logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari intellektini didaktik o‘yinlar orqali rivojlanishning pedogogik imkoniyatlari

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari intellektini didaktik o‘yinlar orqali rivojlanishning pedogogik imkoniyatlari

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

185.400390625 KB
Ko'chirib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA‘LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI SHAROF RASHIDOV NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI MAKTABGACHA VA BOSHLANG‘ICH TA‘LIM FAKULTETI Fakultetlar aro pedagogika kafedrasi Abdukarimova Zamira Jamshid qizi Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari intellektini didaktik o‘yinlar orqali rivojlanishning pedogogik imkoniyatlari 5111700 – Boshlang‘ich ta‘lim va sport-tarbiyaviy ish yo‘nalishi bo’yicha bakalavr akademik darajasini olish uchun yozilgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI Kafedraning 2023-yil 29-maydagi Ilmiy rahbar: majlisida muhokama qilindi va ___________PhD. E.Abdumannotov himoyaga tavsiya etildi. Kafedra mudiri:_____________ Taqrizchilar:___________________ Prof, K.Xasanova ______________________________ Malakaviy bitiruv ishi YaDAKning 2023-yil____iyundagi___-sonli majlisida himoya qilindi va _________foizga baholandi YaDAK raisi:_____________________________________ A‘zolari:_________________________________________ Samarqand – 2023 1 MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………….3 I BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARI INTELLEKTINI DIDAKTIK O‘YINLAR ORQALI RIVOJLANTIRISHNING ILMIY- NAZARIY ASOSLARI……………………………………………………….....10 1.1 O‘quvchilar intellektini rivojlantirishning me’yoriy-huquqiy va ilmiy nazariy asoslari….……………………………………..…………………………………..10 I.2 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari intellektini didaktik o‘yinlar orqali rivojlantirishning amaliyotdagi xolati ……………………………………. ……….18 II BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARI INTELLEKTINI DIDAKTIK O‘YINLAR ORQALI RIVOJLANTIRISHNING MAZMUNI, METOD, SHAKL VA VOSITALARI………………………………………. ….23 2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari intellektini didaktik o‘yinlar orqali rivojlantirishning mazmuni va moxiyati …………………………………………..23 2.2. Auditoriyadan tashqari mashg‘ulotlarda o‘quvchilar intellektini didaktik o‘yinlar orqali rivojlantirishning samarali metod va vositalari…………………….35 III BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARI INTELLEKTINI DIDAKTIK O‘YINLAR ORQALI RIVOJLANTIRISH BO‘YICHA AMALGA OSHIRILGAN TAJRIBA-SINOV ISHLARI……………………..39 3.1. Didaktik o‘yinlar orqali o‘quvchilar intellektini rivojlantirish bo‘yicha tajriba- sinov o‘tkazish metodikasi………………………………………………………...39 3.2. Olib borilgan izlanishlar bo‘yicha tajriba-sinov ishlari taxlili……………….47 UMUMIY XULOSA VA TAVSIYALAR…………………………………..….51 2 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI……..…………………… 57 ILOVALAR KIRISH Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi: Jahon ta’lim tizimi barcha davlatlar o‘rnak olsa arzigulik darajada rivojlangan bir paytda ta’limga nisbatan, bolalarning o‘qishiga nisbatan e’tibor yanada kuchaymoqda. XXI asrda jahon miqyosida ta’limning barqaror taraqqiyotini ta’minlovchi asosiy omil sifatida e’tirof etilgan tashkilot – YUNESKO tashkiloti hisoblanadi. Bugungi kunda butun dunyo ta’lim muhitini rivojlantirish jarayonini me’yoriy-huquqiy jihatdan qo‘llab- quvvatlash va koordinatsiya qilish YUNESKO tashkiloti tomonidan bajarilmoqda. Bu tashkilot barcha mamlakatlar uchun global va huquqiy harakterdagi xalqaro- huquqiy aktlarni ishlab chiqmoqda. YUNESKOning xalqaro-huquqiy aktlari zamonaviy ta’limni globallashtirib, tarbiya muammolarini insoniy sivilizatsiyaning dastlabki darajasidan tinchlik, demokratiya, insoniylik, diniy bag‘rikenglik, inson huquqlarini hurmatlash, boshqa xalqlarning tarixiy-madaniy an’ana va qadriyatlarini hurmat qilish, atrof-muhitni asrashdan iboratdir. Ta’lim rivojida YUNESKOning o’rni beqiyosdir. Ayni vaqtda jahondagi oliy ta’lim muassasalari ilm-fanning yirik o‘choqlari hisoblanishi hech kimga sir emas. Shuningdek O‘zbekistonda ham hozirda yangi-yangi oliy o‘quv yurtlari, dunyodagi yetakchi universitetlarning filiallari tashkil etilmoqda. Misol uchun, so‘nggi 5 yilda mamlakatimizda 47ta yangi oliy ta’lim muassasasi, jumladan, xorijiy universitetlarning filiallari tashkil etilib oliy o‘quv yurtlarining soni 125 taga yetdi. So‘nggi yillarda mamlakatimizda ta’limga nisbatan e’tibor yildan yilga oshib bormoqda. Ta’lim sohasidagi islohotlar amalga oshirilib, mana shu yilning davlat 3 dasturi qabul qilinishi jarayonida ta’limga nisbatan mablag‘ni katta oshirilishi, xususiy institutlar, xususiy maktablar ochilishi misol bo‘la oladi. Yangi ochilgan ta’lim maskanlarida dunyodagi ta’lim tizimi bo‘yicha rivojlangan davlat tajribalarini singdirilganligi kelgusida yetuk malakali kadrlar yetishib chiqishidan dalolatdir. Shu o‘rinda shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, har yili yillarni nomlanishida ham ta’limga bo‘lgan e’tiborni kuchaytirilganini bilish mumkin. Jumladan hozirgi 2023-yilimiz “INSONGA E’TIBOR VA SIFATLI TA’LIM YILI” deb e’lon qilinishi bejiz emas. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev “Yangi O’zbekiston strategiyasi” kitobida shunday so`zlarni ta`kidlab o`tgan “Jonajon Vatanimiz – O`zbekistonni eng rivojlangan davlatlar, qatoriga olib chiqish sharafli va ayni paytda nihoyatda mas’uliyatli vazifa” 1 Biz rivojlangan davlatlar qatoriga olib chiqishimiz uchun ta`lim tizimiga katta e`tibor qaratilyapdi. Buning dalili sifatida O’zbekiston hududining har bir viloyatida “Prezident maktablari” qurilayotgani yaqqol namuna bo‘ladi. Shu o‘rinda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoye v aytgan jumlalarini keltirib o‘tishimiz mumkin: “Farzandlarimiz maktabdan qanchalik bilimli bo‘lib chiqsa, yuqori texnologiyalarga asoslangan iqtisodiyot tarmoqlari shuncha tez rivojlanadi, ko‘plab ijtimoiy muommolarni yechish imkoni tug‘iladi. Shunday ekan, yangi O‘zbekiston ostonasi maktabdan boshlanadi desam o‘ylaymanki, butun xalqimiz bu fikrni qo‘llab quvvatlaydi” 2 [10] deydi. Mamlakatimiz Prezidenti rahbar sifatidagi faoliyatini yurtimiz akademiklari, yetakchi olimlari, umuman, ilm ahli bilan uchrashuvdan boshlaganligi, yurtimizda ilm-fan rivojini ishlab chiqarish taraqqiyoti bilan uyg‘unlashtirishga qaratganligi bejiz emas. Respublikamiz ta’lim tizimida sifatni oshirish, bu borada uzluksiz ta’lim tizimining muhim bo‘g‘ini hisoblangan umumta’lim maktablari o‘quvchilarining o‘quv-tarbiya jarayonini tizimli tashkil etish, o‘quvchilarga qisqa vaqt ichida mazmunli va foydali bilim berish, muayyan faoliyat yuzasidan turli 1 Shavkat Mirziyoyev-“Yangi O`zbekiston strategiyasi” 2 Shavkat Mirziyoyev,, Bilimli avlod - buyuk kelajakning, tadbirkor xalq -farovon hayotning, do'stona hamkorlik esa taraqqiyotning kafolatidir'' Toshkent-,, O'zbekiston'' -2018 31-b 4 ko‘nikma hamda malakalarni hosil qilish, ijodiy, aqliy jihatdan intellektual salohiyatni egallashlari borasida muhim vazifalar amalga oshirilmoqda. Bugungi axborotlashgan jamiyat ta’lim sohasiga yangiliklar joriy etish, yangi ta’lim texnologiyalarini qo‘llash zamon talabiga aylanmoqda. Ayniqsa, axborotlashgan muhitda umumiy o‘rta ta’lim tizimida o‘quvchilarning intellektual salohiyatini rivojlantirishning pedagogik mexanizmlarini takomillashtirish masalalari muhim o‘rin tutmoqda. “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish Konseptsiyasi” sohadagi yangi islohotlar uchun debocha vazifasini bajarib kelmoqda. Ushbu hujjatga intellektual taraqqiyotni jadallashtirish, raqobatdosh kadrlar tayyorlash, ilmiy va innovatsion faoliyatni samarali tashkil etish hamda xalqaro hamkorlikni mustahkamlash maqsadida fan, ta’lim va ishlab chiqarish integratsiyasini rivojlantirish singari vazifalar qo‘yildi. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, ta’lim sohasida amalga oshirilayotgan istiqbolli vazifalar o‘zining dolzarbligi hamda amaliy ahamiyati bilan boshqa sohalardan qolishmaydi. Chunki ushbu sohadagi islohotlarni yanada keng ko‘lamda davom ettirish davr talabidir. Hozirgi vaqtda bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar soni ko‘payib borayotgani hech kimga sir emas. Ayniqsa, ushbu moyillik ommaviy boshlang‘ich sinf o‘quvchilari o‘rtasida namoyon bo‘lib kelmoqda. Ko‘pchilik bolalar maktab ta’limi jarayonida ayrim muammolarga duch keladilar, asosiy muammolar esa bilimlarni o‘zlashtirish jarayoni bilan bevosita bog‘liq hisoblanadi. Maktablarda bilimlar o‘quvchilarga berilmoqda, lekin natijalar talab darajasida emasligi mazkur ahvolga yanada jiddiy e’tibor qaratishga va zudlik bilan kerakli chora-tadbirlarni amalga oshirishga sabab bo‘lmoqda. Maktablarda ishlash jarayonida samarali korreksion metodlarning yo‘qligi o‘qish bilan bog‘liq muammolarning ko‘payib borayotganligi va o‘zlashtirishi past bo‘lgan o‘quvchilar sonining ortishiga olib kelmoqda. Mutaxasislarning ta’kidlashicha hozirga qadar hammaga ma’qul bo‘lgan an’anaviy pedagogik-psixalogik metodlar o‘qishda va korreksion ishlarda o‘z kutgan natijalarini bermayotganligi tufayli yangi metodlarni izlash zarurati paydo bo‘ldi. Ushbu avj olib borayotgan muammolarni tezroq oldini olish va samarali 5 bartaraf etish masalasi bugungi kunning eng dolzarb muammosi bo‘lib qoldi. Xo‘sh, o‘qishdagi qiyinchiliklar bilan bog‘liq muammolarga asosan kimlar duch kelmoqda? Ular umumiy maktablarda bilim olib kelayotgan oddiy sinf o‘quvchilaridir. Ular ko‘pincha bir yoki bir necha fandan yaxshi natijalarga ega bo‘lishga harakat qilishadi. Lekin, yozish, o‘qish va matematika borasida, intellektual qobiliyat borasida sezilarli darajada muammo va qiyinchiliklarga duch kelmoqdalar. Shunday ekan o‘quvchilar intellektini rivojlantirish, darslarni o‘quvchilar uchun qiziqarli va samarali tarzda tashkil qilish uchun nima qilish kerak? degan savol tug’ilishi tabiiy xoldir. Mamlakatimizda ta'lim sohasini rivojlantirish yuqori cho’qqilarga kòtarish yoshlarni bilimli erkin fikrlaydigan, har jabhada tashabbuskor bòlib shakllanishida butun jamiyat mas'uldir desak mubolag’a bòlmaydi. Shunday ekan ta'lim sifatini oshirish yosh avlodni kasb-hunarga yònaltirishdagi ishlar Òzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi [1], O‘zbekiston Respublikasining 2020-yil 23- sentabrdagi “Ta lim to‘g‘risida”gi O‘RQ-637-son Qonuni [2], O‘zbekistonʼ Respublikasi Prezidentining 2022-2026-yillarga mo‘ljallangan “Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi 2022-yil 28-yanvardagi PF- 60 son Farmoni [3], O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29- apreldagi №PF-5712- sonli “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta limi tizimini 2030- ʼ yilgacha rivojlantirish kontseptsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmoni [4], O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 5-sentabrdagi “Xalq ta’limini boshqarish tizimini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-5538-son farmoni [5], Shavkat Mirziyoyev 7 fevral 2017 yil kuni “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947 sonli farmoni [6], O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil Oliy majlisga qilgan Murojaatnomasi [7], Shavkat Mirziyoyev “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi” mavzusidagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi [8], Umumiy o‘rta ta’limning Davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturida [9] hamda 6 mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-xuquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalar asosida olib boriladi. Mana shu nuqtai nazardan kelib chiqqan holda men “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari intellektini didaktik o‘yinlar orqali rivojlantirishning pedagogik imkoniyatlari” mavzusini BMI (Bitiruv malakaviy ishi) mavzusi sifatida tanladim va bu mavzum yuqorida keltirilgan me’yoriy hujjatlarda berilgan vazifalarning ijrosini ta’minlashga xizmat qiladi deb o‘ylayman. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi: Narziqul Shodiyev, Narziqul Muslimov, V.M.Karimova, E.Z.Usmonova, B.R.Qodirov, Z.Nishonova va boshqa ko’plab olimlar intellektni rivojlanishi bo’yicha izlanishlar olib borganlar. Narziqul Muslimov –Bolani intelektual qobiliyatini texnologiya fani asosida rivojlantirish kerak, u nimanidir yasay olish kerak shunda bola kreativ ijodkor bo‘ladi deydi. Narziqul Shodiyev - Bolani intellektual qobiliyatini rivojlantirish uchun uni kasblar olami bilan tanishtirish kerak, u kasblar olami bilan tanishsa ertaga men mana shu kasbni egasi bo‘laman, bu kasbni egasi bo‘lish uchun menda nimalar bo‘lishi kerak degan fikr paydo bo‘ladi deydi. Rene Dekartning fikricha, yaxshi aqlga ega bo‘lishning o‘zi kifoya emas, balki uni to‘g‘ri qo‘llay olish muhimdir. Rene Dekart ta'limoticha, hamma odamlarda aqliy tafakkur qobiliyati bir xil. Insonlardagi intellektual daraja o‘rtasidagi farqlar esa, uslubiy fikrga bog‘liqdir deydi. Psixolog olimlar M.Akimova va E.Golubevalar tadqiqotlarida intellektni rivojlanishi faollikka bog‘liq ekanligini isbotlab berganlar. Rus psixolog olimlari L.S.Vigotskiy, O.K.Tixomirov, B.D.Bogoyavlar tomonidan inson intellektual qobiliyatining rivojlanishi yosh xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lmagan holda, eng yosh bolalik chog‘lari bilan va eng qarilik chog‘larda ham keng qamrovli fikr mulohazalarning ko‘rinishi ekanligini aniqlagan. Bruner tadqiqotlari davomida bolaning aqliy, kognitiv linguistik rivojlanishi nafaqat uning mustaqil rivojlanishiga balki atrof muhit ya’ni ijtimoiy sharoitlarga ya’ni bola o‘sib ulg‘ayayotgan muhitga ham bog‘liq ekanligini isbotlagan. Uning 7 fikrlarini Walters ham yaxshi baholagan. U “Ko‘pgina yoshlarimiz haligacha kuch va siquv ta’sirida yashamoqdalar. Ba’zigi bolalarimiz esa maktablarida xattoki kattalar ham hali ko‘rmagan muomila va kunlarni ko‘rmoqdalar. Hattoki, shunday bolalarimiz ham borki ular hamisha taxqirlangan, ahamiyatdan chetda qolgan va be’etibor qoldirilgan ularning hammasi hamisha mufaqqiyat qozonishga loyiqdirlar” deydi. Men esa bolaning intellektual qobiliyatini didaktik o’yinlar orqali rivojlantirishni tavsiya qilmoqchiman. Mening BMIning boshqalarnikidan farqli tomoni ham shunda. Mavzu boshlang’ich sinflarda aynan didaktik o’yinlar orqali o’quvchilar intellektini rivojlantirishning pedagogik imkoniyatlarini ochib berishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi : Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari intellektini didaktik o‘yinlar orqali rivojlantirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqotning vazifalari: - Mavzu yuzasidan ilmiy-adabiy manbalarni o‘rganish va tahlil qilish. - Boshlang’ich sinflarda didaktik o'yinlarning ta'limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi ahamiyati, ularning tur va shakllari, ta'lim-tarbiya samaradorligini oshirishdagi ro’lini aniqlash. - Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida intellektual qobiliyatni rivojlantirishda didaktik o‘yinlardan foydalanish - Umumiy o‘rta boshlang‘ich ta’limda qaysi darslarda va qanday mavzularda didaktik o‘yinlar orqali o‘quvchilarning intellektual qobiliyatini oshirish imkoniyati ko‘pligini aniqlash. - To'plangan nazariy ma'lumotlar va tajriba natijalari asosida metodik tavsiyalar berish Tadqiqot ob’ekti: Samarqand viloyati Payariq tumanidagi 72-maktab boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining didaktik o’yinlardan foydalanish jarayoni. Tadqiqot predmeti: Boshlang’ich sinflarda foydalaniladigan didaktik o'yinlarning tur va shakllari, ularning mazmun va mohiyati, ta'lim-tarbiya samaradorligini oshirishdagi rolini aniqlashdan iborat. 