logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. BUXORO XALQ SOVET RESPUBLIKASI TARIXINI O’RGANISHDA MATBUOTNING ROLI (1920-1924 y).

BUXORO XALQ SOVET RESPUBLIKASI TARIXINI O’RGANISHDA MATBUOTNING ROLI (1920-1924 y).

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

905 KB
Ko'chirib olish
BUXORO XALQ SOVET RESPUBLIKASI TARIXINI O’RGANISHDA MATBUOTNING ROLI (1920-1924 y). MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………...........4-10 I. BOB. XX asr birinchi choragida Buxorodagi iqtisodiy-siyosiy vaziyat va matbuotning ahvoli……………………………………………………………………….…11-28 1.1. Buxoro amirligining yemirilishi va BXSRning tashkil topishi ……….........................................................................................................11-19 1.2. Buxoroda mahalliy matbuotning vujudga kelishini tarixiy omillari…………………………………………………................................20-28 II. BOB. “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalari tarixiy manba sifatida …29-52 2.1. “Buxoro axbori” gazetasining umumiy tavsifi va mazmuni ……………………………………………………....………...29-42 2.2. “Ozod Buxoro” gazetasiga umumiy tavsif va gazetadagi mafkuraviy ta’sirning kuchayishi …………………………………………………………43-52 III. BOB. Iqtisodiy va ijtimoiy masalalarni o’rganishda “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalarining ahamiyati……………………………………………..53-82 3.1. BXSR matbuoti sahifalarida iqtisodiy ahvol ………………………..53-68 3.2. BXSRdagi ijtimoiy va harbiy masalalarning gazetalarda yoritilishi …………………………………………………………...........69-82 XULOSA ………………………………………………………………..83-86 Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati ………………………87-88 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi va zarurati. Birinchi Prezidentimiz I.Karimov 2007 yil 30 avgust kuni O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, Vazirlar Mahkamasi va Prezident Devonining O’zbekiston mustaqilligining 16 yilligiga bag‘ishlangan qо‘shma majlisida qilgan ma’ruzasida yaqin о‘tmish tariximiz masalalarini о‘rganishga alohida e’tibor qaratib, tarixchilar oldiga quyidagi vazifani qо‘ydi: “Shuni ta’kidlash lozimki, mustaqillikka erishish davri haqida, eski tuzum inqirozga duchor bо‘lib, sobiq Ittifoq parokandalikka yuz tutgan bir paytda mamlakatimizda tobora keskin tus olgan siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy vaziyat, о‘zligimizni anglash va toptalgan milliy g‘ururimizni tiklashga qaratilgan intilish kuchayib borgani, Vatanimiz mustaqilligini qо‘lga kiritish qanday sharoitda kechgani haqida yaxlit, yagona va xolis kо‘z bilan baho beradigan jiddiy tahlil-tadqiqot hozirgacha amalda yо‘qligini afsus bilan aytishga tо‘g‘ri keladi” 1 . O’zbekiston milliy davlatchiligi taraqqiyotida 1920-1924 yillarda mavjud bо‘lgan Buxoro Xalq Sovet Respublikasi (BXSR) muhim tarixiy bosqich ekanligi ayni haqiqatdir. О‘zbekiston Respublikasida va xorijiy mamlakatlarda BXSR tarixi mavzusi о‘zining dolzarbligi bilan tadqiqotchilarni jalb qilib kelmoqda. Biroq BXSR tarixini о‘rganishda davriy matbuotning manba bо‘la olishi mavzusi tadqiqotchilar nazaridan chetda qolib kelayotir. Yuqoridagi fikrdan kelib chiqib ta’kidlash joizki, “ Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalarining BXSR tarixini о‘rganishdagi о‘rni va roliga alohida tadqiqot bag‘ishlash har jihatdan о‘zini oqlaydi. “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalarida BXSR dagi siyosiy, ijtimoiy- 1 Karimov I. О‘zbekistonning 16 yillik mustaqil taraqqiyot yо‘li / О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, Vazirlar Mahkamasi va Prezident Devonining О‘zbekiston mustaqilligining 16 ynlligiga bag‘ishlangan qо‘shma majlisidagi ma’ruza // Xalq sо‘zi. 2007 Yil 31 avgust. 2 iqtisodiy va madaniy jarayonlarning turli sohalari hisoblangan hukumat boshqaruv tizimi, aholi soni, ijtimoiy tarkibi, xalq salomatligi, xotin-qizlar muammosi, harbiy-ma’muriy islohotlar, paxtachilik, qorakо‘lchilik, ipakchilik, milliy hunarmandchilik, soliq va bank tizimlari, pul muomalasi, narx-navo, maktab va maorif tizimi, madaniy oqartuv muassasalari faoliyati, tashqi aloqalar va hokazolar haqida muhim ma’lumotlar mavjud. Ular yagona tizimga solinib, BXSR tarixini yanada mukammal о ‘rganish zarurati ham mavzu dolzarbligini oshiradi. Shu jihatdan olganda BXSR tarixini tadqiq qilishda “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalarini manbaviy asos deb hisoblash mumkin. Mavzuning o’rganilganlik darajasi. BXSRning 1920-1924 yillar tarixini о ‘rganish ushbu respublika tashkil topgan dastlabki yillardanoq boshlangan edi. BXSR tarixiga doir yozilgan adabiyotlarni tahlil va tavsif qilish jarayonida shu aniq b о ‘ldiki, ularni metodologik yondashuv va ilmiy-amaliy xususiyatiga ko’ra 2 davrga: sovet davrida yaratilgan tadqiqotlarga va О ‘zbekiston mustaqillikka erishganidan s о ‘ng yuzaga kelgan asarlarga ajratish mumkin. Bu о ‘rinda BXSR davlat va siyosat arboblari Fayzulla X о ‘jayev, Sadriddin Ayniy, Abdurauf Fitrat asarlarini alohida qayd qilish lozim. Ular birlamchi manbalar asosida voqealar tafsilotini haqqoniy tasvirlashga erishgan b о ‘lsalar-da, sovet tuzumi va kommunistik mafkura ta’sirida о ‘z asarlarini qayta yozishga, ayrim joylarini о ‘zgartirishga majbur b о ‘lganlar. XX asr 20-yillarida yaratilgan bu tadqiqotlarda Buxorodagi taraqqiyparvarlar faoliyati, jadidchilik harakati, amirlik tuzumining ag‘darilishi, BXSRning tashkil topishi, undagi siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar yoritiladi. BXSRdagi matbuot tarixini о ‘rganishda taniqli publitsist Ziyo Sayd (Soli Qosimov) asari muayyan ahamiyatga ega. Uning “O’zbek vaqtli matbuoti tarixiga materiallar” nomli kitobi Turkiston mintaqasida salkam 60 yil (1870-1927 yillar) davomida nashr etilgan davriy matbuotning о ‘ziga xos bibliografiyasi hisoblanadi. Unda, jumladan, “Buxoro axbori” va “ Ozod Buxoro” gazetalari haqida ilk bor ma’lumot keltirilganligi muhimdir. Biroq muallifning ushbu gazetalar nashri bilan 3 bog‘liq yil va ularda muharrirlik qilgan shaxslar t о ‘g‘risidagi ma’lumotlarida qator noaniqliklar uchraydi. BXSR tarixini о ‘rganish XX asrning 50-70-yillarida ancha keng tus oldi. Bu davr tadqiqotlarida hukmron mafkuraning kuchli ta’siri sezilsa- da, ularda keltirilgan faktlardan hozirgi kun tadqiqotlarida ham foydalanish mumkin. Bu borada O.Eshonov, L.Shek, A.Aliyev, M.Irkayev, F.Qosimov, I.Alimov kabilarning asarlari va ilmiy ishlarini alohida qayd qilish lozim. 