni o‘quvchilar faol lug‘atidan nofaol lug‘atiga o‘tkazish. Boshlang‘ich sinflarda ma’nodosh va zid ma’noli so‘zlar ustida ishlash o‘quvchining so‘z boyligini oshiradi, unga o‘z fikrini aniq ifodalashga yordam beradi. Shuning uchun boshlang‘ich sinflarda ma’nodosh va zid ma’noli so‘zlar 30 ustida ishlash o‘quvchilar nutqini o‘stirishning muhim omillaridan biri hisoblanadi. Boshlang‘ich sinflarda ma’nodosh va zid ma’noli so‘zlar haqida nazariy ma’lumot berilmaydi, ammo sinonim va antonimlar haqidagi tushuncha amaliy mashqlar yordamida shakllantiriladi. Sinonimlar ustida ishlash elementar tarzda 1-sinfdan boshlanadi: o‘quvchilar berilgan so‘zning sinonimini topishga, boshqacha qilib aytish mumkinligiga o‘rgatiladi. 2-, 3-, 4-sinflarda esa berigan so‘zning 2-3 sinonim topib aytishga, ma’nodosh so‘zlarning farqini tushunishga, ma’nodosh so‘zlar ichidan gap, birikma uchun eng mosini tanlab ishlatishga o‘rgatiladi. Boshlang‘ich sinf ona tili darsliklarida ma’nodosh so‘zlar alohida mavzu sifatida berilmagan. Ma’nodosh so‘zlarga doir mashqlar so‘z turkumlari doirasida berilgan. Darsliklar tahlili boshlang‘ich sinf ona tili darsliklariga ma’nodosh so‘zlarga doir quyidagi turdagi mashqlar kiritilganini ko‘rsatdi: 1. Berilgan so‘zga ma’nodosh so‘z topish. 2. Berilgan ma`nodosh so‘zlarni guruhlash. 70 2. Berilgan so‘zga sinonim tanlash. 3. Tushirib qoldirilgan sinonim so‘zlarni o‘z o‘rniga qo‘yib, matnni ko‘chirish. 4. Ma`nodosh so‘zlardan mosini qo‘yib, gaplarni ko‘chirish. Darsliklar tahlili natijasi boshlang‘ich sinf ona tili darsliklarida o‘quvchini 31 ma’nodosh so‘zlarni o‘z nutqida qo‘llashga o‘rgatishga doir mashqlar kam ekanligini ko‘rsatadi. Shuning uchun ushbu bitiruv malakaviy ishida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini sinonim so‘zlarni o‘z nutqida qo‘llashga o‘rgatishga doir qo‘shimcha mashqlar ishlab chiqildi. Boshlang‘ich sinflarda sinonimlarga doir mashqlarni quyidagi tartibda bajarish maqsadga muvofiq: 1. O‘quvchilarda ma’nodosh so‘zlarni ajrata olish ko‘nikmasini shakllantirish uchun ularga kichikroq va tushunarli matndan ma’nodosh so‘zlarni topishni topshirish mumkin. 2. So‘zlar orasidagi ma’nodoshlik munosabatini tushunishga so‘zlar aralash holda berilgan ro‘yxatdan ma’nodosh so‘zlarni aniqlash va guruhlashga oid mashqlar ham yordam beradi. 3. Berilgan so‘zlarga ma’nodosh so‘z tanlab, ularni almashtirishga doir turli xildagi mashqlar ham so‘zlar orasidagi ma’nodoshlikni tushunishga yordam beradi. 4. O‘quvchilar lug‘atini foallashtirish usullaridan biri sinonim so‘zlarining leksik birikuvchanligi ustida ishlashdir. U yoki bu sinonim so‘zni qanday so‘zlar bilan qo‘llash mumkin-u, qanday so‘zlar bilan qo‘llash mumkin emasligiga doir bunday ishni ma’nodosh so‘zlar vositasida so‘z birikmalari tuzishni o‘z ichiga olgan mashqlar ko‘rinishida bajarish lozim. 