8 Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Bu bitiruv malakaviy ishida boshlang’ich ta’limda “Qora quti”, “Bilimlar charxpalagi”, “Kinder surprise”, “Birga yuksalamiz” didaktik o’yinli texnalogiyalardan birinchi marta foydalanildi va didaktik o’yinli texnalogiyalardan foydalangan holda dars o’tish metodikasi ishlab chiqildi. Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi: Tadqiqot mavzusiga oid pedagogik, metodik, adabiyotlar va ta‘lim mazmunini yorituvchi me‘yoriy hujjatlarni o‘rganish, tahlil qilish, kuzatuv, suhbat, pedagogik tajriba-sinov, umumlashtirish metodlaridan foydalanildi. Tadqiqotning nazariy ahamiyati: Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari intellektini didaktik o‘yinlar orqali rivojlantirishning pedagogik imkoniyatlarini aniqlash shakllari va metodlarini nazariy asoslash. Tadqiqotning amaliy ahamiyati: Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida intellektual qobiliyatni rivojlantirishda didaktik o‘yinlardan foydalanish bo‘yicha ishlab chiqilgan metodikadan bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari foydalanishlari mumkin. Bitiruv malakaviy ishining hajmi va tuzulishi: Ushbu bitiruv malakaviy ishi tuzilish jihatdan kirish, 3ta bob, 6 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat bo‘lib, uning asosiy hajmi 59 betni tashkil qiladi 9 I BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARI INTELLEKTINI DIDAKTIK O‘YINLAR ORQALI RIVOJLANTIRISHNING ILMIY- NAZARIY ASOSLARI 1.1. O‘quvchilar intellektini rivojlantirishning me’yoriy-huquqiy va ilmiy nazariy asoslari Boshlang’ich sinf o’quvchilari intellektini didaktik o’yinlar orqali rivojlantirishning pedagogik imkoniyatlari haqida so’z borar ekan, eng avvalo “intellect” va “didaktik o’yin” atamalarining ma’nosiga to’xtalamiz. Intellekt (lotincha intellectus– aql, idrok, zehn) – keng ma’noda: kishining voqea-hodisa mohiyatini to‘laligicha bilishiga asoslangan va u orqali namoyon bo‘ladigan faoliyati; tor ma’noda: insonning tafakkur, fikr yuritish salohiyati. Intellekt kishilarning aql, idrok, zakovat, ma’naviy jihatdan yetuklik darajasini ham bildiradi; tasavvur, idrok, sinchkovlik orqali jamlangan materialni bilish usullari (taqqoslash, abstraksiya, tushuncha, hukm va hokazo.) orqali asosli bilimga ega bo‘lish yoki mavjud bilimni tanqidiy tahlil etib chiqish qobiliyatini ham anglatadi. Intellektual resurs insonlarda bilim, hayotiy tajriba va idrok hamda zehn asosida avvalo o‘z aqliy omilkorlik salohiyatini, turmush tarzini turli yo‘nalish va shakllarda yanada boyitish, uning yangi qirralarini ochish, mukammallashtirish imkoniyatidir. Inson bosh miyasi qobig‘ida o‘n to‘rt milliarddan oshiq neyronlar mavjud. Ularning vazifasi inson faoliyatini har tomonlama, to‘la boshqarishdan iborat. Kishining qilayotgan har bir harakati neyronlar faoliyati mahsulidir. Bu jahon tibbiyotida chuqur o‘rganilgan va to‘la tan olingan haqiqatdir. Shuning uchun ham, aytish mumkinki, insonning intellektual 10 o‘zligini namoyon qilishida uning imkoniyatlari – resurslarining o‘rni beqiyos. Lekin inson ana shu intellektual imkoniyatlar, ya’ni resurslarning bor-yo‘g‘i 4–4,5 foizidan foydalanadi. Shundan 4 foizini 8–11 yoshgacha bo‘lgan davrda oladi va qolgan yarim foizini butun umri davomida qabul qiladi. Tabiatan iqtidorli kishilar esa o‘sha qolgan yarim foiz ma’lumotni 11 yoshidan keyingi umriga to‘g‘ri taqsimlay olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Inson bosh miyasining fiziologik tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, uning miyasidagi intellektual kuch atom yadrosidagi beqiyos kuchga teng bo‘lar ekan. Gap uni qanday rivojlantirish va qay darajada ishlata bilishda. Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, beshikdagi har bir go‘dakda daho bo‘lish imkoni mavjud. Hamma gap ushbu "daho"ni talab darajasida tarbiyalay olishda. Bugungi kundagi ilm-fan xulosasiga ko‘ra insoniyat tarixida atigi 400 ga yaqin kishi daholik maqomiga sazovor bo‘lgan, xolos. Bu esa daho insonlarni tarbiyalash qanchalik qiyin ish ekanini ko‘rsatadi. Gap shundaki daholarni tarbiyalab voyaga yetkazishda nafaqat bir oila yoki bir xalqning, balki butun insoniyatning ma’naviy yutuq va tajribalaridan foydalanish kerak bo‘ladi. Didaktik o’yin - bu aqliy faoliyatni tarbiyalashning qimmat vositasi bo'lib, u boladagi intellektual jarayonlarni faollashtiradi. Didaktik o'yin bolalarga har qanday o'quv materialini qiziqarli va oson o'rganishga yordam beradi. Bunday o’yinlar bolalarning yosh xususiyatlariga, aqliy imkohiyatlariga mos keladigan ta'lim berish metodidir desak ham mubolag’a bo’lmaydi. Intellektni rivojlanishini V.M.Karimova quyidagicha talqin etadi. Qobiliyatlar masalasi eng avvalo inson aql-zakovatining sifati, undagi malaka, ko‘nikma va bilimlarning birligi masalasi bilan bog‘liq. Ayniqsa, biror kasbning egasi bo‘lish istagidagi har bir yoshning aqli va intellektual salohiyati uning malakali mutaxassis bo‘lib etishishini kafolatlagani uchun ham psixologiyada ko‘proq qobiliyat tushunchasi bilan bog‘lab o‘rganiladi. Ilm fandagi an'analar shundayki, aql va idrok masalasi, odamning intellektiga bog‘liq sifatlar juda ko‘plab tadqiqotlar ob'ekti bo‘lgan. Olimlar qobiliyatlarning rivojlanish mexanizmlari, ularning psixologik tarkibi va tizimini aniqlashga, ishonchli metodikalar yaratib, har bir kishining aql sifatiga aloqador bo‘lgan ko‘rsatkichni 11 o‘lchashga uringanlar. Ko‘pchilik olimlar odam intellektida uning verbal, miqdoriy, fazoviy ko‘rsatkichlarini aniqlab, ularga yana mantiq, xotira va xayol jarayonlari bilan bog‘laydilar. Qobiliyatlar ijtimoiy xarakterga ega bo‘lib, intellektga bevosita tashqi muhit, undagi insoniy munosabatlar, yashash davri ta'sir ko‘rsatadi. Oila muhitining aql o‘sishiga ta'sirini hech kim inkor etmaydi. E.Z.Usmonova inson bilimi qanchalik keng va chuqur bo‘lsa, uning aqliy faoliyatining tajribasi shunchalik mukammallikka ega. U shunchalik ko‘p hal etilmagan muammolarni ko‘ra oladi, ongidan shunchalik tez echimni talab etuvchi fikriy vazifalar yuzaga keladi, deb aqliy rivojlanishni bilimlarni chuqurlashtirishga bog‘laydi. Aqlning muhim sifatlaridan bo‘lgan tafakkurga alohida urg‘u berib, uning yordamida sezgi, idrokka berilmagan va umuman kuzatish imkoniyati bo‘lmagan hodisalarni aqlan hal qilish mumkinligini ta'kidlaydi. B.R.Qodirov o‘z ishlarida zehn, iste'dod aqliy taraqqiyot yuzasidan tadqiqot ishlari olib borgan. Hatto bu borada bank tuzishga ham muvaffaq bo‘lgan. «Intellektual potensialni boyitish aqliy zakovatni shakllantirishning ommaviy va shu bilan birga an'anaviy, hech kimning e'tiroziga sabab bo‘lmaydigan turlariga diqq atni ko‘proq qaratish, imkon darajada ular moddiy-moliyaviy tomonlarini kuchaytirish, ma'lum yutuqqa erishayotgan yoshlarni kengroq rag‘batlantirish, ularga tegishli moliyaviy va madaniy muhit yaratish juda katta ahamiyatga ega deya ta’kidlaydi. Z.Nishonova o‘z ilmiy izlanishlarida aqliy faoliyat usullari va yo‘llarini egallash muammosi ilm va texnikaga yangicha zamonaviy talablarning ortishi, ta'lim metodlarining takomillashishi, o‘quv dasturlari nazariy darajasining kuchayishi va ta'limning jadallashuvi munosabati bilan muhimdir, deydi. SHuningdek, u o‘quvchilarda aqliy faoliyat usullari va yo‘llarini guruhiy trening metodi yordamida rivojlantirish strategiyasini o‘zbek maktablari amaliyotida qo‘llashni tavsiya etadi. Shuningdek, intellektual yoshlik va intellektning rivojlanishining yuqori darajasi inson salomatligining umumiy holati belgilarini taqozo etib, uning o‘zini uzoq vaqt 12 yosh sezishini va o‘z tengdoshlariga nisbatan yosh ko‘rinishini ta'minlashlari olimlar tomonidan e'tirof etilgan. Rene Dekartning (1596-1650) fikricha, yaxshi aqlga ega bo‘lishning o‘zi kifoya emas, balki uni to‘g‘ri qo‘llay olish muhimdir. Rene Dekart ta'limoticha, hamma odamlarda aqliy tafakkur qobiliyati bir xil. Insonlardagi intellektual daraja o‘rtasidagi farqlar esa, uslubiy fikrga bog‘liqdir. Umuman, Dekart ilmiy uslubining asosiy qoidalari shundan iborat. Voqelikni bilish va bilimning to‘g‘riligini belgilashda ba'zi talablarga izchillik bilan rioya qilish o‘ta muhimdir. Birinchidan, biron narsaning shubhasiz haqiqat ekanligiga ishonch hosil qilmaguncha uni haqiqat deb bilmaslik, ya'ni izchil ravishda shoshma- shosharlikdan, o‘z-o‘zini ishontirishdan saqlanish kerak. O‘z hukmiga shunday narsalarni kiritish kerakki, u aqlda noaniqlikka hech qanday o‘rin qolmasin. Ikkinchidan, o‘zi uchun qiyin narsalarni qancha talab qilinsa, shuncha bo‘laklarga ajratishi lozim. Shundagina ularni tez va to‘g‘ri hal qilish imkoniyati ro‘yobga chiqadi. Uchinchidan, o‘z fikri yo‘nalishini boshqara bilish muhimdir. Eng sodda va oson bilinadigan narsalardan boshlab asta-sekin, pog‘onama-pog‘ona tobora murakkabroq narsalarni bilishga qarab borish kerak. Hatto tabiiy holatda biri ikkinchisidan keyin kelmaydigan narsalar o‘rtasida ham tartib bor, deb hisoblashni aslo unutmaslik lozim. To‘rtinchidan, doimo to‘liq ro‘yxat va izohlarni tuzishga e'tibor qaratmoq lozimki, natijada hech narsa tushib qolmaganiga ishonch hosil bo‘lsin. Rus psixolog olimlari L.S.Vigotskiy, O.K.Tixomirov, B.D.Bogoyavlar tomonidan inson intellektual qobiliyatining rivojlanishi yosh xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lmagan holda, eng yosh bolalik chog‘lari bilan va eng qarilik chog‘larda ham keng qamrovli fikr mulohazalarning ko‘rinishi ekanligini aniqlagan. Bundan tashqari, odam miyasi hamma vaqt mashq qilib turishni taqozo qilib, faol aql barcha fiziologiyani muvozanatda ushlab turadi deydi. Psixolog olimlar M.Akimova va E.Golubevalar tadqiqotlarida intellektni rivojlanishi faollikka bog‘liq ekanligini isbotlab berganlar. Intellektual faollikning 13 yetishmovchiligi bosh miyaning qon bilan ta'minlash darajasining pasayishi o‘z navbatida intellektning holatiga, shuningdek, xotirasiga ta'sir qilishga olib keladi. Xotiraning holati intellektning rivojlanish darajasi bilan tig‘iz bog‘liq bo‘lib, inson intellektual qobiliyatining harakatlanishi to‘la bo‘lmasligi - bu xotiraning pasayishini birinchi belgisi hisoblanadi. M.K.Akimovaning fikricha, intellekt asosini ayni shu aqliy faollik tashkil etadi, ayni vaqtda u o‘zini-o‘zi boshqarish sifatida faqat vazifani hal etish uchun zarur bo‘lgan faollik darajasini ta'minlaydi. E.A.Golubeva ham ana shu fikrga qo‘shilib, faollik va o‘z-o‘zini boshqarish intellektual samaradorlikning tayanch omillaridan biri ekanligini ta'kidlaydi va bunga yana mehnat qobiliyatini ham qo‘shadi. Brunerning ishini boshqa bir ko‘rinishi bolalarning maktab muhitidan tashqarida va maktab hududida qanday bilim olishini ko‘rsatib beradi. Bruner tarbiya va ta’lim olishning xususiyatlarini tadqiq eta boshladi. Natijada tadqiqot tobora siyosiylashib boradi. Yana bir olim - Brunerning so‘ngi ishlarida uning tarbiya va ta’limni ko‘pincha siyosiy yo‘l bilan tadqiq qilganini ko‘rishimiz mumkun. 1996 yilda yozilgan “Ta’lim va tarbiya” kitobida Bruner o‘z ishlarini na’zariy sayohat atamasi sifatida tasvirlaydi. Bu atama bir xil tarixiy davr mobaynida ko‘p sonli maktab o‘qituvchilarini jamlaydi deyish mumkin. Bu sayohat Piadget va Vigotskiyniki kabi Brunerning ishi bilishning quyosh va intrafizik jarayonlari kabi pedagogikada ham muhim rol o‘ynadi. Bu jarayon bolalarni maktabda ta’lim olishlariga tarbiyaning qay darajada ta’sir etishini isbotlangandan so‘ng jadal ravishda rivojlandi. Ayniqsa, bu kashfiyot tufayli kuch ishlatish, rasizm va ajratish (separatizm) larning bolaning ruhiy va aqliy rivojlanishiga ta’siri yoritildi. Kashfiyot tufayli yana bir narsa ma’lum bo‘ldiki, Brunerning tahlili tufayli bolaning aqliy, kognitiv linguistik rivojlanishi nafaqat uning mustaqil rivojlanishiga balki atrof muhit ya’ni ijtimoiy sharoitlarga ya’ni bola o‘sib ulg‘ayayotgan muhitga ham bog‘liq ekanligi isbotlandi. Shu nuqtai nazardan Bruner Piajeni tanqid qildi. Brunerning tushunchalarini Walters yaxshi baholadi. 14 (2011) “Ko‘pgina yoshlarimiz haligacha kuch va siquv ta’sirida yashamoqdalar. Ba’zigi bolalarimiz esa maktablarida xattoki kattalar ham hali ko‘rmagan muomila va kunlarni ko‘rmoqdalar. Hattoki, shunday bolalarimiz ham borki ular hamisha tahqirlangan, ahamiyatdan chetda qolgan va be’etibor qoldirilgan. Ularning hammasi hamisha muvaffaqiyat qozonishga loyiqdirlar. Ularni har birini rivojlantirish maktablarining vazifasimi yoki milliy dasturlar yaratish ma’qulmi? deydi. Waltersning javobida bolaning bilim olishida qisman bo‘lsa ham muvaffaqiyat qozona olishi uchun dasturning ahamiyati kattaligi keltirib o‘tiladi. Brunerning ta’lim jarayonida kuch ishlatilishi va tarbiya ta’siri to‘g‘risidagi fikrlari 1970-yillardayoq o‘z ifodasini topgan edi. Uning “Kuch va bolalik” kitobida masalan: “U ta’kidlaydiki doimiy tazyiq va kuch ishlatilishi tarbiyaga o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmaydi 3 . Yutuqlar esa juda kam va unchalik ahamiyatsiz” bo’lib qoladi deya ta’kidlaydi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2023 yil uchun Murojaatnomasida 2023 yilga yurtimizda quyidagi fikrlarni keltirib o’tadi. Biz Yangi O‘zbekistonni “ijtimoiy davlat” tamoyili asosida qurishni maqsad qilyapmiz. Buni Konstitutsiyada mustahkamlashimiz kerak. Ijtimoiy davlat bu, eng avvalo, inson salohiyatini ro‘yobga chiqarish uchun teng imkoniyatlar, odamlar munosib hayot kechirishiga zarur sharoitlar yaratish, kambag‘allikni qisqartirish, demakdir. Shu bois, birinchi navbatda, e’tiborni Yangi O‘zbekiston uchun eng katta investitsiya bo‘lgan ta’limni qo‘llab-quvvatlashga qaratamiz. “Najot – ta’limda, najot – tarbiyada, najot – bilimda. Chunki, barcha ezgu maqsadlarga bilim va tarbiya tufayli erishiladi”. Ma’rifatparvar jadid bobolarimizning bu so‘zlari deputat va senatorlarimiz, siyosiy partiyalar, mahalliy kengashlar, butun davlat apparati, keng jamoatchilikning amaliy harakatiga aylanishi kerak. Shu bois, maktablarda ta’lim sifati hamda jamiyatda o‘qituvchi kasbining nufuzini oshirish, muallimlarning sharoitlarini yaxshilash 2023 yildagi eng asosiy vazifalarimizdan biri bo‘ladi. O‘qituvchilarning maqomini, ularning sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilishni Konstitutsiyada alohida belgilash zarur, deb hisoblayman. Kelgusi 3 Bruner “Kuch va bolalik” kitobi 15 yildan boshlang‘ich sinflarda mutlaqo yangi metodika asosida yaratilgan darsliklar bo‘yicha o‘qitish yo‘lga qo‘yiladi. Hozirgi vaqtda ular xalqaro ekspertizadan o‘tib, o‘zimizda sinovdan o‘tkazilmoqda. Lekin yuqori sinflarda-chi? Ochiq aytish kerak, ularda berilayotgan ta’lim va tarbiya sifati, o‘qituvchilarning bilimi va mahoratini talab darajasida, deb bo‘lmaydi 4 . deydi. Bularning barchasi yosh o’sib kelayotgan avlodning intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish, ularni davlat ta’lim standartlariga javob bera