1. Bevosita matbuot tarixiga daxldor b о ‘lgan tadqiqotlardan S. Inoyatov, T. Ernazarov va A. Akbarovlarning ishlarini k о ‘rsatish lozim. S.Inoyatovning nomzodlik dissertatsiyasi davriy matbuotda qishloq x о ‘jaligini jamoalashtirish masalalarining yoritilishi muammosiga bag‘ishlangan. Mazkur muallifning monografiyasida esa matbuotning ijtimoiy hayotdagi о ‘rni va roli yanada kengroq ochib berilgan. Bu tadqiqotlarda tarixchi olim har qanday tarixiy davrni atroflicha о ‘rganishda matbuot materiallari manba b о ‘la olishini isbotlagan. T.Ernazarov va A.Akbarovlarning fikricha, Buxoroda amirlik tuzumi ag‘darilgan birinchi kunlardanoq (1920 yil sentabr) Buxoro kommunistik partiyasi markaziy komiteti organi “Buxoro axbori” gazetasi chiqa boshlagan, gazeta o’zbek tilida 2500 nusxada, 2 sahifada, ayrim hollarda 4 sahifada nashr qilingan. Ushbu asar kommunistik mafkura ta’sirida yuzaga kelgan b о ‘lib, unda XX asr boshlarida chop etilgan milliy tildagi matbuot organlariga xolisona baho berilmagan, bolsheviklar matbuotining roli esa orttirib k о ‘rsatilgan. 2. BXSR tarixiga oid tadqiqotlar doirasi, ayniqsa, mustaqillik yillarida kengayib, ushbu muammoni yoritishga imkon qadar xolisona yondashildi. Tarixchi olimlarning asl manbalarga tayangan holda yaratgan qator tadqiqotlari vujudga keldi. Bu borada F.Qosimov, B.Ergashev, Q.Rajabov, U.Rashidov, Ushbu mualliflar BXSRning siyosiy, iqtisodiy- ijtimoiy, madaniy taraqqiyoti masalalari xususida fikr va mulohazalar bildiradilar. 3. I.Alimov asarida BXSRdagi agrar munosabatlar tarixi tahlil qilinib, respublikadagi x о ‘jalik hayoti, yer egaligi, uning shakllari, sug‘orish tizimi, soliq miqdori va turlari, qishloq x о ‘jalik tarmoqlarining ahvoli bilan bog‘liq qimmatli ma’lumotlar keltiriladi 2 . Bevosita matbuot tarixiga daxldor b о ‘lgan tadqiqotlardan 2 Inoyatov S. Rol partiy no-sovetskoy pechati O’zbekistona v osushestvlenii kollektivizatsii selskogo xozyaystva 4 S. Inoyatov, T. Ernazarov va A. Akbarovlarning ishlarini k о ‘rsatish lozim 3 . BXSR tarixiga oid tadqiqotlar doirasi, ayniqsa, mustaqillik yillarida kengayib, ushbu muammoni yoritishga imkon qadar xolisona yondashildi. Tarixchi olimlarning asl manbalarga tayangan holda yaratgan qator tadqiqotlari vujudga keldi. Bu borada F.Qosimov, B.Ergashev, Q.Rajabov, U.Rashidov, L.Muhammadjonova, Sh.Hayitov, S.Xolboyev, G.Ostonova kabi mualliflarning ishlari e’tiborga loyiqdir. “O’zbekistonning yangi tarixi” asarining birinchi va ikkinchi kitoblarida XX asr boshlarida Buxorodagi siyosiy va ijtimoiy jarayonlar va harbiy harakatlar tarixiga alohida e’tibor qaratildi. Taniqli tarixchi olima R.Rajapova ilmiy muharrirligida rus tilida tayyorlangan kollektiv monografiyada Buxoroning 1917-1924 yillardagi tarixi b о ‘yicha eng yangi fikrlar va xulosalar o’z aksini topgan. F.Qosimovning mustaqillik yillarida yaratilgan bir qator kitob va maqolalari BXSR tarixshunosligi rivojida muhim ahamiyatga ega b о ‘ldi. Olim tadqiqotlarida sovet davri va mustaqillik yillarida BXSR tarixiga oid yaratilgan asar va maqolalarning tahlilini beradi. B.Ergashev va L.Muhammadjonovalar о ‘zlarining tadqiqotlarida о ‘rganilayotgan davrda Buxorodagi ijtimoiy-siyosiy fikr rivoji, demokratik tamoyillar va ozodlik uchun kurashning mafkuraviy negizlari haqida ilmiy mushohada yuritadilar. BXSRda sovet tuzumiga qarshi qurolli harakat va mafkuraviy kurash muammolari Q.Rajabovning doktorlik dissertatsiyasi, maxsus monografiyasi va tadqiqotlari asosini tashkil qiladi. U.Rashidovning kitob va maqolalarida asosiy e’tibor BXSRda vatanvarpar kuchlar bilan qizil armiya qismlari о ‘rtasidagi kurashlar masalasiga qaratilgan. Sh.Hayitovning hamkorlikda yaratilgan kitoblari va maqolalarida BXSRdagi iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, madaniy hayot hamda muammo va qiyinchiliklar, ayrim hukumat rahbarlarining faoliyati va taqdiri tarixiy manbalar asosida ochib berilgan. Muhimi shundaki, olim “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalari (1929-1934 gg.): Avtoref. diss. ... kand. ist, nauk. - Tashkent, 1969; 3 О ‘sha muallif. Rol pechati v internatsionalnom vospitanii trudyashixsY. - Tashkent: Fan, 1986; Ernazarov T., Akbarov A. Istoriya pechati Turkestana. -Tashkent: О ‘qituvchi, 1976. 5 materiallaridan muayyan darajada foydalangan. S.Xolboyevning yuqorida qayd qilingan kitobida hanuzgacha ilmiy muomalaga kiritilmagan arxiv manbalari asosida Buxoro amirligining oltin xazinasi, uning taqdiri haqida mulohazalar beriladi. Hozirgi vaqtda Buxoro viloyatida chop etilayotgan “Buxoronoma” gazetasining xodimlari va jamoatchi muxbirlari tomonidan uning 20 000-soni nashr etilishi munosabati bilan bog‘liq “20.000 – uchrashuv” nomli publitsistik risola chop qilindi. Ushbu risolada “Buxoro axbori” 1-soni chop etilgan 1920 yil sentabrdan 2007 yilning dekabriga qadar chiqqan matbuot organlari va bugungi kunda “Buxoronoma” nomi ostida chiqayotgan gazetaning faoliyatida ishtirok qilgan muharrir va muxbirlar hayoti haqida maqola va tarixiy lavhalar keltirilgan. Bu risola Buxoro matbuotchilik tarixi solnomasini yaratishda muhim ahamiyatga ega. XX asr birinchi choragida Turkiston mintaqasidagi matbaachilik faoliyati, milliy matbuotning о ‘rni va roli, demokratik islohotlarni amalga oshirishda matbuotning ahamiyati masalalari mustaqillik yillarida bir qator ilmiy ishlarning mavzusi b о ‘ldi. Bu muammoga bevosita daxldor tadqiqotlarning mualliflari sifatida N.Abduazizova, A.Mingnorov kabilarni alohida qayd qilish