logo

BOSHLANG’ICH SINFLARDA DIKTANT VA UNI O’RGANISH YO’LLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

179.5 KB
BOSHLANG’ICH SINFLARDA DIKTANT VA UNI O’RGANISH
YO’LLARI
MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………...……………………..3
ASOSIY QISM
I BOB  DIDAKTIK O‘YINLAR ………………………………………..……….11
1.1       BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA 
QO’LLANILADIGAN METODLAR…………………………………………….11
1.2   DIDAKTIK O‘YINLARNING TURLARI VA O‘TKAZISH 
YO‘LLARI …………………………………………………………………..……17
II BOB  BOLALAR TAFAKKURINING O‘ZIGA XOSLIGI ………………..22
2.1   ONA TILI DARSLARIDA TA’LIMIY O‘YINLAR VOSITASIDA 
O‘QUVCHILAR NUTQINI BOYITISH USULLARI …………………….…….22
2.2         BOSHLANG‘ICH SINFLARDA O‘QUVCHILAR TAFAKKURINING  
O‘ZIGA XOSLIGI ………………………………………………………………..28
XULOSA…………………………………………………………………...…….29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………..………30
1 K irish
Kurs   ishining   dolzarbligi :   “Ta’lim   to’g’risida”gi   Qonunda   ta’limning
ravnaqi,   uning   insonparvarligi,   ta’lim   va   tarbiya   tizimining   uzluksizligi,   ilmiyligi
va dunyoviyligi, ta’limda umuminsoniy va ilmiy qadriyatlarning ustuvorligi, davlat
ta’lim   standari   doirasida   hammaning   bilim   olishi   uchun   imkoniyat   yaratilishi
ta’kidlab ko’rsatilgan.
Boshlang’ich   sinf   ona   tili   o’qitishning   mazmuni   jamiyat   rivojlanishining
hozirgi  bosqichida  davlatimizning  maktab  oldiga  qo’ygan  vazifasiga   moslashgan.
Bu   vazifalar   ko’p   qirrali   bo’lib,   ularni   bajarishda   o’qituvchidan   mas’uliyat   va
pedagogik   mahorat   talab   etiladi.   Bu   vazifalarni   bajarish   jarayonida   o’quvchilarni
axloqiy, estetik, mehnat, ekologik jihatdan tarbiyalanib boriladi.
Boshlang’ich   sinf   ona   tili   darslarida   o’quvchilarni   imloviy   savodxonligi
oshiriladi,   nutqi   rivojlantiriladi.   Shu   bilan   birga   ona   tili   ta’limi   oldida   quyidagi
vazifalar turadi:
-                                           o’quvchilarni ijodiy va mustaqil fikrlashga o’rgatish;
-                                           o’z   fikrini   og’zaki   va   yozma   shaklda   to’g’ri   va   ravon   bayon
etishga o’rgatish;
-                                           yozuv   qoidalariga   rioya   qilgan   holda   yozma   nutqini
shakllantirish.
Dars   jarayonida   o’quvchilar   bo’g’inlardan   so’zlar,   so’zlardan   gaplar,
gaplardan   matn   tuzishga   o’rganadilar.   So’zlarni   bog’lab   gaplar   tuzish,   so’zlarni
butunicha sidirg’a o’qishni o’rganadilar. O’quvchilarga o’qish va yozish birga olib
boriladi.
Boshlang’ich   sinflar   ona   tili   ta’limi   1-4-sinflarda   tilning   hamma   tomonlari
o’zaro   bog’liq   holda   o’rganilishi   hisobga   olinib   tuzilgan,   har   bir   sinfda   fonetika,
leksika, grammatika va so’z yasalishi  haqida elementar bilimlar  beriladi. Fanning
bunday   qurilishi   tilning   barcha   tomonlarini   bir-biriga   o’zaro   ta’sir   etadigan   bir
butun   hodisa   sifatida   o’rganishni   taqozo   etadi.   Tilni   o’rganishga   bunday
yondashish   ta’lim   jarayonini   o’quvchilar   nutqini   o’stirish   vazifasini   hal   etishga
yo’naltirish imkonini beradi.
2 Kurs   ishining   maqsadi :   Dars   jarayonida   qo’yilgan   vazifalarni   hal   etish
uchun   o’qituvchi   turli   xil   metodlar,   didaktik   o’yinlardan   keng   foydalanadi.
Didaktik   o’yinlar   ona   tili   ta’limi   jarayonida   o’quvchilarni   o’qitish,   tarbiyalash   va
kamol   toptirishda   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Didaktik   o’yinlarni   qo’llash
jarayonida   o’quvchilarda   fikrlash   jarayonlari-   tahlil   qilish,   taqqoslash,   xulosa
chiqarish rivojlanadi va takomillashadi.
Kurs ishining vazifasi : Ona tili dars jarayonida bu kabi didaktik o’yinlardan
foydalanish   ijobiy   natija   beradi.   Darsning   samaradorligini   yanada   oshiradi.
Faqatgina   o’qituvchi   didaktik   o’yinlardan   o’z   o’rnida   va   oqilona   foydalanishi
lozim.   Boshlang’ich   sinf   ona   tili   darslarida   qo’llaniladigan   metodlar.   Ona   tilini
o’qitishda   o’qituvchi   bilan   o’quvchining   birgalikdagi   faoliyatini   tashkil   etish
shakllari, metodlari va usullari ta’lim tizimining takomillashuvi bilan bog’liq holda
rivojlanib, yangilanib bormoqda.
Kurs   ishining   metadologik   asoslari :   Boshlang’ich   sinflarda   suhbat
metodining   muammoli   o’qitish   mctodi   sifatida   qo’llanilishi   ta’limda
o’quvchilarni   faollashtirishga   katta   ta’sir   ko’rsatadi.   Muammoli   o’qitish
metodiga   amerikalik   pedagog   va   psixolog   Dyun   1894yilda   asos   solgan.   Bu
metodning maqsadi  ilmiy tushunchalarni  o’zlashtirishga yordam berishgina emas,
balki   o’quvchilarning   bilish   qobiliyatini   ham   rivojlantirish,   ijodiy   qobiliyatlarini
o’stirish   hamdir.   Bunda   suhbat   davomida   o’qituvchining   topshirig’i   bilan
o’quvchining   oldiga   biror   muammo   qo’yiladi   va   darsda   muammoli   vaziyat
yaratiladi.
I Bob  Didaktik o‘yinlar
1.1  Boshlang’ich sinf ona tili darslarida qo’llaniladigan metodlar.
3 Dars   jarayonida   qo’yilgan   vazifalarni   hal   etish   uchun   o’qituvchi   turli   xil
metodlar, didaktik o’yinlardan keng foydalanadi. Didaktik o’yinlar ona tili ta’limi
jarayonida   o’quvchilarni   o’qitish,   tarbiyalash   va   kamol   toptirishda   muhim
ahamiyat kasb etadi. Didaktik o’yinlarni qo’llash jarayonida o’quvchilarda fikrlash
jarayonlari- tahlil qilish, taqqoslash, xulosa chiqarish rivojlanadi va takomillashadi.
Ona tili darslarida qo’llaniladigan   “So’zdan marjon tizing”   didaktik o’yini
bilan   tanishamiz.   Bu   o’yinda   o’qituvchi   o’quvchilarga   so’zlarning   aralash
to’plamini   tavsiya   etadi   va   uyadosh   so’zlarni   alohida,   ya’ni   marjon   tizgandek
yozishni   aytadi. O’quvchilar  yozishadi   va navbat   bilan o’qishadi.  Qaysi  o’quvchi
tez harakat qilib, marjonni xatosiz tizib chiqsa, o’yin g’olibi bo’ladi.   [1]
So’z turkumlarini o’rganishga oid:
Ot so’z turkumiga oid so’zlar: olma, ot, daraxt, gul, mushuk, lola, in
Son so’z turkumiga oid so’zlar: 5 ta, uchala, oltinchi, o’nta
Fe’l so’z turkumiga oid so’zlar: yozdi, kesdi, dedi, o’qidi, bordi.
Sifat so’z turkumiga oid so’zlar: yashil, shirin, katta, qora, baland.
So’z turkumlarining so’roqlarini o’rganishga oid:
Ot so’z turkumi so’roqlari: Kim? Nima? Kimlar? Nimalar?
Son so’z turkumining so’roqlari: Nechta? Qancha? Nechanchi?
Fe’l so’z turkumining so’roqlari: Nima qildi? Nima qilyapti?
Sifat so’z turkumiga oid so’zlar: Qanday? Qanaqa?
”Keyingi bo’g’inni top” didaktik o’yini.
Ushbu   didaktik   o’yinni   o’quvchilar   guruhi   yoki   yakka   o’quvchilar   bilan
o’tkazish   mumkin.   O’qituvchi   tomonidan   bosh   bo’g’in   beriladi,   shu   bo’g’in
asosida   yangi   so’zlar   topiladi.   Kim   tez   va   ko’p   so’z   topsa,   o’sha   guruh   yoki
o’quvchi   g’olib   sanaladi.   Ushbu   didaktik   o’yinni   klaster   usulida   ham   tasvirlash
mumkin:
 
4  
Ona   tili   dars   jarayonida   bu   kabi   didaktik   o’yinlardan   foydalanish   ijobiy
natija   beradi.   Darsning   samaradorligini   yanada   oshiradi.   Faqatgina   o’qituvchi
didaktik o’yinlardan o’z o’rnida va oqilona foydalanishi  lozim.   Boshlang’ich sinf
ona   tili   darslarida   qo’llaniladigan   metodlar.   Ona   tilini   o’qitishda   o’qituvchi   bilan
o’quvchining   birgalikdagi   faoliyatini   tashkil   etish   shakllari,   metodlari   va   usullari
ta’lim   tizimining   takomillashuvi   bilan   bog’liq   holda   rivojlanib,   yangilanib
bormoqda.
5 XX   asrning   oxirgi   yillariga   qadar   o’qitish   metodlari   sifatida   tushuntirishbayon
metodi,   suhbat   metodi,   analizsintez   metodi,   mustaqil   ish   metodi,   induktiv   va
deduktiv   metodlar   ona   tili   ta’limi   darslarini   tashkil   etishda   ko’proq   qo’llanilib
kelindi.
Bayon   qilish   metodi   ona   tili   darslarida   qo’llangan   asosiy   metodlardan   biri
bo’lgan.  Bunda  o’qituvchi   bayon  qilishdan  oldin  o’quvchilarning  o’rganilayotgan
mavzu   yuzasidan   bilimlarini   aniqlab   olgan.   Bu   o’quvchilarni   o’qituvchi   bayonini
kuzatib,   tinglab   borishga,   faol   bo’lishga   undagan.   O’qituvchining   bayoni,   ya’ni
bayon   qilish   metodida   grammatik   mavzuning   xususiyatidan   kelib   chiqib,
o’qituvchi   ma’lumotlarni   o’z   so’zlari   bilan   bayon   qilib   bergan.   Bunda   o’qituvchi
zimmasiga o’rganilayotgan grammatik mavzuning muhim o’rinlarini aniq, lo’nda,
misollar   tahlili   bilan   izchil   bayon   qilib   berish   vazifasi   yuklangan.   Boshlang’ich
sinflarda bayon qilish metodi o’quvchilarning yoshi va eslab qolish holatidan keiib
chiqqan   holda   3—5   daqiqaga   mo’ljallangan,   Bayon   qilish   metodini   qo’llash
holatlari hozir ham uchraydi.