oladigan kardlar bo’lib yetishishlari uchun qilinayotgan ishlardir. Shu o’rinda ta’lim sohasidagi islohotlardan yana birini keltirib o’tsak. Bugungi kunda mamlakatimizda Prezidentimiz rahbarligida kompyuter texnologiyalaridan foydalanishga katta e'tibor berilmoqdaki, inson o'z faoliyatida kompyuter texnologiyalarini o'zlashtirishda foydalanuvchi sifatida o'zini namoyon qilish shart bo'lib qolmoqda. Chunki insoning butun hayoti axborotni saqlash, uni qabul qilishdan iborat. Ammo inson miyasi qanchalik mukammal bo'lmasin, juda katta miqdordagi axborotlarning hammasini xotirasida saqlay olmaydi va kelajak avlodga to'liq yetkazib bera olmaydi. Shuning uchun axborot texnologiyalardan foydalanishga zaruriyat tug'iladi. Darhaqiqat, axborot texnologiyalari fan- texnikaning muvaffaqiyatli rivojlanishini ta'minlash, o'quvchilarning innovatsiya va intellektual faoliyatini rivojlantirish asosini tashkil etadi. Shu jihatdan ham ta'lim va tarbiya jarayonida axborot texnologiyalaridan foydalanish ta'lim samaradorligini oshirish uchun, avvalo, axborot texnologiyalari fanini o'rgatish lozimligini keltirib chiqardi. Shuning uchun boshlang'ich sinf o'quvchilarida kompyuter bilan ishlash ko'nikmasini shakllantirish zarur bo'ladi. Mazkur muamoni hal etish maqsadida Maktabgacha va maktab ta'limi vazirining 125-sonli "Umumiy o‘rta ta'lim maktablari uchun 2023-2024 o‘quv yiliga mo‘ljallangan tayanch o‘quv rejani tasdiqlash to‘g‘risidagi" buyrug‘i e'lon qilindi. Unga ko‘ra: - 2023-2024 o‘quv yilidan boshlab umumiy o‘rta ta'lim maktablarining 1-sinfida "Informatika va axborot texnologiyalari" fani joriy qilinadi. Buyruqda ko'rsatilgan vazifalarni bajarish, ya'ni boshlang'ich ta'limda kompyuter va axborot texnologiyalaridan foydalanish tizimini ishlab chiqish, o'quvchilarning kompyuter 4 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2023 yil uchun Murojaatnomasi 16 savodxonlik darajasini oshirish lozimligini anglatadi. Chunki, boshlang'ich ta'limda o'qitiladigan bu fan axborot texnologiyalari bilan qurollanish yo'llarini o'rgata oladi. Hozirgi kunda kompyuter texnologiyasi yordamida hisoblash, yozish, o'qish, o'rganish, gapirish, chizish, maketlar tayyorlash, axborot qabul qilish, qayta ishlash,o'ynash mumkin. Shu jihatdan ham boshlang'ich sinflarda fanlarni o'qitishda multimedia vositasida tabiat hodisalarini namoyish qilishda, o'quvchilarning bilim, ko'nikma va malakalarini nazorat qilishda, o'zlashtirishda foydalaniladi. O’quv rejaga muvofiq 2023-2024-o‘quv yili davomida umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarida zamonaviy ko‘nikmalarni shakllantirishga alohida e’tibor qaratiladi: ularda – jamoa bo‘lib ishlash qobiliyatini shakllantirish; muloqot qilish ko‘nikmasini rivojlantirish; o‘z maqsadiga erishish yo‘lida yangiliklarga qo‘l urish, yangi g‘oyalar ishlab chiqish va muammolarni hal qilish; tanqidiy fikrlash – o‘z mustaqil fikriga ega bo‘lish va uni ifoda etish, masalaga tanqidiy yondashish kabi qobiliyatlar shakllantiriladi. Binobarin, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev: Biz ta'lim va tarbiya tizimining barcha bo’g’inlari faoliyatini bugungi zamon talablari asosida takomillashtirishni o'zimizning birinchi darajali vazifamiz deb bilamiz, deya alohida qayd qilib o'tadilar. 5 Mamlakatimizda ta’limga nisbatan, bolalarning o’qishiga nisbatan ko’pgina islohotlar amalga oshirilayotgan bir paytda maktab ta’lim tizimlarida ba’zi o’quvchilarning bilim darajasi davlat ta’lim standartlarida belgilab qo’yilgan talablarga javob bermaydigan xolatlar ham uchrab turadi. Bunday xolatlarni oldini olish uchun biz pedagoglar ham o’z ustimizda tinimsiz o’qib izlanishimiz kerak. Odatdagi ta’lim tizimi o’quvchilarni qiziqtira olmay qoldi. zamonaviy pedagogic texnologiyalardan foydalanga holda dars o’tilsagina o’quvchilar darsga qiziqish 5 Shavkat Mirziyoyev. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Shavkat Mirziyoyevning Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bagʻishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. Podrobneye:https://www.norma.uz/oz/muhim_voqealar/qonun_ustuvorligi_va_inson_manfaatlarini_taminlash_- _yurt_taraqqiyoti_va_xalq_faravonligining_garovi 17 bildirishmoqda. Mana shunday jarayonda ta’lim berishning samarali metodlaridan biri hisoblanmish didaktik o’yinlar yordamga keladi. Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolaning rivojlanishi uning uchun tabiiy, jozibali faoliyat shaklida – ya’ni o‘yin faoliyatida amalga oshirilishi kerak . O‘yin g‘oyasiga berilib ketgan bola, bilimlarni amalda qo’llashda qiyinchiliklarga duch kelsa ham, "o‘rganayotganini" sezmaydi. Pedagogik jarayonda o‘quv o‘yinlari va boshqotirmalardan foydalanish ta'lim faoliyatida faollikni oshirish, diqqatni jamlash, intellektual qobiliyatni rivojlantirish imkonini beradi. O‘qituvchi faqat bundan samarali tarzda foydalanishi kerak. I.2 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari intellektini didaktik o‘yinlar orqali rivojlantirishning amaliyotdagi xolati Didaktik o‘yinlar texnologiyalari o‘quvchi faoliyatini faollashtirish va jadallashtirishga asoslangan. Ular o‘quvchi shaxsidagi ijodiy imkoniyatlarni ro‘yobga chiqaradi va rivojlantirishning ommaviy yechimlarini aniqlash va amalga oshirishda katta ahamiyatga ega. Didaktik o‘yinlarning asosiy turlari: intellektual (aqliy) va harakatli hamda aralash o‘yinlardan iborat. Bu o‘yinlar ishtirokchilarda aqliy, jismoniy, axloqiy, psixologik, estetik, badiiy, tadbirlik, mehnat va boshqa ko‘nikmalarni rivojlantirishga yordam beradi. Ba’zi o’quvchilar oddiy kundalik darslarda foydalaniladigan an’anaviy ta’lim usullaridan qoniqib o‘qiydi, ba’zilari amaliyotni ma’qul ko‘radi ya’ni ularga ming marta tushuntirgandan ko’ra bir marta amaliy bajarib ko’rgani ma’qulroq bo’ladi, ba’zilari esa darslarda turli zamonaviy texnologiyalar, didaktik o’yinlar, muammoli vaziyatlarni xush ko‘radi va o‘shanga qarab intiladi. O’quvchilar turli xil usullar orqali ta’lim olishlari o‘ta muxim hisoblanadi. Birxillikdan tez zerikishadi. Darslarda o’yinlar orqali ta’lim jarayonini tashkil etish ba’zilarning nazarida dars faoliyatidan tashqariga chiqib ketib o’yin faoliyatiga o’tib ketgandek tuyulishi mumkin. Aslida bunday emas! Har bir dars davlat ta’lim standartlaridan chetga chiqmagan xolda tashkil etiladi. O’yinlar esa darslarga o’quvchilar diqqatini 18 yanada yaxshiroq jalb qilish, ularda kommunikativlik qobiliyatini shakllantirish, zukkolik, chaqqonlik, do’stga, vatanga, sadoqat, mardlik, oldiga qo’ygan maqsadiga erishmaguncha ortga chekinmaslik va hokazo shu kabi ko’plab fazilatlarni rivojlantirishda yordam beradi. Ta’lim-tarbiya jarayonida asosan o‘quvchilarda ta’lim olish motivlarini, ularning turli yo‘nalishdagi qobiliyat va qiziqishlarini oshiradigan, biror kasbga moyilliklarini ko‘rsatadigan didaktik o‘yinlardan foydalaniladi. Didaktik o‘yinlar nazariy, amaliy, jismoniy, rolli, ishchanlik va boshqa yo‘nalishlar bo‘yicha turlarga ajratiladi. Hozirda kompyuter vositasidagi didaktik o‘yinlar ham alohida ahamiyatga ega. Didaktik o‘yinlar o‘quvchilarda tahlil qilish, mantiqiy fikrlash, tadqiq qilish, hisoblash, o‘lchash, yasash, sanash, kuzatish, solishtirish, xulosa chiqarish, mustaqil qaror qabul qilish, guruh yoki jamoa tarkibida ishlash, axloq-odob o‘rgatish, nutq o‘stirish, til o‘rgatish, yangi bilimlar o‘rgatish va boshqa faoliyat turlarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan o‘yinlarga ajratiladi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari intellektini didaktik o’yinlar orqali rivojlantirishning pedagogik imkoniyatlari mavzusi yuzasidan olib borilgan tadqiqotning dorzarbligi shundaki o‘qituvchi darsni o‘yinli usullar hamda vositalar bilan olib borsa, auditoriyada o‘tirgan o‘quvchilarning yodida uzoq vaqt ko‘tarilmaydigan darajada qoladi, hamda qaysi paytda so‘ralsa ham o‘sha vaqtdagi syujet ko’z oldiga kelib javob berishga harakat qiladi. Xo’sh, o’quvchini birinchi navbatda nima esda qoladi? Albatta ko‘rgan va eshitgan hayotiy voqealiklar. Ularga ishonadi va shunga qiziqadi bu o‘z navbatida fanga ham shunday qiziqishlari va o‘zlashtirishlari namoyon bo‘lishiga olib keladi. Shu o’rinda o’qituvchi didaktik o’yinlardan foydalanar ekan, uning oddiydan murakkab prinsipga o’tishiga amal qilishi lozim. Bu o’quvchilar qiziqishini yanada ortishiga va intellektual qobiliyatlarini rivojlanishiga hamda o'yinning har bir qoidasini tinglay bilish va unga rioya qilishiga erishish imkonini beradi. Didaktik o'yinlar o'zining shakli jihatidan, asosan, bog’chada o'ynaladigan ijodiy o'yinlardan ham, o'qituvchi o'zi hikoya qilib berish yo’li bilan tushintiradigan va o’quvchilarni 19 birma-bir so’rab chiqish natijasida mustahkamlanadigan o'yinlardan ham bir muncha farq qiladi. Bunday o’yinlar o’qitish vazifasiga xizmat qiladi va qiziqarli, maroqli, tushunarli darajada olib boriladi. Musobaqa tarzida o’tkaziladigan didaktik o’yinlarda bolalar g’olib chiqish maqsadida jon-dili bilan mashq qiladilar, berilgan har bir topshiriqni albatta bajarishga xarakat qiladilar, natijada ularda didaktik o’yin topshiriqlarini bajarishga bo’lgan qiziqish orta boradi. Didaktik o’yinlar har bir darsning maqsadini, har bir mashqning maqsadi va vazifalarini yaxshiroq tushinib olishga yordam beradi. Shu o’rinda Edvard Bolesning quyidagi gaplarini misol keltirishimiz mumkin: “Biz nimani tushunsak uni eslab qolamiz, biz faqatgina nimaga e’tibor qaratsak o‘sha narsani tushunamiz va biz nimaga qiziqsak, aynan o‘shanga e’tiborni qaratamiz ” 6 . Shunday ekan darslarda o’quvchilar intellektini rivojlantirish uchun avvalo o’quvchilarda darsga bo’lgan qiziqishni uyg’otishimiz kerak. Bunda bizga didaktik o’yinlar yordamga keladi. O’yinlar orqali darslarga qiziqish uyg’otib, bolalar diqqatini jamlab har qanday bilim tushunchalarni o’qituvchi tomonidan berib borilishi ijobiy natijalarga olib keladi. Shu o’rinda savol tug’iladi bugungi kunda boshlang’ich sinf o’quvchilari intellektini didaktik o’yinlar orqali rivojlantirishning amaliyotdagi holati qanday? Bugun o’qituvchilar o’z darslarida qanday didaktik o’yinlardan foydalanayabdi? Boshlang’ich ta’limda o’qiyotgan boshlang’ich sinf o’quvchilarining intellektual rivojlanganlik qobiliyati qay darajada? Mana shunday savollarga javob topish maqsadida tadqiqotimiz davomida amaliyotdagi holatni ma’lum darajada o’rganib chiqishga qaror qildik. Buning uchun Samarqand viloyati Payariq payariq tumaniga qarashli 72 - umum ta’lim maktabining boshlang’ich sinflarini dars jarayonini tadqiqotimiz obyekti sifatida tanlab oldik. 72-maktabda boshlang’ich sinf darslariga kirib dars jarayonini kuzatdik, o’qituvchi va o’quvchilar bilan savol-javoblar, suhbatlar, so’rovnomalar o’tkazdik. Kuzatishlarimiz natijasi shuni ko’rsatdiki, o’qituvchilar o’quvchilarga dars berish jarayonida asosan an’anaviy ta’lim tizimiga suyanib qolishgan. 45minutlik dars 6 Shoxrux - Mirzo Rahmonov “Mukammal xotira yoxud miyyangiz qobiliyatlarini qayta kashf qiling” Toshkent-2014. 57-bet. 20 davomida o’quvchilarga ko’p beriladigan topshiriqlar o’tir, chiz, yoz, o’qi bilan kifoyalanib qolmoqda. An’anaviy ta’lim tizimi o’zining afzalliklari: qisqa vaqt ichida jamlangan shaklda talabalarni fan asoslari bilimlari va faoliyat uslublari namunalari bilan qurollantirish imkonini berishi; bilimlarni o'zlashtirishning mustahkamligini va amaliy ko'nikma va malakalarning tez shakllanishini ta'minlashi; bilim va malakalarni o’zlashtirish jarayonini bevosita boshqarish bilimda bo’shliqlar paydo bo’lishining oldini olishi kabi xususiyatlari bilan o’qituvchilar uchun dars jarayonida qulay bo’lsada, ammo uning o’ziga yarasha kamchiliklari ham yo’q emas. Bularga quyidagilar kiradi: - fikrlashdan ko'ra xotiraga ko'proq e'tibor qaratish ("xotira maktabi") deb atash ham bejiz emas. - ijodkorlikni, mustaqillikni, faollikni rivojlantirishga ko'p hissa qo'shmaydi; - axborotni idrok etishning individual xususiyatlari yetarlicha hisobga olinmagan; - o’qituvchi va talabalar o’rtasidagi munosabatlarning subyektiv-obyektiv uslubi ustunlik qiladi Ushbu turdagi ta'limning muhim kamchiliklari orasida fikrlashdan ko'ra xotiraga ko’proq e’tibor qaratishdir. Bugungi kunda dars jarayonida qanday o’quvchilar a’lochi deb o’ylaysiz? Albatta kuchli xotiraga ega bo’lgan o’quvchilar. Darslarda o’quvchilarga qo’yiladigan asosiy talablar qo’shish, ayirish, eslab qolish, yoddan aytib berish (mavzuning mohiyatiga tushunmasa ham) kabilar bilan chegaralanib qolmoqda. Shuning uchun ham “Xotira maktabi” deb atashadi. Amaliyot shuni ko’rsatdiki, o’quvchilarga uzatilayotgan ma'lumotlarning miqdori uni o'zlashtirish imkoniyatlaridan oshadi. O’zlashtirish darajasining yuqori bo’lishi uchun turli xildagi zamonaviy ped texnologiyalar va didaktik o’yinlardan foydalanib dars jarayonini tashkil qilsa ta’lim jarayoni yanada samaraliroq bo’ladi. Bundan tashqari darslarda ijodkorlikni, mustaqillikni, faollikni rivojlantirishga e’tiborning kamligi ham bolalarning intellektual rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Dars jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi munosabatlarning sub’ekt-obyekt 21 uslubi ustunlik qilishi ham o’quvchilarning o’z fikrlarini to’liq namoyon qilishlariga to’sqinlik qiladi. Shunday ekan o‘quvchilar darsni yaxshi o‘zlashtirishi uchun nima qilishimiz kerak? Buning uchun o‘quvchilarni shunday o‘qitishimiz kerakki, ular berilgan vazifani tushunmasdan yodlab kelmasin, balki ma’nosini tushunib yetsin. Bunda bizga turli xildagi didaktik o‘yinlar, interfaol metodlar yordamga keladi. Dars jarayonida didaktik o‘yinlardan foylanish orqali biz o‘quvchilar intellektini rivojlantiramiz, darsga bo‘lgan qiziqishini oshiramiz, olgan bilimlarni amalda qo‘llashni o‘rgatamiz, o‘quvchilar faolligini oshiramiz, ko‘zlagan maqsadiga erishish uchun kurashishi, harakat qilishi kerakligini anglab yetadi, hayot doim bir tekis emasligi baland pastliklardan iboratligini anglab yetishadi, hamjihatlik, do‘stga sadoqat tushunchalari shakllanadi. Sog‘lom bola bu - yaxshi o‘ynaydigan, yaxshi gapiradigan, yaxshi chizadigan boladir deb bejizga aytishmagan dono xalqimiz. Tadqiqotlarimiz davomida shu ma’lum bo’ldiki, bugun o’qituvchilarimiz ham ma’lum bir darajada didaktik o‘yinlar bolaning intellektual qobiliyatini oshirishidan xabari bor, lekin amalda foydalanmaydi. Shu o’rinda bugun o‘quvchilar nima uchun maktabda uchinchi to‘rtinchi soatgacha o‘tirmay qochib ketayabdi yoki darsga bo’lgan ishtiyoqi, qiziqishi past. Ba’zi hollarda darsga bormaslik uchun turli bahonalar qiladigan bolalarni ham uchratishimiz mumkin. Nega maktab o‘quvchini xuddi Kontr strayk o‘ynaydigan kompyuter xonasiday yoki axborot almashish vositalari telefon, televizor kabi o‘ziga torta olmayabdi degan savol tug’ilishi tabiiy. Biz bu savolni javobini olib borgan kuzatishlarimiz davomida topishga harakat qildik. O’qituvchilar va o’quvchilarning shaxsiy fikrlarini bilish uchun o’tkazilgan so’rovnomalardagi savollar safiga mana shu savolni kirgizib o’tdik. Ularning bergan javoblari bilan keyingi boblarda tanishib chiqishingiz mumkin. Tadqiqotchi talaba hamda pedagog sifatida mana shu savolga o’z fikr mulohazalarimni ham keltirib o’tishni joiz topdim. Darslar nega o’quvchilar uchun zerikarli bo’lib bormoqda. Bunga asosiy sabab pedagog o’z ustida ishlamay qo’ygani, yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanmayotgani bo’lishi mumkin. 