mumkin. Ularning ilmiy ishlari o’zbek matbuotchiligi tarixini tadqiq qilishdagi ilk qadamlar b о ‘ldi. BXSR tarixi masalalari xorijda chop etilgan ba’zi bir adabiyotlarda ham bayon qilingan. Xorij tarixshunosligida muhojirlardan Axmad Zaki Validiy T о ‘g‘on va Boymirza Hayit, shuningdek, turk tarixchisi Mehmet Saray kabilarning tadqiqotlarini alohida k о ‘rsatish mumkin. Xorijda ushbu muammoga bag‘ishlab yozilgan ishlar bu y о ‘nalishdagi tadqiqotlarni ilmiy jihatdan yangi materiallar bilan boyitadi. Gazetalar “Buxoro axbori” nomi bilan 1920-1923 yillarda, “Ozod Buxoro” nomi bilan esa 1923-1930 yillarda chop etilgan. Biroq tanlangan mavzuda mazkur gazetalarning materiallari orqali BXSR tarixi о ‘rganilayotganligi yuqorida qayd qilingan 1920-1924 yillar xronologik chegarasida ish k о ‘rishni taqozo etadi. Tadqiqot maqsadi . Dissertatsiyada BXSR tarixini xolisona va qiyosiy tahlil asosida о ‘rganishda “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalarining manba 6 sifatidagi ahamiyatini ochib berish maqsadi qo’yildi. Tadqiqot vazifalari. Maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi: -XX asrning boshlarida Buxorodagi ijtimoiy va siyosiy ahvol haqida ma’lumot berish; -Buxoroda mahalliy matbuot vujudga kelishining tarixiy sharoitini hamda ularning chop etilishi tarixini yoritish; -“Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalarini umumiy tavsiflash; -matbuot organlaridagi BXSR iqtisodiy tizimidagi qishloq x о ‘jaligi (paxtachilik, chorvachilik, ipakchilik, g’allachilik, qorak о ‘lchilik), vaqf mulklariga munosabat, soliq siyosati, bank tizimi, transport holati, tovar-pul munosabatlari kabi masalalarga oid ma’lumotlarni о ‘rganish; -“Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalarida BXSRdagi maishiy turmush muammolari, xalq salomatligi va xotin-qizlar masalalari, harbiy sohaga doir ma’lumotlarni tahlil qilish. Tadqiqotning obyekti Buxoro Xalq Sovet Respublikasining 1920-1924- yillarda siyosiy, madaniy, ta’lim, sog’liqni saqlash, ijtimoiy-iqtisodiy sohalarda amalga oshirgan ishlari faoliyatiga qaratilgan. Tadqiqot predmetini Buxoro Xalq Sovet Respublikasining 1920-1924- yillarda tarixini o’rganishda “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalarida chiqarilgan BXSR faoliyatiga oid manba va materiallar tashkil etadi. Tadqiqotning usullari. Ilmiy muammoni hal qilishda umum fan uslublari – induksiya va deduksiyadan, maxsus fan uslublari – tarixiy taqqoslash, xronologik izchillik, sabab, jarayon va natija bog'liqligi, tarixiy bilishning xolislik, tarixiylik hamda tizimlilik tamoyillaridan foydalanildi. Dissertatsiyaning ilmiy yangiligi. Tadqiqot davomida olingan natijalar arxiv hujjatlari bilan qiyosiy tahlil qilindi hamda masala mohiyatini keng tarzda о ‘rganishga erishildi. Matbuot materiallari orqali BXSRdagi iqtisodiy о ‘zgarishlar bir necha tarixiy bosqichlardan о ‘tganligi, mustaqil iqtisodiyot asoslarini yaratish y о ‘lidagi urinishlar, bu masalada markaz kuchli tazyiq о ‘tkazganligi ochib berildi. 7 Tadqiqot natijasi sifatida gazetalarning salmoqli maqola va xabarlari BXSRdagi maorif va madaniyat muammolariga qaratilganligi aniqlashtirildi. «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalari BXSRning xorijiy davlatlar bilan hamkorlik aloqalari haqida ham boy manbaviy asos b о ‘lishi qayd etildi. Dissertatsiya yangiligining yana bir xususiyati shundaki, uning yordamida ilgari foydalanilmagan manbalar, arxiv hujjatlari va statistik ma’lumotlar ilmiy iste’molga ilk bor kiritildi. Tadqiqot ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot ishining ahamiyati shundan iboratki, Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarida kurs ishlarida, bitiruv malakaviy ishlarni tayyorlashda hamda Oliy o’quv yurtlarda maxsus kurslarda nazariy qo’llanma sifatida foydalanishi mumkin. Tadqiqotning davriy chegarasi. Tadqiqotning davriy chegarasi 1920-1924 yillar bilan belgilanib, BXSR tarixini о‘rganish “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalarining ma’lumot va materiallari asosida tahlil qilinadi. 8 I-BOB. XX ASR BIRINCHI CHORAGIDA BUXORODAGI IQTISODIY - SIYOSIY VAZIYAT VA MATBUOTNING AHVOLI 1.1. Buxoro amirligining tugatilishi va BXSR ning tashkil topishi XIX asrning ikkinchi yarmida О ‘rta Osiyo hududidagi eng yirik davlatlardan biri - Buxoro amirligi Rossiya imperiyasining yarim mustamlakasi b о ‘lib, tashqi aloqalarda qaram, ichki masalalarda esa bir qadar mustaqil edi. Biroq amirlikdagi boshqaruv 1885 yildan Rossiya imperiyasining Buxorodagi siyosiy agentligi tomonidan qat’iy nazorat qilingan. Mamlakat iqtisodiy jihatdan qoloq b о ‘lib, aholining asosiy mashg‘uloti sun’iy sug‘orish bilan uzviy bog‘langan dehqonchilikdan iborat edi. 1920 yil arafasida amirlikda ekin ekiladigan yerlar maydoni 2 mln. 250 ming desyatina b о ‘lib, 2,5 millionli aholining 90 foizi dehqonlardan iborat b о ‘lgan 4 . Uzoq asrlardan buyon amirlikda yerga egalik qilishning “ amlok” (davlat yerlari), “mulki xos’ yoki “mulki xolis” (xususiy yerlar) hamda “mulki vaqf” (masjit, madrasa, xonaqohlarga tegishli yerlar) kabi shakllari mavjud b о ‘lib kelayotgan edi. Garchi mulklar davlat, xususiy va vaqflarga ajratilgan b о ‘lsada, biroq soliq tizimi b о ‘yicha xirojiy (33%), ushriy (10%) hamda xirojiy vaqf va ushriy vaqf yerlariga b о ‘lingan. Davlat yerlarida ijarachi dehqonlar mehnat qilib, ular yetishtirgan mahsulotlari yuzasidan natura, qisman pul k о ‘rinishida soliqlar t о ‘lar edilar. Vaqf yerlaridan kelgan daromad maorif tizimini mablag’ bilan ta’minlashning asosiy manbai hisoblanardi. Shuningdek, hamma soliq, t о ‘lov va jamoat ishlaridan ozod etilgan yerlar – “mulki xurri xolis” yoki “daru bast” (ya’ni, soliqchilar uchun bunday yerlarning eshiklari yopiq) deb yuritilgan. Mamlakatda tabaqachilik tartibi amal qilib, amir, uning amaldor va ayonlari yuqori tabaqa vakillari hisoblanib keng imtiyozga ega edilar. Davlatni boshqarish ishida ruhoniylarning ta’siri kuchli b о ‘lib, huquq-tartibot ishlari islom huquqi asosida amalga oshirilardi. Ruhoniylardan s о ‘ng boy savdogarlarning mavqei jamiyatda ta’sirchan kuchga ega b о ‘lib, iqtisodiy jihatdan qudratli tijoratchilar salmog‘i anchagina edi 5 . Shahar aholisining asosiy mashg‘uloti 4 Alimov I. Xorazm xalq sovet Respubliikasida agrar islohatlar .