5. Ma’nodosh so‘zlar ustida bajariladigan mashqlar tizimida o‘quvchilarni 32 o‘z nutqida ma’nodosh so‘zlarni qo‘llashga o‘rgatadigan ijodiy mashqlar alohida o‘rin tutishi lozim. Chunki ma’nodosh so‘zlar ustida bajariladigan mashqlarning oxirgi maqsadi o‘quvchilarni fikrini ifodalash uchun o‘z lug‘at boyligidan sinonim so‘zlarni tanlab ishlatishga o‘rgatishdir. 3-sinfda zid ma`noli so`zlar ustida ishlashda quyidagi mashqlardan foydalanish mumkin. 1. Berilgan so`zlarga antonim tanlash. 2. Zid ma`noli so`zlarni qatnashtirib so`z birikmasi va gap tuzish. 3. Berilgan gapga antonim topib qo`yish. Antonimlar nutq ta`sirchanligini oshirishning muhim vositasi. Shuning uchun zid ma`noli sifatlar ustida ishlash o`quvchilar nutqini ta`sirchan qilishga muhim ahamiyatga ega. Boshlang‘ich sinflar uchun tuzilgan ona tili fani dasturida so`z ustida ishlash uchun alohida soatlar ajratilmagan. SHuning uchun 3- va 4-sinfda sifat turkumini o`rgatishda so`z ustida ishlashga doir mashqlarni grammatika va imloga oid mashqlar bilan bog‘lab o`tkazish lozim. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati I 1. Каримов И . А . Бунёдкорлик йўлидан . Т .4. – Тошкент :. « Ўзбекистон », 1996. – 349 б . 2. Каримов И . А . Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби . Т .5. – 33 Тошкент :. « Ўзбекистон », 1997. – 384 б . 3. Каримов И . А . Ўзбекистон ХХИ аср бўсағасида : хавфсизликка таҳдид , барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари . – Тошкент :. « Ўзбекистон », 1997. – 326 б . 72 4. Ўзбекистон Республикасининг « Таълим тўғрисида » ги қонуни . // Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори . – Тошкент :. «Шарқ», 1997. –Б. 20-29. 5. Ўзбекистон Республикасининг «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури». // Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Тошкет:. «Шарқ», 1997. –Б. 31-61. 6. Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандартлари ва ўқув дастури. Бошланғич таълим. // Таълим тараққиёти. – 1999. - №7. Б.22. 7. Абдуллаева Қ.А., Сафарбар Р., Очилов М.О. ва бошқалар. Бошланғич таълим концепциясм. // Бошланғич таълим. – 1998. -№6. Б.12-18. II 8. Абдуллаева Қ.А., Биринчи синфда нутқ ўстириш. – Тошкент.: «Ўқитувчи», 1980. 9. Абдуллаева Қ.А., Раҳмонова С. Она тили дарслари (услубий қўлланма). – Тошкент.: «Ўқитувчи», 1999. 10. Азизова А.Г. Учинчи синфда она тили дарслари. - Тошкент.: 34 «Ўқитувчи», 1982. 11. Азизова А.Г., Икрамова Р. Тўртинчи синфда она тили дарслари. – Тошкент.: «Ўқитувчи», 1984. 12. Мирзаев М., Усмонов С., Расулов И. Ўзбек тили. – Тошкент.: «Ўқитувчи», 1966. – 267 б. 13. Миртожиев М. Ҳозирги ўзбек тили. – Тошкент.: «Ўқитувчи», 1992. – 168б. 14. Сайфуллаева Р., Менглиев Б. ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек тили. Ўқув қўлланма. – Тошкент.: «Университет», 2007. – 405 б. 15. Турсунов У., Мухторов Ж., Рахматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек тили. – Тошкент.: «Ўзбекистон», 1994. 