22 Hammamizga ma’lumki, darslarda qandaydir yangilik yangi metod, yoki o’yin texnalogiyalaridan foydalanish uchun o’qituvchilardan ko’proq mehnat talab qilinadi. Bunday darslarni tashkil etish uchun o’qituvchi o’z ustida ko’proq ishlashi va darslarga oldindan tayyorlanishi kerak bo’lsa dars uchun zarur bo’lgan ko’rgazmali qurollar, multimedia vositalarini tayyorlashi kerak. Bu esa ba’zi o’qituvchilarga yoqmasligi yoki vaqt topa olmasligi mumkin. Bunday vaziyatda o’qituvchilar uchun eng oson usuli an’anaviy ta’limda dars o’tish bo’lib qoladi. Natijada o’quvchilar darslardagi bir xillikdan zerikadi va darsdan qochish holatlari kuzatilishi mumkin. Agar darslar yangi zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida, o’yin texnologiyalarini qo’shgan xolda mahoratli pedagog tomonidan o’tiladigan bo’lsa yuqorida keltirilgan holatlarni hech biri kuzatilmaydi. O’quvchilar esa mana shunday o’tiladigan darslarni intiqlik bilan kutishadi, darslarda faol bo’lishadi. II BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARI INTELLEKTINI DIDAKTIK O‘YINLAR ORQALI RIVOJLANTIRISHNING MAZMUNI, METOD, SHAKL VA VOSITALARI 2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari intellektini didaktik o‘yinlar orqali rivojlantirishning mazmuni va moxiyati Didaktik o‘yinlar qoidali o‘yinlar jumlasiga kiradi va rolli o‘yinlarni rivojlantirish predmeti hisoblanadi. Bunday o‘yinlar asosini bilishning u yoki bu mazmunini, o‘yinning borishini belgilaydigan harakatlarni bajarishga qaratadigan aqliy va irodaviy urinishini tashkil etadi. Didaktik o‘yinlarda asosiy fikrlash jarayonlari - tahlil qilish, taqqoslash, xulosa chiqarish va hokazolar takomillashadi. Bunday o‘yinlar ta'lim jarayonida bolalarni o‘qitish, tarbiyalash va kamol toptirishda muhim ahamiyat kasb etadi. O‘yin payti bolaning ijobiy ish faoliyatini kuchaytiradi, ixtiyoriy diqqatini, xotirasini takomillashtiradi. O‘yinda o‘quvchilar o‘zlari sezmagan holda juda ko‘p harakatlarni, mashqlarni bajaradilar, turli masalalarni yechadilar. Didaktik o‘yinlarga qo‘yiladigan talablar: 23 1. Didaktik o‘yinlar o‘quv predmetlari bo‘yicha dastur materialiga muvofiq yo‘sinda tanlanishi lozim. 2. Didaktik o‘yin unda qatnashuvchilarga bilimlar bo‘yicha ma'lum talablar qo‘yiladigan yo‘sinda ishlab chiqilishi kerak. 3. Didaktik o‘yinning muvaffaqiyatli o‘tishi uning maqsadini yaqqol aniqlashiga bog‘liq. Chunki bunda o‘quvchilarning fikrini maqsadli yo‘nalishga solish, ularning ishini bajarishga qiziqishini oshirish imkoniyati tug‘iladi. 4. O‘yinlarni tanlashda ma'lum izchillikka rioya qilish ham zarur. Mazmunan qiyin o‘yinlardan oldin osonroq o‘yinlarni o‘tkazib, o‘quvchilarni navbatdagi o‘yinlarga puxtaroq tayyorlash juda muhimdir. Shu tariqa tahlil, sintez, taqqoslash, tasniflashda mavhumlashtirish, muayyanlashtirish, umumlashtirish singari aqliy operatsiyalarni asta-sekin murakkablashtirib borish shart. 5. Didaktik o‘yinlarning qoidasini va tashkil etilishini tuzish va ishlab chiqishda o‘quvchilarning o‘ziga xos xususiyatlarini, ularning turli (bo’sh va kuchli, faol va loqayd) guruhlarini hisobga olish kerak. 6. O‘yinning qoidalari sodda, aniq bo‘lishi va yaqqol ifodalanishi lozim. 7. Har bir o‘quvchi butun o‘yin jarayonida faol ishtirok etishi, o‘z "navbatini" uzoq kutish o‘yinga qiziqishni susaytirishi mumkinligini unutmaslik kerak. 8. Har bir o‘yinga umumiy va yakka tartibda yondashish, undagi topshiriqlarning qiyinlik darajasini va qanchasi mustaqil holda bajarilishini hisobga olish kerak. Ma’lumki, bоlalar оdatda jim o‘tira оlmaydilar va dоimо harakatda bo‘ladilar. O‘yin bоlalarning tabiiy hamroxi bo‘lib, ularga mamnunlik va quvоnch baхsh etadi. Bоlalar o‘yin оrqali dunyoni, ya’ni tеvarak-atrоfni biladilar, mеhnat qilishni o‘rganadilar, ya’ni tarbiyalanadilar. Ular o‘yinlarda o‘zlari sеvgan qahramоnlar qiyofasi va hоlatiga kirib, rоstgo‘ylik, ziyraklik, chaqqоnlik, bardоshlilik, tadbirkоrlik va g‘alabaga intilish kabi fazilatlarni namоyish qiladilar. 24 Bоlalarning barcha o‘yinlari o‘ziga хоs jоzibaga ega va shuning uchun ular zo‘r ishtiyoq bilan o‘ynaydilar. O‘yin bolalarning organizmida katta o‘zgarishlar ro‘y berishiga ham sabab bo‘ladi. O‘yinda vujudga keladigan vaziyatlar bolalardan turli masalalarni tezkorlik bilan hal etishni talab qiladi. Shunday paytlarda bolalar o‘zining barcha imkоniyatlarini ishga sоlib, mushkul ahvоldan qutulishga tirishadi. Shuning uchun o‘yinlar bоlalarning o‘sishida muhim o‘rin tutadi, ularni mustaqillikka undaydi. O‘yin qоidalari asrlar davоmida хalq tоmоnidan yaratilgan, binоbarin, o‘yinning tarbiyaviy ahamiyatiga ko‘prоq e’tibоr bеrilgan. Shunga ko‘ra marоq bilan ko‘p o‘ynaydigan bоlalar zеhni o‘tkirligi bilan ajralib turadi. Ayniqsa, bоlalar jamоa bo‘lib o‘ynashda bir - birining tartibsizligini, g‘irrоm o‘ynayotganini darrоv o‘ziga aytadilar. Bu bilan bоlalar haqqоniylikka оdatlanadilar. "O‘yin davоmida bоlalar o‘z kamchiliklarini yo‘qоtishga harakat qiladilar. Bоshqalarga nisbatan aqlli, chaqqоn, kuchli va hоzirjavоbrоq bo‘lishga intiladilar. Shu sababli bоlalar ko‘pincha birgalashib o‘ynashni yoqtiradilar va bunday paytlarda ularning o`rtоqlik, bir -birini himоya qilish, jamоachilik kabi fazilatlari rivоjlanadi. O‘yin bоlalar o‘zini o‘zi idоra qilishi, o‘z imkоniyatlarini, bilag‘оnligini tеkshirishining bir yo‘li hisоblanib, har хil o‘yinlar ularning tarbiyalanishida muayyan darajada yordam bеradi. O‘yinlarda bоlalar o‘zini o‘zi tarbiyalashi tabiiy vaziyatda amalga оshadi. Bоlalar bоshqa faоliyatlarida kursata оlmagan tirishqоqlik, talabchanlik, epchillik kabi sifatlarini o‘yinlarda yaqqоl namоyish qiladilar. Bоlalar o‘yinlarda o‘zlarini erkin tutadilar va o‘zlariga juda yuqоri talablarni qo‘yadilar, qiyin vaziyatlardan o‘zlaricha chiqishga harakat qiladilar. Tabiiyki, o‘zicha harakat qilgan, o‘ziga ishоngan odam har qanday qiyinchilikni, mushkullikni yеngishga qоdir bo‘ladi. O‘yinlarda sho‘хlik qilish, оrtiqcha hayajоnlanish bоlalar uchun tabiiy hоldir. Shuningdеk, ular taqlidchan bo‘ladilar, хayolga kеlmagan narsalarni o‘ylab tоpadilar. Shuning uchun ular darslarda didaktik o‘yinlar o‘tkazilayotganda plakat chizmalardagi tasvirlar yoki mоdеllarni yuzaki idrоk qilib, bоshqa narsalarga o‘хshatishlari tabiiydir. Bоlalarning bu хususiyatlaridan fоydalanish maqsadida, dеtallarni hayotdagi narsalarga taqqоslash оrqali ularning mustahkam idrоk 25 qilishiga erishish kеrak. Umuman o‘yinni go‘dak bоladan tоrtib mo‘ysafidgacha o‘ynashi mumkin. Lеkin оdamlar o‘z yoshiga mоs o‘yinlarnigina o‘ynaydilar. Masalan, bоlalar harakatli o‘yinlarga, kattalar esa aqliy faоliyatni talab qiladigan o‘yinlarga mоyil bo‘ladilar. Har хil o‘yinlar mavjud va ular хalq pеdagоgikasining mahsuli bo‘lib, o‘qituvchilar ham dars jarayonida shu o‘yinlarning ba’zi elеmеntlaridan samarali fоydalanishlari mumkin. Hammamizga ma’lumki, darslar 7-8-yoshlarda o‘qitila boshlaydi va bu yoshdagi bоlalar o‘yinning mazasiga tushungan, ya’ni o‘yinqarоq bo‘ladilar. Shuning uchun darslarda tinch o‘tirib chizmalarni chizishga sabr-tоqat qila оlmaydi va tеzda tоliqa bоshlaydilar. O‘quvchilarning yuqоridagi хususiyatlarini o‘rganib chiqib, tadqiqotimiz davomida darslarda didaktik o‘yin elеmеntlaridan fоydalanishni lоzim tоpdik. O‘qituvchi o‘quvchilarning zеrikkanini sеzishi bilan 5-6 daqiqalik o‘yin o‘tkazishi kеrak. Darslarda o‘tkaziladigan o‘yinlar ijоdiy yondashishni talab qiladi. Shuningdеk, o‘qituvchi sinfdagi barcha o‘quvchilar diqqatini qisqa muddatli o‘yinga jalb qila bilishi zarur. Qisqagina o‘yinda hamma o‘quvchilar qatnasha оlmaydilar, ya’ni o‘yin shartlariga javоb bеrishga ulgura оlmaydilar, albatta. Lеkin o‘yinda ishtirоk etishga, fikrlashga intilishlari ularning butun his-tuyg‘ularini ishga sоladi. O‘yinning qiziqarli, jоnli va samarali o‘tishi ko‘prоq o‘qituvchining mahоratiga bоg‘liqdir. O‘qituvchi bоlalar psiхоlоgiyasiga aynan muvоfiq o‘yin elementlaridan fоydalansa, darslarda ko‘zlangan maqsadga erishishi mumkin. Bоrdiyu, bu ishga lоqayd qarab o‘yinlarni sust, zavqsiz o‘tkazsa, bоlalarning o‘yinlarga qiziqishi yo‘qоlishi, o‘yinlar hеch qanday samara bеrmasligi shubhasizdir. Shuning uchun o‘qituvchi har bir o‘yinga tayyorlanishda uning bоlalarda zavq-shavq uyg‘оtishini hisоbga оlishi kеrak. Har bir o‘yin bоlalar uchun qiziqarli va muayyan maqsadga qaratilgan bo‘lishi lоzim. O‘yinda bеriladigan savоllar ham, unga qaytariladigan javоblar ham juda qisqa, aniq bo‘lishi maqsadga muvоfiqdir. Didaktik o‘yinlar sоddadan-murakkabga printsipida, o‘quvchilarning aqliy ishlashini faоllashtirishga mo‘ljallab tuzilgan. Bunda o‘quvchilarning tafakkurini, 26 fazоviy tasavvur qilish qоbiliyatlarini o‘stirishga ham jiddiy ahamiyat bеrilgan. Оdatda o‘quvchilar an’anaviy darslarda оlgan bilimlari yеtarli darajada puхta bo‘lmaydi va o‘quvchilar ularni muayyan sharоitda tatbiq qila оlmaydilar. Masalan, boshlang‘ich sinflarda darslar bo‘yicha o‘zlashtirgan bilimlarini оliy o‘quv yurtida namоyish qila оlmaydilar. Darslarda didaktik o‘yinlar qo‘llansa, o‘quvchilarning bilimi mustahkam bo‘ladi, yodda qolish ehtimoli ham kuchayadi. Chunki o‘yinda faоl qatnashgan o‘quvchi bilimni hayajоn va zavq-shavq bilan o‘zlashtiradi. Bunday bilim puхta bo‘lib, o‘quvchining хоtirasida ko‘p yillar saqlanadi va kеzi kеlganda o‘quvchi uni eslaydi va amalda qo‘llaydi. Hozirgi zamonda interfaol usullarga bo‘lgan talab kundan kunga oshib bormoqda. An’anaviy ta’limda faqat tayyor bilimni o‘zlashtirishga erishiladi. Interfaol usullardan foydalanib didaktik o‘yinlar orqali dars olib borish jaroyonida o‘quvchilar o‘zlari olayotgan bilimni o‘zlari izlab topishadi, mustaqil o‘rganishadi, tahlil qilishadi va xulosa chiqarishadi. O‘qituvchi bu jarayonda boshqaruvchanlik, yo‘naltiruvchanlik funksiyasini bajaradi. Didaktik o‘yinlardan foydalanib dars o‘tilayotganda guruhlarga bo‘lib foydalanilsa yanada samarali natijaga erishish mumkin. Bunda bizga guruhlarda ishlash interaktiv metodi yordamga keladi. Guruhlarda ishlash interaktiv metodi. Bu metod o‘quvchilarni darsda faol qatnashishlariga yordam beradi. Bu metodda o‘quvchilar ijodiy faoliyat ko‘rsatishi kerak bo‘ladi va o‘tilgan mavzu bo‘yicha bilim ko‘nikma malakaga ega bo‘lishlari kerak. Darslarda sinf o‘quvchilarini ikkita, uchta va to‘rtta guruhlarga bo‘lsak maqsadga muvofiq bo‘ladi. Guruhlar Gentrogen guruhlar bo‘lishi kerak, ya’ni bilim darajasi har xil bo‘lgan o‘quvchilar tanlab olinadi. Bir guruhga faqat a’lochilar bir guruhga faqat past o‘zlashtiruvchilar yig‘ilib qolsa sog‘lom raqobat muhiti vujudga kelmaydi va o‘quvchilarni darsga bo‘lgan qiziqishi pasayadi. O‘qituvchi guruhlarga vazifa berayotganda tushunarli aniq lo‘nda qilib tushuntirib berishi va ularning ishlarini kuzatib borishi kerak. Kuzatish jarayonida o‘quvchilar o’yin qoidalarinibuzgan taqdirda tanqid ostiga olinmaydi aksincha ularga yordam beriladi va o‘yin qoidalarini buzib bo‘lmasligi uqtiriladi. Guruhlarda ishlash metodi orqali o‘quvchilarda mulohaza yuritish, bir-birining fikrini tinglash 27 qobiliyatlari shakllanadi. Tafakkurni kengaytiradi, hamjihatlik o‘zini guruhini himoya qilish degan tushuncha rivojlanadi (seni deb yutqazayabmiz, jim o‘tir deb bir-biriga ta’sir qila boshlaydi), xudbinlik yo‘qoladi, bolada mas’uliyatni o‘z bo‘yniga olish shakllanadi (to‘xta, jim turinglar men javob beraman deydi) natijada mas’uliyatdan qochmaydigan bolalar yetishib chiqadi, aslida maqsadimiz ham mana shu hisoblanadi. Men bu metoddan darslarimda ko‘p foydalanaman guruhlarda ishlagan vaqtimiz guruhlarga nom qo‘yib olsak nur ustiga a’lo nur bo‘ladi. Bu bilan o‘quvchilarni qiziqishi yanada oshadi va har bir guruh a’zosi o‘zining guruhi uchun harakat qiladi. Bu usuldan ko‘proq foydalanishni tavsiya qilaman. Bu metod orqali o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishini yanada oshirish mumkin. Guruh bo‘lib o‘ynaladigan o‘yinlarga quyidagilarni misol qilib keltirishimiz mumkin: “Ortiq, kam o‘shancha” o‘yini, “Nima qaysi tomonga qarab turibdi” o‘yini, “Nima o‘zgardi” o‘yini , “Katta, kichik, teng” o‘yini, “Ko‘p-bitta” o‘yini , “Poyezd tuzamiz” o‘yini, “Sanashni davom ettiring” o‘yini, “Diqqat” o‘yini, “O‘yinni egalla” o‘yini, “Har bir uyga o‘zining tomi” o‘yini, “Aksincha” o‘yini, “O‘ylab top” o‘yini, “Bilaman” o‘yini, “Ko‘p, oz, barobar” o‘yini, “To‘g‘ri - noto‘g‘ri” o‘yini, “Mavzu nomi” o‘yini, “So‘z o‘yini”, “Xotira mashqi” o‘yini, “O‘rnini almashtir” o‘yini, “Kim g‘olib” o‘yini, “Topqirlik” o‘yini, “Imkonshou o‘yini”, “Tovushlar ko‘prigi” o‘yini, “Tilsim” o‘yini, “Beshinchisi ortiqcha” o‘yini, “Raqamli qo‘ziqorin” o‘yini, “Mo‘jizalar maydonchasi” o‘yini, “Pir etdi” o‘yini, “Kayfiyat” o‘yini, “Kun va tun” o‘yini va h.k. juda ko‘plab o‘yinlarni keltirishimiz mumkin. Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning bilim faoliyatini rivojlantirish uchun yangi usullarni qo‘llash kerak. O‘quvchilar faqat rejadagi materialnigina emas, atrof-muhitni, voqea va jarayonlarni kuzatishga mustaqil tanqidiy fikrlashga o‘z xulosalarini asoslashga o‘rganishi kerak. Endigina o‘yin faoliyatidan chiqib o‘qish faoliyatiga kelgan boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga an’anaviy tarzda 45 minut davomida faqat o‘tir, yoz, o‘qi kabilarni bajartirib o‘quvchilarda intellektual qobiliyatni rivojlantirib bo‘lmaydi. Bunday 28 holatlarda o‘quvchilarda zerikish boshlanadi va darsga bo‘lgan qiziqish so‘nadi. Muammoning yechimi esa darslarda mavzularga bog‘lagan xolda didaktik o‘yinlar orqali dars o‘tish hisoblanadi. Buyuk pedagog A.S.Makarenko didaktik o‘yinlar haqida shunday fikr bildirgan: “Didaktik o‘yinlar darsda ishni individuallashtirish har bir o‘quvchining kuchiga mos topshiriq berish, ularni qobiliyatini o‘stirish imkonini beradi. Har bir yaxshi o‘yinning mehnat kuchida mehnatni kuchaytirish va fikrlashni o‘stirish xususiyati bo‘ladi”. O‘yin jarayonida dastlab o‘quvchilar o‘yinga qiziqish bildirishadi, qarabsizki, o‘qituvchi o‘yinni ma’lum fan bilan yoki qaysidir mavzu bilan bog‘lagan holda o‘tkazadi. O‘quvchilar esa o‘yinda ishtirok etish uchun mavzuni o‘rganishga kirishadi. Natijada o‘yin yordamida osonlik bilan o‘quvchilar diqqatini darsga jalb qilishga, eng muhim ma’lumotlarni, voqea-hodisalarni uzoq vaqt eslab qolishga erishish mumkin. Olib borgan izlanishlarimiz natijasida boshlang‘ich sinf o‘quvchilari intellektini rivojlantirish uchun yaxshi samara bergan quyidagi didaktik o‘yinlarni taklif qilamiz: “TILSIM” o‘yini O‘yinning tavsifi: O‘qituvchi o‘z bilimiga ishongan bir necha o‘quvchilarni doskaga taklif etadi. Ular o‘qituvchidan ma’lum bir masofa uzoqlikda (4-5 qadam bo‘lishi mumkin) bir qator bo‘lib, o‘qituvchi tomonga qarab turib olishadi. O‘qituvchi o‘quvchilarga fanga yoki mavzuga bog‘liq bo‘lgan tezkor savollar beradi. Qaysi o‘quvchi birinchi va aniq javob bersa bir qadam oldinga yuradi. O‘yin qaysidir o‘quvchi o‘qituvchiga yaqinlashguncha davom etadi. Savollarga aniq va tez javob berib o‘qituvchi oldiga birinchi yetib kelgan o‘quvchi g‘olib deb e’lon qilinadi. O‘yinning qo‘llanilishi: Bu o‘yinni boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida deyarli barcha fanlarda mustahkamlash darslarida yoki yangi mavzu bayonini takrorlashda qo‘llash mumkin. 