logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. BOSHLANG’ICH SINFLARDA DIKTANT VA UNI O’RGANISH YO’LLARI

BOSHLANG’ICH SINFLARDA DIKTANT VA UNI O’RGANISH YO’LLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

179.5 KB
Ko'chirib olish
BOSHLANG’ICH SINFLARDA DIKTANT VA UNI O’RGANISH YO’LLARI MUNDARIJA: KIRISH……………………………………………………...……………………..3 ASOSIY QISM I BOB DIDAKTIK O‘YINLAR ………………………………………..……….11 1.1 BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA QO’LLANILADIGAN METODLAR…………………………………………….11 1.2 DIDAKTIK O‘YINLARNING TURLARI VA O‘TKAZISH YO‘LLARI …………………………………………………………………..……17 II BOB BOLALAR TAFAKKURINING O‘ZIGA XOSLIGI ………………..22 2.1 ONA TILI DARSLARIDA TA’LIMIY O‘YINLAR VOSITASIDA O‘QUVCHILAR NUTQINI BOYITISH USULLARI …………………….…….22 2.2 BOSHLANG‘ICH SINFLARDA O‘QUVCHILAR TAFAKKURINING O‘ZIGA XOSLIGI ………………………………………………………………..28 XULOSA…………………………………………………………………...…….29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………..………30 1 K irish Kurs ishining dolzarbligi : “Ta’lim to’g’risida”gi Qonunda ta’limning ravnaqi, uning insonparvarligi, ta’lim va tarbiya tizimining uzluksizligi, ilmiyligi va dunyoviyligi, ta’limda umuminsoniy va ilmiy qadriyatlarning ustuvorligi, davlat ta’lim standari doirasida hammaning bilim olishi uchun imkoniyat yaratilishi ta’kidlab ko’rsatilgan. Boshlang’ich sinf ona tili o’qitishning mazmuni jamiyat rivojlanishining hozirgi bosqichida davlatimizning maktab oldiga qo’ygan vazifasiga moslashgan. Bu vazifalar ko’p qirrali bo’lib, ularni bajarishda o’qituvchidan mas’uliyat va pedagogik mahorat talab etiladi. Bu vazifalarni bajarish jarayonida o’quvchilarni axloqiy, estetik, mehnat, ekologik jihatdan tarbiyalanib boriladi. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’quvchilarni imloviy savodxonligi oshiriladi, nutqi rivojlantiriladi. Shu bilan birga ona tili ta’limi oldida quyidagi vazifalar turadi: - o’quvchilarni ijodiy va mustaqil fikrlashga o’rgatish; - o’z fikrini og’zaki va yozma shaklda to’g’ri va ravon bayon etishga o’rgatish; - yozuv qoidalariga rioya qilgan holda yozma nutqini shakllantirish. Dars jarayonida o’quvchilar bo’g’inlardan so’zlar, so’zlardan gaplar, gaplardan matn tuzishga o’rganadilar. So’zlarni bog’lab gaplar tuzish, so’zlarni butunicha sidirg’a o’qishni o’rganadilar. O’quvchilarga o’qish va yozish birga olib boriladi. Boshlang’ich sinflar ona tili ta’limi 1-4-sinflarda tilning hamma tomonlari o’zaro bog’liq holda o’rganilishi hisobga olinib tuzilgan, har bir sinfda fonetika, leksika, grammatika va so’z yasalishi haqida elementar bilimlar beriladi. Fanning bunday qurilishi tilning barcha tomonlarini bir-biriga o’zaro ta’sir etadigan bir butun hodisa sifatida o’rganishni taqozo etadi. Tilni o’rganishga bunday yondashish ta’lim jarayonini o’quvchilar nutqini o’stirish vazifasini hal etishga yo’naltirish imkonini beradi. 2 Kurs ishining maqsadi : Dars jarayonida qo’yilgan vazifalarni hal etish uchun o’qituvchi turli xil metodlar, didaktik o’yinlardan keng foydalanadi. Didaktik o’yinlar ona tili ta’limi jarayonida o’quvchilarni o’qitish, tarbiyalash va kamol toptirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Didaktik o’yinlarni qo’llash jarayonida o’quvchilarda fikrlash jarayonlari- tahlil qilish, taqqoslash, xulosa chiqarish rivojlanadi va takomillashadi. Kurs ishining vazifasi : Ona tili dars jarayonida bu kabi didaktik o’yinlardan foydalanish ijobiy natija beradi. Darsning samaradorligini yanada oshiradi. Faqatgina o’qituvchi didaktik o’yinlardan o’z o’rnida va oqilona foydalanishi lozim. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida qo’llaniladigan metodlar. Ona tilini o’qitishda o’qituvchi bilan o’quvchining birgalikdagi faoliyatini tashkil etish shakllari, metodlari va usullari ta’lim tizimining takomillashuvi bilan bog’liq holda rivojlanib, yangilanib bormoqda. Kurs ishining metadologik asoslari : Boshlang’ich sinflarda suhbat metodining muammoli o’qitish mctodi sifatida qo’llanilishi ta’limda o’quvchilarni faollashtirishga katta ta’sir ko’rsatadi. Muammoli o’qitish metodiga amerikalik pedagog va psixolog Dyun 1894yilda asos solgan. Bu metodning maqsadi ilmiy tushunchalarni o’zlashtirishga yordam berishgina emas, balki o’quvchilarning bilish qobiliyatini ham rivojlantirish, ijodiy qobiliyatlarini o’stirish hamdir. Bunda suhbat davomida o’qituvchining topshirig’i bilan o’quvchining oldiga biror muammo qo’yiladi va darsda muammoli vaziyat yaratiladi. I Bob Didaktik o‘yinlar 1.1 Boshlang’ich sinf ona tili darslarida qo’llaniladigan metodlar. 3 Dars jarayonida qo’yilgan vazifalarni hal etish uchun o’qituvchi turli xil metodlar, didaktik o’yinlardan keng foydalanadi. Didaktik o’yinlar ona tili ta’limi jarayonida o’quvchilarni o’qitish, tarbiyalash va kamol toptirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Didaktik o’yinlarni qo’llash jarayonida o’quvchilarda fikrlash jarayonlari- tahlil qilish, taqqoslash, xulosa chiqarish rivojlanadi va takomillashadi. Ona tili darslarida qo’llaniladigan “So’zdan marjon tizing” didaktik o’yini bilan tanishamiz. Bu o’yinda o’qituvchi o’quvchilarga so’zlarning aralash to’plamini tavsiya etadi va uyadosh so’zlarni alohida, ya’ni marjon tizgandek yozishni aytadi. O’quvchilar yozishadi va navbat bilan o’qishadi. Qaysi o’quvchi tez harakat qilib, marjonni xatosiz tizib chiqsa, o’yin g’olibi bo’ladi. [1] So’z turkumlarini o’rganishga oid: Ot so’z turkumiga oid so’zlar: olma, ot, daraxt, gul, mushuk, lola, in Son so’z turkumiga oid so’zlar: 5 ta, uchala, oltinchi, o’nta Fe’l so’z turkumiga oid so’zlar: yozdi, kesdi, dedi, o’qidi, bordi. Sifat so’z turkumiga oid so’zlar: yashil, shirin, katta, qora, baland. So’z turkumlarining so’roqlarini o’rganishga oid: Ot so’z turkumi so’roqlari: Kim? Nima? Kimlar? Nimalar? Son so’z turkumining so’roqlari: Nechta? Qancha? Nechanchi? Fe’l so’z turkumining so’roqlari: Nima qildi? Nima qilyapti? Sifat so’z turkumiga oid so’zlar: Qanday? Qanaqa? ”Keyingi bo’g’inni top” didaktik o’yini. Ushbu didaktik o’yinni o’quvchilar guruhi yoki yakka o’quvchilar bilan o’tkazish mumkin. O’qituvchi tomonidan bosh bo’g’in beriladi, shu bo’g’in asosida yangi so’zlar topiladi. Kim tez va ko’p so’z topsa, o’sha guruh yoki o’quvchi g’olib sanaladi. Ushbu didaktik o’yinni klaster usulida ham tasvirlash mumkin: 4 Ona tili dars jarayonida bu kabi didaktik o’yinlardan foydalanish ijobiy natija beradi. Darsning samaradorligini yanada oshiradi. Faqatgina o’qituvchi didaktik o’yinlardan o’z o’rnida va oqilona foydalanishi lozim. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida qo’llaniladigan metodlar. Ona tilini o’qitishda o’qituvchi bilan o’quvchining birgalikdagi faoliyatini tashkil etish shakllari, metodlari va usullari ta’lim tizimining takomillashuvi bilan bog’liq holda rivojlanib, yangilanib bormoqda. 