- T.: O’zbekiston, 1970. -S. 7-8. 5 Buxoro axbori. 108-son. 1922 yil 5 noyabr. 9 savdo-sotiq va hunarmandchilikdan iborat b о ‘lgan. K о ‘p sonli qishloq aholisining asosiy tirikchilik manbai dehqonchilik x о ‘jaligi bilan bog’liq b о ‘lgan. Dehqonchilikning sun’iy sug‘orishga asoslangan tarmog’i bilan birga tog va tog‘oldi hududlarida lalmikor dehqonchilik bilan ham shug‘ullanilgan. Bog‘dorchilik, uzumchilik, sabzavot yetishtirish yarim mustamlaka yillarida sezilarli darajada qisqargan. Buning sababi dehqonchilikning paxtachilik tarmog‘iga Rossiya imperiyasining mustamlakasi yillarida alohida e’tibor qaratilib, g‘ о ‘za ekishga yerlarning katta qismi ajratildi. Paxtadan olinadigan foyda barcha mahsulotlar daromadidan ustun b о ‘lib, amirlik tobora Rossiyaning xom ashyo bazasiga aylanib borayotgan edi. 1893 yildan 1917 yilga qadar Buxoroda paxta ekiladigan yerlar miqdori 300 000 tanobgacha b о ‘lib, undan olinadigan daromad 25 mln. oltin s о ‘mni tashkil etgan 6 . Paxtachilik bilan birga chorvachilik, ayniqsa, qorak о ‘lchilik, ipak va jun mahsulotlarini ishlab chiqarish sohalari yildan-yilga nisbatan о ‘sib borgan. Buxoro amirligidan Rossiyaga mustamlaka davrining dastlabki yillarida 30 000-40 000 dona qorak о ‘l teri chiqarilgan b о ‘lsa, 1914 yilga kelib bu nisbat 1.800 000 donani tashkil qildi. Paxta va qorak о ‘l terining 80 foizi Rossiyaga eksport qilinar edi. Rossiyada 1917 yildagi fevral inqilobi va Oktabr t о ‘ntarilishidan s о ‘ng garchand Buxoro amirligining mustaqilligi Muvaqqat hukumat va sovet hokimiyati tomonidan tan olingan b о ‘lsa-da, lekin uning hududi, chegaralari sovet Rossiyasi ixtiyorida b о ‘lib, Buxoro tashqi dunyodan ajralib qolgan edi. Amirlikdagi 26 ta paxta tozalash, 4 ta yog‘, 10 ta sovun zavodlari ishlab chi q argan mahsulotlar, qorak о ‘l teri va boshqa mahalliy ahamiyatga ega b о ‘lgan tovarlar chetga chiqarilmay omborlarda t о ‘planib qolaverdi. Oqibatda 1919 yilga kelib chetga paxta chiqarish 20 marta, qorak о ‘l teri sotish 10 marta qisqardi. Qishloq x о ‘jalik mahsulotlari narxi pasayib ketdi. 1917 yil 1 pud paxta 11 s о ‘m baholangan b о ‘lsa, 1919 yilga kelib 2 s о ‘mu 80 tiyinga tushdi. 1 pud jun 6 s о ‘mdan 2 s о ‘mga, 1 dona qorak о ‘l teri 7 s о ‘mdan 1 s о ‘m 20 tiyinga tushib ketdi 7 . 6 Alimov I. Xorazm xalq sovet Respubliikasida agror islohatlar .- T.: O’zbekiston, 1970. -S. 7-8. 7 Qosimov F., Rashidov U. Buxoro amirligining tugatilishi /Buxoro tarixi masalalari. -Buxoro. 1996. -B. 69-70. 10 Mamlakatdagi iqtisodiy tanglik siyosiy inqirozni ham chuqurlashtirdi. Rossiyaning markaziy rayonlarida r о ‘y bergan keskin siyosiy о ‘zgarishlar, demokratiya va erkinlik uchun kurash о ‘rta asr an’analari asosidagi boshqaruvni saqlab kelayotgan Buxoro amirligiga о ‘z ta’sirini о ‘tkazdi. Amirlikdagi taraqqiyparvar kuchlar mavjud tartiblarni isloh qilish, mamlakatda konstitutsion monarxiya tuzumini joriy qilish talabi bilan chiqa boshladilar. Buxorodagi jadidchilik harakati yetakchi vakillari Amir Sayyid Olimxondan islohot о ‘tkazishni qat’iy talab qilishdi. 1917 yil 7 aprelda Buxoro amirining islohotlar joriy etish b о ‘yicha manifesti (farmoni) e’lon qilindi 8 . Manifestda poytaxt Buxoroda obr о ‘li arboblardan iborat mahkamani tuzish, amaldorlar, ularning daromadlari ustidan nazorat о ‘rnatish, soliq tizimini tartibga solish, davlat byudjetini joriy qilish, sanoat, tijorat, ma’rifatni rivojlantirish uchun chora-tadbirlar k о ‘rilishi va’da qilindi 9 . Buxoro jadidlarining s о ‘l qanoti a’zolari amir manifestini q о ‘llab-quvvatlashga qaratilgan namoyish tashkil qildilar. 1917 yil 8 aprelda jadidlarning “Yashasin islohot!”, “Yashasin amir!” shiorlari ostida Buxoro va Karkida о ‘tkazgan namoyishlari о ‘qqa tutildi. Buxorodagi namoyishda qonli t о ‘qnashuvlar tufayli 30 nafar Yosh buxoroliklar tashkiloti a’zolari qamoqqa olinib, k о ‘plarning hayoti havf ostida qoldi 10 . Amirlikda mutaassiblik avjiga chiqdi, jazolanishdan saqlanish uchun omon qolgan Yosh buxoroliklar Toshkent, Samarqand va Yangi Buxoro (Kogon)ga ommaviy ravishda muhojir b о ‘lib keta boshladilar. Buxoro amirligidagi siyosiy jarayonlarning keskinlashuvi 1918 yilning mart oyida “Kolesov voqeasi” nomi bilan tarixga kirgan voqealarda yaqqol k о ‘zga tashlanadi. Turkistonda sovet hokimiyati о ‘rnatilishdan 3-4 oy о ‘tmasdanoq Turkiston XKS raisi F.Kolesov (1891- 1940) 1918 yil mart oyida Yangi Buxoro (Kogon)ga kelib, Eski Buxoro (hozirgi Buxoro shahri)ga hujumga о ‘tdi. Biroq uning amirlik tartiblarini ag‘darish bilan bog‘liq maqsadi va harbiy harakati 8 O’zbekiston tarixi solnomasi LGuzuvchi mualliflar: Rajabov Q, Hasanov F. -T.: О ‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2007. -B. 91. 9 "Alimova D. va b. О ‘zbekiston tarixi (1917-1991 yillar). T.: Sharq, 2000. -B. 44-45; Nurullin R. Xiva xonligi va Buxoro amirligining qizil armiya tomonidan tugatilishi. XXSR va BXSRning tashkil topishi // О ‘zbekistonning yangi tarixi. 2-kitob. О ‘zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. -T.: Sharq, 2000. -B. 114. 10 Hayitov SH. Usmon X о ‘ja P о ‘latx о ‘jayev - milliy istiqlol kurashchisi. -Buxoro, 2007. -B. 22. 11 muvaffaqiyatsizlik bilan yakunlandi. F.Kolesovning amirlikka qarshi harbiy yurishida 10 000 kishi halok b о ‘ldi. 11 Kogonni Termiz, Kitob bilan bog‘lab turuvchi temir y о ‘llar buzib tashlandi. 