16. Раҳматуллаев Ш., Маматов Н., Шукуров Р. Ўзбек тили антонимларининг изоҳли луғати. – Тошкент.: «Ўқитувчи», 1980. – 232б. 73 17. Шоабдураҳмонов Ш. ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент.: «Ўқитувчи», 1980. – 448 б. 18. Нурмонов А., Искандарова Ш. Тилшунослик назарияси. – Тошкент.: «Фан», - 176 б. 19. Ўзбек тили лексикологияси. – Тошкент.: «Фан», 1981 314 б.‒ 20. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 2-жилд. – Тошкент.: «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2006 672 б. ‒ 35 21. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 4-жилд. – Тошкент.: «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2008 608 б.‒ 22. Ғуломов А., Неъматов Ҳ. Она тили таълими мазмуни. – Тошкент.: «Ўқитувчи», 1995 – 128б. 23. Ғуломова А., Қобилова Б. Нутқ ўстириш машғулотлари. – Тошкент.: «Ўқитувчи», 1995. – 160б. 24. Содиқова М. Ҳозирги ўзбек тилида сифат. – Тошкент.: «Ўқитувчи», 1975. 25. Ҳожиев А. Ўзбек тили синонимларининг изоҳли луғати. – Тошкент.: « Ўқитувчи », 1974. – 308 б . III 26. Ahmedova N. Boshlang‘ich sinflarda nutq o‘stirish usullari. // Ta`lim jarayonida nutq madaniyatini takomillashtirish masalalari. «O‘zbek tili» doimiy anjumani beshinchi yig‘ilishi tezislar to‘plami (1999 yil 29-30 aprel’) – Toshkent.: «Sharq», 1999. – 76-77 b. 27. Fuzailov S., Xudoyberganova M., Yo‘ldosheva Sh. Ona tili. 3-sinf uchun darslik. – Toshkent.: «O‘qituvchi», 2017. – 144 b. 28. Ikromova R., G‘ulomova X., Yo‘ldosheva Sh., SHodmonqulova D. Ona tili. 4-sinf uchun darslik. – Toshkent.: «O‘qituvchi», 2013. – 192 b. 29. Mengliyev B., Xoliyorov O‘. O‘zbek tilidan universal qo‘llanma. – Toshkent.: «Fan», 2008. – 440b. 36 30. Qosimova K., Matchonov Z.S., Yo‘ldosheva D., G‘ulomova X., Shod- monqulova D. Ona tili metodikasi. – Toshkent.: «Sharq», 2009. 310b. 74 31. Qosimova K., Fuzailov S., Ne`matova A. Ona tili. 2-sinf uchun darslik. – Toshkent.: «Cho‘lpon», 2008. – 128 b. 32. Roziqov O., Mahmudov M., Adizov B., Hamroev A. Ona tili didaktikasi. – Toshkent.: «Yangi asr avlodi», 2005 – 388 b. 37

Boshlang’ich ona tili darsligida sinonim antonym va ko’p ma’noli so’zlar Reja: I.Kirish II.Asosiy qism 1 . Boshlang‘ich sinflarda lug‘at ustida ishlash metodikasi. 2 . 3-sinfda sinonim va antonimlar ustida ishlash tartibi. 3 . 3-sinf ona tili darslarida sinonim va antonimlar ustida ishlash usullari 4 . 3- sinf ona tili darsligidagi sinonim va antonim so‘zlarga doir mashqlar tahlili. III.Xulosa IV.Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1