5 XX asrning oxirgi yillariga qadar o’qitish metodlari sifatida tushuntirishbayon metodi, suhbat metodi, analizsintez metodi, mustaqil ish metodi, induktiv va deduktiv metodlar ona tili ta’limi darslarini tashkil etishda ko’proq qo’llanilib kelindi. Bayon qilish metodi ona tili darslarida qo’llangan asosiy metodlardan biri bo’lgan. Bunda o’qituvchi bayon qilishdan oldin o’quvchilarning o’rganilayotgan mavzu yuzasidan bilimlarini aniqlab olgan. Bu o’quvchilarni o’qituvchi bayonini kuzatib, tinglab borishga, faol bo’lishga undagan. O’qituvchining bayoni, ya’ni bayon qilish metodida grammatik mavzuning xususiyatidan kelib chiqib, o’qituvchi ma’lumotlarni o’z so’zlari bilan bayon qilib bergan. Bunda o’qituvchi zimmasiga o’rganilayotgan grammatik mavzuning muhim o’rinlarini aniq, lo’nda, misollar tahlili bilan izchil bayon qilib berish vazifasi yuklangan. Boshlang’ich sinflarda bayon qilish metodi o’quvchilarning yoshi va eslab qolish holatidan keiib chiqqan holda 3—5 daqiqaga mo’ljallangan, Bayon qilish metodini qo’llash holatlari hozir ham uchraydi. Suhbat metodi boshlang’ich sinflarda ona tilini o’qitishda keng qo’llaniladigan va shu bosqich o’quvchilari tabiatiga mos metod sanaladi. Suhbat metodi savoljavob metodi deb ham yuritilgan. Suhbat metodi o’qituvchidan mavzuning xususiyatini o’zida aks ettirgan o’quv materialini topishni, grammatik mavzuning muhim belgilarini aniqlash, ularning o’xshash va farqli jihatlarini ajratish, o’xshash va farqli jihatlariga qarab guruhlash, umumlashtirishga, xulosa chiqarishga yo’naltirilgan savollar tuzishni, ularni o’quvchilarga izchil berib borishni talab etadi. Boshlang’ich sinflarda suhbat metodining muammoli o’qitish mctodi sifatida qo’llanilishi ta’limda o’quvchilarni faollashtirishga katta ta’sir ko’rsatadi. Muammoli o’qitish metodiga amerikalik pedagog va psixolog Dyun 1894yilda asos solgan. Bu metodning maqsadi ilmiy tushunchalarni o’zlashtirishga 6 yordam berishgina emas, balki o’quvchilarning bilish qobiliyatini ham rivojlantirish, ijodiy qobiliyatlarini o’stirish hamdir. Bunda suhbat davomida o’qituvchining topshirig’i bilan o’quvchining oldiga biror muammo qo’yiladi va darsda muammoli vaziyat yaratiladi. Bu muammoni o’quvchi oldin egallagan bilimlari asosida hal etadi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining hayotiy tajribalari kamligi sababli o’qituvchi muammoni hal qilishga yordamlashuvchi savollar beradi. Muammoni o’quvchi hal qila olrnasa, uni o’qituvchining hal qilishiga to’g’ri keladi. Shuning uchun boshlang’ich sinfda muammoli o’qitish metodi yarim izlanishli muammoli metod deb ham yuritiladi. Masalan, muammoli o’qitish metodini leksiksemantik va grammatik/nashqlarni tashkil etishda ham qo’llash mumkin. Bu metoddan 1smfdan boshiab foydalanish mumkin. Bu metod ,,Tovush va harf’ mavzusini o’rganayotganda tovushning so’z ma’nosini farqlashdagi vazifasini tushuntirishda, ,,So’z ma’nosi», ,,Nutq va gap» mavzularini o’rganishda ham qo’llanadi. Masalan, ,,So’z ma’nosi» mavzusini o’rganish uchun xattaxtaga turli ma’nodagi, ya’ni turli so’z turkumiga kiradigan so’zlar aralash holda yozib qo’yiladi. So’dar: kitob, qurdi, shifokor, sakkiz, qizil, qalam, o’qidi, yashil, binokor, o’nta, o’qituvchi, sakkiz. O’quvchilar bilan quyidagicha savoljavob tashkil qilinadi: So’zlarni o’qing. — Birinchi so’z nimani bildiryapti? Narsanimi, Shaxsnimi? — Bu so’zga qanday so’roq beramiz? — Ikkinchi so’z harakatni bildiryaptimi yoki narsanimi? — Bu so’zga qaysi so’roqni beramiz? — Qaysi so’zlar sanoqni bildiryapti? 7 — Bu so’zlarga qaysi so’roqni beramiz? — Qaysi so’zlar rangni bildiryapti? — Bu so’zga qaysi so’roqni beramiz? So’zlar ichidan Shaxsni (kasb egasini) bildirayotgan so’zlarni topib, bir ustun qilib yozing. — Ikkinchi ustunga narsani bildirgan so’zlarni topib yozing. — Uchinchi ustunga harakatni bildirgan so’zlarni topib yozing va hokazo. O’quvchilar topshiriqni o’qituvchi yordamida bajarib bo’lgach, muammoli savol o’rtaga tashlanadi: Yuqoridagi so’zlar nimasiga ko’ra farqlanyapti? o’quvchilar ,,ma’nosiga ko’ra» degan fikrni ayta olmasalar, o’qituvchi bu muammoni hal qiladi: Bu so’zlar ma’nosiga ko’ra va so’roqlariga ko’ra farq qiladi. o’ylang, so’zlarni qaysi xususiyatlariga ko’ra guruhlarga ajratamiz? So’zlarni nechta guruhga ajratish mumkin? Savol-javoblardan ko’rinib turibdiki, o’quvchilar bilan suhbat rivojlantirilib borilyapti va o’quvchilar suhbat davomida yangiyangi raa’lumotlarni egallab bormoqdalar. 3—4sinflarga o’tganda bunday suhbatlar oxirida o’quvchilarning o’zlari xulosa chiqaradilar. Bunday suhbatlarda o’quvchilarning yoshi, saviyasidan tashqari, vaqt ham hisobga olinadi. Suhbat uzoq davom etsa, o’quvchilar charchab qoladilar, o’zlashtirish darajasi ham susayadi. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida mustaqil ish metodi asosan o’rganilgan mavzuni mustahkanilash qismida mashqlar ishlash jarayonida qo’llaniladi. o’quvchilar o’qituvchining topshirig’i bilan mustaqil ishlarni og’zaki yoki yozma shaklda bajaradilar. Topshiriq qiyin va ko’p vaqtni olmasligi, o’quvchilar kuchi yetadigan 8 qilib, muayyan vaqt ichida bajarishga mo’ljallangan bo’lishi kerak. Mustaqil ishlash uchun topshiriq 1sinfdan boshlab beriladi va u astasekin marakkablashtirilib boriladi. lsinfda ,,Yozgan so’zlaringizni lug’atdan tekshiring», ,,Rasmga qarab sabzavot nomlarini alifbo tartibida yozing», ,,Rasmni kuzating. Unda tasvirlangan narsalarni aniqlang va ularning nomini yozing» kabi topshiriqlar beriladi. Masalan, 88mashqda ,,O’lkamda bahor» mavzusida sujetli rasm berilgan. o’quvchilar rasmni kuzatib, narsa nomlarini yozadilar. Bunda bir o’quvchi 5 ta, ikkinchi o’quvchi 10 ta va hokazo so’z yozishi mumkin. Aslida rasmda 30 tadan ortiq narsa tasvirlangan: tog’, osmon, bulut, qor, terak, tol, o’rik, ko’ylak, shim, tufli, mayka, lenta, soch, bosh, qir, dala, o’t, gul, qo’1, oyoq, quloq, ko’z, burun, yui, og’iz, barmoq, bo’yin, qorin, yubka, jemper, daraxt va hokazo. Bu o’quvchilarning e’tibor bilan kuzatishga — kuzatuvchanlikka o’rgatadi. Analiz-sintez metodi savod o’rgatish darslariga rustuzem maktablari va tatar o’qituvchilarining faoliyati orqali kirib kelgan. O,na tili ta’limi jarayoniga analiz — tahlil grammatik hodisaning muhim belgilarini aniqlash maqsadida, o’rganilgan grammatik tushunchaning yangi qirralarini ochish va mustahkarnlash maqsadida tatbiq etiladi. Fonetik, leksik, morfologik va sintaktik tahlil shu metodning amalda namoyon bo’lishidir. Sintez qismlarga bo’lib o’rganilgan grammatik materialni yaxshilashdir. Masalan, ot, sifat, fe’l, son kabi so’z turkumlari o’rganilayotganda ularga oid so’zlar berilib, ular ishtirokida gap tuzish, aralash berilgan so’zlardan gap tuzish, aralash berilgan gaplarni voqealar rivoji asosida tartiblashtirib matn tuzish, mazmunan tahlil qilingan rasm asosida hikoyacha tuzish kabi ishlarda sintez metodi namoyon bo’ladi. Analizsintez metodida ham o’quvchilarni faollashtirish o’qituvchining o’quvchilarga beradigan savol va topshiriqlariga, ishni tashkil etish shakllariga bog’liq bo’ladi. Induksiya metodida o’qwchilar o’qituvchi tavsiya etgan til dalillarini kuzatadi, tahlil qiladi va shu asosda xulosa va ta’riflar keltirib chiqaradi. 