Suhbat   metodi   boshlang’ich   sinflarda   ona   tilini   o’qitishda   keng
qo’llaniladigan va shu bosqich o’quvchilari tabiatiga mos metod sanaladi. Suhbat
metodi   savoljavob   metodi   deb   ham   yuritilgan.   Suhbat   metodi   o’qituvchidan
mavzuning xususiyatini  o’zida aks ettirgan o’quv materialini  topishni, grammatik
mavzuning   muhim   belgilarini   aniqlash,   ularning   o’xshash   va   farqli   jihatlarini
ajratish,   o’xshash   va   farqli   jihatlariga   qarab   guruhlash,   umumlashtirishga,   xulosa
chiqarishga   yo’naltirilgan   savollar   tuzishni,   ularni   o’quvchilarga   izchil   berib
borishni talab etadi.
Boshlang’ich   sinflarda   suhbat   metodining   muammoli   o’qitish
mctodi   sifatida   qo’llanilishi   ta’limda   o’quvchilarni   faollashtirishga   katta   ta’sir
ko’rsatadi.   Muammoli   o’qitish   metodiga   amerikalik   pedagog   va   psixolog   Dyun
1894yilda asos solgan. Bu metodning maqsadi ilmiy tushunchalarni o’zlashtirishga
6 yordam   berishgina   emas,   balki   o’quvchilarning   bilish   qobiliyatini   ham
rivojlantirish,   ijodiy   qobiliyatlarini   o’stirish   hamdir.   Bunda   suhbat   davomida
o’qituvchining   topshirig’i   bilan   o’quvchining   oldiga   biror   muammo   qo’yiladi   va
darsda   muammoli   vaziyat   yaratiladi.   Bu   muammoni   o’quvchi   oldin   egallagan
bilimlari   asosida   hal   etadi.   Boshlang’ich   sinf   o’quvchilarining   hayotiy   tajribalari
kamligi   sababli   o’qituvchi   muammoni   hal   qilishga   yordamlashuvchi   savollar
beradi.   Muammoni   o’quvchi   hal   qila   olrnasa,   uni   o’qituvchining   hal   qilishiga
to’g’ri   keladi.   Shuning   uchun   boshlang’ich   sinfda   muammoli   o’qitish
metodi   yarim izlanishli muammoli metod   deb ham yuritiladi. Masalan, muammoli
o’qitish   metodini   leksiksemantik   va   grammatik/nashqlarni   tashkil   etishda   ham
qo’llash   mumkin.   Bu   metoddan   1smfdan   boshiab   foydalanish   mumkin.   Bu
metod   ,,Tovush   va   harf’   mavzusini   o’rganayotganda   tovushning   so’z   ma’nosini
farqlashdagi vazifasini tushuntirishda, ,,So’z ma’nosi», ,,Nutq va gap» mavzularini
o’rganishda ham qo’llanadi. Masalan, ,,So’z ma’nosi» mavzusini o’rganish uchun
xattaxtaga   turli   ma’nodagi,   ya’ni   turli   so’z   turkumiga   kiradigan   so’zlar   aralash
holda yozib qo’yiladi.
So’dar:   kitob,   qurdi,   shifokor,   sakkiz,   qizil,   qalam,   o’qidi,   yashil,   binokor,
o’nta, o’qituvchi, sakkiz.
O’quvchilar bilan quyidagicha savoljavob tashkil qilinadi:   So’zlarni o’qing.
— Birinchi so’z nimani bildiryapti? Narsanimi, Shaxsnimi?
— Bu so’zga qanday so’roq beramiz?
— Ikkinchi so’z harakatni bildiryaptimi yoki narsanimi?
— Bu so’zga qaysi so’roqni beramiz?
— Qaysi so’zlar sanoqni bildiryapti?
7 — Bu so’zlarga qaysi so’roqni beramiz?
— Qaysi so’zlar rangni bildiryapti?
— Bu so’zga qaysi so’roqni beramiz?
So’zlar ichidan Shaxsni (kasb egasini) bildirayotgan so’zlarni topib, bir
ustun qilib yozing.
— Ikkinchi ustunga narsani bildirgan so’zlarni topib yozing.
— Uchinchi ustunga harakatni bildirgan so’zlarni topib yozing va hokazo.
O’quvchilar   topshiriqni   o’qituvchi   yordamida   bajarib   bo’lgach,   muammoli   savol
o’rtaga tashlanadi:
Yuqoridagi so’zlar nimasiga ko’ra farqlanyapti? o’quvchilar      ,,ma’nosiga      ko’ra»      
degan      fikrni      ayta      olmasalar, o’qituvchi bu muammoni hal qiladi:
Bu   so’zlar   ma’nosiga   ko’ra   va   so’roqlariga   ko’ra   farq   qiladi.   o’ylang,   so’zlarni
qaysi xususiyatlariga ko’ra guruhlarga ajratamiz? So’zlarni nechta guruhga ajratish
mumkin?   Savol-javoblardan   ko’rinib   turibdiki,   o’quvchilar   bilan   suhbat
rivojlantirilib borilyapti va o’quvchilar suhbat davomida yangiyangi raa’lumotlarni
egallab   bormoqdalar.   3—4sinflarga   o’tganda   bunday   suhbatlar   oxirida
o’quvchilarning   o’zlari   xulosa   chiqaradilar.   Bunday   suhbatlarda   o’quvchilarning
yoshi,   saviyasidan   tashqari,   vaqt   ham   hisobga   olinadi.   Suhbat   uzoq   davom   etsa,
o’quvchilar   charchab   qoladilar,   o’zlashtirish   darajasi   ham   susayadi.   Boshlang’ich
sinf   ona   tili   darslarida   mustaqil   ish   metodi   asosan   o’rganilgan   mavzuni
mustahkanilash   qismida   mashqlar   ishlash   jarayonida   qo’llaniladi.   o’quvchilar
o’qituvchining   topshirig’i   bilan   mustaqil   ishlarni   og’zaki   yoki   yozma   shaklda
bajaradilar. Topshiriq qiyin va ko’p vaqtni olmasligi, o’quvchilar kuchi yetadigan
8 qilib,   muayyan   vaqt   ichida   bajarishga   mo’ljallangan   bo’lishi   kerak.   Mustaqil
ishlash   uchun   topshiriq   1sinfdan   boshlab   beriladi   va   u   astasekin
marakkablashtirilib   boriladi.   lsinfda   ,,Yozgan   so’zlaringizni   lug’atdan
tekshiring», ,,Rasmga qarab sabzavot nomlarini alifbo tartibida yozing», ,,Rasmni
kuzating.  Unda  tasvirlangan   narsalarni   aniqlang  va  ularning  nomini  yozing»  kabi
topshiriqlar   beriladi.   Masalan,   88mashqda   ,,O’lkamda   bahor»   mavzusida   sujetli
rasm   berilgan.   o’quvchilar   rasmni   kuzatib,   narsa   nomlarini   yozadilar.   Bunda   bir
o’quvchi   5   ta,   ikkinchi   o’quvchi   10   ta   va   hokazo   so’z   yozishi   mumkin.   Aslida
rasmda 30 tadan ortiq narsa tasvirlangan:   tog’, osmon, bulut, qor, terak, tol, o’rik,
ko’ylak, shim, tufli, mayka, lenta, soch, bosh, qir, dala, o’t, gul, qo’1, oyoq, quloq,
ko’z, burun, yui, og’iz, barmoq, bo’yin, qorin, yubka, jemper, daraxt   va hokazo. Bu
o’quvchilarning e’tibor bilan kuzatishga — kuzatuvchanlikka o’rgatadi.
Analiz-sintez   metodi   savod   o’rgatish   darslariga   rustuzem   maktablari   va
tatar   o’qituvchilarining   faoliyati   orqali   kirib   kelgan.   O,na   tili   ta’limi   jarayoniga
analiz   —   tahlil   grammatik   hodisaning   muhim   belgilarini   aniqlash   maqsadida,
o’rganilgan   grammatik   tushunchaning   yangi   qirralarini   ochish   va   mustahkarnlash
maqsadida   tatbiq   etiladi.   Fonetik,   leksik,   morfologik   va   sintaktik   tahlil   shu
metodning   amalda   namoyon   bo’lishidir.   Sintez   qismlarga   bo’lib   o’rganilgan
grammatik   materialni   yaxshilashdir.   Masalan,   ot,   sifat,   fe’l,   son   kabi   so’z
turkumlari o’rganilayotganda ularga oid so’zlar berilib, ular ishtirokida gap tuzish,
aralash   berilgan   so’zlardan   gap   tuzish,   aralash   berilgan   gaplarni   voqealar   rivoji
asosida   tartiblashtirib   matn   tuzish,   mazmunan   tahlil   qilingan   rasm   asosida
hikoyacha   tuzish   kabi   ishlarda   sintez   metodi   namoyon   bo’ladi.   Analizsintez
metodida ham o’quvchilarni faollashtirish o’qituvchining o’quvchilarga beradigan
savol va topshiriqlariga, ishni tashkil etish shakllariga bog’liq bo’ladi.
Induksiya   metodida   o’qwchilar   o’qituvchi   tavsiya   etgan   til   dalillarini
kuzatadi, tahlil qiladi va shu asosda xulosa va ta’riflar keltirib chiqaradi.
9 Deduksiya   metodida   o’quvchi   tayyor   qoida   —   ta’rif   bilan   tanishadi   va
uning   mohiyatini   tii   dalillari   asosida   ochadi.   Bu   metodlarning   samarasi
o’qituvchining   savoJtopshiriqlari   mazmuni   grammatik   hodisaning   muhim
tomonlariga   yo’naltirilganligiga,   izchilligiga,   faoliyatni   tashkil   etish   shakllariga,
o’quv   vositalari   (darslik,   turli   xarakterdagi   lug’atlar,   rasm,   jadvaMar,   texnik
vositalar)ga   bog’liq   bo’ladi.   So’nggi   yillar   davomida   ta’lim   tizimiga   an’anaviy
metodlar   bilan   birga   zamonaviy   pedagogik   texnologiya   usullari   kirib   keldi.
Ulardan ona tili ta’limi jarayonida foydalanish bo’yicha yutuqlar qo’lga kiritildi.