Kirish Nutq o‘qitish deganda tilni har tomonlama (talaffuzi, lug‘ati, sintaktik qurilishini, bog‘lanishli nutqni) faol amaliy o‘zlashtirish tushuniladi. Nutq o‘stirishda uch yo‘nalish aniq ajratiladi . 1) so‘z ustida ishlash, 2) so‘z birikmasi va gap ustida ishlash, 3) bog‘lanishli nutq ustida ishlash. Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish metodikasi fanida nutq o‘stirishga doirjuda ko‘p ishlar qilingan. Bu ishlar fonetikani o‘tishda nutq o‘stirish, imlonio‘tishda nutq o‘stirish, grammatikani o‘tishda nutq o‘stirish yo‘nalishlarida amalgaoshirilgan. Biroq boshlang‘ich sinflarda ma’nodosh so‘zlar ustida ishlash, ayniqsa,o‘quvchilarni ma’nodosh so‘zlarni o‘z nutqida qo‘llashga o‘rgatish metodikasiyetarlicha chuqur ishlab chiqilmagan. Bu esa ma’nodosh so‘zlar vositasidao‘quvchilar nutqini o‘stirishning samarali usullarini ishlab chiqish ona tili o‘qitishmetodikasi fani oldida turgan dolzarb masalalardan biri ekanligini ko‘rsatadi.Bitiruv malakaviy ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi. K. Qosimova,S. Matchonov va boshqalar tomonidan chiqarilgan “Ona tili o‘qitish metodikasi”darsligida [30] ma’nodosh va zid ma’noli so‘zlar ustida ishlash metodikasi hamdaular ustida bajariladigan mashq turlari bayon qilingan. Darslikda boshlang‘ichsinflarda ma’nodosh so‘zlarga oid quyidagi mashqlar bajarilishi aytiladi: 1. Berilgan ma’nodosh so‘zlarni guruhlash. 2. Berilgan so‘zga sinonim tanlash. 3. Tushirib qoldirilgan sinonim so‘zlarni o‘z o‘rniga qo‘yib, matnni ko‘chirish. 4. Ma’nodosh so‘zlardan mosini qo‘yib gaplarni ko‘chirish. 5. Sinonim so‘zlar qatoridan foydalanib didaktik material tuzish va u bilan 2

mashq qilish [30, 313 314].Biroq ona tili o‘qitish metodikasida ma’nodosh va zid‒ ma’noli so‘zlarnio‘quvchining faol lug‘atiga kiritish usullari yetarli ishlab chiqilmagan.Tadqiqotning maqsadi. Bitiruv malakaviy ishimizning maqsadi boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar nutqini ma’nodosh va zid ma’noli so‘zlar bilan boyitishga doir samarali usul va mashqlar tizimini ishlab chiqishdan iborat.Tadqiqot obyekti. Boshlang‘ich sinf ona tili darsliklari va boshlang‘ich sinflarda bajariladigan leksik mashqlar tadqiqotimizning obyektini tashkil qiladi. Tadqiqotning vazifalari. Tadqiqotimizning maqsadidan kelib chiqib bitiruv malakaviy ishida quyidagi vazifalarni amalga oshirish ko‘zda tutiladi: 1. Ma’nodosh va zid ma’noli so‘zlarning tilshunoslikdagi talqinini tahlil qilish. 2. Boshlang‘ich sinflarda ma’nodosh va zid ma’noli so‘zlar ustida ishlashning metodik asoslarini bayon qilish. 3. Boshlang‘ich sinf ona tili darsliklaridagi ma’nodosh va zid ma’noli so‘zlarga doir mashqlarni tahlil qilish. 4. Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida ma’nodosh va zid ma’noli so‘zlar ustida ishlash, jumladan ma’nodosh va zid ma’noli so‘zlarni o‘quvchilarning faol lug‘atiga kiritishga doir qo‘shimcha mashqlar ishlab chiqish. Tadqiqot metodlari. Ishimizda kuzatish, qiyoslash, malakali o‘qituvchilar tajribasini o‘rganish kabi metodlardan foydalandik. Tadqiqotning metodologik asoslari. Bilish nazariyasi, til va tafakkurning uzviy