9 Deduksiya metodida o’quvchi tayyor qoida — ta’rif bilan tanishadi va uning mohiyatini tii dalillari asosida ochadi. Bu metodlarning samarasi o’qituvchining savoJtopshiriqlari mazmuni grammatik hodisaning muhim tomonlariga yo’naltirilganligiga, izchilligiga, faoliyatni tashkil etish shakllariga, o’quv vositalari (darslik, turli xarakterdagi lug’atlar, rasm, jadvaMar, texnik vositalar)ga bog’liq bo’ladi. So’nggi yillar davomida ta’lim tizimiga an’anaviy metodlar bilan birga zamonaviy pedagogik texnologiya usullari kirib keldi. Ulardan ona tili ta’limi jarayonida foydalanish bo’yicha yutuqlar qo’lga kiritildi. Bugungi kunda jamiyatning shiddatli o’sishi, fan texnikaning rivojlanishi, amalga oshirilayotgan islohotlarning ijobiy natijalari barcha sohalar kabi ta'lim- tarbiya jarayonlariga ham o’z ta'sirini o’tkazmoqda. Hozirgi sharoitda xalq ta'lim tizimi, uning barcha bo’g’inlarini yagona kompleks sifatida qarash talab etilmoqda. Bu bo’g’inlar bolalarning maktabgacha tarbiya olishini, umumiy va maxsus bilimga, professional tayyorgarlikka ega bo’lgan yoshlarning shaxs sifatida ma'naviy va axloqiy kamol topishini, ularning jismoniy rivojlanishini ta'minlaydi. Maktab jamiyatning talablariga bo’ysunuvchi va uning ehtiyojlarini to’la qondirish uchun javobgar bo’lgan muhim bo’g’in hisoblanadi va bu dargoh insonni shakllantirish uchun mas'uldir. Ma'lumki, shaxs bir butun shaklda rivojlanadi. Bir butun ta'lim-tarbiya jarayoniga xos vazifa insonda nafaqat aqliy, balki layoqat va malakani ham shakllantiradi. Bir butunlikda bo’lgan jarayon o’quvchida qiziqish hissini tarkib toptiradi. Shaxsni shakllantirishdagi vazifalarning o’zaro birligini ta'minlashda, avvalo, maqsad, vosita va kuzatilgan natijalarning birligi ham nazarda tutiladi.Kichik maktab o’quvchisini fikr doirasini kengaytirishda, muloqot san'atining boshlang’ich savodini egallashda, kompleksli ta'lim jarayonini amalga oqhirishda o’quvchilarni nutqini shakllantirishga oid darslarning o’rni va ahamiyati kattadir. Hozirgi davr respublikamiz ijtimoiy hayotidagi tub ijobiy o‘zgarishlar boshlang‘ich sinflar ona tili ta’limini oldiga muhim talablar qo‘ymoqda. 10 Mashg‘ulotlarni pedagogik texnologiyalar asosida qurish, davlat ta’lim standartlari talablarini bajarish, bolalarning fikrlash darajasini muntazam ravishda o‘stirib borish, uquvchilarning nu qiy va imloviy savodxonligini to‘la ta’minlash ana shu talablar sirasiga kiradi Ona tili o‘qitish metodikasida o‘quvchilarning savodini chiqarish, grammatik tushunchalarini shakllantirish, ularning nutqiy va imloviy savodxonligini oshirishda qo‘llanadigan usullar, mashqlar variantlari ko‘p. Fonetik, grammatik, orfografik tushunchalarni mustahkamlash, nutqiy malakani mukammal shakllantirishda metodika fanidan belgilangan mashqlar qatorida ta’limiy o‘yinlar ham muhim o‘rin tutadi. Ta’limiy o‘yinlarni boshqa mashq turlaridan farqi shuki, bunda bir tamondan, o‘quvchilarning zerikishi, charchog‘iga barham berilsa, ikkinchidan tamondan, bolalarning fikrlash jarayoni tezlashadi, muayyan belgilangan malakalarning mufassal shakllanishi osonlashadi. Ma’lumki o‘quvchi qancha yosh bo‘lsa, darslarda qo‘llanadigan qiziqarli o‘yin elementlari shunchalik ko‘p bo‘lishi lozim. Chunki darsda qo‘llanadigan didaktik o‘yin, bir tamondan, ayrim bolalar tabiatiga xos bo‘lgan qiziquvchanlik, sho‘xlik kabi xususiyatlariga muvofiq kelsa, ikkinchi tamondan, ba’zi bolalardagi odamovilik, indamaslik, uyatchanlik kabi jihatlarini bartaraf etib boradi. Demak, o‘yin jarayoni o‘quvchi psixologiyasida keskin o‘zgarishlar yasaydi. O‘yin davomida o‘quvchi mavhum grammatik-orfograk tushunchalar mohiyatini anglay boshlaydi, uning xotirasida ko‘pgina so‘zlar uchun umumiy bo‘lgan belgilar o‘rin ola boshlaydi, og‘zaki va yozma nutqidagi orfoepik – orfografik tushunchalar mohiyatini anglay boshlaydi, yozma nutqidagi orfoepik – orfografik nuqsonlar kamayadi. Ta’limiy o‘yinlar sinf jamoasining erkin tutishlarini ta’minlaydi, darsning samaradorligi ortadi. O‘yinda ko‘pchilik o‘quvchilarning faol ishtiroki ta’minlanib, reyting ballarini qo‘yib borish imkoniyati tug‘iladi. 11 1.3 Didaktik o‘yinlarning turlari va o‘tkazish yo‘llari O‘yinlarning yana bir diqqatga sazovor joyi shundaki, sinfda inoqlik, shiddat hukm suradi. O‘quvchilar bir-birlariga yordam bergilari kelib, sinf jamoasining jipsligi yanada ortadi. Ona tili mazmuniga ko‘ra ta’limiy o‘yinlar quyidagicha tasnif qilinadi: 1. fonetik – grafik o‘yinlar 2. so‘z yasalishi bo‘yicha o‘yinlar 3. grammatik o‘yinlar 4. orfografik o‘yinlar 5. nutq o‘stirish tusidagi o‘yinlar. Ta’limiy o‘yinlar o‘tkazilish xarakteriga ko‘ra quyidagi turlarga ajraladi: 1. og‘zaki o‘yinlar 2. indamas o‘yinlar 3. yozma o‘yinlar ta’limiy o‘yinlar tashkil qilinishi bo‘yicha quyidagi turlarga ajraladi: 1. guruxlararo musobaqa tarzidagi o‘yinlar 2. tarqatma materiallar yordamida o‘tkaziladigan o‘yinlar 3. qo‘l barmoqlari yordamida o‘tkaziladigan o‘yinlar ona tilidan ta’limiy o‘yinlar, shuningdek, she’r, ertak, hikoya, topishmoq, tez aytishlardan, turli rebus va boshqotirma jadvallaridan ham unumli foydalanish mumkin. O‘yinni tashkil qilishda o‘qituvchi quyidagi tamoyillarga amal qilishi lozim: - o‘yin qiziqarli, sodda, tushunarli, aniq bo‘lsin; - o‘yin mavzuga mos, chuqur mazmunli bo‘lsin; - o‘yinda iloji boricha ko‘proq o‘quvchi ishtirok etsin; - o‘yinda qiziqarli narsalar ko‘p bo‘lsin; - o‘yinni o‘tkazilish muddati, tartibi aniq bo‘lsin; - o‘yin o‘quvchilarni muayyan ko‘nikmalari va malakalarini shakllantirsin; - o‘yin g‘oliblari rag‘batlantirib borilsin. 12 O‘qituvchi o‘yin turlarini mustahkamlanayotgan mavzuga muvofiq tanlab, belgilangan o‘yin turiga mos shaklni tuzib, o‘yin tartibini aniq belgilab olishi lozim. O‘yin uchun kerakli material esa imlo lug‘ati, o‘qish kitobi, bolalar jurnali, turli badiiy asarlar to‘plamlaridan olinadi. Materialni o‘yin shakliga solishda quyidagi shartlarga rioya qilish lozim: - o‘yin materialida mavzuga oid misol ilojiborichako‘p bo‘lsin; - material va o‘yin shakli o‘quvchi yoshiga mos, tushunarli, sodda va qiziqarli bo‘lsin; - o‘yin shakli va material hajmi dars strukturasiga muvofiq bo‘lsin; - material va o‘yin shakli o‘quvchi nutqini o‘stirish, imloviy savodxonligini oshirish imkongiyatini bersin; - material va o‘yin shakli o‘quvchi aqliy faolligini yaxshilasin; - material va o‘yin shakli o‘quvchi dunyoqarashini o‘stirsin, tarbiyaviy elementlarga boy bo‘lsin. Boshlang‘ich sinf ona tili dasturidagi har bir mavzu bo‘yicha muayyan shakldagi ta’limiy o‘yinni tashkil qilish mumkin. O‘qituvchi, avvalo, ta’limiy o‘yinning ta’lim-tarbiyaviy maqsadini belgilab, o‘yinga kerakli materialni tayyorlab o‘quvchilarga ta’limiy o‘yinni o‘tkazish tartibini aniq tushuntirib berishi, o‘yinni o‘zi boshqarib borishi, o‘quvchilarniing xatolarini yo‘l- yo‘lakay tuzatib borishi zarur. O‘yin oxirida tegishli xulosalar chiqarilib, ballar e’lon qilinadi. Boshlang'ich ta'lim bosqichi-da asosiy e'tibor o'quvchilarning so'z boyligini oshirish, o'zbek tilidagi nutq tovushlarini to'g'ri talaffuz qilish ko'nikmalarini rivojlantirish orqali ularning og'zaki va yozma nutqini shakllantirishga qaratiladi. Shundan kelib chiqib, 2—4- sinflarda o'quvchilarni tabiat hodisalarini kuzatishga o'rgatish, narsa-buyumlar, o'simlik va hayvonot dunyosiga oid tushunchalarning nomlari, belgi, miqdor, harakat-holatni bildiruvchi so'zlar bilan ularni tanishtirish — o'zbek tili darslarining asosiy ta'limiy maqsadi hisoblanadi. Bunda o'quvchilarning so'zlarni imkon qadar ko'proq o'zlashtirishi hamda xotirasiga singdirib borishiga qaratilgan mashq turlaridan foydalanish dars samaradorligini 13 belgilaydi. Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim bosqichida didaktik o'yinlardan foydalanish, ayniqsa, muhimdir. Didaktik o'yinlar o'quvchi larning o'zaro va o'qituvchilar bilan hamkorligini mustahkamlashda beqiyos ahamiyat kasb etadi. Ta'limiy o'yinlar bilimlarni o'zlashtirish jarayonini yengillashtiradi, o'quvchilarni darsga to'liq jalb etishga yordam beradi, ularning ijodiy tafakkuri, faolligini o'stirishning asosiy vositasi hisoblanadi. Biroq ta'limiy o'yinlarni me'yorida qo'llash kerak, ularni haddan ziyod ko'paytirib yuborish o'quvchini dars maqsadidan chalg'itib qo'yishi mumkin. Ta'lim boshqa tillarda olib boriladigan maktablarning boshlang'ich sinf o'quvchilari so'z boyligini oshirish uchun o'zbek tili darslarida quyidagi didaktik o'yinlardan foydalanish tavsiya etiladi. «Kim ko'p so'z biladi?» Bu o'yin o'quvchilarning lug'at boyligini o'stirishga yordam beradi. Buning uchun sinf ikki guruhga bo'linadi va 1- guruh o'quvchilariga boshlanishi va tugallanishi bir xil unlidan tashkil topgan, ikkinchi guruhga esa xuddi shunday: bir xil undosh bilan boshlanib, shu undosh bilan tugallangan so'zlarni doskaga yozish topshiriladi. Masalan, 1- guruh «ikki«, «alla», 2- guruh esa «qiziq», «katak» kabi so'zlarni yozishi mumkin. O'yin shartiga ko'ra, guruhlardagi o'quvchilar navbat bilan vazifani bajaradilar. So'z topolmay yozishdan to'xtagan guruh yutqazgan hisoblanadi. «So'z top» Ushbu o'yinni 2—3- sinflarda darsning kirish qismida o'tgan mavzuni mustahkamlash yoki lug'at ustida ishlash maqsadida o'tkazish mumkin. O'qituvchi bir so'z aytadi, o'quvchilar esa davom ettirishadi. O'yin qoidasiga ko'ra, birinchi aytilgan so'z qaysi harf bilan tugasa, keyingi o'quvchi shu harfdan boshlangan so'zni aytishi kerak. Masalan, kitob - barg - gul -lola - anhor - rasm - maktab -bola — ah - ip... 14 Jarayonda sinfdagi barcha o'quvchilarning faol ishtiroki ta'minlanadi. So'zlarni takror qo'llamaslik sharti o'quvchilarni bir-birini diqqat bilan kuzatishga, qaysi so'zlar aytilganini xotirasida saqlab turishga, muhimi, hozirjavoblikka o'rgatadi. Shuningdek, bu o'yin turini biror mavzuga oid so'zlar bo'yicha ham o'tkazish mumkin. O'quvchilarga muayyan soha yoki mavzuga taalluqli so'z topishlari aytiladi. Masalan, uy jihozlariga oid so'zlarni aytish topshirig'i berilganda, 1- o'quv chi: xontaxta; 2- o'quvchi: ko'rpacha; 3- o'quvchi: gilam; 4- o'quvchi: guidon va hokazo tarzida o'yinni davom ettiradi. Bunda aytilgan so'zning qaysi harf bilan tugashi emas, aynan shu mavzuga aloqador bo'lishi bosh mezon qilib belgilanadi. «So'z top» o'yinining barcha turida ham tezkorlik bilan javob bermagan o'quvchi o'yinni tark etadi, o'yinda oxirigacha ishtirok etganlar g'olib bo'ladi. «Jumlani davom ettir» O'yin qoidasiga ko'ra, birinchi o'quvchi birorta qisqa gap aytadi, boshqa o'quvchi aynan shu gapga so'z qo'shib boraveradi. Masalan: 1- o'quvchi; Men hikoya o'qidim. 2- o'quvchi; Men qiziqarli hikoya o'qidim. 3- o'quvchi: Men kecha qiziqarli hikoya o'qidim va h.k. So'z qo'sha olmagan yoki xatoga yo'l qo'ygan o'quvchi o'yinni tark etadi. 6—7 daqiqa mobaynida o'yin davomiyligini ta'minlab turgan o'quvchilar g'olib bo'ladi va baholanadi. «Kim tezroq?» o'yini yozma shaklda bajariladi va bunda har bir o'quvchiga yig'iq gaplar yozilgan kartochkalar tarqatiladi. Masalan. Bahor. Daraxtlar gullaydi. Gullar ochiladi. Qushlar say ray boshlaydi. Navro'zi olam kirib keladi. Doshqozonlar qaynaydi. Sumalaklar pishadi... kabi. O'quvchilar esa mazkur gaplarni yoyiq gaplarga aylantirib, daftarlariga yozishlari lozim. Topshiriqni birinchi bajargan o'quvchi tuzgan gapini o'qib beradi. Vazifani bexato bajargan o'quvchi a'lo baho bilan rag'batlantiriladi. «Kuch birlikda» o'yinini o'tkazish uchun xattaxta ikkiga bo'linib, har bir guruh uchun alohida mavzu yozib qo'yiladi. (Masalan, «Gulzorda» yoki «Maktabimiz 15 bog'i» kabi). Bunda har bir guruh a'zosi gap tuzib, mavzu bo'yicha matn hosil qilishga o'z hissasini qo'shishi lozim. O'n daqiqa davomida qaysi guruh tez, chiroyli va mazmunli matn tuza olsa, shu guruhga rag'bat kartochkasi beriladi, so'ngra tuzilgan matn doskaga yozdiriladi. «Muomalani biling «0'zbek tili» darsliklarida beriladigan muomala odobiga oid ma'lumotlarni mustah-kamlash jarayonida ushbu ta'limiy o'yindan foydalanish tavsiya etiladi. O'yinda o'quvchilar bir-biriga muomala odobiga oid so'z yoki gaplarni takror qo'llamasdan aytishlari kerak bo'ladi. Masalan: 1- o'quvchi; Xush kelibsiz! 2- o'quvchi: Yaxshi keldingizmi? 3- o'quvchi: Rahmat! 4- o'quvchi: Minnatdorman. 5- o'quvchi: Yaxshi boring. 6- o'quvchi: Omad sizga yor bo'isin! Ushbu o'yinni boshqacharoq tashkil etish ham mumkin. Bunda o'quvchilar ikki guruhga bo'lingani holda, 1- guruh ishtirokchilari muomala odobiga oid so'z va birikmalarni, 2- guruh vakillari esa shu gaplarning qayerda qo'llanilishini aytib berishlari kerak bo'ladi. Guruh ishtirokchilari navbatma-navbat bir-birlariga murojaat qiladilar. «Kim nima qiladi?» O'quvchilar ikki guruhga bo'linadi va har bir guruhdan bittadan o'quvchi doskaga taklif etiladi. Birinchi guruh ishtirokchisi «Kim?» yoki «Nima?» so'rog'iga javob bo'ladigan so'zlarni yozsa, ikkinchi guruh ishtirokchisi «Nima qiladi?» so'rog'iga javob bo'ladigan so'zlarni qayd etadi. Natijada quyidagi yig'iq gaplar hosil bo'ladi. 1- guruh 2- guruh O'qituvchi o'qitadi. O'quvchilar o 'qiydilar. Oush sayraydi. 16 Shamol esadi. Gul o'sadi. Paxta ochiladi. Yomg'ir yog'adi. Quyosh isitadi. O'quvchilar xattaxtaga yozilgan gaplarni daftar lariga ko'chirib oladilar Bu o'yinda ularning topqirligi va yozma savodxonligi ham e'tiborga olinadi. Qaysi guruh a'zosi topshiriqni bexato bajarsa, shu guruhga rag'bat kartoch kasi beriladi. Iqtidorli va ilg'or o ' q u v c h i l a r g a ushbu ish turini ijodiy davom ettirish, ya'ni so'zlarning sinonimlari yordamida topshi riqni kengaytirib bajarish vazifasi topshirilishi mumkin. Agar o'quvchi topshiriqni quyidagi tarzda bajarsa, unga ikkita rag'bat kartochkasi beriladi. Shifokor, tabib davolaydi, shifo ulashadi. Bu o'yin boshlang'ich sinf o'quvchilarining og'zaki va yozma nutqini o'stirishda, ularni hozirjavoblikka, topqirlikka, e'tiborli bo'lishga o'rgatishda muhim ahamiyatga egadir. «Oltin toj» o'yinini oyda bir marta o'tkazib turish o'tilgan mavzularni mustahkamlashga, o'quvchilar bilimining darajasini aniqlashga, bilim olish ishtiyoqini, intilishini kuchay-tirishga yordam beradi. Bir oy davomida oltin toj sovrindori bo'lib yurish kichik yoshdagi maktab o'quvchilariga ko'tarinki ruh beradi, ularning darsga, til o'rganishga bo'lgan qiziqishlarini oshiradi. Xulosa qilib aytganda, dars jarayonida o'quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olib, ta'limiy o'yinlardan foydalanish samarali natijalarni qo'lga kiritishga yordam beradi. II Bob Bolalar tafakkurining o‘ziga xosligi 2.2 Ona tili darslarida ta’limiy o‘yinlar vositasida o‘quvchilar nutqini boyitish usullari 17 Tafakkur – inson tomonidan obektiv reallikni analiz, sintez, mulohoza va boshqalar orqali bilish jarayonidir. Tafakkurning uchta ko‘rinishi mavjud [6, B.210]: -ko‘rgazmali-harakatli (bunda munosobatlar bevosita aniq predmetlar (o‘yinchoqlar) ustida manipulyatsiya qilish yo‘li bilan ochib beriladi); -ko‘rgazmali-obrazli (bir-biriga yoki turli predmetlar obrazlarini mos qo‘yib munosobat va bog‘liqliklarni ochadi); -mantiqli-so‘zli (tushunchalar, so‘zlar va mulohozalar yordamida bilish). Ko‘rgazmali-harakatli tafakkur ayniqsa 3-4 yoshli bolalarda intensiv rivojlanadi. U predmetlar xossalarini o‘rgana boshlaydi, predmetlar orqali amallarni bajarishga o‘rganadi, ular o‘rtasida munosobatlarni o‘rnatadi va turli amaliy masalalarni yechadi. Ko‘rgazmali-harakatli tafakkur asosida tafakkurning murakkab ko‘rinishi bo‘lgan – ko‘rgazmali-obrazli tafakkur shakllanadi. U bola tasavvurlari asosida, amaliy harakatlarni tadbiq