Bugungi   kunda   jamiyatning   shiddatli   o’sishi,   fan   texnikaning   rivojlanishi,
amalga   oshirilayotgan   islohotlarning   ijobiy   natijalari   barcha   sohalar   kabi   ta'lim-
tarbiya jarayonlariga ham o’z ta'sirini o’tkazmoqda.
    Hozirgi sharoitda xalq ta'lim tizimi, uning barcha bo’g’inlarini yagona kompleks
sifatida   qarash   talab   etilmoqda.   Bu   bo’g’inlar   bolalarning   maktabgacha   tarbiya
olishini,   umumiy   va   maxsus   bilimga,   professional   tayyorgarlikka   ega   bo’lgan
yoshlarning shaxs sifatida ma'naviy va axloqiy kamol topishini, ularning jismoniy
rivojlanishini ta'minlaydi.    
      Maktab   jamiyatning   talablariga   bo’ysunuvchi   va   uning   ehtiyojlarini   to’la
qondirish uchun javobgar bo’lgan muhim bo’g’in hisoblanadi va bu dargoh insonni
shakllantirish uchun mas'uldir.   Ma'lumki, shaxs bir butun shaklda rivojlanadi. Bir
butun ta'lim-tarbiya  jarayoniga  xos  vazifa  insonda  nafaqat   aqliy, balki   layoqat  va
malakani   ham   shakllantiradi.   Bir   butunlikda   bo’lgan   jarayon   o’quvchida   qiziqish
hissini   tarkib   toptiradi.       Shaxsni   shakllantirishdagi   vazifalarning   o’zaro   birligini
ta'minlashda,   avvalo,   maqsad,   vosita   va   kuzatilgan   natijalarning   birligi   ham
nazarda tutiladi.Kichik maktab o’quvchisini fikr doirasini kengaytirishda, muloqot
san'atining  boshlang’ich savodini  egallashda,  kompleksli  ta'lim  jarayonini  amalga
oqhirishda o’quvchilarni nutqini shakllantirishga oid darslarning o’rni va ahamiyati
kattadir.
Hozirgi   davr   respublikamiz   ijtimoiy   hayotidagi   tub   ijobiy   o‘zgarishlar
boshlang‘ich   sinflar   ona   tili   ta’limini   oldiga   muhim   talablar   qo‘ymoqda.
10 Mashg‘ulotlarni pedagogik texnologiyalar asosida qurish, davlat ta’lim standartlari
talablarini   bajarish,   bolalarning   fikrlash   darajasini   muntazam   ravishda   o‘stirib
borish, uquvchilarning nu qiy va imloviy savodxonligini  to‘la ta’minlash ana shu
talablar sirasiga kiradi
Ona   tili   o‘qitish   metodikasida   o‘quvchilarning   savodini   chiqarish,   grammatik
tushunchalarini   shakllantirish,   ularning   nutqiy   va   imloviy   savodxonligini
oshirishda   qo‘llanadigan   usullar,   mashqlar   variantlari   ko‘p.   Fonetik,   grammatik,
orfografik   tushunchalarni   mustahkamlash,   nutqiy   malakani   mukammal
shakllantirishda metodika fanidan belgilangan mashqlar qatorida ta’limiy o‘yinlar
ham muhim o‘rin tutadi. Ta’limiy o‘yinlarni boshqa mashq turlaridan farqi shuki,
bunda   bir   tamondan,   o‘quvchilarning   zerikishi,   charchog‘iga   barham   berilsa,
ikkinchidan   tamondan,   bolalarning   fikrlash   jarayoni   tezlashadi,   muayyan
belgilangan malakalarning mufassal shakllanishi osonlashadi. 
Ma’lumki o‘quvchi qancha yosh bo‘lsa, darslarda qo‘llanadigan qiziqarli o‘yin
elementlari  shunchalik  ko‘p bo‘lishi   lozim. Chunki   darsda  qo‘llanadigan  didaktik
o‘yin,   bir   tamondan,   ayrim   bolalar   tabiatiga   xos   bo‘lgan   qiziquvchanlik,   sho‘xlik
kabi   xususiyatlariga   muvofiq   kelsa,   ikkinchi   tamondan,   ba’zi   bolalardagi
odamovilik,   indamaslik,   uyatchanlik   kabi   jihatlarini   bartaraf   etib   boradi.   Demak,
o‘yin   jarayoni   o‘quvchi   psixologiyasida   keskin   o‘zgarishlar   yasaydi.   O‘yin
davomida   o‘quvchi   mavhum   grammatik-orfograk   tushunchalar   mohiyatini   anglay
boshlaydi, uning xotirasida ko‘pgina so‘zlar uchun umumiy bo‘lgan belgilar o‘rin
ola   boshlaydi,   og‘zaki   va   yozma   nutqidagi   orfoepik   –   orfografik   tushunchalar
mohiyatini   anglay   boshlaydi,   yozma   nutqidagi   orfoepik   –   orfografik   nuqsonlar
kamayadi.   Ta’limiy   o‘yinlar   sinf   jamoasining   erkin   tutishlarini   ta’minlaydi,
darsning   samaradorligi   ortadi.   O‘yinda   ko‘pchilik   o‘quvchilarning   faol   ishtiroki
ta’minlanib, reyting ballarini qo‘yib borish imkoniyati tug‘iladi. 
11 1.3    Didaktik o‘yinlarning turlari va o‘tkazish yo‘llari
O‘yinlarning   yana   bir   diqqatga   sazovor   joyi   shundaki,   sinfda   inoqlik,   shiddat
hukm   suradi.   O‘quvchilar   bir-birlariga   yordam   bergilari   kelib,   sinf   jamoasining
jipsligi yanada ortadi. 
Ona tili mazmuniga ko‘ra ta’limiy o‘yinlar quyidagicha tasnif qilinadi:
1. fonetik – grafik o‘yinlar
2. so‘z yasalishi bo‘yicha o‘yinlar
3. grammatik o‘yinlar
4. orfografik o‘yinlar
5. nutq o‘stirish tusidagi o‘yinlar.
Ta’limiy o‘yinlar o‘tkazilish xarakteriga ko‘ra quyidagi turlarga ajraladi:
1. og‘zaki o‘yinlar
2. indamas o‘yinlar
3. yozma o‘yinlar
ta’limiy o‘yinlar tashkil qilinishi bo‘yicha quyidagi turlarga ajraladi:
1. guruxlararo musobaqa tarzidagi o‘yinlar
2. tarqatma materiallar yordamida o‘tkaziladigan o‘yinlar
3. qo‘l barmoqlari yordamida o‘tkaziladigan o‘yinlar
ona   tilidan   ta’limiy   o‘yinlar,   shuningdek,   she’r,   ertak,   hikoya,   topishmoq,   tez
aytishlardan,   turli   rebus   va   boshqotirma   jadvallaridan   ham   unumli   foydalanish
mumkin. 
O‘yinni tashkil qilishda o‘qituvchi quyidagi tamoyillarga amal qilishi lozim:
- o‘yin qiziqarli, sodda, tushunarli, aniq bo‘lsin;
- o‘yin mavzuga mos, chuqur mazmunli bo‘lsin;
- o‘yinda iloji boricha ko‘proq o‘quvchi ishtirok etsin;
- o‘yinda qiziqarli narsalar ko‘p bo‘lsin;
- o‘yinni o‘tkazilish muddati, tartibi aniq bo‘lsin;
- o‘yin   o‘quvchilarni   muayyan   ko‘nikmalari   va   malakalarini
shakllantirsin;
- o‘yin g‘oliblari rag‘batlantirib borilsin.
12 O‘qituvchi   o‘yin   turlarini   mustahkamlanayotgan   mavzuga   muvofiq   tanlab,
belgilangan   o‘yin   turiga   mos   shaklni   tuzib,   o‘yin   tartibini   aniq   belgilab   olishi
lozim. O‘yin uchun kerakli material esa imlo lug‘ati, o‘qish kitobi, bolalar jurnali,
turli badiiy asarlar to‘plamlaridan olinadi. 
Materialni o‘yin shakliga solishda quyidagi shartlarga rioya qilish lozim:
- o‘yin materialida mavzuga oid misol ilojiborichako‘p bo‘lsin;
- material   va   o‘yin   shakli   o‘quvchi   yoshiga   mos,   tushunarli,   sodda   va
qiziqarli bo‘lsin;
- o‘yin shakli va material hajmi dars strukturasiga muvofiq bo‘lsin;
- material   va   o‘yin   shakli   o‘quvchi   nutqini   o‘stirish,   imloviy
savodxonligini oshirish imkongiyatini bersin;
- material va o‘yin shakli o‘quvchi aqliy faolligini yaxshilasin;
- material va o‘yin shakli o‘quvchi dunyoqarashini o‘stirsin, tarbiyaviy
elementlarga boy bo‘lsin.
Boshlang‘ich sinf  ona  tili  dasturidagi  har  bir  mavzu bo‘yicha  muayyan shakldagi
ta’limiy   o‘yinni   tashkil   qilish   mumkin.   O‘qituvchi,   avvalo,   ta’limiy   o‘yinning
ta’lim-tarbiyaviy   maqsadini   belgilab,   o‘yinga   kerakli   materialni   tayyorlab
o‘quvchilarga ta’limiy o‘yinni o‘tkazish tartibini aniq 
tushuntirib berishi, o‘yinni o‘zi boshqarib borishi, o‘quvchilarniing xatolarini yo‘l-
yo‘lakay   tuzatib   borishi   zarur.   O‘yin   oxirida   tegishli   xulosalar   chiqarilib,   ballar
e’lon qilinadi.      
    Boshlang'ich   ta'lim   bosqichi-da   asosiy   e'tibor   o'quvchilarning   so'z   boyligini
oshirish,   o'zbek   tilidagi   nutq   tovushlarini   to'g'ri   talaffuz   qilish   ko'nikmalarini
rivojlantirish   orqali   ularning   og'zaki   va   yozma   nutqini   shakllantirishga   qaratiladi.
Shundan  kelib  chiqib,  2—4-  sinflarda  o'quvchilarni  tabiat  hodisalarini  kuzatishga
o'rgatish,   narsa-buyumlar,   o'simlik   va   hayvonot   dunyosiga   oid   tushunchalarning
nomlari,  belgi,  miqdor,  harakat-holatni  bildiruvchi   so'zlar  bilan  ularni   tanishtirish
—   o'zbek   tili   darslarining   asosiy   ta'limiy   maqsadi   hisoblanadi.   Bunda
o'quvchilarning   so'zlarni   imkon   qadar   ko'proq   o'zlashtirishi   hamda   xotirasiga
singdirib   borishiga   qaratilgan   mashq   turlaridan   foydalanish   dars   samaradorligini
13 belgilaydi.   Maktabgacha   va   boshlang'ich   ta'lim   bosqichida   didaktik   o'yinlardan
foydalanish, ayniqsa, muhimdir.