29 Tilsim o‘yinini o‘ynash orqali o‘quvchilarda tezkorlik, diqqatlilik, xotirada saqlab qolish, zukkolik kabi qobiliyatlar shakllanadi. “TOVUSHLAR KO‘PRIGI” o‘yini O‘yinning tavsifi: Ushbu o‘yin ham o‘quvchilarda katta qiziqish uyg‘otadi va fikrlashga majbur qiladi. O‘qituvchi sinf taxtasiga avvaldan tayyorlab kelgan tovushlarni o‘rtada joy qoldirgan holda ikki tarafga yozadi. Masalan: MAK - - RIK DUSH - - TIQ TAN - - DOQ KAL - - LIF QAY - - SOL POD - - IDA va h.k. lar Tushunarli bo‘lishi uchun birinchi qatorni o‘qituvchining o‘zi to‘ldirib beradi. O‘quvchilar o‘rtadagi bo‘shliqni to‘ldirishganda bu tovushlar birinchi so‘zning tugashi va ikkinchi so‘zning boshlanishiga ko‘prik bo‘ladi. Namuna: MAK - TAB - RIK DUSH - MAN - TIQ TAN - BAL - DOQ KAL - TAK - LIF QAY - TIM - SOL POD - SHOH - IDA Uch tovushdan iborat ko‘prikni qurish qiyinchilik tug‘diradigan bo‘lsa, ikki tovushlik, bir tovushlik ko‘prikdan iborat so‘zlar tayyorlasangiz bo‘ladi. O‘yinning qo‘llanilishi: Bu o‘yinni 4-sinflarda asosan mustahkamlash darslarida, o‘quvchilar diqqati tarqoq bo‘lgan vaqtlarda diqqatni jamlash uchun Ona tili va o‘qish savodxonligi, tarbiya, tabiiy fanlar, sinf soati fanlarida qo‘llasak bo‘ladi. O‘yin guruhlarga bo‘lib ham yakka tartibda ham o‘ynashga mo‘ljallangan. 30 Bu o‘yinni o‘ynash orqali o‘quvchilarda tanqidiy va kreativ fikrlash, bilimdonlik, zukkolik, tezkorlik, hozirjavoblik qobiliyatlari shakllanadi. “TOPQIRLIK” o‘yini O‘yinning tavsifi: Bir necha o‘quvchilar doskaga chiqadilar. O‘qituvchi o‘quvchilardan biriga fanga oid so‘z aytishini, qolganlar shu so‘zning tugagan harfi bilan boshlanuvchi so‘zlar aytishi kerakligini uqtiradi. O‘yin shu tariqa davom etadi. Qaysi o‘quvchi so‘z topa olmay qolsa, o‘yinni tark etadi. O‘yin bir kishi qolguncha davom etadi. O‘quvchilar yoshiga, fanga, mavzuga qarab aytiladigan so‘zlar toifasini chegaralash mumkin. O‘yinning qo‘llanilishi: bu o‘yinni o‘ynashda sinfiga qarab o‘yin shartlarini murakkablashtirish mumkin. Ona tili va o‘qish savodxonligi, tasviriy san’at darslarida qo‘llasak bo‘ladi. Masalan: ona tili va o‘qish savodxonligida so‘z turkumlari mavzusida darslar o‘tilganda, ya’ni faqat ot so‘z turkumiga oid so‘zlar, faqat sifat so‘z turkumiga oid so‘zlar. Masalan: faqat ot so‘z turkumiga oid so‘zlarni aytib o‘ynaladigan bo‘lsa: anor, randa, ariq, qoplon, narvon, nur, rom, mushuk, kuchuk, kino, olma, ayiq, quloq, qoshiq, qop… Sifat turkumiga oid so‘zlar: a’lo, oqil, lanj, janjalkash, shinavanda, aqlli, issiq… Tasviriy san’at darslarida o‘quvchilar diqqati bo‘linganda, chizishdan charchashganda, takrorlash darslarida qo‘llash mumkin. Masalan: o‘quvchilarga nimalarni rasmini chizish mumkin deb so‘raladi va ular navbat bilan o‘tirgan joyida oxirgi harfiga so‘zlarni aytishadi, aytolmay qolganlar o‘yindan chiqib ketadi. Misol uchun: doska, ayiq, quloq, qoplon, ninachi, ilon, non, naski… “XOTIRA MASHQI” o‘yini O‘yinning tavsifi: O‘yinni uyushtirish uchun avvaldan ko‘rgazma yoki so‘zlar ro‘yxati tayyorlanadi. O‘yin sharti oddiy. O‘qituvchi o‘zini sinamoqchi bo‘lgan o‘quvchiga 10ta so‘zni ikki marta o‘qib beradi. O‘quvchilar uni eslab qolishga intiladi. Ishtirokchilar qanchalik ko‘p so‘zni eslab qolgan bo‘lsa rag‘batlantiriladi. Masalan: daftar, paxta, qish, bahor, kuz, kitob, soat, o‘quvchi, ustoz, kitob, baho. O‘yinni faqat og‘zaki tarzda o‘qib beriladigan so‘zlar bilan 31 emas tayyorlab kelingan bir necha narsalarning suratini ko‘rsatib ham o‘tkazish mumkin. O‘yinning qo‘llanilishi: Bu o‘yinni barcha sinflarda va barcha fanlarda qo‘llasak bo‘ladi. O‘yinni o‘ynash orqali o‘quvchilarda eslab qolish qobiliyati kuchayadi, diqqat qilish qobiliyati oshadi, hozirjavoblik va zukkolikni rivojlanadi. “Meni tushun” o‘yini O‘yinning tavsifi: Meni tushun o‘yinida biror narsaga ta’rif beriladi, ta’rif orqali o‘quvchilar gap nima haqida borayotganini tushunib javob berishlari kerak. Agar 1-ta’rifda topa olmasalar, 2-ta’rif eshittiriladi, unda ham topa olmasalar, 3- ta’rif eshittiriladi. Masalan: 1-ta’rif. Bu narsa barchamizning uyimizda bor. Har kuni undan foydalanamiz, kichkina bolalardan uzoq tutamiz. 2-ta’rif. Biz undan ko‘p narsalarni o‘rganamiz. U orqali biz dunyoqarashimizni va bilimimizni oshiramiz. 3-ta’rif. U bizga hamma fanlarni o‘qishimizga yordam beradi. Bolajonlar, bu ta’rifimiz nima haqida ekan? deya o‘quvchilarga yuzlangach, o‘quvchilar javoblari tinglanib, to‘g‘ri javob berganlar rag‘batlantiriladi. Bu ta’rifning javobi kitob. O‘yinning qo‘llanilishi: bu o‘yin matematikadan hisoblashni, ona tilidan chiroyli yozish va o‘qishni, tasviriy san’atdan narsalarning tuzilishi va ranglariga e’tibor berishni, musiqadan notalarni, tabiiy fanlardan atrof-olamga e’tiborliroq bo‘lishni, texnologiyadan narsalarning hajmi, tuzulishi, yasalishiga e’tibor berishni o‘rgatadi. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak bu o‘yinni barcha fanlarga bog‘lab o‘ynasalar bo‘ladi. “Par etdi” o‘yini O‘yinning tavsifi: bu o‘yin quvnoq daqiqada o‘tkazishga mo‘ljallangan. “Par etdi” o‘yini o‘qituvchi boshchiligida o‘tkaziladi. O‘qituvchi qush va boshqa uchadigan narsalarning nomini aytadi, bolalar “par etdi, par etdi” deb qo‘llarini baland ko‘tarib pastga tushuradilar. O‘yin o‘rindan turgan holatda o‘ynaladi. 32 Qushdan boshqa narsa nomi aytilganda bolalar cho‘kkalab o‘tirib turadilar va “ketdi, ketdi” deb aytadilar. Bu o‘yin bolalarni zukkolikka, topqirlikka, hozirjavoblikka o‘rgatadi. “Snowball” ya’ni “Qorbo‘ron” o‘yini O‘yinning tavsifi: bu o‘yinda o‘quvchilar chaqqon va zukko bo‘lishi zarur. Unda uzatilgan to‘pni ilib olgan o‘quvchi yangi o‘rgangan so‘zni yoki fanga oid atama, ma’lumotni aytib shu zahoti sherigiga aytishi kerak. Qaysi ishtirokchining qo‘lida to‘p uzoq vaqt qolib ketsa, u o‘yindan chiqib ketaveradi. Dars oxirida o‘yinda qolgan o‘quvchilarga a’lo baho qo‘yiladi. O‘yinning qo‘llanilishi: “Snowball” o‘yinini barcha fanlarda mustahkamlash darslarida, yangi mavzu bayonini takrorlash darslarida, uyga vazifalarni tekshirish jaroyonida qo‘llasa bo‘ladi. “Snowball” o‘yini orqali o‘quvchilarda chaqqonlik, zukkolik, diqqat, hozirjavoblik kabi qobiliyatlar shakllanadi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi sifatida quyidagi didaktik o’yinlar tavsiya qilinadi: “BILIMLAR CHARXPALAGI” didaktik o’yini O’yin qoidasi quyidagicha: bu o’yinda har bir o’quvchi o’zi uchun alohida ishlash kerak bo’ladi. Guruhlarga bo’linmaydi. O’qituvchi o’quvchilarga o’tilgan mavzular yuzasidan yoki yangi mavzuga oid ta’rif berishi va nima uchun shunday ta’rif beryotganini izohlab berishlari kerakligi tushuntiriladi. O’quvchilar mavzuga ta’rif berishni o’zlashtirib olishgach soddadan murakkabroq prinsipiga o’tiladi. Endi esa o’quvchilar mavzuga faqatgina ta’rif beribgina qolmay o’zlari bergan ta’riflarga o’zlari javob topishlari kerak bo’ladi. Buning uchun har bir o’quvchi oldiga bittadan qog’oz varag’i oladi va o’tilgan mavzular yuzasidan qaysidir bir mavzuga 3ta ta’rif yozadilar va varoq burchagiga ism familiyasini keltirib qo’yadi. Yozib bo’lgach o’qituvchi ularni yig’ib oladi va aralashtirib o’zlariga tarqatadi. Varoqlar tarqatilgach har bir o’quvchi o’ziga tushgan varoqdagi ta’rif nima haqida ekanligini topib yozishi kerak bo’ladi. Ta’rif yozgan o’quvchi ham ta’rifga javob yozgan o’quvchi ham 33 o’z ism familiyasini yozib qo’yadilar. Ta’riflar va unga berilgan javoblar o’qituvchi tomonidan tekshiriladi va yaxshi natija ko’rsatganlar rag’batlantiriladi. Bilimlar charxpalagi o’yinidan og’zaki tarzda ham yozma tarzda ham foydalanish mumkin. Og’zaki tarzda foydalanilganda o’quvchilarning o’gzaki nutqi shakllanadi, o’z fikrini asoslab berish qobiliyati rivojlanadi. Yozma tarzda foydalanilganda esa o’quvchilarning yozma nutq savodxonligini ham baholash imkoni bo’ladi. Bu o’yindan ona tili va o’qish savodxonligi, matematika, tabiiy fanlar, tasviriy san’at kabi fanlarda o’tgan mavzularni takrorlash darslarida, yoki yangi mavzuni tushuntirib bo’lgandan so’ng yangi mavzu bo’yicha egallagan bilimlarini bilishda, diqqatni jamlash daqiqalarida foydalansa bo’ladi. Misol uchun ona tili darslarida ot mavzusini o’tgandan so’ng unga shunday ta’rif yozishlari mumkin: 1. Kim? Nima? So’rog’iga javob bo’ladi 2. Ikki harfdan iborat so’z 3. So’z bir undosh va bir unlidan iborat va hokazo ta’riflarni berishlari mumkin. Matematika darslarida esa sonlarga mavzularga misollar orqali ham ta’rif berishlari mumkin. Masalan 6 sonini ta’riflamoqchi bo’lishsa 1) Juft son; 2) 3 soniga 2 sonini ko’paytmasi; 3) 10 sonidan 4 sonini ayirsak shu son kelib chiqadi kabi ta’riflashlari mumkin. Boshqa fanlarda ham xuddi shunday ularning belgilaridan, rangidan, hajmidan foydalanishlari ham mumkin. Bu o’yin orqali o’quvchilarda ijodiy fikrlash qobiliyatlari shakllanadi, olingan bilimlarini asoslab berish qobiliyati rivojlanadi, tabiiy fanlar va tasviriy san’atda bu o’yindan foydalanish orqali atrof-muhitga e’tiborli bo’lish, o’zini o’rab turgan olamni kuzatish, mayda narsalarni ham nazardan chetda qoldirmaslik kabi xislatlarga, narsa buyum jamiki atrof-olamdagi narsalarni shakli, hajmi, rangi haqida tasavvurlarga ega bo’ladi. O’zlari mustaqil tarzda narsalarni ta’riflay olish va unga javob topa olish qobiliyati orqali intellekti rivojlanadi. Eng muhimi har bir dars va har bir mavzuga e’tiborli bo’lib o’zlari bilmagan xolda bilim ko’nikma va malakalarga ega bo’lishadi va ularni amalda qo’llay olishadi. 34 Bu o’yin tadqiqotlarimiz davomida amalda qo’llab ko’rildi va ijobiy natija berganligi sababli sizlarga ham o’z darslaringizda “Bilimlar charxpalagi” didaktik o’yinidan foydalanish tavsiya etiladi. Yangi samarali bilim olishda ijobiy natija bera olgan va sizlarga tavsiya qilinadigan didaktik o’yinlardan yana biri bu: “Kinder surprise” didaktik o’yini Barchamizga ma’lumki "Kinder Surprise" shokoladli tuxumlari nafaqat bolajonlarning balki kattalarning ham sevimli shokoladi hisoblanadi. Bu shokoladli tuxum boshqa shokoladlardan g’ayrioddiy qadoqlanganligi va ichidan turli tuman o’yinchoqlar chiqishi bilan mashxur va shu xususiyati bilan xaridorlarni o’ziga jalb qilib kelmoqda. Shunday ekan o’yinning nomini o’ziyoq o’quvchilarni o’ziga tezda jalb qila oladi. Biz bu qiziqarli tuxumchalardan ta’lim jarayonida o’quvchilar intellektini rivojlantirishda foydalandik. O’yinning sharti shundan iboratki, o’quvchilarga fan yuzasidan savollar beriladi 5 talik savollar beriladi 5 ta savolga ham to’g’ri javob bergan o’quvchiga rag’bat tariqasida tuxumchalardan biri beriladi. Tuxumchalar ichiga sovg’alar nomi yozilgan bo’ladi. Qanday sovg’a nomi chiqsa o’sha narsa rag’bat tariqasida beriladi. Ta’limning samarali motivlaridan biri bu rag’bat hisoblanadi. Ayniqsa boshlang’ich sinf o’quvchilari bahoga, rag’batga juda o’ch bo’lishadi. Ularga shu savolga javob bersang yoki shu masalani ishlasang yulduzchali besh qo’yaman yoki yutgan o’quvchi shu sovg’a bilan rag’batlantiriladi deyilsa, o’quvchilar tengdoshlariga nisbatan berilgan topshiriqni birinchi va to’g’ri bajarishga jon jahdlari bilab kirishadilar. 2.2. Auditoriyadan tashqari mashg‘ulotlarda o‘quvchilar intellektini didaktik o‘yinlar orqali rivojlantirishning samarali metod va vositalari . Auditoriyadan tashqari mashg‘ulotlar – umumiy o‘rta ta’lim maktabi o‘quv tarbiyaviy ishining tarkibiy qismi, o‘quvchilarning darsdan bo‘sh vaqtlarini mazmunli tashkil etish shakllaridan biri hisoblanadi. Bunday mashg‘ulotlar o‘quvchilarni barkamol shaxs sifatida shakllantirish, intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish va ularni hayotga tayyorlashda muhim ahamiyatga ega. 35 Auditoriyadan tashqari mashg‘ulotlar ga o‘qituvchi, pedagogik jamoa va yoshlar tashkilotlari rahbarligi boshchiligida o‘quvchilar bilan o‘tkaziladigan va ularga ta’lim tarbiya berishga qaratilgan ishlar tizimi kiradi. Auditoriyadan tashqari mashg‘ulotlar o‘z nomidan ham ko‘rinib turibdiki, ular darsdan tashqari vaqtlarda uyushtiriladi. Auditoriyadan tashqari mashg‘ulotlarning asosiy shakllari: Ommaviy ishlar – maktab klublaridagi tadbirlar, turli xil munozaralar va tanlovlar o‘tkazish, viktorinalar va ko‘rgazmalar uyushtirish, muzeylarga, tabiat qo‘yniga, tarixiy qadamjolarga ekskursiyalarga chiqish To‘garak ishlari – o‘quvchilarning turli xil to‘garaklar, sport mashg‘ulotlari, ansambldagi qatnashishlari Mustaqil ishlar – o‘quvchilarning auditoriyadan tashqari o‘qishi, kolleksiya to‘plashi, texnika, musiqa, tasviriy san’at, chizmachilik va shu kabilar bilan shug‘ullanishi. Auditoriyadan tashqari mashg’ulotlarda o’yinning ahamiyati haqida K. D. Ushinskiy shunday fikr bildirgan: u aqliy mehnatni jismoniy mexnat bilan almashtirishga muhim ahamiyat berdi va jismoniy mexnat faqat yokimligina emas, balki, aqliy mehnatdan keyin foydali dam olishdir, dedi. U o‘qishdan bo‘sh vaqtlarda, ayniqsa o‘quv yurtlarida, jismoniy mexnatni joriy qilish foydali deb hisobladi. Bularda tarbiyalanuvchilar bog‘larga, ekinlarga ishlov berish, duradgorlik va tokarlik qilish, kitoblarni muqovalash, o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish va xokazolar bilan shug‘ullanishi mumkin. SHu nuqtai nazardan K. D. Ushinskiy bolalarning o’yinini xam yuqori baholar edi. «...Lekin, - deb yozgan edi u, - o‘yin haqiqiy o‘yin bo‘lishi uchun bolaning joniga tegib ketmasligi lozim. Bola o‘yinga ko‘nikib qolishi, sekin-asta, xech bir qiyinchiliksiz va majbur etishsiz uni o‘zi bajarishga o‘rganish kerak». Shu nuqtai nazardan kelib chiqib auditoriyadan tashqari mashg‘ulotlarda o‘quvchilar intellektini didaktik o‘yinlar orqali rivojlantirishning samarali metod va vositalarini ishlab chiqishga harakat qildik. Bugungi kunda birinchi navbatda auditoriyadan tashqari mashg‘ulotlar tarkibiga kiruvchi fan to’garaklarini o’rganib chiqish lozim deb topdik. 