qilmasdan masalalarni yecha olishi bilan tavsiflanadi. Bu bolaga masalan, chizma rasmlardan foydalanishiga yoki yoddan sanash ishlarini amalga oshirishiga imkon beradi. Olti-yetti yoshli bolalarda mantiqli-so‘zli tafakkurning intensiv shakllanishi boshlanadi, u tushunchalarni almashtirishdan foydalanishda nomoyon bo‘ladi. Mantiqiy tafakkurning yuqori bosqichiga erishish – uzoq va murakkab jarayondir, chunki mantiqiy tafakkurning atroflicha rivojlanishi nafaqat aqliy faoliyatning yuqori darajadagi faolligini talab qiladi, balki predmet va hodisalarning umumiy va muhim belgilari so‘zlarda mustahkamlangan umumlashgan bilimlarni ham talab etadi. Taxminan bola o‘n to‘rt yoshlarida uning tafakkuri kattalarning tafakkur faoliyati tavsifiy belgilariga ega bo‘la boshlagan paytda, rasmiy-mantiqiy amallarni bajara olish darajasiga erishadi. Lekin, bolada mantiqiy fikrlashni rivojlantirish maktab yoshigacha bo‘lgan davrdan boshlash lozim. Masalan, bola 5- 7 yoshlaridayoq mantiqiy tafakkurning taqqoslash, umumlashtirish, tasniflash, tizimlashtirish va ma’noni moslashtirish kabi usullarini elementar darajada 18 o‘zlashtirish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Dastlabki bosqichlarda bu usullarni shakllantirish ko‘rgazmali, aniq materialga tayangan holda va xuddi ko‘rgazmali- obrazli tafakkur ishtirok etayotgandek amalga oshirilishi lozim[5,B.39]. Mantiqiy tafakkurning usullari. Taqqoslash – o‘xshash belgilarini va predmet hamda hodisalar o‘rtasidagi farqlarni aniqlashga yo‘naltirilgan usul. Bola 5-6 yoshlarda odatda turli predmetlarni o‘zaro taqqoslay oladi, lekin uni bir necha belgilari asosida amalga oshiradi, masalan, rangiga, shakliga, kattaligiga ko‘ra va boshqa ba’zi-bir belgilariga nisbatan. Bundan tashqari, bu belgilarni ajrata olish tasodifiy tavsifga ega va obyektni atroflicha tahliliga tayanmaydi. Ta’lim jarayonida bola taqqoslash usuliga quyidagi ko‘nikmalar orqali erishishi lozim: Obyektni boshqa obyektlarga mos qo‘yish asosida belgilarini (xossalarini) ajratish. Odatda olti yoshli bolalar premetda bor-yo‘g‘i ikki-uchta xossalarini (vaholanki, ular cheksiz ko‘p bo‘lishiga qaramasdan) ajrata olishadi. Bola bu predmetning ko‘p sondagi belgilari va xossalarni ko‘ra olishi uchun, u predmetni turli tomondan tahlil qila olishi, bu predmetni boshqasi bilan farqlanuvchi belgi hamda xossalari asosida taqqoslay bilishi lozim. Taqqoslash uchun pretmetlarni oldindan tanlab, asta-sekinlik bilan balalarni ilgari ulardan yashiringan belgi va xossalarni o‘rgatish mumkin. shu bilan birga, bu ko‘nikmalarga ega bo‘lish – nafaqat predmet xossasini ajrata olish, balki uni atalishini ham bilishdan iboratdir. Taqqoslanayotgan obyektlarning umumiy va farq qiluvchi belgi va xossalarini aniqlash. Bola predmetlarni bir-biri bilan taqqoslab, belgi va xossalarini ajratishni o‘rganganidan keyin, predmetlarning farq qiluvchi umumiy belgi va xossalarini aniqlash ko‘nikmalarini shallantirishni boshlash kerak bo‘ladi. Birinchi navbatda ajratilgan belgi va xossalar asosida tahliliy taqqoslashni amalga oshirishga hamda farqlarni topishga o‘rgatish lozim. So‘ngra umumiy belgi va xossalarga o‘tish kerak bo‘ladi. Shu bilan birga, bolani ikkita 19 predmetda,so‘ngra bir nechtasida umumiy belgi va xossalarni ko‘rishga o‘rgatish muhimdir[4, B.20]. 3) Obyektda muhim belgi va xossalar berilib, ularni oson aniqlash mumkin bo‘lsa, muhim va muhim bo‘lmagan belgilarni farqlay olish. Bola predmetlarda umumiy va farqlanuvchi belgi va xossalarini ajrata olishga o‘rganganidan so‘ng, quyidagi qadamni qo‘yish mumkin: uni muhim belgilarini muhim bo‘lmagan, ikkinchi darajalilaridan farqlashga o‘rgatish. So‘ngra oddiy misollar yordamida, “umumiy” va “muhim” belgilar o‘zaro qanday mos qo‘yilishini ko‘rsatish mumkin. Bolaning diqqatini yana bir narsaga jalb etish, ya’ni – “umumiy” belgi har doim ham muhim bo‘lavermasligiga, lekin “muhim” belgi har doim “umumiy” bo‘lishligiga e’tiborini qaratish lozim. Masalan, bolaga ikkita predmetni ko‘rsating, unda “umumiy” lekin “muhim bo‘lmagan” belgi – rang hisoblanib, “umumiy” va “muhim” belgi – uning shakli bo‘lsin. Obyektning muhim belgilarini topishni bilish, umumlashtirish usullariga ega bo‘lishning jiddiy dalillaridan biridir. “Umumlashtirish” va “tasniflash” usullariga o‘rgatish. Tasniflash – predmetlarni tafakkurda juda muhim belgilariga qarab, sinflarga taqsimlash. Tasniflashni amalga oshirish uchun materialni tahlil qila olish, uning alohida elementlarini bir-biriga mos qo‘yish, ulardagi umumiy belgilarni topish, shu asosda umumlashtirishni amalga oshirish, predmetlarni aniqlangan umumiy belgilariga qarab guruhlarga taqsimlash zarur. Shunday qilib, tasniflashni amalga oshirish taqqoslash va umumlashtirish usullaridan foydalanishni nazarda tutadi “Tizimlashtirish” usuliga o‘rgatish. Tizimlashtirish –obyektlarni ma’lum bir tartibda joylashtirish, ular o‘rtasida aniq bir ketma-ketlikni o‘rnatish yoki bir tizimga keltirish. Bola tizimlashtirish usullariga ega bo‘lishi uchun, eng avvalo obyektlarning turli belgilarini ajrata olishi, hamda bu belgilarga turli obyektlarni mos qo‘ya olishi kerak. 20 Boshqacha aytganimizda u elementar taqqoslash amallarini bajara olishi lozim. Olti-yetti yoshlardagi bolalarda tizimlashtirishni shakllantirish uchun ularda quyidagi zaruriy ko‘nikmalar bo‘lishi lozim: Obyektni bitta belgi asosida va bir qatorda joylashish qonuniyatini topish. Bu ko‘nikmani rivojlantirish uchun odatda tartiblangan obyektga yana bitta obyektni qo‘shish zarurati haqidagi masalalardan foydalaniladi, lekin qo‘shilgan obyekt qolganlarining joylashish qonuniyatini buzmasligi lozim. Bunday masalani yechish faqatgina shunday qonuniyatni topgandagina amalga oshiriladi. Tasodifiy holda joylashgan obyektlarni qatorlarga tartiblashtirish. Bunday hollarda nisbatan murakkab masalalardan foydalaniladi. Ularda obyektlar betartib holda taqdim etiladi. Bunday topshiriqlar ikki ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Birinchi ko‘rinishdagisida obyektni tartiblashtirish lozim bo‘lgan belgini mustaqil topish ko‘nikmasini rivojlantirish nazarda tutiladi. Bu yerda bolani obyektlarni tahlil qilishi asosida ularning har biriga tegishli bo‘lgan (lekin obyektdan obyektga o‘zgaradigan) muhim belgisini topishga o‘rgatish[2,B.58]. Ikkinchi ko‘rinishdagi topshiriq abstrakt belgilardan foydalana olish ko‘nikmasini rivojlantirishga yo‘naltirilgan. Bunday belgilar u yoki bu ko‘rinishdagi shaxsiy xususiyatlarni ifodalanganligi va harakatlarni bajarilish sifati bo‘lishi mumkin (har bir bola oldingisiga nisbatan tartib-intizomliligi) va boshqalar. Ular verbal (so‘zlarda) taqdim qilinishi lozim, chunki bola qandaydir tashqi tayanch imkoniyatdan foydalanishga ega bo‘lmasligi kerak. Obyektlarni tartiblanishini u to‘lig‘icha ongida bajarishi lozim. Bunday topshiriqlar nafaqat mantiqiy tafakkurni rivojlantirish uchun, balki ongida bajarishni rivojlantirish va tezkor xotira uchun ham juda foydalidir [2, B.63]. “Ma’noni bog‘lash” usuliga o‘rgatish. Bola predmetlarni tashqi belgilariga ko‘ra bir-biriga bog‘lashga, taqqoslashga o‘rgatilganidan so‘ng, masalan, shakliga, rangiga, kattaligiga ko‘ra, shundan keyin intellektual jihatdan murakkabroq amallarga – predmetlarni ma’nosiga ko‘ra bir-biriga bog‘lashga o‘rgatishga o‘tish mumkin. 