Didaktik   o'yinlar   o'quvchi larning   o'zaro   va   o'qituvchilar   bilan   hamkorligini
mustahkamlashda   beqiyos   ahamiyat   kasb   etadi.   Ta'limiy   o'yinlar   bilimlarni
o'zlashtirish   jarayonini   yengillashtiradi,   o'quvchilarni   darsga   to'liq   jalb   etishga
yordam   beradi,   ularning   ijodiy   tafakkuri,   faolligini   o'stirishning   asosiy   vositasi
hisoblanadi. Biroq ta'limiy o'yinlarni me'yorida qo'llash kerak, ularni haddan ziyod
ko'paytirib yuborish o'quvchini dars maqsadidan chalg'itib qo'yishi mumkin.
Ta'lim   boshqa   tillarda   olib   boriladigan   maktablarning   boshlang'ich   sinf
o'quvchilari   so'z   boyligini   oshirish   uchun   o'zbek   tili   darslarida   quyidagi   didaktik
o'yinlardan foydalanish tavsiya etiladi.
«Kim ko'p so'z biladi?»
Bu   o'yin   o'quvchilarning   lug'at   boyligini   o'stirishga   yordam   beradi.   Buning
uchun   sinf   ikki   guruhga   bo'linadi   va   1-   guruh   o'quvchilariga   boshlanishi   va
tugallanishi bir xil unlidan tashkil topgan, ikkinchi guruhga esa xuddi shunday: bir
xil undosh bilan boshlanib, shu undosh bilan tugallangan so'zlarni doskaga yozish
topshiriladi.
Masalan,  1-   guruh   «ikki«,   «alla»,   2-  guruh  esa   «qiziq»,  «katak»   kabi   so'zlarni
yozishi   mumkin.   O'yin   shartiga   ko'ra,   guruhlardagi   o'quvchilar   navbat   bilan
vazifani   bajaradilar.   So'z   topolmay   yozishdan   to'xtagan   guruh   yutqazgan
hisoblanadi.
«So'z top»
Ushbu   o'yinni   2—3-   sinflarda   darsning   kirish   qismida   o'tgan   mavzuni
mustahkamlash yoki lug'at ustida ishlash maqsadida o'tkazish mumkin. O'qituvchi
bir   so'z   aytadi,   o'quvchilar   esa   davom   ettirishadi.   O'yin   qoidasiga   ko'ra,   birinchi
aytilgan   so'z   qaysi   harf   bilan   tugasa,   keyingi   o'quvchi   shu   harfdan   boshlangan
so'zni aytishi kerak.  Masalan,  kitob - barg - gul -lola - anhor - rasm - maktab -bola
— ah - ip...
14 Jarayonda sinfdagi barcha o'quvchilarning faol ishtiroki ta'minlanadi. So'zlarni
takror   qo'llamaslik   sharti   o'quvchilarni   bir-birini   diqqat   bilan   kuzatishga,   qaysi
so'zlar aytilganini xotirasida saqlab turishga, muhimi, hozirjavoblikka o'rgatadi.
Shuningdek,   bu   o'yin   turini   biror   mavzuga   oid   so'zlar   bo'yicha   ham   o'tkazish
mumkin.   O'quvchilarga   muayyan   soha   yoki   mavzuga   taalluqli   so'z   topishlari
aytiladi.   Masalan,   uy   jihozlariga   oid   so'zlarni   aytish   topshirig'i   berilganda,   1-
o'quv chi:  xontaxta;  2- o'quvchi:  ko'rpacha;  3- o'quvchi:  gilam;  4- o'quvchi:  guidon
va hokazo tarzida o'yinni davom ettiradi. Bunda aytilgan so'zning qaysi harf bilan
tugashi emas, aynan shu mavzuga aloqador bo'lishi    bosh mezon qilib belgilanadi.
«So'z  top»  o'yinining  barcha  turida   ham   tezkorlik  bilan  javob  bermagan  o'quvchi
o'yinni tark etadi, o'yinda oxirigacha ishtirok etganlar g'olib bo'ladi.
«Jumlani davom ettir»
O'yin   qoidasiga   ko'ra,   birinchi   o'quvchi   birorta   qisqa   gap   aytadi,   boshqa
o'quvchi aynan shu gapga so'z qo'shib boraveradi.
Masalan:
1- o'quvchi;  Men hikoya o'qidim.
2- o'quvchi;  Men qiziqarli hikoya o'qidim.
3- o'quvchi:  Men kecha qiziqarli hikoya o'qidim va h.k.
So'z qo'sha olmagan yoki xatoga yo'l qo'ygan o'quvchi o'yinni tark etadi. 6—7
daqiqa   mobaynida   o'yin   davomiyligini   ta'minlab   turgan   o'quvchilar   g'olib   bo'ladi
va baholanadi.
«Kim   tezroq?»   o'yini   yozma   shaklda   bajariladi   va   bunda   har   bir   o'quvchiga
yig'iq gaplar yozilgan kartochkalar tarqatiladi. Masalan.  Bahor. Daraxtlar gullaydi.
Gullar   ochiladi.   Qushlar   say   ray   boshlaydi.   Navro'zi   olam   kirib   keladi.
Doshqozonlar   qaynaydi.   Sumalaklar   pishadi...   kabi.   O'quvchilar   esa   mazkur
gaplarni   yoyiq   gaplarga   aylantirib,   daftarlariga   yozishlari   lozim.   Topshiriqni
birinchi   bajargan   o'quvchi   tuzgan   gapini   o'qib   beradi.   Vazifani   bexato   bajargan
o'quvchi a'lo baho bilan rag'batlantiriladi.
«Kuch birlikda»  o'yinini o'tkazish uchun xattaxta ikkiga bo'linib, har bir guruh
uchun   alohida   mavzu   yozib   qo'yiladi.   (Masalan,   «Gulzorda»   yoki   «Maktabimiz
15 bog'i»   kabi).   Bunda   har   bir   guruh   a'zosi   gap   tuzib,   mavzu   bo'yicha   matn   hosil
qilishga   o'z   hissasini   qo'shishi   lozim.   O'n   daqiqa   davomida   qaysi   guruh   tez,
chiroyli   va   mazmunli   matn   tuza   olsa,   shu   guruhga   rag'bat   kartochkasi   beriladi,
so'ngra tuzilgan matn doskaga yozdiriladi. 
«Muomalani biling 
«0'zbek   tili»   darsliklarida   beriladigan   muomala   odobiga   oid   ma'lumotlarni
mustah-kamlash   jarayonida   ushbu   ta'limiy   o'yindan   foydalanish   tavsiya   etiladi.
O'yinda   o'quvchilar   bir-biriga   muomala   odobiga   oid   so'z   yoki   gaplarni   takror
qo'llamasdan aytishlari kerak bo'ladi.  Masalan: 1- o'quvchi;  Xush kelibsiz!
2- o'quvchi:  Yaxshi keldingizmi?
3- o'quvchi:  Rahmat!
4- o'quvchi:  Minnatdorman.
5- o'quvchi:  Yaxshi boring.
6- o'quvchi:  Omad sizga
yor bo'isin!
Ushbu o'yinni boshqacharoq tashkil etish ham mumkin. Bunda o'quvchilar ikki
guruhga   bo'lingani   holda,   1-   guruh   ishtirokchilari   muomala   odobiga   oid   so'z   va
birikmalarni,   2-   guruh   vakillari   esa   shu   gaplarning   qayerda   qo'llanilishini   aytib
berishlari   kerak   bo'ladi.   Guruh   ishtirokchilari   navbatma-navbat   bir-birlariga
murojaat qiladilar.
«Kim nima qiladi?»
O'quvchilar ikki guruhga bo'linadi va har bir guruhdan bittadan o'quvchi 
doskaga   taklif   etiladi.   Birinchi   guruh   ishtirokchisi   «Kim?»   yoki   «Nima?»
so'rog'iga   javob   bo'ladigan   so'zlarni   yozsa,   ikkinchi   guruh   ishtirokchisi   «Nima
qiladi?»   so'rog'iga   javob   bo'ladigan   so'zlarni   qayd   etadi.   Natijada   quyidagi   yig'iq
gaplar hosil bo'ladi.
1- guruh 2- guruh
O'qituvchi o'qitadi.
O'quvchilar o 'qiydilar.
Oush sayraydi.
16 Shamol esadi.
Gul o'sadi.
Paxta ochiladi.
Yomg'ir yog'adi.
Quyosh isitadi.
O'quvchilar     xattaxtaga   yozilgan   gaplarni   daftar lariga   ko'chirib   oladilar   Bu
o'yinda   ularning   topqirligi   va   yozma   savodxonligi   ham   e'tiborga   olinadi.   Qaysi
guruh a'zosi topshiriqni bexato bajarsa, shu     guruhga rag'bat kartoch kasi beriladi.
Iqtidorli va ilg'or  o ' q u v c h i l a r g a   ushbu   ish   turini ijodiy davom ettirish,
ya'ni      so'zlarning
sinonimlari   yordamida   topshi riqni   kengaytirib   bajarish   vazifasi   topshirilishi
mumkin.   Agar   o'quvchi   topshiriqni   quyidagi   tarzda   bajarsa,   unga   ikkita   rag'bat
kartochkasi beriladi.
Shifokor, tabib davolaydi, shifo ulashadi.
Bu o'yin boshlang'ich sinf o'quvchilarining og'zaki va yozma nutqini o'stirishda,
ularni   hozirjavoblikka,   topqirlikka,   e'tiborli   bo'lishga   o'rgatishda   muhim
ahamiyatga egadir.
«Oltin   toj»   o'yinini   oyda   bir   marta   o'tkazib   turish   o'tilgan   mavzularni
mustahkamlashga,   o'quvchilar   bilimining   darajasini   aniqlashga,   bilim   olish
ishtiyoqini,   intilishini   kuchay-tirishga   yordam   beradi.   Bir   oy   davomida   oltin   toj
sovrindori   bo'lib   yurish   kichik   yoshdagi   maktab   o'quvchilariga   ko'tarinki   ruh
beradi, ularning darsga, til o'rganishga bo'lgan qiziqishlarini oshiradi.
Xulosa   qilib   aytganda,   dars   jarayonida   o'quvchilarning   yosh   xususiyatlarini
hisobga olib, ta'limiy o'yinlardan foydalanish samarali natijalarni qo'lga kiritishga
yordam beradi.
II Bob  Bolalar tafakkurining o‘ziga xosligi
2.2   Ona tili darslarida ta’limiy o‘yinlar vositasida o‘quvchilar nutqini
boyitish usullari
17 Tafakkur   –   inson   tomonidan   obektiv   reallikni   analiz,   sintez,   mulohoza   va
boshqalar orqali bilish jarayonidir. 