36 Amaliyotdagi holatni bilish uchun olib borgan tadqiqotimiz davomida fan to’garaklarni kuzatdik. Boshlang’ich sinfda to’garaklarni o’tish tartibini kuzatish natijasida salbiy fikrlarga keldik. Maktablarda to’garaklar o’tiladi ammo to’garaklardagi dars davomida maktabda berilgan uyga vazifalarni ishlash bilan chegaralanib qolmoqda. Ko’p hollarda qo’shimcha o’quv qo’llanmalaridan, yangi zamonaviy pedagogik texnalogiyalardan foydalanilmayabdi. Bu haqida D. Dyui shunday deydi: “Kecha qanday o'rgatgan bo'lsak, bugun ham shunday o'rgatishda davom etsak, bolalarni kelajakdan mahrum qilgan bo'lamiz”. Bu fikrlarga qo’shilmasdan boshqa iloj yo’q. To’garak darslarni qiziqarli o’tishi uchun, bolalarda intellectual qobiliyatlarni shakllantirish uchun “Yechimini top” didaktik o’yinini tavsiya qilamiz. “Yechimini top” didaktik o’yini O’yinning maqsadi o’quvchilarda kreativ va favqulodda fikrlashni rivojlantirishdan iborat hisoblanadi. Buning uchun o’quvchilarga kutilmagan qiziqarli vaziyat beriladi va har bir o’quvchi vaziyatga mos keladigan 3 ta yechim berishi kerak. Masalan: sinfdoshingiz Mirabror yangi kiyim sotib olmoqchi, u qanday kiyimni sotib olgani maqsadga muvofiq.bunday holatda o’quvchilar fasllarni havoni va sharoitni yoki bo’lmasa o’sha bolaning imkoniyatini hisobga olgan holda 3 ta yechim berishi kerak. Ya’ni u kiyim qanday bo’lishi kerak ehtimol, u arzon bo’lishi kerakdir, balki qulay, yoki zamonaviy, u ham bo’lmasa issiq bo’lishi kerakdir. Shu xususiytalarni xisobga olib bolalar o’z fikrlarini bildirishlari mumkin. Yoki boshqa topshiriq berish ham mumkin misol uchun: Sherbek kitobini yo’qotib qo’ydi endi u nima qilishi kerak? Bu savolga ham o’quvchilar ijodiy fikrlab 3 tagina o’zlarining takliflarini bildirishi mumkin bo’ladi. Bu o’yinni to’garak mashg’ulotlarida diqqatini jamlash maqbul qarorni tez va masalaning mohiyatini hisobga olgan xolda yechim taklif qilish qobiliyatini shakllantirish uchun qo’llasak bo’ladi. Bundan tashqari to’garak mashg’ulotlarida birga yuksalamiz metodikasidan foydalanish ham ijobiy natija beradi. “Birga yuksalamiz” didaktik o’yini 37 Maqsadim:________________________________________________________ Dushanba Seshanba chorshanba payshanba juma shanba yakshanba 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 May 2023-yil O’yinning maqsadi o’quvchilarda oldiga qo’ygan maqsadiga erushmaguncha to’xtamaslik, bilim olishni har kunlik odat tusiga aylantirish va natijani his qilish, o’ziga bo’lgan ishonchni oshirishga, muntazam ravishda maqsadga intilish qobiliyatini shakllantirishga yordam beradi . Bu o’yin auditoriyadan tashqarida olib boriladigan bir oylik to’garak mashg’ulotlarida ijobiy samara beradi. O’yinni taqvimini o’quvchilar talab va istaklariga qarab 1haftalik, 2 haftalik, 1 oylik qilib tuzish mumkin. Yuqorida berilgan jadvalda bir oylik taqvim berilgan. Taqvimga qarab to’garak mashg’ulotlari mavzulari tuziladi va har bir to’garak mashg’ulotlari alohida ranglarda belgilanadi. O’quvchilar mavzularni o’zlashtirgach o’qituvchi boshchiligida bilimlarni eng yaxshi o’zlashtirgan o’quvchilar o’tilgan mavzuni sanasiga mavzuga mos rangni bo’yaydilar. Ranglar shunday tanlanishi kerakki ularning ketma ketligi kamalak ranglarini tartib bilan chiqarishi kerak. Mavzuni o’zlashtira olmagan o’quvchilarning taqvimlari bo’yalmaydi. Har bir o’quvchining o’z taqvimi bo’ladi va u belgilab olingan mavzular tugamaguncha o’qituvchida turadi. Rejalashtirilgan mavzular tugagach har bir o‘quvchini jadvali o’ziga beriladi va o’yin oxirida natijalar sarxisob qilinib, bilimlarni tekshirishda B.B.B METODIKASIDAN FOYDALANILADI. 38 Didaktik o’yinlardan ijobiy natija bergan o’yinlardan biri “Qora quti” intellektual o’yinidir. O’yin o’quvchilarni tezkor fikrlash, xotirasini rivojlantirish katta xissa qo’shadi. III BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARI INTELLEKTINI DIDAKTIK O‘YINLAR ORQALI RIVOJLANTIRISH BO‘YICHA AMALGA OSHIRILGAN TAJRIBA-SINOV ISHLARI 3.1. Didaktik o‘yinlar orqali o‘quvchilar intellektini rivojlantirish bo‘yicha tajriba-sinov o‘tkazish metodikasi 39 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari intellektini didaktik o‘yinlar orqali rivojlantirish mavzusi yuzasidan o‘tkazilgan tatqiqot ishida muammoning amaliyotdagi xolatini o‘rganish, olingan natijalarni tahlil qilish, muayyan xulosalarga kelish va shu asosda muammoning umumiy holatiga, mazmun- mohiyatiga baho berish alohida o‘rin tutadi. O‘quvchilarni intellektini rivojlantirish, ular bilan olib boriladigan ma’naviy- ma’rifiy ishlarda, tarbiyaviy soatlarda, sinfdan va maktabdan tashqari ishlarda samarali faoliyat olib borish boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchisi faoliyatining ajralmas qismi hisoblanadi. Boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchisi o‘z pedagogik faoliyatida kasbiy kompetentligini to‘laqonli namoyon eta olishi o‘z faoliyatini tashkil etishda zamonaviy yondashuvlarga asoslanishni taqozo etadi. Bitiruv malakaviy ishida o‘quvchilarni intellektini didaktik o‘yinlar orqali rivojlantirish hamda pedagog o‘z faoliyati davomida kasbiy layoqatini to‘liq ko‘rsata olishi bilan bog‘liq nazariy bilim, amaliy ko‘nikma va hosil bo‘lgan malakalarni takomillashtirishda ta’limning didaktik, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi xususiyatlarini va zaruriy ko‘nikmalarini egallashi kerakligi asoslangan. Belgilab olingan maqsad va vazifalar asosida, biz bitiruv malakaviy ishini quyidagi tartibda amalga oshirishni rejalashtirib oldik. Tajriba o‘tkazish uchun, Samarqand viloyati Payariq tumaniga qarashli 72- umumiy o‘rta ta’lim maktabining boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari hamda o‘quvchilarini tadqiqot ob’ekti etib belgilab oldik. Mazkur boshlang‘ich sinf o‘qituvchilaridan 10 nafari, o‘quvchilaridan jami 60 nafari tadqiqot o‘tkazish uchun tanlab olindi. Shundan 30 nafari nazorat guruhiga 30 nafari tajriba guruhiga ajratildi. O‘qituvchilardan hozirda maktablarda faoliyat yuritayotgan boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining o‘quvchilar intellektini rivojlantirishda didaktik o‘yinlardan foydalanish bo‘yicha tayyorgarligi va yetarli ko‘nikma va malakaga qay darajada ega ekanligini aniqlash maqsadida Payariq tumanidagi 72-maktabning 10 nafar o‘qituvchilaridan so‘rovnomalar o‘tkazildi. Tadqiqotga jalb qilingan boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining o‘quvchilar intellektini rivojlantirishda qay darajada didaktik o‘yinlardan foydalanayotganligi, 40 darsni tashkil etishdagi ish usullari, amalga oshirayotgan didaktik o‘yinlarining mazmuni va mohiyati, metodikasi va shakllari kuzatildi, tahlil qilindi, o‘rganib chiqildi. Ilmiy tadqiqot ishimizda pedagogik tajribani ikkita yo‘nalishda olib borishni rejalashtirib oldik: 1. Maktabdagi boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining dars jarayonida o‘quvchilar intellektini rivojlantirish uchun didaktik o‘yinlardan qay darajada foydalanayotganligini o‘rganish hamda qanday didaktik o‘yinlar orqali yaxshi natijalarga erishayotgani bo‘yicha amalga oshirayotgan ishlar mazmunini aniqlash maqsadida boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari va o‘quvchilaridan so‘rovnomalar o‘tkazish 2. Anketa-so‘rovnomasi va amalga oshirilgan tajriba-sinov ishlari natijalari tahlilini o‘tkazish. Pedagogik kuzatishlarimiz jarayonida jami respondentlarimiz soni 70 nafarni tashkil etdi. Shulardan 10 nafari boshlang‘ich sinf o‘qituvchilardan va 60 nafar o‘quvchilardan didaktik o‘yinlar haqida ularning amalda qo‘llanilishi haqida so‘rovnomalar oldik. Asosan biz o‘quvchilar intellektini rivojlantirishda didaktik o‘yinlardan foydalanishning amaliyotdagi xolatiga e’tibor qaratdik. Ilmiy tadqiqotimizda qatnashayotgan hozirda faoliyat yuritib kelayotgan boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchilarining o‘quvchilar intellektini rivojlantirish yuzasidan olib borayotgan ishlar mazmuni va metodikasining mavjud holatini o‘rganish va tahlil qilishni maqsad qilib oldik. Buning uchun quyidagi pedagogik ilmiy-tadqiqot usullaridan foydalandik: Bugungi kunda boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchilarining bilim darajasi qanday, Didaktik o‘yinlardan qay darajada xabardor, noananaviy darslar deganda nimani tushunadi, nega o‘quvchilarning darslarga bo‘lgan qiziqishi yildan yilga pasayib ketmoqda, hozirgi boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining aqliy qobiliyati qay darajada rivojlangan kabi savollarga javob topish maqsadida 10 nafar boshlang‘ich sinf o‘qituvchilaridan so‘rovnomalar o‘tkazdik, darslariga kirib kuzatdik, mavzu yuzasidan suhbatlar olib bordik. 41 O‘qituvchilardan olingan so‘rovnomalarning tuzilishi quyidagicha: O‘qituvchilar uchun So‘rovnoma 1. Didaktik o‘yinlar deganda nimani tushunasiz? 2. Darslaringizda qanday didaktik o‘yinlardan foydalanayabsiz? 3. Noananaviy darslar bo‘yicha, ularning kirib kelish tarixidan xabaringiz bormi? 4. Siz qanday didaktik o‘yinlar, qanday noananaviy darslarni taklif qilasiz? 5. Bugungi kunda o‘quvchilar nima uchun maktabda uchinchi, to‘rtinchi soatgacha o‘tirmay qochib ketayabdi, nega maktab o‘quvchini xuddi Kontr strayk o‘ynaydigan kompyuter xonasidek o‘ziga torta olmayabdi? Olib borgan tadqiqotlarimiz natijasi shuni ko‘rsatdiki, bugungi kunda o‘qituvchilarimiz ham ma’lum darajada didaktik o‘yinlar o‘quvchilarning intellektual qobiliyatini oshirishidan xabari bor lekin amalda foydalanmaydi, foydalanish darajasi past. O‘quvchilardan ham darslarda qanday didaktik o‘yinlar orqali dars o‘tilayotgani, bugungi texnalogiyalashgan zamonda aynan boshlang‘ich sinf o‘quvchilari televizorda, telefonda qanday turkum ko‘rsatuvlarni yoki o‘yinlarni o‘ynayotganligini, ularning intellekti qay darajada rivojlangan ekanligini aniqlash uchun boshlang‘ich sinf o‘quvchilaridan ham so‘rovnomalar olindi. O‘quvchilardan olingan so‘rovnomalarning mazmuni quyidagicha: O‘quvchilar uchun So‘rovnoma 1. Darslarda sizlarga qanday o‘yinlar orqali dars o‘tiladi? 2. Sizga “Lego” o‘yinchog‘ini olib kelsa, siz menga nima yasab bergan bo‘lardingiz? 3. Blits savol-javob degan o‘yinni eshitgansizmi yoki o ‘ynaganmisiz? 4. Bugun siz Aqlvoy, Bolajon kanallarida qanday aqliy qobiliyatni oshiradigan turkum ko‘rsatuvlarni bilasiz? 42 5. Siz telefoningizda PUBG, mushukcha Tom va turli xil ko‘ngilochar o‘yinlardan tashqari Zakovat, So‘z o‘yini aqliy qobiliyatni oshiruvchi o‘yinlar “Kim millioner” kabi o‘yinlarni o‘ynaganmisiz? Ular qaysilar? 6. B.B.B. metodi nima? U siz uchun qiziqarlimi? Kabi savollar orqali tadqiqotimizga oid ma’lumotlarni olishga xarakat qildik. So‘rovnomalar natijasi shuni ko‘rsatdiki bugungi kunda boshlang‘ich sinf o‘quvchilari intellektual qobiliyati rivojlanganligi darajasi past. Ba’zida oddiy elementarni savollarga ham javob berishda qiyinchiliklarga uchrashyabdi. Yuqorida keltirilgan ko‘rinishda so‘rovnomalar o‘tkazildi, so‘rovnomalarga o‘qituvchi va o‘quvchilarning bergan javoblari quyidagicha bo‘ldi: O‘qituvchilardan olingan so‘rovnomalar natijasiga ko‘ra ularning javoblarini foizlarda ifodalandi: 1.Didaktik o‘yinlar deganda nimani tushunasiz? - didaktik o‘yinlar o‘quvchilarni kognitiv va aqliy qobiliyatlarini rivojlantiradi, bolalarni nutqini o‘stiradi, lug‘at boyligini oshirishga yordam beradi. Chaqqonlik, tezkorlikka undaydi. Fikrni jamlashga yo‘naltiradi – 20% - darsda faollikni oshiruvchi, o‘quvchilar diqqatini jamlovchi, mantiqiy fikrlashga undovchi vosita deb tushunaman – 30% - darsni yanada qiziqarli, mazmunli, esda saqlab qolish vositasi deb tushunaman – 50% 2. Darslaringizda qanday didaktik o‘yinlardan foydalanayabsiz? - “Yaxshi-Yomon”, “Amalni tushuntiring”, “Bu shakl qaysi”, “Jim o‘yini” – 10% - turli xil xarakatli o‘yinlar, musobaqa o‘yinlar, kim chaqqon – 40% - darslarimda didaktik o‘yinlardan foydalanmayman – 20% - “Zinama-zina”, “Baliq skeleti”, “Daraxtni gullatish”, “Venn diagrammasi” – 20% - “Aqliy hujum”, “STEAM” o‘qitish uslubi, xotira mashqi – 10% 3. Noananaviy darslar bo‘yicha, ularning kirib kelish tarixidan xabaringiz bormi? - noananaviy darslar o‘tgan asrda Yevropa davlatlarida paydo bo‘la boshlagan. Angliyada tashkil qilingan – 30% 43 - qisman xabarim bor – 20% - xabarim yo‘q – 50% 4. Siz qanday didaktik o‘yinlar, qanday noananaviy darslarni taklif qilasiz? - ko‘proq yangi metodlardan foydalanish – 20% - guruhlarga bo‘lib noananaviy musobaqa tarzda didaktik o‘yinlar bilan o‘tiladigan darslarni taklif qilaman – 60% - ko‘proq harakat bilan bajariladigan o‘yinlarni taklif qilaman, ular o‘quvchilarni diqqatini tez jamlaydi: buzuq telefon, chapaklar, juft son, pantomimika dan foydalanib o‘tiladigan darslar – 20% 5. Bugungi kunda o‘quvchilar nima uchun maktabda uchinchi, to‘rtinchi soatgacha o‘tirmay qochib ketayabdi, nega maktab o‘quvchini xuddi Kontr strayk o‘ynaydigan kompyuter xonasidek o‘ziga torta olmayabdi? - ko‘pincha bunday xolat yuqori sinflarda kuzatiladi, bunga sabab uyda ota-ona farzandiga kam e’tibor qaratishida, nazoratsiz qoldirishida va ba’zi o‘qituvchilar nazorati susayishida deb bilaman. – 40% - chunki o‘quvchilarni o‘qituvchilar darslarga yetarlicha qiziqtira olmasa, o‘quvchilarda zerikish paydo bo‘ladi va darsdan qochish holatlari kuzatiladi. Agar o‘qituvchini bilimi yetarli bo‘lsa, o‘quvchilarni darsda diqqatini jamlab darsni qiziqarli o‘ta olsa, o‘quvchilar darsdan qochmaydi. – 40% - bugungi kunda o‘quvchilar uchun dars faqat kitob, daftar, ruchka orqali o‘tilayotgani uchun zerikarli. Xuddi kompyuter xonasidek darslarga o‘quvchilarni jalb qilish uchun dars o‘tiladigan xonalarni texnalogiyalashtirish kerak, shundagina dars xonasida monitor, multimedia vositalari bo‘lsa darsni yanada qiziqarli video tarzida yoki o‘yin tarzida o‘tkazish mumkin deb bilaman. – 20% Xulosa o‘rnida shuni aytish kerakki, o‘qituvchilardan so‘rovnomalar o‘tkazish jarayonida bir qancha tushunmovchiliklarga duch kelindi. Ba’zi yoshi katta o‘qituvchilardan so‘rovnomalarni to‘ldirib berish so‘ralganda ular turli bahonalar keltirib, yosh o‘qituvchilardan olinglar yoki bugun vaqtim yo‘q deya biroz muddat vaqtni cho‘zib yurishdi. Yosh o‘qituvchilarga so‘rovnomalar tarqatilganda esa ba’zilari ko‘chirish uchun namunalar so‘rashdi. Bu esa o‘z bilimiga ishonmaslik, 44 yoki o‘zining fikri emas balki omma fikri bilan, qolgan o‘qituvchilar nima deyishsa shunga qo‘shilaman qabilida ish qilinadi degan xulosaga kelish mumkin. Bugungi kunda o‘qituvchilar didaktik o‘yinlardan xabari bor lekin, darslarda kam foydalanadilar, ba’zilari esa darslarda didaktik o‘yinlardan foydalanmasligini aytib o‘tishdi. Bu esa BMI (bitiruv malakaviy ishi) ning “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari intellektini didaktik o‘yinlar orqali rivojlantirishning pedagogik imkoniyatlari” mavzusi dolzarbligidan dalolat beradi. O‘quvchilardan olingan so‘rovnomalar natijasiga ko‘ra ularning javoblari foizlarda quyidagicha: 1. Darslarda sizlarga qanday o‘yinlar orqali dars o‘tiladi? - bellashuv, musobaqa, tez aytish, topishmoq aytish o‘yinlari – 62% - olma-olcha-olxo‘ri, qarsaklar o‘yinlari – 29% - zinama-zina, buzuq telefon o‘yinlari – 9% 2. Sizga “Lego” o‘yinchog‘ini olib kelsa, siz menga nima yasab bergan bo‘lardingiz? - uy, qasr – 48% - robot,mashina – 37% - hayvonlar – 12% - noutbook, telefon – 3% 3. Blits savol-javob degan o‘yinni eshitgansizmi yoki o ‘ynaganmisiz? - ha, o‘ynaganman – 11% - yo‘q, o‘ynamaganman -89% 4. Bugun siz Aqlvoy, Bolajon kanallarida qanday aqliy qobiliyatni oshiradigan turkum ko‘rsatuvlarni bilasiz? - Bilimdon, Zakovat, Mohir qo‘llar, Dono bobo davrasida – 42% - multfilmlar – 58% 5. Siz telefoningizda PUBG, mushukcha Tom va turli xil ko‘ngilochar o‘yinlardan tashqari Zakovat, So‘z o‘yini aqliy qobiliyatni oshiruvchi o‘yinlar “Kim millioner” kabi o‘yinlarni o‘ynaganmisiz? Ular qaysilar? - “Ha, Yo‘q” o‘yini, “So‘z terar” o‘yini – 14% 45 - PUBG, KONTR, TOM, FREE FIRE o‘yinlari – 83% - Shashka, Shaxmat o‘yini – 3% 6. B.B.B. metodi nima? U siz uchun qiziqarlimi? - “Bilaman, Bilishni xohlayman, Bilib oldim” metodi, ha qiziqarli – 48% - bilmayman – 52% Biz ularga darslarda sizlarga qanday didaktik o‘yinlardan foydalanib darslar o‘tiladi deb savol berganimizda javob berishga o‘ylanib qolishdi va bir nechta o‘yinlar nomini keltirib unchalik ko‘p o‘yinlardan foydalanmasligini aytishdi. Asosan musobaqa, tez aytishlar, topishmoq va maqollar aytish kabi o‘yinlarni keltirib o‘tishdi. Bugun bolalar telefondagi intellektual qobiliyatni rivojlantiradigan o‘yinlardan 14% xabardor ekanligi ma’lum bo‘ldi. Televizorda intellektni rivojlantiradigan qanday turkum ko‘rsatuvlar bor deb so‘ralganda, ular asosan multfilmlarni aytishdi, lekin “Sening o‘yining”, “O‘yla izla top”, “Dono bobo doirasida”, “Bilimdon”, “Zakovat kids”, “Mohir qo‘llar”, “Rebusni yech” kabi ko‘rsatuvlardan ularni xabari bo‘lmasligi aniqlandi. Sizga “Lego” o‘yinchog‘ini olib kelsa, siz menga nima yasab bergan bo‘lardingiz degan savolga 85% o‘quvchilar uy, qasr, robot, mashina deb javob berishdi. Blits savol-javob degan o‘yinni eshitgansizmi yoki o‘ynaganmisiz deb so‘ralganda 89% o‘quvchilar bu o‘yinni bilmasligini va o‘ynamaganligini aytib o‘tishdi. B.B.B. metodi haqida so‘ralganda esa 48% o‘quvchilar bu o‘yinni o‘ynaganligi va ular uchun bu o‘yin qiziqarli bo‘lganini bildirishdi. Ma’lumot o‘rnida aytib o‘tish kerakki, maktabda olib borgan tadqiqotlarimiz davomida tajriba guruhida bu o‘yin bir necha marotaba o‘ynalganligi sababli tajriba guruhidagi respondentlarimiz ijobiy fikr bildirishdi. Nazorat guruhi esa bu o‘yin haqida ma’lumotga ega emasligini va bu o‘yinni o‘ynamaganligini aytib o‘tishdi. 