21 Predmetlarni ma’nosiga ko‘ra bir-biriga bog‘lash – ular o‘rtasidagi qandaydir bog‘lanishlarni topish, agar bu bog‘lanishlar predmetlarning va hodisalarning muhim belgilari va xossalariga asoslangan bo‘lsa. Lekin, ikkinchi darajali, unchalik e’tiborli bo‘lmagan xossa va belgilarga ham tayanishni ham bilish muhimdir. Bu bog‘lanishlar topish uchun predmetlarni ularning funksiyalariga, nimaga mo‘ljallanganligiga, boshqa ichki xossa va belgilariga e’tiborni qaratib, o‘zaro taqqoslash kerak bo‘ladi. Taqqoslanadigan predmetlar munosobatlarning turli ko‘rinishlariga qarab bog‘langan bo‘lishi mumkin. Masalan, bu “qismi-yaxlitligi” (g‘ildirak-mashina) ko‘rinishdagi bog‘lanishlarga, predmet va hodisalarning qarama-qarshiligiga (tuz-shakar, kun-tun va boshqalar), predmet funksiyalarining o‘xshashligi va qarama-qarshiligiga (ruchka-qalam, qalam-o‘chirg‘ich) va boshqa ko‘rinishdagi munosobatlar ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. “Ma’noni bog‘lash” usuliga o‘rgatish – bu bog‘lanishlarni tezlik bilan topishga o‘rgatishdir. Uning ta’limi quyidagi tartibda olib borilishi lozim: 1.Ikkita ko‘rgazmali taqdim etilayotgan predmetlarni ma’noni jihatdan bog‘lash (rasm-rasm). 2. Ko‘rgazmali taqdim qilinayotgan predmetni, so‘z orqali berilayotgan predmet bilan mos qo‘yish (rasm-so‘z). 3. “So‘z-so‘z” ko‘rinishida taqdim qilinayotgan predmet va hodislarni ma’nosiga ko‘ra moslashtirish. So‘z orqali qandaydir predmet, uning alohida xossalari, tabiat hodisalari va boshqa ko‘plab predmetlar belgilanishi mumkin. eng muhimi bu belgilar va tushunchalar (so‘zlar) bola uchun tanish bo‘lishi muhimdir. 2.2 Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar tafakkurining o‘ziga xosligi Bolaning ruhiy sog‘lomligining o‘ziga xosligi - uning bilimga nisbatan faolligidir. Bola qiziquvchanligi doimo o‘rab turgan atrofimizdagi olamni va dunyo 22 tuzilishini bilishga yo‘naltirilgandir. Bola o‘ynab turib, tajribasida sabab-oqibat va ular o‘rtasidagi bog‘liqliklarni aniqlashga harakat qiladi. Masalan. uning o‘zi qanday predmetlar cho‘kishini, qanday predmetlar suzishini fahmlashi mumkin. Bolaning aqliy munosobatlari qanchalik faol bo‘lsa, u shunchalik ko‘p savollar beradi va bu savollar turlicha bo‘lib boradi. Bola dunyodagi barcha narsalar bilan qiziqishi mumkin: okeanning chuqurligi qancha? Hayvonlar qanday nafas oladi? Nima uchun tog‘larning tepasida qor saqlanadiyu pastda erib ketadi? Bola har doim bilishga intiladi, bilimlarni o‘zlashtirish esa ko‘p sondagi “nimaga?”, “qanday, “qanday qilib”, “nima uchun” kabi savollarga javob olishi orqali amalga oshadi. U o‘zida bor bilimlaridan foydalanishga majbur holda, holatni tasavvur qiladi va savolga javob topish uchun mumkin bo‘lgan yo‘lni topishga harakat qiladi. Bola haqiqiy holatni tasavvur qilib, o‘z xayolida unda harakatlanadi. Ichki obrazli harakatlar natijasida masalani yechimini amalga oshish tafakkuri ko‘rgazmali-obrazli deb ataladi. Obrazli tafakkur – kichik maktab yoshida tafakkurning asosiy ko‘rinishidir. Albatta, boshlang‘ich ta’lim yoshida bola mantiqiy fikrlaydi, lekin bu yoshda ular ko‘pincha ko‘rgazmalilikka tayanadilar. Psixologlar tomonidan tafakkur ikkita turi o‘rganilgan – empirik va nazariy. Nazariy tafakkur quyidagilar bilan tavsiflanadi: - refleksiya, ya’ni bola tomonidan o‘z harakatlari va ularni masala shartlariga mos kelishini anglanishi; - masala mazmunini umumiy yechimni topish maqsadida tahlil qilinishi, so‘ngra boshqa shunga o‘xshash masalalar sinfiga tadbiq etish uchun o‘tkazilishi; - ularni rejalashtirish va ongda bajarish uchun ichki harakat rejasini tuzish[3, B.72]. Tadqiqotlar natijasida aniqlanganki, maktabda ta’lim olish jarayonida bolaning bilim olishi boshqa ko‘rinishdagi tafakkur natijasida amalga oshishi mumkin va u empirika nomini olgan. Empirik tafakkur asosida bilimlarni o‘zlashtirish, atrof-olamdagi predmet va hodisalarning tashqi o‘xshashliklarini taqqoslash, umumiy belgilari aniqlash natijasida amalga oshiriladi. 23 O‘quvchilarda empirik va nazariy tafakkurning o‘ziga xosligi qanday nomoyon bo‘ladi, qanday aniqlanadi, kichik maktab yoshidagi bolalarda tafakkurning rivojlanishi qaysi yo‘ldan boradi? Masalan, boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtiriladigan muhim matematik amallar qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish amallari hisoblanadi. Bu amallar o‘zlashtirilganligidan so‘ng, ularni mustahkamlanganligi odatda ko‘p sondagi bir xil ko‘rinishdagi matematik masalalarni yechish orqali tekshiriladi. Nazariy tafakkurning shakllanganligini aniqlash uchun ikki qismdan iborat bo‘lgan tajriba-sinov holati tuziladi. Birinchi qismda o‘quvchilarga ketma-ket bir nechta masalalar taklif etiladi, ular shunday tanlanganki, bir xillari ifodalanishiga ko‘ra, ikkinchi xillari javoblariga ko‘ra o‘xshashdir, lekin ularning matematik yechilish usullari turlicha bo‘lishi mumkin. 1-masala. Daraxtga uchta qush kelib qo‘ndi. Ularga yana bitta qush kelib qo‘shildi. Daraxtda nechta qush qo‘nib turibdi? 2-masala. Daraxtda 17 ta qush qo‘nib turibdi. 13 ta qush uchib ketdi. Daraxtda nechta qush qoldi? 3-masala. 18 ta qush 3ta teng to‘daga bo‘lindi. Har bir to‘dada nechtadan qush bor? 4-masala. Bolaga 7 ta olma va 2ta nok berishdi. Bolaga nechta meva berishdi? (Yechish usuli birinchi masala bilan umumiy). Taqdim qilingan masalalar muvaffaqiyatli yechilgandan so‘ng, o‘quvchilarga ularni tasniflash (gruppalash) taklif etiladi. Berilgan masalalarni yechishda o‘quvchi qanday belgilarga qarab mo‘ljal olganligiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, bu yerda ikkita asosiy tasniflash varianti bo‘lishi mumkin: o‘quvchining masalani muhim bo‘lmagan, tashqi belgilariga qarab mo‘ljalni olganligi (empirik yondashuv) va o‘quvchining masalaning muhim belgilariga, amallarning matematik usullariga qarab mo‘ljalni olishi (nazariy yondashuv). 24 O‘quvchining keyingi variantni tanlashi, masalani yechish davomida u nafaqat oxirgi natijani oldi, balki mos ko‘rinishdagi masalalar to‘plami uchun umumiy usulni ham ajratdi. Yechilgan masalalarni tasniflash chog‘ida bolalar turlicha yondashdilar: masalalarni javobiga, bayon qilinish shakliga hamda yechilish usuliga qarab gruhlarga ajratishdi. Nazariya jihatidan umumlashtirish tahlilining o‘ziga xosligi o‘quvchilar tomonidan murakkablik darajasi o‘sib borish tartibidagi bir xil tipli masalalarni yechish davomida aniqlanishi mumkin. Lekin, bunday masalalarni yechilish tasnifiga qarab, o‘quvchilarda nazariy tahlilning bor yoki yo‘qligi haqida mulohoza yuritish mumkin. Masalan, quyidagi topshiriq beriladi: har bir taqdim etilayotgan qatorda sonlar ketma-ketligini buzmasdan, ular orasiga arifmetik amallarni (qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish) va qavslarni shunday joylashtiringki, bu amallar natijasida har bir qatorda bir soni hosil bo‘lsin: 1) 123 = 1 2) 1234 = 1 3) 12345 = 1 4) 123456 = 1 5) 1234567 = 1 6) 12345678 = 1 va boshqalar. Agar o‘quvchi har bir masalani o‘zi uchun yangi masaladek, ulardagi tuzilish umumiy prinsipini ajratmasdan yechadigan bo‘lsa, u holda bola tashqi, muhim bo‘lmagan belgilarga e’tibor qaratganidan darak beradi. Bu holda yechish xatolar va ularni tekshirib ko‘rish metodi orqali olib borilayoganligini bildiradi. Agar bola bir yoki ikkita masalani yechish davomida uning umumiy yechish prinsipini kashf etadigan bo‘lsa, demak u daslabki masalalarni yechishni tahlil qilgan va boshqalarini yechishda ulardan chiqargan xulosa hamda shartlariga tayangan bo‘ladi. Bu topshiriqlar arifmetik amllardan tizimsiz foydalanish asosida, empirik 25 ravishda bajarilishi mumkin: (1 + 2) : 3 = 1; 1×2 + 3 – 4 = 1; (1 + 2) × 3 : (4 + 5) = 1; 1 + 2 + 3 – 4 + 5 – 6 = 1 va boshqalar. Xuddi shuningdek 1, 3, 5, 7... (toq) masalalar o‘ziga xos yechimga egadir: ( 1 + 2) : 3 = 1; ((1 + 2) : 3 + 4) : 5 = 1; (((1+2) : 3+4) :5 + 6) : 7 = 1 va boshqalar. 