Tafakkurning uchta ko‘rinishi mavjud [6, B.210]:
-ko‘rgazmali-harakatli   (bunda   munosobatlar   bevosita   aniq   predmetlar
(o‘yinchoqlar) ustida manipulyatsiya qilish yo‘li bilan ochib beriladi); 
-ko‘rgazmali-obrazli (bir-biriga yoki  turli predmetlar obrazlarini mos qo‘yib
munosobat va bog‘liqliklarni ochadi); 
-mantiqli-so‘zli (tushunchalar, so‘zlar va mulohozalar yordamida bilish). 
Ko‘rgazmali-harakatli   tafakkur   ayniqsa   3-4   yoshli   bolalarda   intensiv
rivojlanadi.   U   predmetlar   xossalarini   o‘rgana   boshlaydi,   predmetlar   orqali
amallarni   bajarishga   o‘rganadi,   ular   o‘rtasida   munosobatlarni   o‘rnatadi   va   turli
amaliy masalalarni yechadi.
Ko‘rgazmali-harakatli   tafakkur   asosida   tafakkurning   murakkab   ko‘rinishi
bo‘lgan   –   ko‘rgazmali-obrazli   tafakkur   shakllanadi.   U   bola   tasavvurlari   asosida,
amaliy   harakatlarni   tadbiq   qilmasdan   masalalarni   yecha   olishi   bilan   tavsiflanadi.
Bu   bolaga   masalan,   chizma   rasmlardan   foydalanishiga   yoki   yoddan   sanash
ishlarini amalga  oshirishiga imkon beradi.
Olti-yetti yoshli bolalarda  mantiqli-so‘zli tafakkurning intensiv shakllanishi
boshlanadi, u tushunchalarni almashtirishdan foydalanishda nomoyon  bo‘ladi.
Mantiqiy   tafakkurning   yuqori   bosqichiga   erishish   –   uzoq   va   murakkab
jarayondir,   chunki   mantiqiy   tafakkurning   atroflicha   rivojlanishi   nafaqat     aqliy
faoliyatning   yuqori   darajadagi   faolligini   talab   qiladi,   balki   predmet   va
hodisalarning   umumiy   va   muhim   belgilari   so‘zlarda     mustahkamlangan
umumlashgan bilimlarni ham talab etadi. 
Taxminan   bola   o‘n   to‘rt   yoshlarida   uning   tafakkuri   kattalarning   tafakkur
faoliyati   tavsifiy   belgilariga   ega   bo‘la   boshlagan   paytda,   rasmiy-mantiqiy
amallarni   bajara   olish   darajasiga   erishadi.   Lekin,   bolada   mantiqiy   fikrlashni
rivojlantirish maktab yoshigacha bo‘lgan davrdan boshlash lozim. Masalan, bola 5-
7   yoshlaridayoq   mantiqiy   tafakkurning   taqqoslash,   umumlashtirish,   tasniflash,
tizimlashtirish   va   ma’noni   moslashtirish   kabi   usullarini   elementar   darajada
18 o‘zlashtirish   qobiliyatiga   ega   bo‘ladi.   Dastlabki   bosqichlarda   bu   usullarni
shakllantirish ko‘rgazmali,  aniq materialga  tayangan holda va xuddi ko‘rgazmali-
obrazli tafakkur ishtirok etayotgandek amalga oshirilishi lozim[5,B.39]. 
Mantiqiy tafakkurning usullari.
Taqqoslash   –   o‘xshash   belgilarini   va   predmet   hamda   hodisalar   o‘rtasidagi
farqlarni     aniqlashga     yo‘naltirilgan   usul.   Bola   5-6   yoshlarda   odatda   turli
predmetlarni  o‘zaro taqqoslay oladi, lekin uni  bir necha belgilari asosida    amalga
oshiradi,   masalan,   rangiga,   shakliga,   kattaligiga   ko‘ra   va   boshqa   ba’zi-bir
belgilariga   nisbatan.   Bundan   tashqari,   bu   belgilarni   ajrata   olish   tasodifiy   tavsifga
ega va obyektni atroflicha tahliliga  tayanmaydi. 
Ta’lim   jarayonida   bola   taqqoslash   usuliga   quyidagi   ko‘nikmalar   orqali
erishishi lozim:
Obyektni   boshqa   obyektlarga   mos   qo‘yish   asosida   belgilarini   (xossalarini)
ajratish.   Odatda   olti   yoshli   bolalar   premetda   bor-yo‘g‘i   ikki-uchta   xossalarini
(vaholanki,   ular   cheksiz   ko‘p   bo‘lishiga   qaramasdan)   ajrata   olishadi.     Bola   bu
predmetning ko‘p sondagi  belgilari  va xossalarni  ko‘ra olishi  uchun, u predmetni
turli   tomondan   tahlil   qila   olishi,   bu   predmetni   boshqasi   bilan   farqlanuvchi   belgi
hamda xossalari asosida taqqoslay bilishi lozim. 
Taqqoslash uchun pretmetlarni oldindan tanlab, asta-sekinlik bilan balalarni
ilgari ulardan yashiringan belgi va xossalarni o‘rgatish mumkin. shu bilan birga, bu
ko‘nikmalarga   ega   bo‘lish   –   nafaqat   predmet   xossasini   ajrata   olish,   balki   uni
atalishini ham bilishdan iboratdir. 
Taqqoslanayotgan   obyektlarning   umumiy   va   farq   qiluvchi   belgi   va
xossalarini aniqlash.
Bola   predmetlarni   bir-biri   bilan   taqqoslab,   belgi   va   xossalarini   ajratishni
o‘rganganidan   keyin,   predmetlarning   farq   qiluvchi   umumiy   belgi   va   xossalarini
aniqlash ko‘nikmalarini shallantirishni boshlash kerak bo‘ladi.
Birinchi   navbatda    ajratilgan  belgi   va  xossalar   asosida  tahliliy  taqqoslashni
amalga   oshirishga   hamda   farqlarni   topishga   o‘rgatish     lozim.   So‘ngra   umumiy
belgi   va   xossalarga   o‘tish   kerak   bo‘ladi.   Shu   bilan   birga,   bolani   ikkita
19 predmetda,so‘ngra   bir   nechtasida   umumiy   belgi   va   xossalarni   ko‘rishga   o‘rgatish
muhimdir[4, B.20]. 
3) Obyektda muhim belgi va xossalar berilib, ularni oson aniqlash mumkin
bo‘lsa, muhim va muhim bo‘lmagan belgilarni farqlay olish. 
Bola   predmetlarda   umumiy   va   farqlanuvchi   belgi   va   xossalarini   ajrata
olishga   o‘rganganidan   so‘ng,   quyidagi   qadamni   qo‘yish   mumkin:   uni   muhim
belgilarini muhim bo‘lmagan, ikkinchi darajalilaridan farqlashga o‘rgatish. 
So‘ngra oddiy misollar yordamida, “umumiy”   va “muhim” belgilar o‘zaro
qanday mos qo‘yilishini ko‘rsatish mumkin.
Bolaning  diqqatini  yana  bir   narsaga  jalb etish,  ya’ni   – “umumiy”  belgi  har
doim   ham   muhim   bo‘lavermasligiga,   lekin   “muhim”   belgi   har   doim   “umumiy”
bo‘lishligiga   e’tiborini qaratish lozim.
Masalan, bolaga ikkita predmetni ko‘rsating, unda “umumiy” lekin “muhim
bo‘lmagan”   belgi   –  rang  hisoblanib,   “umumiy”  va  “muhim”  belgi  –  uning  shakli
bo‘lsin.
Obyektning muhim belgilarini topishni bilish, umumlashtirish usullariga ega
bo‘lishning jiddiy dalillaridan biridir.
“Umumlashtirish” va “tasniflash” usullariga o‘rgatish.
Tasniflash – predmetlarni tafakkurda juda muhim belgilariga qarab, sinflarga
taqsimlash.   Tasniflashni   amalga   oshirish   uchun   materialni   tahlil   qila   olish,   uning
alohida   elementlarini   bir-biriga   mos   qo‘yish,   ulardagi   umumiy   belgilarni   topish,
shu   asosda   umumlashtirishni   amalga   oshirish,   predmetlarni   aniqlangan   umumiy
belgilariga qarab guruhlarga taqsimlash zarur. 
Shunday   qilib,   tasniflashni   amalga   oshirish   taqqoslash   va   umumlashtirish
usullaridan foydalanishni nazarda tutadi
“Tizimlashtirish” usuliga o‘rgatish.
Tizimlashtirish –obyektlarni ma’lum bir tartibda joylashtirish, ular o‘rtasida
aniq   bir   ketma-ketlikni   o‘rnatish   yoki   bir   tizimga   keltirish.   Bola   tizimlashtirish
usullariga   ega   bo‘lishi   uchun,   eng   avvalo   obyektlarning   turli   belgilarini   ajrata
olishi, hamda bu belgilarga  turli obyektlarni mos qo‘ya olishi kerak. 
20 Boshqacha   aytganimizda   u   elementar   taqqoslash   amallarini   bajara   olishi
lozim.
Olti-yetti yoshlardagi bolalarda tizimlashtirishni shakllantirish uchun ularda
quyidagi zaruriy ko‘nikmalar  bo‘lishi lozim: 
Obyektni bitta belgi asosida va bir qatorda joylashish qonuniyatini topish.
Bu ko‘nikmani rivojlantirish uchun odatda tartiblangan obyektga yana bitta
obyektni   qo‘shish   zarurati   haqidagi   masalalardan   foydalaniladi,   lekin   qo‘shilgan
obyekt qolganlarining joylashish qonuniyatini buzmasligi lozim. Bunday masalani
yechish faqatgina shunday qonuniyatni topgandagina amalga oshiriladi.
Tasodifiy holda joylashgan obyektlarni qatorlarga tartiblashtirish.
Bunday   hollarda   nisbatan   murakkab   masalalardan   foydalaniladi.   Ularda
obyektlar   betartib   holda   taqdim   etiladi.   Bunday   topshiriqlar   ikki   ko‘rinishda
bo‘lishi mumkin. Birinchi ko‘rinishdagisida obyektni tartiblashtirish lozim bo‘lgan
belgini   mustaqil   topish   ko‘nikmasini   rivojlantirish   nazarda   tutiladi.   Bu   yerda
bolani   obyektlarni  tahlil  qilishi  asosida   ularning  har  biriga   tegishli   bo‘lgan   (lekin
obyektdan obyektga o‘zgaradigan) muhim belgisini topishga o‘rgatish[2,B.58]. 
Ikkinchi   ko‘rinishdagi   topshiriq   abstrakt   belgilardan   foydalana   olish
ko‘nikmasini   rivojlantirishga   yo‘naltirilgan.   Bunday   belgilar     u   yoki   bu
ko‘rinishdagi shaxsiy xususiyatlarni ifodalanganligi va harakatlarni bajarilish sifati
bo‘lishi   mumkin   (har   bir   bola   oldingisiga   nisbatan   tartib-intizomliligi)   va
boshqalar.   Ular   verbal   (so‘zlarda)   taqdim   qilinishi   lozim,   chunki   bola   qandaydir
tashqi   tayanch   imkoniyatdan   foydalanishga   ega   bo‘lmasligi   kerak.   Obyektlarni
tartiblanishini   u   to‘lig‘icha   ongida   bajarishi   lozim.   Bunday   topshiriqlar   nafaqat
mantiqiy   tafakkurni   rivojlantirish   uchun,   balki   ongida   bajarishni   rivojlantirish   va
tezkor xotira  uchun ham juda foydalidir [2, B.63]. 