1918 yil 25 martda imzolangan Qiziltepa bitimiga k о ‘ra, F.Kolesovning tajovuzkorligi sharmandalarcha barbod b о ‘ldi. “Kolesov voqeasi”dan s о ‘ng Buxoro amirligida taraqqiyparvar kuchlarga nisbatan siyosiy reaksiya yangidan avj oldirildi. Muhojirlikda yashashga majbur b о ‘lgan jadidlar Samarqand, Toshkent, Moskva va boshqa shaharlarda turib tashviqot va targ‘ibot ishlarini olib borishga majbur b о ‘ldilar. Abdurauf Fitrat, Fayzulla X о ‘jayev va boshqalar bu harakatda faol qatnashdilar. “Kolesov voqeasi”dan keyin Toshkentda yashagan Fitrat “Chig‘atoy gurungi” adabiy- ma’rifiy tashkilotiga asos soldi. F.X о ‘jayev esa Yosh buxoroliklar g‘oyalari ruhidagi dasturiy hujjat-maromnomani tuzdi va nashr etdi, “Uchqun” gazetasining chiqishini tashkil qildi. 1918-1920 yillardagi Buxoro amirligida va uning atrofida keskin kechgan siyosiy voqealar ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning m о ‘tadil tizimini о ‘zgartirib yubordi. Buxoro amirligi bilan Turkiston ASSR о ‘rtasidagi savdo aloqalari deyarli to’xtab qoldi. Rossiya yarmarkalarida Buxoro mollari sotilmay qolib ketdi. Ta’kidlangan davrda Buxoro amirligi bilan Angliya о ‘rtasidagi о ‘zaro savdo-sotiq aloqalari bir qadar jonlanganligini hisobga olmasa, amirlikning tashqi savdosi t о ‘xtab qolgan edi. Buxoro amirining sovet Rossiyasi bilan muzokaralari boshi berk k о ‘chaga kirib qoldi. Amir va sovet hukumati о ‘rtasidagi о ‘zaro elchilik almashuvlari, sovet hokimiyatining amirlikka harbiy yordam berish bilan bog‘liq ikkiyoqlama muzokaralari amaliy natija bermadi. Sovet hokimiyati tomonidan Buxoro amirligiga qarshi siyosiy tazyiq va harbiy xavf kuchayib bordi. Bu haqda Amir Sayyid Olimxon о ‘z esdaliklarida yozgan edi: “Ular (bolsheviklar) Buxoro davlatiga g’ayriqonuniy talablar qo’yib, ularning ijro etilishini talab qiladigan b о ‘lishdi, ular qanday b о ‘lmasin, bir amallab urush 11 Rajabov Q . Kolesovning Buxoroga bosqini va Qiziltepa bitimi // Qiziltepa tongi , № 47-53. 2004 yil 12 noyabr-24 dekabr. 12 boshlashni о ‘zlariga hunar qilib olishdi... Islom davlatining bu dushmanlari anchagina askar va qurol-yarog‘lar t о ‘plab, Buxoroyi sharifga hujum qilishni istaydilar» 12 . Buxoro amirligini tugatish masalasida sovet hukumati rahbari Lenin tomonidan Turkiston mintaqasiga yuborilgan Turkbyuro vakillari hamda bolshevik rahbarlar “Markaz” bilan yagona fikrga keldilar. Amirlikka qarshi harbiy harakatlarni boshqarish vazifasi Turkiston fronti q о ‘mondoni Mixail Vasilyevich Frunzening shaxsan zimmasiga yuklatildi. Frunze 1920 yil 12 avgustda amirlikni tugatish maqsadida Chorj о ‘y, Kogon, Kattaq о ‘rg‘on va Samarqand guruhlaridan iborat 4 guruhli harbiy qismlarni tuzdi. Qizil q о ‘shin yagona Samarqand-Buxoro gruppasiga b о ‘ysindirilib, ular tarkibi 7000 piyoda, 2,5 ming otliq, 5ta og‘ir artilleriya, 25 ta yengil t о ‘p, 5 ta broneavtomobil, 220 ta zambarak, 5 ta bronepoyezd va 11 ta aeroplandan iborat edi. Bu davrda amir armiyasida 16 000 sarboz, 55 ta eskirgan t о ‘p va 12 ta pulemyot b о ‘lgan, xolos. Buxoro sarbozlari soni k о ‘pchilikni tashkil etsa-da, lekin zamonaviy qurollanish jihatidan bolsheviklar ustunlik qilardi 13 . Buxoro amirligiga qarshi harbiy harakatlar 1920 yil 23 avgustda Chorj о ‘yda Beshim Sardor boshchiligidagi turkman yollangan otliqlarining ”yangi q о ‘zg‘olon”idan boshlandi. О ‘sha kuni Chorj о ‘y revkomi tuzilib, beklik xazinasi q о ‘lga kiritildi, bek va uning amaldorlari asr olindi. Hokimiyat inqilobiy q о ‘mita (revkom) q о ‘liga о ‘tdi 14 . 1920 yil 25 avgustda Chorj о ‘y revkomining murojaatini olgan q о ‘mondon Frunze о ‘zining 36-67 raqamli maxfiy buyrug‘ini e’lon qildi. Unda Samarqand - Buxoro guruhi 1920 yil 28- avgustida harbiy tayyorgarlikni tugatishi, Eski Buxoroni egallashi qayd qilingan edi. 1920 yil 29 avgust Samarqand guruhi 3-Turkiston о ‘qchi polki, 1-Turkiston otliq diviziya, alohida Turkiston otliq brigadasi, injenerlar rotasi yordamida Buxoro shahriga h ujum qildi. 1920 yilning 29 avgustidan 2 sentabriga qadar havodan va piyoda q о ‘shinlarining hujumlari 12 Amir Sayyid Olimxon. Buxoro xalqining hasrati tarixi. -T.: Fan, 1991. -B. 13-14. 13 Qosimov F., Rashidov U. Buxoro amirligining tugatilishi /Buxoro tarixi masalalari. -Buxoro, 1996. -B.77. 14 Rajabov Q. Buxoroga qizil armiya bosqini va unga karshi kurash. -T.: Ma’iaviyat, 2002. -B. 12; Rashidov U. Buxoro Xalq Respublikasi. -Buxoro: Buxoro, 2003. -B. 33. 13 oqibatida Buxoroda monarxiyaga qarshi “xalq inqilobi” amalga oshiriladi. Shaharni 3 kun davomida 1 1 ta aeroplan bombardimon qildi. Buxoro shahri katta moddiy zarar k о ‘rdi, begunoh kishilarning qoni t о ‘kildi. Amir qarorgohi-Ark, Buxoro atrofidagi qishloqlar, amirning yozgi saroyi Sitorai Mohi Xosa ham yarim vayrona holatiga keltirildi 15 . Buxoro amirligi xazinasi, k о ‘pgina xonadonlarning buyum va mablag‘lari, oziq- ovqat zahiralari ayovsiz talandi va Turkiston fronti q о ‘mondonligi hisobiga о ‘tkazildi. Bulardan tashqari paxta zahiralari, jun, ipak, qorak о ‘l teri, quritilgan mevalar ham musodara qilindi 3 . 1920 yil sentabrda amir Buxoro shahrini tark etayotganda poytaxtda о ‘z haramini qoldirib ketishga majbur b о ‘lgan edi. Uning butun oila a’zolari va qarindosh-urug‘laridan iborat harami (arxiv hujjatlarida 29 umumiy miqsori 118 kishi deb nomma-nom k о ‘rsatilgan) q о ‘lga olinib, Buxoroda uy qamog‘ida saqlanadi. Buxoro amiri Sayyid Olimxon kuchlar teng b о ‘lmagan janglarda yengilib, shaharni tashlab chiqib ketishga majbur b о ‘ldi. О ‘z jonini z о ‘rg‘a saqlab qolgan amir oz sonli amaldor va ayonlari bilan Sharqiy Buxoroga (hozirgi Tojikiston va Janubiy O’zbekiston) chekindi. Uning Sharqiy Buxoro hududida bolsheviklarga qarshilik k о ‘rsatish harakati 1921 yilning bahoriga qadar davom etib, shu yilning mart oyida Afg‘onistonga о ‘tib ketdi. 