2, 4, 6, 8… (juft) masalalar quyidagicha yechiladi: 1 – 2 + 3 – 4 = 1; (1 × 2 + 3 – 4 + 5) : 6 = 1; ((1 × 2 + 3 – 4 + 5) : 6 + 7) : 8 = 1 va boshqalar. Ko‘pchilik psixolog va pedagoglarning tadqiqotlari shuni ko‘rsatdiki, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari matematika, ona tili va boshqa o‘quv predmetlarining nazariy materiallarini ma’lum bir shartlar asosida (o‘rganilishi lozim bo‘lgan masalalarini qo‘yilishi va ularni tadim etilayotgan usullar yordamida yechilishi)muvaffaqiyatli o‘zlashtirishlari mumkin. “Tanish maqol” mashqi O‘quvchilarga shifrlangan maqollar taklif etiladi: unda har bir maqol ikkita qismga ajratilgan, ularning har birining o‘z kaliti mavjud. O‘quvchilar maqolni to‘liq aniqlab, shifrini ochishlari kerak bo‘ladi. Doskada kalit yozilgan. Kalit: 0 – bir kes... 1 – nima eksang... 2 –sanaydilar... 3 – oltin hisoblanavermaydi... 4 – temirni ... 5 – jo‘jani kuzda... 6 – issig‘ida bos... 7 – shuni o‘rasan... 8 – hamma yaltragan narsa... 9 – yetti o‘lchab... 26 O‘qituvchi. Yana bir marta sizlar bilan biz shifrlarni ochishga harakat qilamiz. Dastlab siz bu yerda qanday maqollar shifrlanganligini bilishingiz. Har bir maqol ikki qismdan iborat, shu sababli ikkita raqam bilan shifrlangan bo‘lishi kerak. Maqolni ikki xonali son ko‘rinishida shifrlang. Bu raqamlarni daftaringizga yozing. Bu topshiriqni bajarishingiz uchun sizlarga uch minut vaqt ajratiladi. O‘quvchilar topshiriqni bajarishadi, so‘ngra javoblar muhokoma qilinadi. Albatta maqollarning ma’nosiga to‘xtalib o‘tish lozim, ularni birgalikda tushuntirish kerak. O‘qituvchi bu sonlarni eslab qolish kerakligini aytadi. To‘g‘ri javoblar: 17, 46, 52, 83, 90. Darsning so‘ngida o‘qituvchi bolalardan dastlab ikki xonali sonni, so‘ngra shifrlangan maqolni eslashlarini so‘raydi. “Antiqa misollar” mashqi. Bu mashqda ham bundan oldingi jadval-kalitdan foydalaniladi. U doskada yozilgan bo‘lishi kerak. Bolalar noodatiy holda yozilgan misollarni yechishadi. Nima eksang+issig‘ida bos = ? Yetti o‘lchab : oltin hisoblanavermaydi = ? Temirni issig‘ida x nima eksang = ? 10: jo‘jani kuzda = ? Temirni issig‘ida bos – Hamma yaltiragan narsa oltin hisoblanavermaydi = ? Yetti o‘lchab bir kes – jo‘jani kuzda sanaydilar = ? O‘qituvchi. Siz shifrlangan misollarni yechishingiz kerak. Dastlab uni kalit yordamida shifrini ochib, so‘ngra yeching. Javoblarni daftarlaringiz yozing. Bolalar topshiriqni bajarishib, javoblarni tekshirishadi. O‘qituvchi javoblarni eslab qolishlarini so‘raydi. Shu darsning oxirida yoki kelgusi darsda ular to‘g‘ri javobni eslashadi. “Asosiy belgi” mashqi. Bolalarga doskada yozilgan o‘nta so‘zdan belgi-so‘zni tanlash taklif qilinadi. O‘qituvchi. doskada turli o‘nta so‘z yozilgan. Ularni o‘qing va har biriga to‘g‘ri keladigan belgi-so‘zni tanlang. Belgi-so‘z predmetning xossasini aniqlaydi 27 va qanday? - degan savolga javob beradi. Masalan, qum sariq, issiq, mayda va boshqa bo‘lishi mumkin. sizningcha eng yaqin bo‘lgan belgi-so‘zni tanlang va uni chiziq tagiga yozing. Daftarga yozish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: so‘zlar juftligi kasr shaklda yozilib – tepada o‘qituvchi tomonidan taklif etilgan so‘zlar, pastda – o‘quvchi tomonidan taklif etilayotgan so‘zlar. O‘qituvchi bitta misolni muhokoma qiladi. O‘quvchilar topshiriqni bajarishadi. So‘ngra o‘quvchilar yozgan so‘zlar muhokoma qilinadi. Sinf bilan birgalikda belgi-so‘zlar to‘g‘ri tanlanganmi yoki yo‘qligi muhokoma qilinadi. O‘qituvchi o‘quvchilarga bu so‘zlarni va ularga tanlangan belgi-so‘zlarni eslab qolish haqidagi topshiriqni beradi. Keyingi darsda o‘qituvchi so‘zlarni juft-jufti bilan va ularga tanlangan belgilarni eslashni, ularni daftarga yozishni, so‘ngra oldingi darsda yozgan yozuvlari bilan solishtirishni so‘raydi. “Uchinchi so‘z” mashqi. O‘qituvchi bir-biri bilan ma’no jihatida bog‘liq olti juft so‘zni o‘qiydi. Har bir juftlikka ma’no jihatidan mos uchinchi so‘zni tanlash va uni daftarga yozish kerak. XULOSA Tadqiqotimiz natijasida quyidagi xulosalarga keldik. 1. Boshlang‘ich ta’lim davomida o‘quvchida nazariy tafakkur rivojlanadi, u yangi bilimlarga, ko‘nikmalarga ega bo‘ladi – o‘zining keyingi ta’limi uchun zaruriy baza yaratadi. Lekin o‘quv faoliyati bu bilan nihoyasiga yetmaydi: kichik maktab yoshidagi o‘quvchining bevosita rivojlanishi uning tavsifi va 28 natijaviyligiga bog‘liq. Bolaning muvaffaqiyatli ta’limi, unga nisbatan kattalarning va tengdoshlarining munosobatiga bog‘liq. Unda ana shular asosida o‘z-o‘zini aniq baholash shakllanadi. 2. O‘yin shaxs shakllanishida yangi sifatlarni, undagi muhim jihatlarni aniqlaydi; aynan o‘yinda bolalar o‘zini tuta olish normalarini o‘zlashtiradi, u o‘qishga o‘rgatadi, tarbiyalaydi. O‘quv jarayonida o‘yindan foydalanishning quyidagi maqsadlarini ajratib ko‘rsatish mumkin: aniq ko‘nikmalar shakllanadi; aniq nutq ko‘nikmalari shakllanadi; muomola qilishga o‘rganadi; zaruriy qobiliyatlar va ruhiy funksiyalar rivojlanadi va boshqalar. O‘yin faoliyati diqqatni, xotirani, tafakkurni, tasavvurni, barcha bilish jarayonlarni rivojlanishiga ta’sir qiladi. Shu bilan birga ta’kidlashimiz joizki, ta’limning vositasi sifatida o‘yinning samaradorligi quyidagi qator talablarga amal qilinishiga bog‘liq: o‘quvchilar harakat va tasavvur qiladigan holatni, rejani mavjudligiga; bolalar tomonidan o‘yin natijasini, o‘yin qoidasini albatta anglanilishi. O‘yin – jamoaviy birgalikda amalga oshiriladigan jarayon. Bu barcha ta’limdagi vazifalarni oshirishdagi asosiy usul, shu sababdan: bola ilgari bilmagan va o‘yin davomida o‘zlashtiradigan bilimi uchun qanday ko‘nikma va malaka talab qilinishini aniq bilishi hamda o‘yin o‘quvchini tafakkur qilishga majbur etishi lozim. Shunday qilib, o‘yin ta’lim berish vositasi bo‘lib, u ta’lim oluvchilarning tafakkur faoliyatini faollashtiradi, o‘quv jarayonini qiziqarli va hayojonli qiladi, tilni shakllanishiga kuchli turtki beradi. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.-T.: O’zbekiston, 2012 y.-46b. 2. O‘zbekiston Respublikasining «Ta'lim to‘g'risida»gi Qonuni. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: 1998. B. 20-29. 3. Kadrlar tayyorlash Мilliy dasturi. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: Sharq, 1998. B. 31-61. 29 4. Ahmedova M., Abdurahmonova N., Jumayev M. Matematika 1-sinf uchun darslik. “ Turon - Iqbol ” 2014. 5. Abdurahmonova N., O’rinboyeva L. Matematika 2 -sinf uchun darslik. “ Yangiyo’l Poligraf Servis ”. 2014у 6. Burxonov Sh., Xudoyorov U. Matematika 3-sinf. “Sharq” nashriyoti. 2014. 206-b. 7. Bikbayeva N.U., Yangibayeva E., Girfanova K.M. Matematika 4-sinf. “O‘qituvchi” nashriyoti. 2013, 206-bet. 8. Гурова Л.Л. Психология мышления. – М.: ПЕР СЭ, 2005. – С. 47. 9. Гуткина Н.И. Психологическая подготовка детей к школе в группе развития // Активные методы в работе школьного психолога. М., 1990. – С. 58. 10. Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения: Опыт теоретического и экспериментального психологического исследования. – М.: Педагогика, 1986. – С. 72. 11. Дьяченко О.М., Веракса Н.Е. Что на свете не бывает? – М.: Знание, 1994. – С 12. Лук А.Н. Мышление и творчество. – М.: Политиздат, 1976. – С. 39. 13. Мухина В.С. Возрастная психология. – М.: Академия, 2000. – С. 210. 14. Хрестоматия по возрастной психологии: Учебное пособие для студентов / Сост. Л.М. Семенюк; Гл. ред. Д.И. Фельдштейн. – М.: МОДЭК, 1998. – С. 210. 30