“Ma’noni bog‘lash” usuliga o‘rgatish.
Bola   predmetlarni   tashqi   belgilariga   ko‘ra   bir-biriga   bog‘lashga,
taqqoslashga   o‘rgatilganidan   so‘ng,   masalan,   shakliga,   rangiga,   kattaligiga   ko‘ra,
shundan   keyin   intellektual   jihatdan   murakkabroq   amallarga   –   predmetlarni
ma’nosiga ko‘ra bir-biriga bog‘lashga  o‘rgatishga o‘tish mumkin.
21 Predmetlarni   ma’nosiga   ko‘ra   bir-biriga   bog‘lash   –   ular   o‘rtasidagi
qandaydir   bog‘lanishlarni   topish,   agar   bu   bog‘lanishlar   predmetlarning   va
hodisalarning   muhim   belgilari   va   xossalariga   asoslangan   bo‘lsa.   Lekin,   ikkinchi
darajali,   unchalik   e’tiborli   bo‘lmagan   xossa   va   belgilarga   ham   tayanishni   ham
bilish muhimdir. 
Bu bog‘lanishlar topish uchun predmetlarni ularning funksiyalariga, nimaga
mo‘ljallanganligiga,   boshqa   ichki   xossa   va   belgilariga   e’tiborni   qaratib,   o‘zaro
taqqoslash   kerak   bo‘ladi.   Taqqoslanadigan   predmetlar   munosobatlarning   turli
ko‘rinishlariga qarab bog‘langan  bo‘lishi  mumkin. Masalan,  bu “qismi-yaxlitligi”
(g‘ildirak-mashina)   ko‘rinishdagi   bog‘lanishlarga,   predmet   va   hodisalarning
qarama-qarshiligiga   (tuz-shakar,   kun-tun   va   boshqalar),   predmet   funksiyalarining
o‘xshashligi   va  qarama-qarshiligiga   (ruchka-qalam,  qalam-o‘chirg‘ich)   va   boshqa
ko‘rinishdagi munosobatlar ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. 
“Ma’noni   bog‘lash”   usuliga   o‘rgatish   –   bu   bog‘lanishlarni   tezlik   bilan
topishga o‘rgatishdir.
Uning ta’limi quyidagi tartibda olib borilishi lozim:
1.Ikkita   ko‘rgazmali   taqdim   etilayotgan   predmetlarni   ma’noni   jihatdan
bog‘lash (rasm-rasm).
2.   Ko‘rgazmali   taqdim   qilinayotgan   predmetni,   so‘z   orqali   berilayotgan
predmet bilan mos qo‘yish (rasm-so‘z).
3.   “So‘z-so‘z”   ko‘rinishida   taqdim   qilinayotgan   predmet   va   hodislarni
ma’nosiga ko‘ra moslashtirish.
So‘z orqali qandaydir predmet, uning alohida xossalari, tabiat hodisalari  va
boshqa   ko‘plab   predmetlar   belgilanishi   mumkin.   eng   muhimi   bu   belgilar   va
tushunchalar (so‘zlar) bola uchun tanish bo‘lishi muhimdir. 
2.2    Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar tafakkurining  o‘ziga xosligi
Bolaning   ruhiy   sog‘lomligining   o‘ziga   xosligi     -     uning   bilimga   nisbatan
faolligidir.
Bola   qiziquvchanligi   doimo   o‘rab   turgan   atrofimizdagi   olamni   va   dunyo
22 tuzilishini bilishga yo‘naltirilgandir. Bola o‘ynab turib, tajribasida sabab-oqibat va
ular   o‘rtasidagi   bog‘liqliklarni   aniqlashga   harakat   qiladi.     Masalan.   uning   o‘zi
qanday   predmetlar   cho‘kishini,   qanday   predmetlar   suzishini   fahmlashi   mumkin.
Bolaning   aqliy   munosobatlari   qanchalik   faol   bo‘lsa,   u   shunchalik   ko‘p   savollar
beradi va bu savollar turlicha bo‘lib boradi. Bola dunyodagi barcha narsalar bilan
qiziqishi   mumkin:   okeanning   chuqurligi   qancha?   Hayvonlar   qanday   nafas   oladi?
Nima uchun tog‘larning tepasida qor saqlanadiyu pastda erib ketadi?
Bola   har   doim   bilishga   intiladi,   bilimlarni   o‘zlashtirish   esa   ko‘p   sondagi
“nimaga?”,   “qanday, “qanday qilib”,   “nima uchun” kabi savollarga javob olishi
orqali amalga oshadi.
U   o‘zida   bor   bilimlaridan   foydalanishga   majbur   holda,   holatni   tasavvur
qiladi   va   savolga   javob   topish   uchun   mumkin   bo‘lgan   yo‘lni   topishga   harakat
qiladi. Bola haqiqiy holatni tasavvur qilib, o‘z xayolida unda harakatlanadi. Ichki
obrazli   harakatlar   natijasida   masalani   yechimini   amalga   oshish   tafakkuri
ko‘rgazmali-obrazli   deb   ataladi.   Obrazli   tafakkur   –   kichik   maktab   yoshida
tafakkurning   asosiy   ko‘rinishidir.     Albatta,   boshlang‘ich   ta’lim   yoshida   bola
mantiqiy fikrlaydi, lekin bu yoshda ular ko‘pincha ko‘rgazmalilikka tayanadilar. 
Psixologlar tomonidan tafakkur ikkita turi o‘rganilgan – empirik va nazariy.
Nazariy tafakkur quyidagilar bilan tavsiflanadi: 
-   refleksiya,   ya’ni   bola   tomonidan   o‘z   harakatlari   va   ularni   masala
shartlariga mos kelishini anglanishi;
-   masala   mazmunini   umumiy   yechimni   topish   maqsadida   tahlil   qilinishi,
so‘ngra boshqa shunga o‘xshash  masalalar sinfiga tadbiq etish uchun o‘tkazilishi;
- ularni rejalashtirish va ongda bajarish uchun ichki harakat rejasini tuzish[3,
B.72].
Tadqiqotlar   natijasida   aniqlanganki,   maktabda   ta’lim   olish   jarayonida
bolaning   bilim   olishi   boshqa   ko‘rinishdagi   tafakkur   natijasida   amalga   oshishi
mumkin   va   u   empirika   nomini   olgan.   Empirik   tafakkur   asosida   bilimlarni
o‘zlashtirish,   atrof-olamdagi   predmet   va   hodisalarning   tashqi   o‘xshashliklarini
taqqoslash, umumiy belgilari aniqlash natijasida amalga oshiriladi. 
23 O‘quvchilarda   empirik   va   nazariy   tafakkurning   o‘ziga   xosligi   qanday
nomoyon   bo‘ladi,   qanday   aniqlanadi,   kichik   maktab   yoshidagi   bolalarda
tafakkurning  rivojlanishi qaysi yo‘ldan boradi?
Masalan,   boshlang‘ich   sinflarda   o‘quvchilar   tomonidan   o‘zlashtiriladigan
muhim   matematik   amallar   qo‘shish,   ayirish,   ko‘paytirish   va   bo‘lish   amallari
hisoblanadi.   Bu   amallar   o‘zlashtirilganligidan   so‘ng,   ularni   mustahkamlanganligi
odatda   ko‘p   sondagi   bir   xil   ko‘rinishdagi   matematik   masalalarni   yechish   orqali
tekshiriladi.
Nazariy   tafakkurning   shakllanganligini   aniqlash   uchun   ikki   qismdan   iborat
bo‘lgan tajriba-sinov  holati tuziladi.
Birinchi qismda o‘quvchilarga ketma-ket  bir  nechta masalalar  taklif  etiladi,
ular   shunday   tanlanganki,   bir   xillari   ifodalanishiga   ko‘ra,   ikkinchi   xillari
javoblariga ko‘ra o‘xshashdir, lekin ularning matematik yechilish usullari turlicha
bo‘lishi mumkin.
1-masala.   Daraxtga   uchta   qush   kelib   qo‘ndi.   Ularga   yana   bitta   qush   kelib
qo‘shildi. Daraxtda nechta qush qo‘nib turibdi? 
2-masala.   Daraxtda   17   ta   qush   qo‘nib   turibdi.   13   ta   qush   uchib   ketdi.
Daraxtda nechta qush qoldi? 
3-masala.   18   ta   qush   3ta   teng   to‘daga   bo‘lindi.   Har   bir   to‘dada   nechtadan
qush bor?
4-masala.   Bolaga   7   ta   olma   va   2ta   nok   berishdi.   Bolaga   nechta   meva
berishdi? (Yechish usuli birinchi masala bilan umumiy).
Taqdim   qilingan   masalalar   muvaffaqiyatli   yechilgandan   so‘ng,
o‘quvchilarga ularni tasniflash (gruppalash) taklif etiladi.
Berilgan   masalalarni   yechishda   o‘quvchi   qanday   belgilarga   qarab   mo‘ljal
olganligiga e’tibor  qaratadigan bo‘lsak, bu yerda ikkita asosiy    tasniflash  varianti
bo‘lishi   mumkin:   o‘quvchining   masalani   muhim   bo‘lmagan,   tashqi   belgilariga
qarab mo‘ljalni olganligi (empirik yondashuv) va o‘quvchining masalaning muhim
belgilariga,   amallarning   matematik     usullariga   qarab   mo‘ljalni   olishi   (nazariy
yondashuv).
24 O‘quvchining   keyingi   variantni   tanlashi,   masalani   yechish   davomida   u
nafaqat   oxirgi   natijani   oldi,   balki   mos   ko‘rinishdagi   masalalar   to‘plami   uchun
umumiy usulni ham ajratdi.
Yechilgan   masalalarni   tasniflash   chog‘ida   bolalar   turlicha   yondashdilar:
masalalarni   javobiga,   bayon   qilinish   shakliga   hamda   yechilish   usuliga   qarab
gruhlarga ajratishdi.
Nazariya   jihatidan   umumlashtirish   tahlilining   o‘ziga   xosligi   o‘quvchilar
tomonidan   murakkablik   darajasi   o‘sib   borish   tartibidagi   bir   xil   tipli   masalalarni
yechish   davomida   aniqlanishi   mumkin.   Lekin,   bunday   masalalarni   yechilish
tasnifiga qarab, o‘quvchilarda nazariy tahlilning bor yoki yo‘qligi haqida mulohoza
yuritish mumkin.