1920 yil 14 sentabrda b о ‘lgan Xalq Nozirlar Sh о ‘rosi, revkom va BKP MKning umumiy yig‘ilishida 9 kishidan iborat Butun Buxoro inqilobiy q о ‘mitasi (raisi Abdulqodir Muhiddinov) va respublika hukumati - 11 kishidan iborat Xalq Nozirlar Sh о ‘rosi (raisi Fayzulla X о ‘jayev) tuzildi. Buxoro inqilobiy q о ‘mitasining a’zolari qilib Muinjon Aminov, Olimjon Akchurin, Abdulhamid Oripov, Sobir Yusupov, Hoji Hasan Ibrohimov, Fayzulla X о ‘jayev, Qulmuhamedov tayinlandi. Mamlakatni boshqarish maqsadida tuzilgan Buxoro Xalq Nozirlar Sh о ‘rosi tarkibi quyidagicha edi: rais va xorijiy-tashqi ishlar (nozir-F.X о ‘jayev), maorif (Qori Y о ‘ldosh P о ‘latov), ichki (doxiliya) ishlar (M.Saidjonov), moliya (U.P о ‘latx о ‘jayev), davlat nazorati (N.Xusainov), favqulodda komissiya (raisi-Ibrohimov), adliya 15 Xolboyev S. Buxoro amirligining oltii xazinasi. -T.: Fan, 2008. - B. 31. 14 (M.Burhonov), harbiy (Shihobuddinov), savdo- sanoat (M.Mansurov) nozirliklari. 1920 yil 6-8 oktabrda chaqirilgan Butun Buxoro xalq vakillarining 1- qurultoyida Buxoro Xalq Sovet Respublikasi - BXSR tuzilganligi tantanali ravishda e’lon qilindi. Mazkur tadbir amirning yozgi saroyi -Sitorai Mohi Xosada b о ‘lib о ‘tdi. BXSR hukumati zimmasiga qisqa muddat ichida о ‘rta asrchilik an’analari meros qolgan amir Buxorosini demokratik davlatga aylantirishdek tarixiy vazifani bajarish tushdi. Qurultoy qonun chiqaruvchi oliy organ - Buxoro inqilobiy q о ‘mitasi (markaziy revkom) va Buxoro Xalq Nozirlar Sh о ‘rosi (XNSH) - dastlabki hukumat tarkibini uzil-kesil tasdiqladi. Ularning vakolat muddati 2-qurultoygacha uzaytirildi. Yosh hukumat yetakchisi F.X о ‘jayev murakkab va og‘ir sharoitda ishlashga majbur b о ‘ldi. Buxoro hukumati ichida siyosiy b о ‘linish kuchaydi. Bir tarafdan Buxoro Kommunistik partiyasi ichidagi “s о ‘l” va “ о ‘ng” kommunistlarga qarshi g‘oyaviy jihatdan kurash olib borishga t о ‘g‘ri kelsa, ikkinchi tarafdan, RSFSR va uning favqulodda organlari b о ‘lgan Turkkomissiya, Turkbyuro yosh “mustaqil davlat”ning bosgan har bir qadamini sergaklik bilan nazorat qilib turar edi. Shunday b о ‘lishiga qaramasdan F.X о ‘jayev. U.P о ‘latx о ‘jayev, O.X о ‘jayev, A.Fitrat, M.Aminov, M.Saidjonov, S.X о ‘jayev, M.Mansurov, A.Muhiddinov va boshqalar hukumatda demokratik y о ‘l tutib, m о ‘tadil mavqeida turdilar. Ular BXSRning amalda mustaqil b о ‘lishi, e’tiqod erkinligi, islohotlar о ‘tkazish zarurligini yoqlab chiqdilar. 1921 yil 18-23 sentabrda b о ‘lgan Butun Buxoro xalq vakillarining 2-qurultoyida demokratik ruhdagi BXSR Konstitusiyasi qa’bul qilindi. Buxoro tarixidagi dastlabki Konstitusiya fuqarolarning demokratik huquq va erkinliklarini qonun y о ‘li bilan mustahkamladi. Konstitusiyada davlatni idora etish uchun xalqning barcha tabaqa vakillarining ishtiroki ta’minlandi. Xususiy mulk va savdo- sotiq erkinliklari Konstitusiyada о ‘z ifodasini topdi. Buxoroda о ‘rnatilgan tuzum xalq demokratik respublikasi edi. BXSRning Konstitusiyasi barcha fuqarolarga teng siyosiy huquq berdi, milliy tengsizlikni y о ‘qotdi. Xalq vakillarining 2-qurultoyida hokimiyatning oliy organi - Buxoro Markaziy Ijroiya komiteti (MIK) tuzildi. Uning 15 birinchi raisi qilib Usmonx о ‘ja P о ‘latx о ‘jayev (Usmon X о ‘ja, 1878-1968) saylandi. Keyinchalik Muinjon Aminov, Porso X о ‘jayev MIK raisi b о ‘ldilar. BXSR yillarida amirlik davrida mavjud b о ‘lgan mamlakat ma’muriy b о ‘linishidagi 27 ta bekliklar tartibi о ‘rniga viloyatlar, tumanlar, kentlar, qishloqlar singari ma’muriy boshqaruv tartibi joriy qilindi. “Ozod Buxoro” gazetasining 1923 yil noyabr oyida nashr etilgan sonlaridan birida qayd etilishicha, BXSR 10 ta viloyat, 41 tuman, 132 kentga b о ‘linib, viloyatlardagi aholi soni quyidagicha edi: Buxoro viloyati - 420 000 kishi; Karmana viloyati - 180 000 kishi; Behbudiy (avvalgi Qarshi) viloyati - 220 000 kishi; Karki viloyati - 160 000 kishi; Chorj о ‘y viloyati - 250 000 kishi; Shahrisabz viloyati - 250 000 kishi; Sherobod viloyati - 220 000 kishi; K о ‘lob viloyati - 140 000 kishi; G‘arm viloyati - 80 000 kishi. Buxoro hududidagi qizil armiya harbiy qismlari va sovet tartiblariga nisbatan 1920 yil kuzidan boshlab BXSRda qurolli qarshilik k о ‘rsatish harakati boshlanib ketdi. Bu harakat hukumat mavjud b о ‘lgan 4 yildan ortiq davrda goh, kuchayib, goh pasayib davom etib turdi. Sovet rejimiga qarshi qurolli kurashlarda Ibrohimbek Laqay (1889-1932), Davlatmandbek, Fuzayl Maxdum, Mulla Abdulqahhor( 1884- 1924) kabi yirik q о ‘rboshilar va turkiyalik harbiy sarkarda Anvar poshsho (1881- 1922) muhim rol о ‘ynaydilar. BXSR rahbariyati dastlabki yillarda (1920-1922 y) mustaqil ichki va tashqi siyosat yuritishga harakat qildi. Bir qator xorijiy mamlakatlarda BXSR ning vakolatxonalari bu davrda mustaqil faoliyat yuritdi. Mamlakat iqtisodiy ijtimoiy hayotini o’nglashga qaratilgan chora-tadbirlar ko’rildi. Biroq BXSR hukumati manfaatlari markazga buysindirilishi va tazyiq o’tkazilishi natijasida xorijdagi vakolatxonalar RSFSR elchixonalari tarkibiga kiritib yuborildi va respublika mustaqil ichki va tashqi siyosat yuritish huquqidan mahrum bo’ldi. 16 O’rta Osiyoda o’tkazilgan milliy-hududiy chegaralanish tadbirlarining amalga oshirilishi tufayli Turkiston ASSR va XXSR singari BXSR ham 1924-yil oxiriga kelib tugatildi. 1.2. Buxoroda mahalliy matbuotning vujudga kelishini tarixiy omillari. 17 XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Turkiston mintaqasida milliy istiqlol uchun kurash, demokratik tartiblarni о ‘rnatish, xalqni jaholat, ilmsizlik va xurofotdan qutqazish maqsadida jadidlar keng faoliyat olib bordilar. Bunday xayrli maqsadga erishish y о ‘lida matbuot qudratli kuch ekanligini t о ‘g‘ri anglaganlar. Bu y о ‘nalishda Turkiston mintaqasidagi jadidchilik harakatining taniqli namoyandalari Mahmudx о ‘ja Behbudiy, Fayzulla X о ‘jayev, Abdurauf Fitrat, Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Ubaydulla X о ‘jayev kabilar mahalliy matbuotni shakllantirishda muhim rol о ‘ynadilar. Mintaqadagi milliy davriy nashrlar tashkil qilinishiga qrim-tatar millati vakili Ismoilbey G‘aspirali (Gaspirinskiy)ning (1851-1914) 1883-1914 yillarda chop etgan “Tarjumon” gazetasi, Turkiyada chop etilib yashirin ravishda yurtimizda tarqatilgan “Sirotul mustaqil” (“T о ‘g‘ri y о ‘l”), Afg‘onistonda 1900-1919 yillarda chiqib turgan “Sirojul axbor afg‘oniya” (“Afgon xabarlari