BOSHLANG’ICH SINFLARDA DIKTANT VA UNI O’RGANISH YO’LLARI MUNDARIJA: KIRISH……………………………………………………...……………………..3 ASOSIY QISM I BOB DIDAKTIK O‘YINLAR ………………………………………..……….11 1.1 BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA QO’LLANILADIGAN METODLAR…………………………………………….11 1.2 DIDAKTIK O‘YINLARNING TURLARI VA O‘TKAZISH YO‘LLARI …………………………………………………………………..……17 II BOB BOLALAR TAFAKKURINING O‘ZIGA XOSLIGI ………………..22 2.1 ONA TILI DARSLARIDA TA’LIMIY O‘YINLAR VOSITASIDA O‘QUVCHILAR NUTQINI BOYITISH USULLARI …………………….…….22 2.2 BOSHLANG‘ICH SINFLARDA O‘QUVCHILAR TAFAKKURINING O‘ZIGA XOSLIGI ………………………………………………………………..28 XULOSA…………………………………………………………………...…….29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………..………30 1

K irish Kurs ishining dolzarbligi : “Ta’lim to’g’risida”gi Qonunda ta’limning ravnaqi, uning insonparvarligi, ta’lim va tarbiya tizimining uzluksizligi, ilmiyligi va dunyoviyligi, ta’limda umuminsoniy va ilmiy qadriyatlarning ustuvorligi, davlat ta’lim standari doirasida hammaning bilim olishi uchun imkoniyat yaratilishi ta’kidlab ko’rsatilgan. Boshlang’ich sinf ona tili o’qitishning mazmuni jamiyat rivojlanishining hozirgi bosqichida davlatimizning maktab oldiga qo’ygan vazifasiga moslashgan. Bu vazifalar ko’p qirrali bo’lib, ularni bajarishda o’qituvchidan mas’uliyat va pedagogik mahorat talab etiladi. Bu vazifalarni bajarish jarayonida o’quvchilarni axloqiy, estetik, mehnat, ekologik jihatdan tarbiyalanib boriladi. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’quvchilarni imloviy savodxonligi oshiriladi, nutqi rivojlantiriladi. Shu bilan birga ona tili ta’limi oldida quyidagi vazifalar turadi: - o’quvchilarni ijodiy va mustaqil fikrlashga o’rgatish; - o’z fikrini og’zaki va yozma shaklda to’g’ri va ravon bayon etishga o’rgatish; - yozuv qoidalariga rioya qilgan holda yozma nutqini shakllantirish. Dars jarayonida o’quvchilar bo’g’inlardan so’zlar, so’zlardan gaplar, gaplardan matn tuzishga o’rganadilar. So’zlarni bog’lab gaplar tuzish, so’zlarni butunicha sidirg’a o’qishni o’rganadilar. O’quvchilarga o’qish va yozish birga olib boriladi. Boshlang’ich sinflar ona tili ta’limi 1-4-sinflarda tilning hamma tomonlari o’zaro bog’liq holda o’rganilishi hisobga olinib tuzilgan, har bir sinfda fonetika, leksika, grammatika va so’z yasalishi haqida elementar bilimlar beriladi. Fanning bunday qurilishi tilning barcha tomonlarini bir-biriga o’zaro ta’sir etadigan bir butun hodisa sifatida o’rganishni taqozo etadi. Tilni o’rganishga bunday yondashish ta’lim jarayonini o’quvchilar nutqini o’stirish vazifasini hal etishga yo’naltirish imkonini beradi. 2

Kurs ishining maqsadi : Dars jarayonida qo’yilgan vazifalarni hal etish uchun o’qituvchi turli xil metodlar, didaktik o’yinlardan keng foydalanadi. Didaktik o’yinlar ona tili ta’limi jarayonida o’quvchilarni o’qitish, tarbiyalash va kamol toptirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Didaktik o’yinlarni qo’llash jarayonida o’quvchilarda fikrlash jarayonlari- tahlil qilish, taqqoslash, xulosa chiqarish rivojlanadi va takomillashadi. Kurs ishining vazifasi : Ona tili dars jarayonida bu kabi didaktik o’yinlardan foydalanish ijobiy natija beradi. Darsning samaradorligini yanada oshiradi. Faqatgina o’qituvchi didaktik o’yinlardan o’z o’rnida va oqilona foydalanishi lozim. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida qo’llaniladigan metodlar. Ona tilini o’qitishda o’qituvchi bilan o’quvchining birgalikdagi faoliyatini tashkil etish shakllari, metodlari va usullari ta’lim tizimining takomillashuvi bilan bog’liq holda rivojlanib, yangilanib bormoqda. Kurs ishining metadologik asoslari : Boshlang’ich sinflarda suhbat metodining muammoli o’qitish mctodi sifatida qo’llanilishi ta’limda o’quvchilarni faollashtirishga katta ta’sir ko’rsatadi. Muammoli o’qitish metodiga amerikalik pedagog va psixolog Dyun 1894yilda asos solgan. Bu metodning maqsadi ilmiy tushunchalarni o’zlashtirishga yordam berishgina emas, balki o’quvchilarning bilish qobiliyatini ham rivojlantirish, ijodiy qobiliyatlarini o’stirish hamdir. Bunda suhbat davomida o’qituvchining topshirig’i bilan o’quvchining oldiga biror muammo qo’yiladi va darsda muammoli vaziyat yaratiladi. I Bob Didaktik o‘yinlar 1.1 Boshlang’ich sinf ona tili darslarida qo’llaniladigan metodlar. 3

Dars jarayonida qo’yilgan vazifalarni hal etish uchun o’qituvchi turli xil metodlar, didaktik o’yinlardan keng foydalanadi. Didaktik o’yinlar ona tili ta’limi jarayonida o’quvchilarni o’qitish, tarbiyalash va kamol toptirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Didaktik o’yinlarni qo’llash jarayonida o’quvchilarda fikrlash jarayonlari- tahlil qilish, taqqoslash, xulosa chiqarish rivojlanadi va takomillashadi. Ona tili darslarida qo’llaniladigan “So’zdan marjon tizing” didaktik o’yini bilan tanishamiz. Bu o’yinda o’qituvchi o’quvchilarga so’zlarning aralash to’plamini tavsiya etadi va uyadosh so’zlarni alohida, ya’ni marjon tizgandek yozishni aytadi. O’quvchilar yozishadi va navbat bilan o’qishadi. Qaysi o’quvchi tez harakat qilib, marjonni xatosiz tizib chiqsa, o’yin g’olibi bo’ladi. [1] So’z turkumlarini o’rganishga oid: Ot so’z turkumiga oid so’zlar: olma, ot, daraxt, gul, mushuk, lola, in Son so’z turkumiga oid so’zlar: 5 ta, uchala, oltinchi, o’nta Fe’l so’z turkumiga oid so’zlar: yozdi, kesdi, dedi, o’qidi, bordi. Sifat so’z turkumiga oid so’zlar: yashil, shirin, katta, qora, baland. So’z turkumlarining so’roqlarini o’rganishga oid: Ot so’z turkumi so’roqlari: Kim? Nima? Kimlar? Nimalar? Son so’z turkumining so’roqlari: Nechta? Qancha? Nechanchi? Fe’l so’z turkumining so’roqlari: Nima qildi? Nima qilyapti? Sifat so’z turkumiga oid so’zlar: Qanday? Qanaqa? ”Keyingi bo’g’inni top” didaktik o’yini. Ushbu didaktik o’yinni o’quvchilar guruhi yoki yakka o’quvchilar bilan o’tkazish mumkin. O’qituvchi tomonidan bosh bo’g’in beriladi, shu bo’g’in asosida yangi so’zlar topiladi. Kim tez va ko’p so’z topsa, o’sha guruh yoki o’quvchi g’olib sanaladi. Ushbu didaktik o’yinni klaster usulida ham tasvirlash mumkin: 4

Ona tili dars jarayonida bu kabi didaktik o’yinlardan foydalanish ijobiy natija beradi. Darsning samaradorligini yanada oshiradi. Faqatgina o’qituvchi didaktik o’yinlardan o’z o’rnida va oqilona foydalanishi lozim. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida qo’llaniladigan metodlar. Ona tilini o’qitishda o’qituvchi bilan o’quvchining birgalikdagi faoliyatini tashkil etish shakllari, metodlari va usullari ta’lim tizimining takomillashuvi bilan bog’liq holda rivojlanib, yangilanib bormoqda. 5

O'xshashlar

Ekologiya va inson. Atrof muhid tizimi, uni muhofaza qilish yo’llari
Korxonalarraqobatbardoshligini oshirishdamonopoliyagaqarshiboshqaruvmexaniziminitakomillashtirish yo’llari
MAKTABDA GEOGRAFIYA TA’LIMI VA UNI O‘QITISH
QURILISHDA BOSHQARUV SAMADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI
Boshlang‘ich sinflarda ertak va hikoya yozishga o‘rgatish usullari