bog‘liqligi, o‘quvchini ta`limning faol subyektiga aylantirish kabi tamoyillar bitiruv malakaviy ishimizning metodologik asosini tashkil qiladi. Ma’nodagi yaqinlikka qarab so‘zlarning sinonimligini belgilab bo‘lmaydi. Chunki so‘zlarning ma’no jihatdan yaqinligi har xil darajada bo‘lishi mumkin . Ba’zi so‘zlar ma’no jihatdan boshqa so‘zga juda yaqin bo‘lsa, boshqa bir so‘zga yaqinligi nisbatan kuchsiz bo‘lishi, yana bir so‘zga ma’no jihatan yaqinligi esa sezilarsiz darajada bo‘lishi mumkin. Lekin har uch holatda ham (qay darajada bo‘lmasin) ma’no jihatdan yaqinlik bo‘ladi. Shunga ko‘ra, ikki va undan ortiq 3

so‘zning o‘zaro sinonimligini belgilashda ma’nodagi yaqinlik asosga olinadigan bo‘lsa, u holda ma’nosi bir-biriga juda yaqin bo‘lgan so‘zlar bilan birga, qisman bo‘lsada ma’noda yaqinligi bor so‘zlar ham sinonim deb qaralishi kerak bo‘ladi. Masalan, kulmoq, iljaymoq, jilmaymoq, tirjaymoq, irjaymoq, irshaymoq, ishshaymoq, xoxolamoq, xihilamoq, he-helamoq, qahhahlamoq, piqirlamoq, qiqirlamoq so‘zlarning ma’nosida, qay darajada bo‘lmasin, yaqinlik bor. Lekin bularning hammasi o‘zaro sinonim deb bo‘lmaydi. Buni jilmaymoq bilan piqirlamoq, qahqahlamoq bilan qiqirlamoq so‘zlarini qiyoslaganda ham aniq sezish mumkin.Ko‘rinadiki, so‘zlarning o‘zaro sinonimligini belgilashda ma’nodagi yaqinlikni asosga olish to‘g‘ri bo‘lmaydi, ya’ni ma’nodagi yaqinlik asosida ikki yoki undan ortiq so‘zning sinonimligini to‘g‘ri belgilab bo‘lmaydi. Sinonimlarni belgilashda so‘z bildiradigan tushunchani asosga olish ma’noni asosga olishdan biror afzallikka ega emas, hatto, bu yo‘lni to‘g‘ri deb ham bo‘lmaydi. Asosiy dalil sifatida shuni aytish kifoyaki, har qanday so‘z tushuncha ifodalay vermaydi, lekin u ma’noga ega bo‘ladi va tushuncha ifodalamaydigan bunday so‘zlar biror ma’nosi bilan o‘zaro sinonim bo‘lishi mumkin. Masalan, hamma, barcha, bari olmoshlari, balli, tasanno, ofarin undovlari, istak bildiruvchi zora, shoyad, koshki, so‘zlari va b. sinonimiya hodisasi faqat leksik birliklarda emas, hatto, affikslarda ham borligi e’tiborga olinsa, bu masalada “tushunchaga”asoslanib ish ko‘rish to‘g‘ri bo‘lmasligi yana ham aniq ko‘rinadi. Xullas, ikki yoki undan ortiq so‘zning o‘zaro sinonimligini belgilashda ma’noga asoslanish to‘g‘ri yo‘ldir. Shunday ekan, o‘zaro sinonim bo‘lgan so‘zlarning ma’nodagi munosabati qanday bo‘lishini belgilash asosiy masala hisoblanadi. Avvalgi bo‘limlardan ma’lumki, so‘zning ma’nosi (semema) ma’lum komponentlardan (semalardan) tashkil topadi. Bundan tashqari, so‘zning semantic strukturasiga turli ma’no ottenkalari, emotsional bo‘yog‘I, stilistik belgisi, boshqa so‘zlar bilan bog‘lanish xususiyati kabilar ham kiradi. Demak, sinonimlarning ma’nodagi ana shu komponentlar nuqtai nazaridan o‘zaro munosabati qanday ekanini belgilash kerak bo‘ladi. Sinonim – so‘zlar semantik strukturasiagi komponentlar ichida ularni o‘zaro birlashtiradigan (sinonim ekanini belgilaydigan) va farqlaydiganlari bo‘ladi. Ikki yoki undan ortiq so‘zni o‘zaro 4