yoritgichi”) kabi gazetalarning ta’siri katta b о ‘ldi. Bundan tashqari Hindiston va Misrda chop etilgan matbuot organlari ham XX asr boshlarida Buxoroga kirib keldi. Jumladan, Hindistondan fors tilida nashr etiladigan “Habl-ul-matn”, Misrdan “Chehranoma” kabi jurnallar kelib turardi. Tadqiqot va izlanishlar shuni k о ‘rsatdiki, Erondan “Al-jadid” gazetasi ham Buxoroga kelib turgan 16 . Yuqoridagi qayd etilgan gazeta va jurnallar orqali Buxoro ziyolilari dunyo voqealari, Birinchi jahon urushi maydonlaridagi harbiy harakatlar, dunyo iqtisodiyoti, fani, texnikasi sohalarida r о ‘y bergan yangiliklar haqida xabardor b о ‘lib, о ‘zlari yashab turgan о ‘lkaning taraqqiyotdan ortda qolganligiga ishonch hosil qildilar. Buxoroda monarxiya tuzumiga qarshi muxolifatda turgan jadidlarning vakillaridan biri Sadriddin Ayniy (1878-1954) “Tarjumon” gazetasini о ‘qib, “parlament” s о ‘zining mohiyatini anglaganligini qayd etadi 17 . XX asr boshlarida Turkistonda chinakam mahalliy matbuotning yuzaga kelishida 1906 yil Ismoil Obidov muharrirligida “Taraqqiy” gazetasining chop 16 Hayitov SH. va b. Buxoro Xalq Sovet Respublikasi: iqtisodiyot, ijtimoiy siyosat, madaniy hayot.-Buxoro: Buxoro, 2005. -B. 60. 17 Mazkur gazetaning 9-10 ta nusxasi hozirda Buxoro davlat me’moriy-badiiy muzey-k о ‘riqxonasining Kamoliddin Bexzod nomidagi san’at muzeyi kutubxonasida saqlanmoqda. 18 etilishi muhim rol о ‘ynaydi. Rossiya imperiyasi mahalliy ma’murlarining qat’iy senzurasiga qaramay, “Xurshid” (1906), “Shuhrat”(1907), “Osiyo”(1908) kabi matbuot organlari nashr qilindi 18 . Milliy matbuotning rivojlanish jarayonining ikkinchi bosqichi 1912-1915 yillarni о ‘z ichiga oladi. Bu davrda “Samarqand”, “Oyina”(1913), “Sadoi Turkiston” (1914-1915), “Sadoi Farg‘ona”(1914) kabi matbuot organlari о ‘z y о ‘lidagi jiddiy t о ‘siq va g‘ovlarga qaramay, milliy ong, milliy til, milliy adabiyot va jurnalistikani shakllanishida muhim rol o’ynadi. Tarixiy jarayonlar keskinlashgan 1917 yilda ijtimoiy-siyosiy faollik va milliy birlikni ta’minlash maqsadida о ‘nlab gazeta va jurnallar о ‘z faoliyatini yuritdi. Ushbu yilda nashr etilgan “Najot”, “Turk eli”, “Turon”, “Ulug‘ Turkiston”, “Hurriyat”, “El bayrog‘i” gazetalari, “ Yurt”, “Chayon” jurnallari kabilarni qayd qilish mumkin 19 . Rossiya imperiyasining yarim mustamlakasi b о ‘lgan Buxoro amirligida XX asr boshlarida taraqqiyparvarlar harakati yuzaga keldi. Bu yangi usul maktablari ochilishi jarayonida hamda yashirin maorifchilar jamiyati hisoblangan “Tarbiyai atfol” (“Bolalar tarbiyasi”) maxfiy jamiyatining tuzilishida namoyon b о ‘ldi. “Tarbiyai atfol”ni tuzishda Abduvohid Burhonov, Ahmadjon Hamdiy, Mukamil Burhonov, Hamidx о ‘ja Mehriy, X о ‘ja Rofiy kabilar faol b о ‘ldilar . Bu yangi usul maktablari ochilishi jarayonida hamda yashirin maorifchilar jamiyati hisoblangan “Tarbiyai atfol” (“Bolalar tarbiyasi”) maxfiy jamiyatining tuzilishida namoyon b о ‘ldi. “Tarbiyai atfol”ni tuzishda Abduvohid Burhonov, Ahmadjon Hamdiy, Mukamil Burhonov, Hamidx о ‘ja Mehriy, X о ‘ja Rofiy kabilar faol b о ‘ldilar 20 . Keyinchalik bu jamiyatning safi kengayib, gazeta, jurnal, maorifga oid kitoblar orqali amirlikdagi savodsizlikni tugatish uchun amaliy tadbirlarni q о ‘llay boshladilar. “Bolalar tarbiyasi” jamiyati a’zolari о ‘zlarining moddiy imkoniyatlaridan 18 Ochilov N. Davriy matbuot //O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. J. 12. -T.: О ‘zME nashriyoti. 2006. - B.227. 19 Turkiston matbuoti tarixi (1870-1917). Tuzuvchn N.Abduazizova. -T.: AkademiY. 2000. -B. 6. 20 Rajabov Q. "Tarbiyai atfol" //O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. J. 8. -T.: О ‘zME nashriyoti. 2004. -B. 271. 19 foydalanib, “Kitob savdosi d о ‘stligi maorif jamiyati” va “Barakot aksionerlik jamiyati” tashkilotlari orqali Boku (Ozarbayjon), Istanbul (Turkiya) kabi shaharlarda chop etilgan diniy va dunyoviy adabiyotlarni hamda gazeta, jurnallarni xalq orasida yashirin tarqata boshladilar. Buxoro amirligi siyosiy hayotida 1885 yilda tashkil topgan Rossiya imperatorligining Buxorodagi siyosiy agentligi (1885-1917) mudhish rol о ‘ynadi. Mamlakatda gazeta va boshqa turli kitoblarni chop etish uchun Rossiya hukumatining ushbu idorasidan rasmiy ruxsat olinishi kerak edi. 1912 yilda “ Tarbiyai atfol” maxfiy jamiyati a’zolaridan Muhiddin Mansurov 21 va Mirza Siroj Hakim kabilarning say - harakatlari tufayli amirlikda tojik tilida “Buxoroyi sharif” gazetasini chiqarishga ruxsat olindi. Gazetaning rahbari Rossiya siyosiy agentligida tarjimon b о ‘lib faoliyat yuritgan Mirhaydarx о ‘ja Mirbadalov edi. “Buxoroyi sharif”ning birinchi soni 1912 yilning 11 martida Yangi Buxoro (Kogon) shahrida chop etildi. “Buxoroyi sharif” gazetasi haftada dastlab 2-3 marotaba nashr qilinib, gazetaning tuzilmasi 4 sahifadan iborat edi. 1-sahifasi muharririyat maqolasi, chet el va О ‘rta Osiyodagi yangiliklar, voqealar. 2- va 3-sahifalarida publitsistik maqolalar, taniqli adiblarning asarlari tarjimalaridan parchalar va unga tahririyatning nuqtai nazari, jahon adabiyoti asarlaridan namunalar chop etilgan b о ‘lsa, s о ‘nggi sahifada asosan e’lonlar, bildirishlar, savdo d о ‘konlari manzillari gazetaning deyarli barcha nashrlarida bosilgan 22 . Gazetaning tanishilgan mavjud sonlari orqali necha nusxada о ‘quvchilarga tarqatilganligi bilan bog‘liq aniq qayd etilgan raqamga duch kelinmadi. “Buxoroyi sharif” gazetasida Sadriddin Ayniy va Mirzo Siroj Hakim о ‘zlarining publitsistik maqolalari bilan faol qatnashdilar. Keyingi davrda matbuotchilik tarixi bilan bog‘liq e’lon qilingan tadqiqotlarda 21 Muhiddin Mansurov - XX asr boshlarida Buxorodagi eng badavlat savdogarlardan biri. Maorifni targ‘ib qiluvchi tashkilotlarni hamda "Buxoroyi sharif" gazetasini mablag bilan ta’minlashda faol qatnashgan. Mazkur gazetaning ta’sischilaridan hisoblanadi. 1917 yil aprelida kiska muddatda b о ‘lsada 22 Yosh buxoroliklar tashkilotini boshqargan. 1918 yil amir ta’qibidan qochib Krasnovodskda yashiringan. 