Masalan,   quyidagi   topshiriq   beriladi:   har   bir   taqdim   etilayotgan   qatorda
sonlar   ketma-ketligini   buzmasdan,   ular   orasiga   arifmetik   amallarni   (qo‘shish,
ayirish,   ko‘paytirish   va   bo‘lish)   va   qavslarni   shunday   joylashtiringki,   bu   amallar
natijasida har bir qatorda bir soni hosil bo‘lsin:
1) 123 = 1
2) 1234 = 1
3) 12345 = 1
4) 123456 = 1
5) 1234567 = 1 
6) 12345678 = 1 va boshqalar.
Agar   o‘quvchi   har   bir   masalani   o‘zi   uchun   yangi   masaladek,   ulardagi
tuzilish   umumiy   prinsipini   ajratmasdan   yechadigan   bo‘lsa,   u   holda   bola   tashqi,
muhim bo‘lmagan belgilarga e’tibor qaratganidan darak beradi. Bu holda yechish
xatolar   va   ularni   tekshirib   ko‘rish   metodi   orqali   olib   borilayoganligini   bildiradi.
Agar   bola   bir   yoki   ikkita   masalani   yechish   davomida   uning   umumiy   yechish
prinsipini   kashf   etadigan   bo‘lsa,   demak   u   daslabki   masalalarni   yechishni   tahlil
qilgan   va   boshqalarini   yechishda   ulardan   chiqargan   xulosa   hamda   shartlariga
tayangan bo‘ladi.
Bu   topshiriqlar   arifmetik   amllardan   tizimsiz   foydalanish   asosida,   empirik
25 ravishda bajarilishi mumkin:
(1 + 2) : 3 = 1; 1×2 + 3 – 4 = 1; (1 + 2) × 3 : (4 + 5) = 1; 1 + 2 + 3 – 4 + 5 –
6 = 1 va boshqalar.
Xuddi shuningdek  1, 3, 5, 7... (toq) masalalar o‘ziga xos yechimga egadir: (
1 +  2)   :  3  = 1;   ((1 +  2)   :  3  + 4)  :   5 = 1;   (((1+2)   :  3+4)  :5 +  6)   :  7  = 1  va
boshqalar.
 2, 4, 6, 8… (juft) masalalar quyidagicha yechiladi: 
1 – 2 + 3 – 4 = 1; (1 × 2 + 3 – 4 + 5) : 6 = 1; ((1 × 2 + 3 – 4 + 5) : 6 + 7) : 8 =
1 va boshqalar.
Ko‘pchilik   psixolog   va   pedagoglarning   tadqiqotlari   shuni   ko‘rsatdiki,
boshlang‘ich   sinf   o‘quvchilari   matematika,   ona   tili   va   boshqa   o‘quv
predmetlarining   nazariy   materiallarini   ma’lum   bir   shartlar   asosida   (o‘rganilishi
lozim bo‘lgan masalalarini qo‘yilishi va ularni tadim etilayotgan usullar yordamida
yechilishi)muvaffaqiyatli o‘zlashtirishlari mumkin.  “Tanish maqol” mashqi
O‘quvchilarga shifrlangan maqollar taklif etiladi: unda har bir maqol ikkita
qismga   ajratilgan,   ularning   har   birining   o‘z     kaliti   mavjud.   O‘quvchilar   maqolni
to‘liq aniqlab, shifrini ochishlari kerak bo‘ladi. Doskada kalit yozilgan.
Kalit:
0 – bir kes...
1 – nima eksang...
2 –sanaydilar...
3 – oltin hisoblanavermaydi...
4 – temirni ...
5 – jo‘jani kuzda...
6 – issig‘ida bos...
7 – shuni o‘rasan...
8 – hamma yaltragan narsa...
9 – yetti o‘lchab...
26   O‘qituvchi.   Yana   bir   marta   sizlar   bilan   biz   shifrlarni   ochishga   harakat
qilamiz. Dastlab siz bu yerda qanday maqollar shifrlanganligini bilishingiz. Har bir
maqol   ikki   qismdan   iborat,   shu   sababli   ikkita   raqam   bilan     shifrlangan   bo‘lishi
kerak. Maqolni ikki xonali son ko‘rinishida shifrlang. Bu raqamlarni daftaringizga
yozing. Bu topshiriqni bajarishingiz uchun sizlarga uch minut vaqt ajratiladi. 
O‘quvchilar   topshiriqni   bajarishadi,   so‘ngra   javoblar   muhokoma   qilinadi.
Albatta   maqollarning   ma’nosiga   to‘xtalib   o‘tish   lozim,   ularni   birgalikda
tushuntirish kerak. O‘qituvchi bu sonlarni eslab qolish kerakligini aytadi.
To‘g‘ri javoblar: 17, 46, 52, 83, 90. 
Darsning   so‘ngida   o‘qituvchi   bolalardan   dastlab   ikki   xonali   sonni,   so‘ngra
shifrlangan maqolni eslashlarini so‘raydi.
“Antiqa misollar” mashqi.
Bu   mashqda   ham   bundan   oldingi   jadval-kalitdan   foydalaniladi.   U   doskada
yozilgan bo‘lishi kerak. Bolalar noodatiy holda yozilgan misollarni yechishadi.
Nima eksang+issig‘ida bos = ?
Yetti  o‘lchab : oltin hisoblanavermaydi = ?
Temirni issig‘ida  x  nima eksang = ?
10: jo‘jani kuzda  = ?
Temirni issig‘ida bos – Hamma yaltiragan narsa oltin hisoblanavermaydi = ?
Yetti o‘lchab bir kes – jo‘jani kuzda sanaydilar = ?
O‘qituvchi.  Siz shifrlangan  misollarni   yechishingiz  kerak.  Dastlab  uni  kalit
yordamida shifrini ochib, so‘ngra yeching. Javoblarni daftarlaringiz yozing.
Bolalar topshiriqni bajarishib, javoblarni tekshirishadi. O‘qituvchi javoblarni
eslab   qolishlarini   so‘raydi.   Shu   darsning   oxirida   yoki   kelgusi   darsda   ular   to‘g‘ri
javobni eslashadi.
“Asosiy belgi” mashqi.
Bolalarga doskada yozilgan o‘nta so‘zdan belgi-so‘zni tanlash taklif qilinadi.
O‘qituvchi. doskada   turli   o‘nta   so‘z   yozilgan.   Ularni   o‘qing   va   har   biriga
to‘g‘ri keladigan belgi-so‘zni tanlang. Belgi-so‘z predmetning xossasini  aniqlaydi
27 va   qanday?   -   degan   savolga   javob   beradi.   Masalan,   qum   sariq,   issiq,   mayda   va
boshqa bo‘lishi mumkin. sizningcha eng yaqin bo‘lgan belgi-so‘zni tanlang va uni
chiziq tagiga yozing. 
Daftarga   yozish   quyidagi   tartibda   amalga   oshiriladi:   so‘zlar   juftligi   kasr
shaklda   yozilib   –   tepada   o‘qituvchi   tomonidan   taklif   etilgan   so‘zlar,   pastda   –
o‘quvchi tomonidan taklif etilayotgan so‘zlar. O‘qituvchi bitta  misolni muhokoma
qiladi.
O‘quvchilar   topshiriqni   bajarishadi.   So‘ngra   o‘quvchilar   yozgan   so‘zlar
muhokoma   qilinadi.   Sinf   bilan   birgalikda   belgi-so‘zlar   to‘g‘ri   tanlanganmi   yoki
yo‘qligi muhokoma qilinadi.
O‘qituvchi   o‘quvchilarga   bu   so‘zlarni   va   ularga   tanlangan   belgi-so‘zlarni
eslab qolish haqidagi topshiriqni beradi.
Keyingi   darsda   o‘qituvchi   so‘zlarni   juft-jufti   bilan   va   ularga   tanlangan
belgilarni   eslashni,   ularni   daftarga   yozishni,   so‘ngra   oldingi   darsda   yozgan
yozuvlari bilan solishtirishni so‘raydi. 
“Uchinchi so‘z” mashqi.
O‘qituvchi  bir-biri  bilan ma’no jihatida bog‘liq olti juft so‘zni  o‘qiydi. Har
bir   juftlikka   ma’no   jihatidan   mos   uchinchi   so‘zni   tanlash   va   uni   daftarga   yozish
kerak.
XULOSA
Tadqiqotimiz natijasida quyidagi xulosalarga keldik.
1. Boshlang‘ich ta’lim davomida o‘quvchida nazariy tafakkur rivojlanadi, u
yangi   bilimlarga,   ko‘nikmalarga   ega   bo‘ladi   –   o‘zining   keyingi   ta’limi   uchun
zaruriy baza yaratadi. Lekin o‘quv faoliyati  bu bilan nihoyasiga  yetmaydi:  kichik
maktab   yoshidagi   o‘quvchining   bevosita   rivojlanishi   uning   tavsifi   va
28 natijaviyligiga bog‘liq. Bolaning muvaffaqiyatli ta’limi, unga nisbatan kattalarning
va tengdoshlarining munosobatiga bog‘liq. Unda ana shular asosida o‘z-o‘zini aniq
baholash shakllanadi.
2.   O‘yin   shaxs   shakllanishida   yangi   sifatlarni,   undagi   muhim   jihatlarni
aniqlaydi;   aynan   o‘yinda   bolalar   o‘zini   tuta   olish   normalarini   o‘zlashtiradi,   u
o‘qishga   o‘rgatadi,   tarbiyalaydi.   O‘quv   jarayonida   o‘yindan   foydalanishning
quyidagi   maqsadlarini   ajratib   ko‘rsatish   mumkin:   aniq   ko‘nikmalar   shakllanadi;
aniq   nutq   ko‘nikmalari   shakllanadi;   muomola   qilishga   o‘rganadi;   zaruriy
qobiliyatlar va ruhiy funksiyalar rivojlanadi va boshqalar. O‘yin faoliyati diqqatni,
xotirani,   tafakkurni,   tasavvurni,   barcha   bilish   jarayonlarni   rivojlanishiga   ta’sir
qiladi.
Shu   bilan   birga   ta’kidlashimiz   joizki,   ta’limning   vositasi   sifatida   o‘yinning
samaradorligi   quyidagi   qator   talablarga   amal   qilinishiga   bog‘liq:   o‘quvchilar
harakat va tasavvur qiladigan holatni, rejani mavjudligiga; bolalar tomonidan o‘yin
natijasini, o‘yin qoidasini albatta anglanilishi. O‘yin – jamoaviy birgalikda amalga
oshiriladigan   jarayon.   Bu   barcha   ta’limdagi   vazifalarni   oshirishdagi   asosiy   usul,
shu   sababdan:   bola   ilgari   bilmagan   va   o‘yin   davomida   o‘zlashtiradigan   bilimi
uchun   qanday   ko‘nikma   va   malaka   talab   qilinishini   aniq   bilishi   hamda     o‘yin
o‘quvchini tafakkur qilishga majbur etishi lozim.