sinonim qiladigan narsa bu so‘zlar semantik strukturasidagi asosiy qismning, ya’ni leksik ma’noning bir xilligi, leksik ma’noni yuzaga keltiradigan komponentlarning (semalarning) bir xil bo‘lishidir. Shuning uchun ham ikki yoki undan ortiq so‘zning o‘zaro birlashtiradigan (sinonim qiladigan ) ma’nosining izohi bir xil bo‘ladi. Masalan, tez, ildam, jadal so‘zlarining hammasi “normadan yuqori temp bilan”degan ma’noni bildiradi. Ularning har biri o‘z semantik strukturasida yana boshqa qo‘shimcha komponentlarga ega bo‘lishi mumkin. Lekin hammasining leksik ma’nosini ma’nodagi “normadan yuqori sur’at bilan” degan qism tashkil etadi, ya’ni hammasining semantik strukturasidagi asosiy narsa, leksik ma’noni belgilovchi narsa ana shu. Ma’nodagi xuddi ana shu umumiylik, birlik bilan tez, ildam, jadal so‘zlari sinonimlik hosil etadi. Demak, ikki yoki undan ortiq so‘zni o‘zaro sinonim etadigan narsa bu so‘zlar leksik ma’nosining mavjud bo‘lgan bir xil bo‘lishidir. Agar leksik ma’no (semema) bir xil bo‘lmasa, sinonimlik haqida gapirish mumkin bo‘lmaydi. Masalan, qaramoq, tikilmoq, termilmoq so‘zlari, umuman olganda, “biror narsa yoki tomonga ko‘z-nazarni yo‘naltirmoq, ko‘z tashlamoq” ma’nosini bildiradi. Lekin termilmoq, tikilmoq fe’llari umuman “qarash” ma’nosini emas, balki ko‘z olmagan holda bo‘lishni, ko‘z tikkan holatda bo‘lishni bildiradi. Demak, bularning ma’nosida “ko‘z uzmagan holda, ko‘z tikkan holda” komponenti (semasi) bor. Qaramoq, boqmoq so‘zlarining ma’nosida bu komponent yo‘q. Ko‘z uzmasdan qarash ma’nosining aniq ifodalanishida qaramoq, boqmoq so‘zlari boshqa vositalar bilan yoki termilmoq, tikilmoq so‘zlarining o‘zi bilan qo‘llanadi: Shu vaqtgacha kallasini solintirib, o‘yga botib o‘tirgan otasi o‘g‘liga termilib qaradi (M. Ismoiliy). Qiya ochilgan eshikdan tikilib qaragan qizning endi ko‘chada nimchasini yuziga pana qilib turishi g‘alati bo‘lsa ham, Elmurod buning “qishloq sharoitiga mos” ekanini angladi (P. Tursun). To‘yib qarashlaridan Hayot sochilar edi, Gullar ochilar edi (H. Olimjon). Demak, qaramoq, boqmoq, tikilmoq, termilmoq so‘zlari o‘zaro emas, balki qaramoq bilan boqmoq va termilmoq, tikilmoq so‘zlari o‘zaro sinonim bo‘ladi. Eshitmoq so‘zi umuman biror ovozning quloqqa chalinishi ma’nosini ham, shuningdek diqqat- e’tibor bilan tinglash ma’nosini ham bildira oladi. Tinglamoq so‘zi esa faqat 5

O'xshashlar

O‘zbek tili (ona tili) darsliklarida sifat so‘z turkumini o‘rgatish
Ona tili darsliklaridagi tilga oid terminlarning tahlili
MATN TAHLILI FONETIK, LEKSIK, GRAMMATIK
Ona tili darslarida o’quvchilarning imloviy bilimlarini takomillashtirish metodlari
ONA TILI VA ADABIYOT FANINI O'QITISHDA ZAMONAVIY TA'LIM TEXNOLOGIYALARI VA INNOVATSIYALAR