46 3.2. Olib borilgan izlanishlar bo‘yicha tajriba-sinov ishlari taxlili Tajriba sinov ishi 2022-yil dekabr oyidan 2023-yil may oyigacha Samarqand viloyati Payariq tumaniga qarashli 72-umum ta’lim maktabida o‘tkazildi. 47 Tadqiqotlarni tashkil etish va metodlarini tanlashni BMI ning (bitiruv malakaviy ishi) oldingi bo‘limlarida bayon etilgan nazariy qoidalar belgilab berdi. Qayd qiluvchi tajriba ikki bosqichda o‘tdi. Birinchi bosqichda qayd etuvchi tajribada 72- umumiy o‘rta ta’lim muassasasi boshlang‘ich sinf o‘qituvchilaridan 10 nafari, o‘quvchilaridan 60 nafari ishtirok etishdi. Uning bosh maqsadi boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining intellektini rivojlantirishda didaktik o‘yinlardan qay darajada foydalanilganligini aniqlashdan iborat bo‘ldi. Olingan axborotning tahlili shundan guvohlik berdiki, 42,6% o‘quvchilar faollik darajada va faqat 7,4% yuqori (ijodiy) darajada namoyish etildi, bu esa o‘quvchilarning intellekti rivojlanganligi talab etiladigan darajasi uchun yetarli darajada javob bermaydi. Tajriba sinov ishlari ta’lim jarayonida boshlang‘ich sinf o‘quvchilari intellektini didaktik o‘yinlar orqali rivojlantirishning pedagogik imkoniyatlarini ochib berish asosida o‘tkazildi. Boshlang‘ich sinf darslarida didaktik o‘yinlardan foydalanish bo‘yicha ishlab chiqilgan metodik tavsiyalar amalda sinab ko‘rildi. Nazorat guruhlari va tajriba guruhlarida olib borilgan so‘rovnomalar asosida o‘qituvchilar o‘quvchilar intellektini rivojlantirishda didaktik o‘yinlardan qay darajada foydalanayotganligi darajasi aniqlandi. Tajriba-sinov ishlari Samarqand viloyati Payariq tumanidagi 72-sonli maktabning boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida o‘tkazildi. Ushbu tadqiqot ishida 30 nafar o‘quvchi nazorat guruhini, 30 nafar o‘quvchi tajriba guruhini tashkil qildi. Tajriba-sinov ishida jami 60 nafar boshlang‘ich sinf o‘quvchilari qamrab olindi. Shulardan 30 nafari tajriba guruhi, qolgan 30 nafari nazorat guruhi sifatida olindi. Tajriba-sinov dasturiga muvofiq guruhlardan so‘rovnomalar olindi. Ushbu so‘rovnomalar natijalariga ko‘ra o‘quvchilarning so‘rovnoma ko‘rsatkichini baholash 3 ballik mezon asosida baholandi: bunda yuqori natija ko‘rsatgan o‘quvchilar – 3 ball, o‘rtacha natija ko‘rsatgan o‘quvchilar – 2 ball, past natija ko‘rsatgan o‘quvchilar esa – 1 ball orqali baholandilar. O‘quvchilarning so‘rovnomalar natijalari quyidagi jadvalga kiritildi: 1-jadval Guruhlar O‘quvchilar O‘zlashtirish 48 soni darajalari Yuqori - 3ball O‘rta - 2ball Past - 1ball Tajriba guruhi 30 15 8 7 Nazorat guruhi 30 17 7 6 Yuqorida jadvalda keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra tajriba va nazorat guruhlarining o‘rtacha o‘zlashtirish ko‘rsatgichi foizlarda quyidagicha: - Tajriba guruhining o‘rtacha o‘zlashtirish ko‘rsatkichi – 75,5%. - Nazorat guruhining o‘rtacha o‘zlashtirish ko‘rsatkichi – 78,8%. Ko‘rinib turibdiki, tajriba guruhidagi ballarning o‘rtacha o‘zlashtirish ko‘rsatgichi nazorat guruhiga nisbatan birmuncha past. O‘quvchilarning natijalarini diagramma ko‘rinishida ifodalaymiz: Yuqori O'rta Past024681012141618 Tajriba guruhi Nazorat guruhi O‘quvchilarning oldingi natijalarini yaxshilash, didaktik o‘yinlar bo‘yicha ularda ko‘nikma hosil qilish uchun darslarni didaktik o‘yinlar bilan bog‘lab qiziqarli o‘tkazish texnologiyalari ishlab chiqildi, hamda tuzilgan ishlanmalar asosida darslar tashkil etildi. Endi esa tajriba so‘nggida o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini aniqlab olamiz. 2-jadval Guruhlar O‘quvchilar O‘zlashtirish 49 soni darajalari Yuqori-3ball O‘rta-2ball Past-1ball Tajriba guruhi 30 23 4 3 Nazorat guruhi 30 19 6 5 2-jadvaldagi natijalarni hisoblagan holda tajriba guruhidagi sifat ko‘rsatkichi nazorat guruhiga nisbatan yuqori ekanligini ko‘ramiz. Buning uchun tajriba va nazorat guruhlardagi ballarning o‘rtacha o‘zlashtirish ko‘rsatkichini topamiz: - Tajriba guruhining o‘rtacha o‘zlashtirish ko‘rsatkichi – 88,8%. - Nazorat guruhining o‘rtacha o‘zlashtirish ko‘rsatkichi – 82,2%. O‘quvchilarning natijalarini diagramma ko‘rinishida ifodalaymiz: Yuqori O'rta Past0510152025 Chart Title Tajriba guruhi Nazorat guruhi Ko‘rinib turibdiki, tajriba guruhidagi ballarning o‘rtacha qiymati nazorat guruhiga nisbatan yuqori. Pedagogik tadqiqotlarda gipoteza sifatida nazorat guruhida olib borilgan an’anaviy metodika asosida olingan natijalar tajriba guruhida olib borilgan maxsus metodika asosida olingan natijalar bilan taqqoslanib, tajriba guruhlaridagi natijalarning samarali ekanligi ko‘rsatildi. Ushbu natijalardan ko‘rinib turibdiki, tajriba-sinov asosida o‘quvchilarda intellektni rivojlantirish didaktik o‘yinlar orqali tashkil etilgan darslarda ijobiy natija bergan. Shunday ekan dars jarayonida didaktik o‘yinlardan foydalanish o‘quvchilarda intellektni 50 rivojlantirishga katta xissa qo‘shadi, darslarda faollikni oshiradi va fanlarga bo‘lgan qiziqishlarini yanada orttiradi degan xulosaga kelish mumkin. UMUMIY XULOSALAR VA TAVSIYALAR O’quvchilarni kichik yoshdan boshlab aqliy qobiliyatlarini, tafakkurini har tomonlama rivojlantirish, ular egallagan bilimlarini amaliyotga qo'llashga o'rgatish, amaliy ko'nikma va malakalar hosil etishning zamonaviy shakl, vosita va usullarini 51 aniqlash bugungi kunning dolzarb muammolaridan biridir. Boshlang’ich sinflarda didaktik o'yinlar orqali o’quvchilar intellektini rivojlantirish ta'lim samaradorligini oshirish muammosini nazariy va metodik jihatdan tahlil etib, tajriba-sinov ishlari natijalari asosida quyidagi xulosalarga kelindi.  Bola hayotida bo’gchadan so'ng maktabning dastlabki davrlarida o'yin muhim o'rin tutadi. Psixologik nuqtai nazardan ular aqliy faoliyatga o'tgan bo'lsalarda o’yinni yaxshi ko'radilar, mashg’ulotlar qiziqarli bo'lishi ularning motivini rivojlantiradi.  Bolalar o'yin orqali o'z bilimlarini mukammallashtiradilar va uni chuqur o'zlashtiradilar. Didaktik o'yinlar ta'lim jarayonining samardorligini oshiribgina qolmay o'quvchilar faolligini ham oshiradi.  Didaktik o'yinlar boshlang’ich sinflarda ta'limning samarali bo'lishiga o'quvchilarning o'quv bilish faoliyatini muvoffaqiyatli boshqarishga ham katta yordam beradi, ya'ni didaktik o'yinlar vositasida nazariy-bilimlar oson egallanadi, o'quvchilarning qiziqishlari ortadi.  Ayniqsa, qiyin o'zlashtiruvchi o'quvchilarning bilish imkoniyatlarini oshirishga bunday o'yinlar samarali ta'sir ko'rsatadi. Ular o'yin orqali bilimlarni egallashda qiynalmaydilar, balki o’yin orqali zavq shavqqa to’ladilar.  Boshlang’ich sinflarda didaktik o'yinlardan foydalanish maxsus pedagogik texnologiyani talab etadi. Texnologik yondashuv asosida darsni tashkil etish o'qituvchidan ta'limiy-tarbiyaviy maqsadlarni oldindan aniq belgilab olish, uning loyihasini tuzish va jarayonni kafolatli tashkil etishni talab etadi.  Boshlang’ich sinflarda pedagogik texnologiyalardan foydalanish muayyan qoidalarga amal qilish zaruriyatini qo’yadi. Ularni chuqur o'zlashtirish va qo'llash davr talabidir.  Ta'limda o'qitishning vositalari va usullaridan ko'plab foydalanilsada didaktik o'yin vositalari va usullari texnologiyasi alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki o'yin faoliyati ko'plab ta'limiy va tarbiyaviy vazifalarni bajaradi: maftunkorlik, o'z imkoniyatlarini amalga oshirish, davolovchilik, kommunikativlik, tashxis, ijtimoiylashuv va h.k. 52  O'yin ijodiyligi bilan ajralib turadi. U mumkin qadar boy faol xarakter «ijodiy maydoni» ga ega bo'ladi. O'yin – bu faoliyat, jarayon va o'qitish metodidir.  O'yinlar turli maqsadlarga yo'naltirilgan bo'ladi. Ular didaktik, tarbiyaviy, ta'lim faoliyatini rivojlantiruvchi va ijtimoiylashuv maqsadlarda qo'llaniladi. Didaktik o’yinlarga bir necha misollar keltirish mumkin: «zinapoya», «izohli lug’at», «rolli o'yinlar», «6x6 metodi», «fikrlar hujmi», «aqliy hujum» va h.k.  Ta'limda didaktik o'yinlar o'qitish vazifasiga xizmat qiladi va qiziqarli, maroqli, tushunarli darajada olib boriladi. Bolalar g’olib chiqish maqsadida jon-u dili bilan mashq qiladilar, materialni yaxshi o'zlashtiradilar.  Didaktik o'yinlar ta'limning ko'rgazmaliligi, o'qituvchining nutqini va bolalar harakatlarini o'z ichiga oladi. Natijada bolalar o'quv materialini ko'rish, eshitish, sezish orqali to'liq idrok etadilar.  O'yin bolalar his-tuyg’u, ijodiy faoliyatlari, guruh bo'lib xarakat qilishlari, hamjihatlikda ish ko'rishlariga ta'sir etadi. O'yin davomida o'quvchilar o'zlarini mustaqil boshqarishga o'rganadilar. Didaktik o'yinlar juda katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo'lib muhim ijobiy sifat va fazilatlarni shakllantirib boradi: hamjihatlilik, intizomlilik, o'zini tuta bilish, sabr-toqat, irodaviylilik, uyushqoqlik va h.k.  Sinfda har bir fanning o'z xususiyatidan kelib chiqadigan didaktik o'yinlar turlari mavjud bo'lib, o'qituvchi ulardan oqilona foydalanishi lozim bo'ladi.  Ayrim o'yinlar auditoriyadan tashqari holatlarda tashkil etilib, o'quvchilarning bo'sh vaqtlarini samarali o'tkazish vositasi sifatida xizmat qiladi.  Har bir didaktik o'yinning ham har o'yindagi singari qoidalari bo'ladi. Va shu qoidalarga amal qilinmasa o'yinning ahamiyati, binobarin, o'yinning ta'lim-tarbiyaviy va psixologik ahamiyati yo'qoladi. Biz ushbu BMI (bitiruv malakaviy ishi) mizda didaktik o'yinlarning ayrim tur va 53 usullari, ularning ta'limiy-tarbiyaviy ahamiyati, o'quv-tarbiya jaryoni samaradorligini oshirishdagi o'rni ustida to'xtalib o’tdik. Ushbu mavzuning imkoniyatlari keng bo'lib, boshlang’ich sinflarda o'qitiladigan alohida fanlarga oid didaktik o'yinlarni yanada chuqurroq va kengroq tadqiq etish mumkin Bitiruv malakaviy ishi mavzusi doirasida o‘tkazilgan izlanishlar natijalariga tayanib quyidagi xulosalarga kelindi:  “Boshlang‘ich ta’lim” yo‘nalishi bo‘yicha boshlang‘ich sinf o‘quvchilari intellektini didaktik o‘yinlar orqali rivojlantirishning pedagogik imkoniyatlari yetarli darajada rivojlanmaganligi namoyon qilindi. Ushbu muammoga doir qabul qilingan me’yoriy hujjatlar, o‘quv dasturlar va darsliklar va h.k. o‘quv-uslubiy adabiyotlar boshlang‘ich sinf o‘quvchilari intellektini didaktik o‘yinlar orqali rivojlantirishning pedagogik imkoniyatlari nuqtai nazaridan tahlil qilindi. Shuningdek boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari va o‘quvchilari orasida o‘tkazilgan anketa so‘rovnomalar, suhbatlar natijalari mazkur muammoning dolzarbligi, hayotiy zarurat ekanligi aksariyat respondentlar tomonidan yetarli darajada anglab yetilmaganligi ma’lum bo‘ldi.  Maktablarda boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarini didaktik o‘yinlar orqali o‘quvchilar intellektini rivojlantirishni amalga oshirish muammosini ilmiy asosda ishlab chiqish maqsadida uning integratsion yondashuv orqali imkoniyatlari modellashtirildi. Pedagog o‘zlashtirishi zarur bo‘lgan didaktik o‘yinlarga doir bilimlar, ko‘nikmalar va malakalar hamda uning kommunikativ, tashkilotchilik, safarbarlik va boshqa faoliyatlar mazmuni bilan boyitildi.  Boshlang’ich sinf o‘qituvchilarini didaktik o‘yinlar orqali o‘quvchilar intellektini rivojlantirish ishiga nazariy, ya’ni pedagogik-psixalogik tayyorgarligini ta’minlash maqsadida ona tili, matematika - turkum fanlarining o‘quvchilarning intellektini didaktik o‘yinlar orqali rivojlantirish imkoniyatlari ishlab chiqildi. 54 Kuzatishlar boshlanganda boshlang’ich sinf o’quvchilari ko’proq an’anaviy ta’limda o’qitilganligi sababli darslarni o‘tkazishda ularda o’z bilimiga ishonmaslik, bilgan javoblarini ham yetkazib berolmaslik, kamdan-kam hollarda savollarga javob berishlari, javoblaridan shubhalanishlari, e'tibor va xotira yaxshi rivojlanmaganligi aniqlandi. O‘qituvchi sifatida bu bizni juda xavotirga soldi va men o’quvchilardagi bunday muammolar bilan kurashishga, o’quvchilar intellektini didaktik o’yinlar orqali rivojlantirishga qaror qildim. Tadqiqotning boshida bolalardan so’rovnomalarning yordami bilan o’quvchilar bilim darajasi, intellektual qobiliyatlari qay darajada rivojlanganligi aniqlab olindi. O’tkazilgan savol-javoblarda bolalar javob berishda xatolarga yo‘l qo‘ydilar, o‘zlarini fikrlarini to‘liq bayon eta olmadilar, ko‘pchilik bolalar darsga qiziqish bildirmadilar. Yangi mavzularni o‘rgatayotib, olib borgan izlanishlar natijasida darslarda turli didaktik o‘yinlardan, ko‘ngilochar mashqlardan foydalangan holda, bo‘shliqlarni to‘g‘irlash mumkin degan xulosaga kelindi. Tadqiqotimiz davomida boshlang‘ich sinf o‘quvchilari intellektini didaktik o‘yinlar orqali rivojlantirish ustida turli izlanishlar olib borildi. Avvalo o’quvchilarni darsga qiziqtirish, diqqatini jamlash maqsadida har bir darsning boshida, o’rtasida yoki oxirida olgan bilimlarini sinash uchun mavzularga bog’lab o‘yin daqiqasi o‘tkazildi. Bu bolalarning darsga bo’lgan qiziqishini uyg‘otdi va ularni diqqatini jamlab olishga yordam berd. Yo‘naltiruvchi topshiriqlarni qog‘oz varag‘ida bajarayotganda, ba'zi bolalar xatolarga yo‘l qo‘yishdi, bunday vaqtda ular aynan qayerda xato qilgani tushuntirildi va bu bolalarga ularni o‘zlari xatoni topib imkoniyati berildi. Natijada o’quvchilar xato qilmaslikka va xato qilgan taqdirda uni o’zlari tuzatish ko’nikmasiga ega bo’lishdi. Keyin, bolalar berilgan vazifalarni yaxshi o’zlashtira boshlagandan so’ng, ular uchun o’yin topshiriqlari qiyinlashdi. Ta’lim tizimida boshlang’ich sinflar intellektini didaktik o’yinlar orqali rivojlantirish uchun ushbu bitiruv malakaviy ishida “Bilimlar charxpalagi”, “Qora quti”, “Kinder surprise”, “Yechimini top” kabi didaktik o’yinlari tavsiya etiladi. O’yin bu, avvalo,bolalar bilan dunyoni o'rganish vositasidir. Bolaning intellektual qobiliyatlari ko'p jihatdan "irsiyat" ga emas, balki ongning qiziquvchanligiga bog'liqligi shubhasiz haqiqatdir. 