Shunday   qilib,   o‘yin   ta’lim   berish   vositasi   bo‘lib,     u   ta’lim   oluvchilarning
tafakkur  faoliyatini  faollashtiradi, o‘quv jarayonini qiziqarli   va   hayojonli qiladi,
tilni shakllanishiga  kuchli turtki beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.-T.: O’zbekiston, 2012 y.-46b.
2. O‘zbekiston   Respublikasining   «Ta'lim   to‘g'risida»gi   Qonuni.   Barkamol
avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.  – T.: 1998. B. 20-29.
3. Kadrlar   tayyorlash   Мilliy   dasturi.   Barkamol   avlod   –   O‘zbekiston
taraqqiyotining poydevori. – T.: Sharq, 1998. B. 31-61.
29 4.    Ahmedova  M.,   Abdurahmonova  N., Jumayev M. Matematika 1-sinf uchun
darslik. “ Turon - Iqbol ”  2014.
5. Abdurahmonova     N.,   O’rinboyeva   L.   Matematika   2 -sinf   uchun   darslik.
“ Yangiyo’l Poligraf Servis ”. 2014у
6. Burxonov Sh., Xudoyorov U. Matematika 3-sinf. “Sharq” nashriyoti. 2014.
206-b.
7. Bikbayeva   N.U.,   Yangibayeva   E.,   Girfanova   K.M.   Matematika   4-sinf.
“O‘qituvchi” nashriyoti. 2013, 206-bet.
8. Гурова Л.Л. Психология мышления. – М.: ПЕР СЭ, 2005. – С. 47.
9. Гуткина Н.И. Психологическая подготовка детей к школе в группе 
развития // Активные методы в работе школьного психолога. М., 1990. – 
С. 58.
10. Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения: Опыт теоретического и
экспериментального   психологического   исследования.   –   М.:   Педагогика,
1986. – С. 72.
11. Дьяченко О.М., Веракса Н.Е. Что на свете не бывает? – М.: Знание, 1994. –
С
12. Лук А.Н. Мышление и творчество. – М.: Политиздат, 1976. – С. 39.
13. Мухина В.С. Возрастная психология. – М.: Академия, 2000. – С. 210.
14. Хрестоматия по возрастной психологии: Учебное пособие для студентов /
Сост. Л.М. Семенюк; Гл. ред. Д.И. Фельдштейн. – М.: МОДЭК, 1998. – С.
210.
30

BOSHLANG’ICH SINFLARDA DIKTANT VA UNI O’RGANISH YO’LLARI MUNDARIJA: KIRISH……………………………………………………...……………………..3 ASOSIY QISM I BOB DIDAKTIK O‘YINLAR ………………………………………..……….11 1.1 BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA QO’LLANILADIGAN METODLAR…………………………………………….11 1.2 DIDAKTIK O‘YINLARNING TURLARI VA O‘TKAZISH YO‘LLARI …………………………………………………………………..……17 II BOB BOLALAR TAFAKKURINING O‘ZIGA XOSLIGI ………………..22 2.1 ONA TILI DARSLARIDA TA’LIMIY O‘YINLAR VOSITASIDA O‘QUVCHILAR NUTQINI BOYITISH USULLARI …………………….…….22 2.2 BOSHLANG‘ICH SINFLARDA O‘QUVCHILAR TAFAKKURINING O‘ZIGA XOSLIGI ………………………………………………………………..28 XULOSA…………………………………………………………………...…….29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………..………30 1

K irish Kurs ishining dolzarbligi : “Ta’lim to’g’risida”gi Qonunda ta’limning ravnaqi, uning insonparvarligi, ta’lim va tarbiya tizimining uzluksizligi, ilmiyligi va dunyoviyligi, ta’limda umuminsoniy va ilmiy qadriyatlarning ustuvorligi, davlat ta’lim standari doirasida hammaning bilim olishi uchun imkoniyat yaratilishi ta’kidlab ko’rsatilgan. Boshlang’ich sinf ona tili o’qitishning mazmuni jamiyat rivojlanishining hozirgi bosqichida davlatimizning maktab oldiga qo’ygan vazifasiga moslashgan. Bu vazifalar ko’p qirrali bo’lib, ularni bajarishda o’qituvchidan mas’uliyat va pedagogik mahorat talab etiladi. Bu vazifalarni bajarish jarayonida o’quvchilarni axloqiy, estetik, mehnat, ekologik jihatdan tarbiyalanib boriladi. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’quvchilarni imloviy savodxonligi oshiriladi, nutqi rivojlantiriladi. Shu bilan birga ona tili ta’limi oldida quyidagi vazifalar turadi: - o’quvchilarni ijodiy va mustaqil fikrlashga o’rgatish; - o’z fikrini og’zaki va yozma shaklda to’g’ri va ravon bayon etishga o’rgatish; - yozuv qoidalariga rioya qilgan holda yozma nutqini shakllantirish. Dars jarayonida o’quvchilar bo’g’inlardan so’zlar, so’zlardan gaplar, gaplardan matn tuzishga o’rganadilar. So’zlarni bog’lab gaplar tuzish, so’zlarni butunicha sidirg’a o’qishni o’rganadilar. O’quvchilarga o’qish va yozish birga olib boriladi. Boshlang’ich sinflar ona tili ta’limi 1-4-sinflarda tilning hamma tomonlari o’zaro bog’liq holda o’rganilishi hisobga olinib tuzilgan, har bir sinfda fonetika, leksika, grammatika va so’z yasalishi haqida elementar bilimlar beriladi. Fanning bunday qurilishi tilning barcha tomonlarini bir-biriga o’zaro ta’sir etadigan bir butun hodisa sifatida o’rganishni taqozo etadi. Tilni o’rganishga bunday yondashish ta’lim jarayonini o’quvchilar nutqini o’stirish vazifasini hal etishga yo’naltirish imkonini beradi. 2

Kurs ishining maqsadi : Dars jarayonida qo’yilgan vazifalarni hal etish uchun o’qituvchi turli xil metodlar, didaktik o’yinlardan keng foydalanadi. Didaktik o’yinlar ona tili ta’limi jarayonida o’quvchilarni o’qitish, tarbiyalash va kamol toptirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Didaktik o’yinlarni qo’llash jarayonida o’quvchilarda fikrlash jarayonlari- tahlil qilish, taqqoslash, xulosa chiqarish rivojlanadi va takomillashadi. Kurs ishining vazifasi : Ona tili dars jarayonida bu kabi didaktik o’yinlardan foydalanish ijobiy natija beradi. Darsning samaradorligini yanada oshiradi. Faqatgina o’qituvchi didaktik o’yinlardan o’z o’rnida va oqilona foydalanishi lozim. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida qo’llaniladigan metodlar. Ona tilini o’qitishda o’qituvchi bilan o’quvchining birgalikdagi faoliyatini tashkil etish shakllari, metodlari va usullari ta’lim tizimining takomillashuvi bilan bog’liq holda rivojlanib, yangilanib bormoqda. Kurs ishining metadologik asoslari : Boshlang’ich sinflarda suhbat metodining muammoli o’qitish mctodi sifatida qo’llanilishi ta’limda o’quvchilarni faollashtirishga katta ta’sir ko’rsatadi. Muammoli o’qitish metodiga amerikalik pedagog va psixolog Dyun 1894yilda asos solgan. Bu metodning maqsadi ilmiy tushunchalarni o’zlashtirishga yordam berishgina emas, balki o’quvchilarning bilish qobiliyatini ham rivojlantirish, ijodiy qobiliyatlarini o’stirish hamdir. Bunda suhbat davomida o’qituvchining topshirig’i bilan o’quvchining oldiga biror muammo qo’yiladi va darsda muammoli vaziyat yaratiladi. I Bob Didaktik o‘yinlar 1.1 Boshlang’ich sinf ona tili darslarida qo’llaniladigan metodlar. 3

Dars jarayonida qo’yilgan vazifalarni hal etish uchun o’qituvchi turli xil metodlar, didaktik o’yinlardan keng foydalanadi. Didaktik o’yinlar ona tili ta’limi jarayonida o’quvchilarni o’qitish, tarbiyalash va kamol toptirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Didaktik o’yinlarni qo’llash jarayonida o’quvchilarda fikrlash jarayonlari- tahlil qilish, taqqoslash, xulosa chiqarish rivojlanadi va takomillashadi. Ona tili darslarida qo’llaniladigan “So’zdan marjon tizing” didaktik o’yini bilan tanishamiz. Bu o’yinda o’qituvchi o’quvchilarga so’zlarning aralash to’plamini tavsiya etadi va uyadosh so’zlarni alohida, ya’ni marjon tizgandek yozishni aytadi. O’quvchilar yozishadi va navbat bilan o’qishadi. Qaysi o’quvchi tez harakat qilib, marjonni xatosiz tizib chiqsa, o’yin g’olibi bo’ladi. [1] So’z turkumlarini o’rganishga oid: Ot so’z turkumiga oid so’zlar: olma, ot, daraxt, gul, mushuk, lola, in Son so’z turkumiga oid so’zlar: 5 ta, uchala, oltinchi, o’nta Fe’l so’z turkumiga oid so’zlar: yozdi, kesdi, dedi, o’qidi, bordi. Sifat so’z turkumiga oid so’zlar: yashil, shirin, katta, qora, baland. So’z turkumlarining so’roqlarini o’rganishga oid: Ot so’z turkumi so’roqlari: Kim? Nima? Kimlar? Nimalar? Son so’z turkumining so’roqlari: Nechta? Qancha? Nechanchi? Fe’l so’z turkumining so’roqlari: Nima qildi? Nima qilyapti? Sifat so’z turkumiga oid so’zlar: Qanday? Qanaqa? ”Keyingi bo’g’inni top” didaktik o’yini. Ushbu didaktik o’yinni o’quvchilar guruhi yoki yakka o’quvchilar bilan o’tkazish mumkin. O’qituvchi tomonidan bosh bo’g’in beriladi, shu bo’g’in asosida yangi so’zlar topiladi. Kim tez va ko’p so’z topsa, o’sha guruh yoki o’quvchi g’olib sanaladi. Ushbu didaktik o’yinni klaster usulida ham tasvirlash mumkin: 4

Ona tili dars jarayonida bu kabi didaktik o’yinlardan foydalanish ijobiy natija beradi. Darsning samaradorligini yanada oshiradi. Faqatgina o’qituvchi didaktik o’yinlardan o’z o’rnida va oqilona foydalanishi lozim. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida qo’llaniladigan metodlar. Ona tilini o’qitishda o’qituvchi bilan o’quvchining birgalikdagi faoliyatini tashkil etish shakllari, metodlari va usullari ta’lim tizimining takomillashuvi bilan bog’liq holda rivojlanib, yangilanib bormoqda. 5