55 U qanday ma'lumot oladi? Avvalo, kattalar bilan muomala qilishda. Ushbu abadiy suhbatlar mavzu bo'yicha: «Nima uchun ... qor oppoq? Nima uchun quyosh kun davomida porlaydi? Baliq suv ostida qanday nafas oladi? " har doim qo'llab- quvvatlash maqsadga muvofiqdir. Siz bu qiziqishni rag'batlantirish, bolaning dunyoqarashini kengaytirish va unga dunyo haqida ma'lum bir bilim tizimini berish uchun har qanday usul bilan harakat qilishingiz kerak. Va barcha savollarga javob berishga shoshilmang. Ko'pincha "nima uchun": "O'zingiz nima deb o'ylaysiz?" Bolaga o'zi uchun tushunarsiz bo'lgan ma'lumotni "gapirish" qilsin. U o'z g'oyalarini, farazlarini, variantlarini o'rtaga tashlasin. Ma'lumki, bola nimani chin dildan hayratga soladi va u mustaqil izlanishlar orqali nimani yaxshi eslab qoladi. Axir, "aqlni yaxshilash uchun yod olishdan ko'ra ko'proq o'ylash kerak" (R. Dekart) Bolalar bilan o'ynang.Buning uchun ko'ngilochar matematik materiallardan foydalanish: jumboqlar, jumboqlar, labirintlar, fazoviy konvertatsiya qilish uchun o'yinlar va boshqalar. Ular mazmuni jihatidan qiziqarli, shakllari bilan qiziqarli. Ular g'ayrioddiy echimlar, paradoksal natijalar bilan ajralib turadi. Bular bir tomondan bolalar uchun qiziqarli bo'lgan mashqlar va mashg'ulotlar, boshqa tomondan, o'liklarga olib keladi va ularni echim izlashga majbur qiladi. Birinchidan, iloji boricha tez-tez jumboqlarga murojaat qiling - xalq fantaziyalari ombori. Axir ular ko'pincha qarama-qarshiliklarga, aql uchun "tuzoqlarga" quriladi. "Fantastika", "Ishoning-ishonmang" kabi o'yinlarni o'ynang, bu erda qandaydir voqea, hodisa, fakt o'ylab topilgan. Masalan, "Tuyalar bizning o'rmonimizda yashaydi". Bola o'z javobini asoslab, buni rad qilishi yoki tasdiqlashi kerak. Keyin u o'zining afsonasini o'ylab topdi, siz esa rozi bo'lasizmi yoki yo'qmi. Intellektual rivojlanish bolaning nutqining shakllanishi bilan uzviy bog'liqdir. So'z tasvirlarni ishlatmasdan intellektual muammolarni hal qilishga imkon beradigan mustaqil fikrlash vositasi sifatida foydalanishni boshlash uchun, bola inson tomonidan ishlab chiqilgan tushunchalarni o'zlashtirishi kerak, ya'ni. so'zlar bilan mustahkamlangan atrofdagi haqiqat narsalari va hodisalarining umumiy va muhim xususiyatlari to'g'risida bilim. Bunda so'z o'yinlari sizga yordam beradi: "Buning teskarisini ayting", "Bir so'z bilan nomlang", "Mantiqiy yakunlar", "Butun qism", 56 "Tushuntiring, faqat so'zlar - harakatlar yordamida", "Ayting - agar nima qilsangiz ..." Ular nafaqat bolalarning so'z boyligini oshirish va aniqlashtirishga imkon beradi, balki bolalarni aqlli, topqir va aqliy faol bo'lishga o'rgatadi. So'z o'yinlari tarbiyachining dastlabki tayyorgarligini talab qilmaydi, murakkab vizual material tayyorlashning hojati yo'q, shuning uchun ular nafaqat bevosita tashkil etilgan o'quv mashg'ulotlarida, balki doimiy damlarda ham o'quv faoliyatida osonlikcha ishlatilishi mumkin. 57 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: 1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: 2023 – yil 2. O‘zbekiston Respublikasining 2020-yil 23-sentabrdagi “Ta lim to‘g‘risida”giʼ O‘RQ-637-son Qonuni 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-2026-yillarga mo‘ljallangan “Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi 2022-yil 28- yanvardagi PF-60 son Farmoni// “Xalq so zi” gazetasi, 2022-yil 29-yanvar. ʻ 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi №PF-5712- sonli “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish ʼ kontseptsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmoni // Qonun hujjatlari ma lumotlari ʼ milliy bazasi, 29.04.2019 y., 06/19/5712/3034-son. https://lex.uz/docs/4312785 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 5-sentabrdagi “Xalq ta’limini boshqarish tizimini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-5538-son farmoni 6. Shavkat Mirziyoyev 7 fevral 2017 yil kuni “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947 sonli farmoni 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil Oliy majlisga qilgan Murojaatnomasi “Xalq so zi” gazetasi, 2023-yil ʻ 8. Shavkat Mirziyoyev “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi” mavzusidagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. – T.: “O‘zbekiston”, 2017. – 48 b. 9. Umumiy o‘rta ta’limning Davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturi. -T.:Fan. 2017. 10. Shavkat Mirziyoyev “Bilimli avlod - buyuk kelajakning, tadbirkor xalq - farovon hayotning, do'stona hamkorlik esa taraqqiyotning kafolatidir'' Toshkent-,, O'zbekiston'' -2018 31-b. 11. Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. –Toshkent: TDPU, 2003. –175 b. 12. 2. E.Yuzlikaeva, M.Axmedova. Umumiy pedagogika TDPU-2012 T 33820. 58 13. Nazarova M. M. Boshlang‘ich ta‘lim o‘quvchilarining psixik taraqqiyotida integratsiyaviy-innovatsion yondashuvlar ahamiyati. Termiz 2021 14. Z. Zayniddinova UMUMIY PEDAGOGIKA fani bo‘yicha (o‘quv-uslubiy majmua ixtisoslik yo`nalishi) Samarqand-2021 15. M.To`xtahodjayeva “Pedagogika” T.: O‘zbekiston faylasuflar milliy jamiyati 2010yil 16. E.Yuzlikaeva, M.Axmedova. Umumiy pedagogika TDPU-2012 T 338 20. 17. Ibragimov X.I., Sh.AҚ Abdullaeva Pedagogika nazariyasi T.: Fan va tex. “2007 yil 18. Xoshimov K, Nishonova S, Inomova.M, Xasanov R Pedagogika tarixi T.:О‘qituvchi 1996 19. X.Omonov., N.Xo‘jaev., S.Madiyarova.k Pedagogik texnologiyalar va pedagogik maxorat T.:Iqtisod moliya 2009 yil. 20. О‘quv qo`llanma A.A.Xoliqov Pedagogik maxorat T.:Iqtisod moliya 2009 y 21. Interfaol talim usullari - oquv qo`llanma. Sh.K.Shayakubov.R.X.Ayupov 22. Lutfillaev M.X. Oliy ta’limda axborot texnologiyalari integratsiyasi. Monografiya. – Samarqand: SamDU, 2005. –133 b. 23. Mavlonova R.A. Boshlang‘ich ta’limning integratsiyalashgan pedagogikasi. Metodik qo‘llanma. TDPU, Toshkent-2005 y. 24. "Umumiy pedagogika fanidan o'quv uslubiy majmua" Samarqand-2022 25. Tolipov O', M.Usmonboyeva. Pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot. T. 2015-yil. 26. Valiev A. O'quvchilarning ijodkorlik qobiliyati. -Toshkent: O'qituvchi, 2016. 27. Boboyeva Yu.K. Hozirgi zamon umumiy ta'lim maktabida o'qitish metodlari. - Toshkent:0'qituvchi,2017 Internet saytlari 28. https://www.spot.uz/oz/2019/04/16/qr-kod -- QR-kod bo’yicha manba. www.ziyonet.uz – Ziyonet milliy ta’lim portali. 59 29. www.google.com – Xalqaro interaktiv tezkor qidirish brauzeri. 30. www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi. 31. www.eduportal.uz – O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi metodik qo’llanmalarni joriy etish, tahlil qilish milliy portali. 32. www.arxiv.uz – arxiv ma’lumotlar bazasi sahifasi. 33. www.wikipedia.org 60

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA‘LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI SHAROF RASHIDOV NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI MAKTABGACHA VA BOSHLANG‘ICH TA‘LIM FAKULTETI Fakultetlar aro pedagogika kafedrasi Abdukarimova Zamira Jamshid qizi Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari intellektini didaktik o‘yinlar orqali rivojlanishning pedogogik imkoniyatlari 5111700 – Boshlang‘ich ta‘lim va sport-tarbiyaviy ish yo‘nalishi bo’yicha bakalavr akademik darajasini olish uchun yozilgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI Kafedraning 2023-yil 29-maydagi Ilmiy rahbar: majlisida muhokama qilindi va ___________PhD. E.Abdumannotov himoyaga tavsiya etildi. Kafedra mudiri:_____________ Taqrizchilar:___________________ Prof, K.Xasanova ______________________________ Malakaviy bitiruv ishi YaDAKning 2023-yil____iyundagi___-sonli majlisida himoya qilindi va _________foizga baholandi YaDAK raisi:_____________________________________ A‘zolari:_________________________________________ Samarqand – 2023 1

MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………….3 I BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARI INTELLEKTINI DIDAKTIK O‘YINLAR ORQALI RIVOJLANTIRISHNING ILMIY- NAZARIY ASOSLARI……………………………………………………….....10 1.1 O‘quvchilar intellektini rivojlantirishning me’yoriy-huquqiy va ilmiy nazariy asoslari….……………………………………..…………………………………..10 I.2 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari intellektini didaktik o‘yinlar orqali rivojlantirishning amaliyotdagi xolati ……………………………………. ……….18 II BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARI INTELLEKTINI DIDAKTIK O‘YINLAR ORQALI RIVOJLANTIRISHNING MAZMUNI, METOD, SHAKL VA VOSITALARI………………………………………. ….23 2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari intellektini didaktik o‘yinlar orqali rivojlantirishning mazmuni va moxiyati …………………………………………..23 2.2. Auditoriyadan tashqari mashg‘ulotlarda o‘quvchilar intellektini didaktik o‘yinlar orqali rivojlantirishning samarali metod va vositalari…………………….35 III BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARI INTELLEKTINI DIDAKTIK O‘YINLAR ORQALI RIVOJLANTIRISH BO‘YICHA AMALGA OSHIRILGAN TAJRIBA-SINOV ISHLARI……………………..39 3.1. Didaktik o‘yinlar orqali o‘quvchilar intellektini rivojlantirish bo‘yicha tajriba- sinov o‘tkazish metodikasi………………………………………………………...39 3.2. Olib borilgan izlanishlar bo‘yicha tajriba-sinov ishlari taxlili……………….47 UMUMIY XULOSA VA TAVSIYALAR…………………………………..….51 2

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI……..…………………… 57 ILOVALAR KIRISH Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi: Jahon ta’lim tizimi barcha davlatlar o‘rnak olsa arzigulik darajada rivojlangan bir paytda ta’limga nisbatan, bolalarning o‘qishiga nisbatan e’tibor yanada kuchaymoqda. XXI asrda jahon miqyosida ta’limning barqaror taraqqiyotini ta’minlovchi asosiy omil sifatida e’tirof etilgan tashkilot – YUNESKO tashkiloti hisoblanadi. Bugungi kunda butun dunyo ta’lim muhitini rivojlantirish jarayonini me’yoriy-huquqiy jihatdan qo‘llab- quvvatlash va koordinatsiya qilish YUNESKO tashkiloti tomonidan bajarilmoqda. Bu tashkilot barcha mamlakatlar uchun global va huquqiy harakterdagi xalqaro- huquqiy aktlarni ishlab chiqmoqda. YUNESKOning xalqaro-huquqiy aktlari zamonaviy ta’limni globallashtirib, tarbiya muammolarini insoniy sivilizatsiyaning dastlabki darajasidan tinchlik, demokratiya, insoniylik, diniy bag‘rikenglik, inson huquqlarini hurmatlash, boshqa xalqlarning tarixiy-madaniy an’ana va qadriyatlarini hurmat qilish, atrof-muhitni asrashdan iboratdir. Ta’lim rivojida YUNESKOning o’rni beqiyosdir. Ayni vaqtda jahondagi oliy ta’lim muassasalari ilm-fanning yirik o‘choqlari hisoblanishi hech kimga sir emas. Shuningdek O‘zbekistonda ham hozirda yangi-yangi oliy o‘quv yurtlari, dunyodagi yetakchi universitetlarning filiallari tashkil etilmoqda. Misol uchun, so‘nggi 5 yilda mamlakatimizda 47ta yangi oliy ta’lim muassasasi, jumladan, xorijiy universitetlarning filiallari tashkil etilib oliy o‘quv yurtlarining soni 125 taga yetdi. So‘nggi yillarda mamlakatimizda ta’limga nisbatan e’tibor yildan yilga oshib bormoqda. Ta’lim sohasidagi islohotlar amalga oshirilib, mana shu yilning davlat 3

dasturi qabul qilinishi jarayonida ta’limga nisbatan mablag‘ni katta oshirilishi, xususiy institutlar, xususiy maktablar ochilishi misol bo‘la oladi. Yangi ochilgan ta’lim maskanlarida dunyodagi ta’lim tizimi bo‘yicha rivojlangan davlat tajribalarini singdirilganligi kelgusida yetuk malakali kadrlar yetishib chiqishidan dalolatdir. Shu o‘rinda shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, har yili yillarni nomlanishida ham ta’limga bo‘lgan e’tiborni kuchaytirilganini bilish mumkin. Jumladan hozirgi 2023-yilimiz “INSONGA E’TIBOR VA SIFATLI TA’LIM YILI” deb e’lon qilinishi bejiz emas. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev “Yangi O’zbekiston strategiyasi” kitobida shunday so`zlarni ta`kidlab o`tgan “Jonajon Vatanimiz – O`zbekistonni eng rivojlangan davlatlar, qatoriga olib chiqish sharafli va ayni paytda nihoyatda mas’uliyatli vazifa” 1 Biz rivojlangan davlatlar qatoriga olib chiqishimiz uchun ta`lim tizimiga katta e`tibor qaratilyapdi. Buning dalili sifatida O’zbekiston hududining har bir viloyatida “Prezident maktablari” qurilayotgani yaqqol namuna bo‘ladi. Shu o‘rinda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoye v aytgan jumlalarini keltirib o‘tishimiz mumkin: “Farzandlarimiz maktabdan qanchalik bilimli bo‘lib chiqsa, yuqori texnologiyalarga asoslangan iqtisodiyot tarmoqlari shuncha tez rivojlanadi, ko‘plab ijtimoiy muommolarni yechish imkoni tug‘iladi. Shunday ekan, yangi O‘zbekiston ostonasi maktabdan boshlanadi desam o‘ylaymanki, butun xalqimiz bu fikrni qo‘llab quvvatlaydi” 2 [10] deydi. Mamlakatimiz Prezidenti rahbar sifatidagi faoliyatini yurtimiz akademiklari, yetakchi olimlari, umuman, ilm ahli bilan uchrashuvdan boshlaganligi, yurtimizda ilm-fan rivojini ishlab chiqarish taraqqiyoti bilan uyg‘unlashtirishga qaratganligi bejiz emas. Respublikamiz ta’lim tizimida sifatni oshirish, bu borada uzluksiz ta’lim tizimining muhim bo‘g‘ini hisoblangan umumta’lim maktablari o‘quvchilarining o‘quv-tarbiya jarayonini tizimli tashkil etish, o‘quvchilarga qisqa vaqt ichida mazmunli va foydali bilim berish, muayyan faoliyat yuzasidan turli 1 Shavkat Mirziyoyev-“Yangi O`zbekiston strategiyasi” 2 Shavkat Mirziyoyev,, Bilimli avlod - buyuk kelajakning, tadbirkor xalq -farovon hayotning, do'stona hamkorlik esa taraqqiyotning kafolatidir'' Toshkent-,, O'zbekiston'' -2018 31-b 4

ko‘nikma hamda malakalarni hosil qilish, ijodiy, aqliy jihatdan intellektual salohiyatni egallashlari borasida muhim vazifalar amalga oshirilmoqda. Bugungi axborotlashgan jamiyat ta’lim sohasiga yangiliklar joriy etish, yangi ta’lim texnologiyalarini qo‘llash zamon talabiga aylanmoqda. Ayniqsa, axborotlashgan muhitda umumiy o‘rta ta’lim tizimida o‘quvchilarning intellektual salohiyatini rivojlantirishning pedagogik mexanizmlarini takomillashtirish masalalari muhim o‘rin tutmoqda. “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish Konseptsiyasi” sohadagi yangi islohotlar uchun debocha vazifasini bajarib kelmoqda. Ushbu hujjatga intellektual taraqqiyotni jadallashtirish, raqobatdosh kadrlar tayyorlash, ilmiy va innovatsion faoliyatni samarali tashkil etish hamda xalqaro hamkorlikni mustahkamlash maqsadida fan, ta’lim va ishlab chiqarish integratsiyasini rivojlantirish singari vazifalar qo‘yildi. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, ta’lim sohasida amalga oshirilayotgan istiqbolli vazifalar o‘zining dolzarbligi hamda amaliy ahamiyati bilan boshqa sohalardan qolishmaydi. Chunki ushbu sohadagi islohotlarni yanada keng ko‘lamda davom ettirish davr talabidir. Hozirgi vaqtda bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar soni ko‘payib borayotgani hech kimga sir emas. Ayniqsa, ushbu moyillik ommaviy boshlang‘ich sinf o‘quvchilari o‘rtasida namoyon bo‘lib kelmoqda. Ko‘pchilik bolalar maktab ta’limi jarayonida ayrim muammolarga duch keladilar, asosiy muammolar esa bilimlarni o‘zlashtirish jarayoni bilan bevosita bog‘liq hisoblanadi. Maktablarda bilimlar o‘quvchilarga berilmoqda, lekin natijalar talab darajasida emasligi mazkur ahvolga yanada jiddiy e’tibor qaratishga va zudlik bilan kerakli chora-tadbirlarni amalga oshirishga sabab bo‘lmoqda. Maktablarda ishlash jarayonida samarali korreksion metodlarning yo‘qligi o‘qish bilan bog‘liq muammolarning ko‘payib borayotganligi va o‘zlashtirishi past bo‘lgan o‘quvchilar sonining ortishiga olib kelmoqda. Mutaxasislarning ta’kidlashicha hozirga qadar hammaga ma’qul bo‘lgan an’anaviy pedagogik-psixalogik metodlar o‘qishda va korreksion ishlarda o‘z kutgan natijalarini bermayotganligi tufayli yangi metodlarni izlash zarurati paydo bo‘ldi. Ushbu avj olib borayotgan muammolarni tezroq oldini olish va samarali 5

O'xshashlar

BOSHLANG’ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA DIDAKTIK O’YINLARDAN FOYDALANISH
BOSHLANG`ICH SINF O`QITUVCHISIGA QO`YILADIGAN DIDAKTIK TALABLAR
BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINI TO‘G‘RI O‘QISH VA YOZISHGA O‘RGATISH METODIKASI
Boshlang‘ich sinf darsliklarida berilgan mumtoz adabiyot vakillari asarlarini o‘tish
Boshlang‘ich sinflarda ertak va hikoya yozishga o‘rgatish usullari