1920 yildan BXSR hukumatida savdo-sanoat noziri, BXSRning Moskvadagi vakolatxonasi rahbari lavozimlarida ishlagan. U Butun Buxoro markaziy revkomi raisi, keyinchalik savdo-sanoat noziri, Tojikiston ASSR Xalk Komissarlar Soveti raisi lavozimlarida ishlagan Abdulqodir Muhiddinovning otasi. 20 “Buxoroyi sharif” gazetasining turli sonlarida chop etilgan maqola va badiiy ijod namunalari atroflicha tahlil va tavsif qilinmoqda. Jumladan, tadqiqotchi U.Amonov “Buxoroyi sharif”ning 53-, 59-, 94-, 96-sonlarida e’lon qilingan Munzim (Abdulvohid Burhonov) hamda Fitrat she’riy asarlaridan ayrimlarini tahlil qiladi. Munzimning “Vatan”, “Tobakay” (“Qachongacha”), “Maktab” kabi she’rlaridan parcha keltirib, ularning о ‘zbekcha tarjimasini beradi 23 . “Buxoroyi sharif”ning 1912 yil 29 iyun 94-sonida va 3 iyul 96-sonida Fitratning 40 misradan iborat “Faryod” nomli tojik tilida bitilgan she’rini о ‘z maqolasida t о ‘liq keltirib, uning о ‘zbekcha matnidan о ‘quvchilarni xabardor qilganligini ham ta’kidlash mumkin 24 . “Buxoroyi sharif” gazetasi orqali uning о ‘quvchilari rus adibi L.Tolstoyning “Ilyos”, “Bir-biringizni seving”, “Xitoy malikasi Si Lin Chi”, “Mehnatkash Yemilyan va b о ‘sh baraban”, “Ikki savdogar”, “Kavkaz asiri” kabi hikoyalari bilan tanishdilar. “Buxoroyi sharif” gazetasiga muharrirlik qilish uchun Bokudan matbuotchilik sohasida bir qadar tajribaga ega b о ‘lgan Mirzo Jalol Yusufzoda taklif kilinib, tarixiy ma’lumotlarga k о ‘ra, gazeta 4 oy davomida muttasil uning muharrirligi ostida chop etib turilgan. Biroq Buxoro amirligida aholining asosiy foizi o’zbek tilida s о ‘zlashuvchi b о ‘lganligi talabidan kelib chiqib, ilg‘or fikr namoyandalari o’zbek tilida ham gazeta nashr qilishni y о ‘lga q о ‘ydilar 25 . “Buxoroyi sharif” gazetasiga asos solingan sanadan 4 oy о ‘tib, ya’ni 1912 yil 11 iyul “ Turon” gazetasining 1-soni nashr qilindi. Dastlabki 14 soniga Mirzo Jalol Yusufzoda muharrirlik qilgan. (Biroq 1-soniga Mirzo Siroj Hakim imzo chekkan). Noshiri K.Levin b о ‘lib, 15-sondan noshirligi “Buxoroyi sharif” shirkati ixtiyoriga 23 Mirzo Siroj Hakim 1878 yil da Buxoro da tugilgan. Tibbiyt xodim i, shoir, maorif targ‘ibotchisi. Uzok muddat Yevropa va Sharq mamlakatlari b о ‘ylab sabhatda b о ‘lgan. Xorijdagi savhatlari taassurotlari asosida "Tuhfai ahli Buxoro" ("Buxoro axolisiga sovga") nomli 333 sahifali kitobini yezgan. "Buxoroyi sharif", "Samarkand" gazetalari va "Oyina" jurnal ining ta’sischilaridan biri hisoblanadi. 1914 yil vafot etgan. 24 Ushbu gazetaning nashr qilingan barcha sonlari Buxoro davlat me’moriy-badiiy muzey-q о ‘rikxonasining viloyat о ‘lkashunoslik muzeyi (Ark)da hamda Kamoliddin Behzol nomidagi sanat muzeyi kutubxonasida saqlanmoqda. 25 ? Amonov U. "Buxoroyi sharif" r о ‘znomasini о ‘qib... //Pedagogik mahorat. 2007. № 1. -B. 50-51. 21 о ‘tadi. Mazkur sondan boshlab gazetaning 21-sonigacha Mirhaydarx о ‘ja Mirbadalov muharrir b о ‘lgan. Qisqa vaqt, ya’ni 22-sondan 25-songacha H usayn Ibrohimov, 26-sondan oxirgi sonigacha yana Mirhaydarx о ‘ja Mirbadalov mas’ul muharrirlik qilgan 26 . “Turon”ning 1-sonida shunday rukndagi materiallar uchraydi: bosh maqola, ijtimoiy-madaniy mavzudagi maqolalar, telegraf xabarlari, mahalliy, xorijiy, dohiliy (ichki), tijoriy xabarlar: reklama va e’lonlar. Bu tuzilish gazetaning deyarli oxirgi sonigacha saqlanib qolgan. Filolog olim B.D о ‘stqorayev “Turon” gazetasining deyarli barcha sonlaridagi turli sohalarga doir maqolalarni tahlil qilib, mazkur matbuot organi ham Buxoro ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma’rifiy hayotida muhim rol о ‘ynaganligini alohida qayd etadi 27 . Keyinchalik “Buxoroyi sharif” haftada 3-4 marotaba, “Turon” gazetasi esa 2-3 marotaba chiqar edi. Moliyaviy ahvolning tangligi munosabati bilan Levinning tipografiya firmasi gazetalarni bosib chiqarishdan bosh tortganidan keyin, jadidlar “Buxoroyi sharif” shirkatini tuzib, uning a’zolaridan pul t о ‘play boshladilar va gazetalarning chiqishini ta’minladil ar. Keyinchalik “Buxoroyi sharif” haftada 3-4 marotaba, “Turon” gazetasi esa 2-3 marotaba chiqar edi. Moliyaviy ahvolning tangligi munosabati bilan Levinning tipografiya firmasi 28 gazetalarni bosib chiqarishdan bosh tortganidan keyin, jadidlar “Buxoroyi sharif” shirkatini tuzib, uning a’zolaridan pul t о ‘play boshladilar va gazetalarning chiqishini ta’minladil ar. Yuqoridagi matbuot organlari oz sonli о ‘quvchilari orasida qiziqish bilan о ‘qilsada, biroq ularni chop etishga sarflanayotgan harajatni qoplamas edi. Birinchidan, obuna b о ‘lganlar oz sonli edi. Gazetalarni chop etish harajatlarini о ‘z zimmasiga olgan homiylar hamda bosmaxona rahbariyati moddiy manfaatdorlik b о ‘lmaganligi uchun gazetalar faoliyatini t о ‘xtatib q о ‘yish fikrida b о ‘ldilar. Buxoro jadidchilik harakati namoyandalari о ‘zlari asos solgan dastlabki matbuot organlarini faoliyati t о ‘xtashining oldini oluvchi chora-tadbirlarni 26 Ergashev B. Ideologiya natsionalno-osvoboditelnogo dvijeniya v Buxarskom emirate. -T.: Fan, 1990. -S. 27. 27 Qosimov F. Buxoroda milliy demokratax harakatning о ‘ziga xos xususiyatlari /Markaziy Osiyo XX asr boshlarida: islohotlar, yangilanish va taraqqiyot uchun kurash. -T., 2001. -B. 11. 28 D о ‘stqorayev B. Buxoroda milliy matbuotning yuzaga kelishi //Ma’rifat. 200$ Yil 21,25,28 iyun. 22 k о ‘rdilar. Gazetalar dunyo yuzini k о ‘rishida jonbozlik k о ‘rsatgan M.Mansurov ularga ketadigan sarf- harajatlarni shaxsan о ‘z zimmasiga oladi. Usmon X о ‘ja (Usmon X о ‘ja P о ‘latx о ‘jayev; 1878-1968) ham “Tarbiyai atfol” tashkiloti faoliyatida va gazetalar nashr qilinishida xizmatini ayamagan 29 . “Buxoroyi sharif” va “Turon” gazetalari amirlikdagi qoloq tartiblar hamda mustamlaka hukumatining z о ‘ravonlik siyosati kabilarni tanqid ostiga olganligi, hukumat doiralarida gazetalar chop etilishiga qarshi fikrlarni kuchaytirdi. Yana bir jihati shundaki, “ qadimchilar” va amirlikdagi reaksion doiralar gazetalarni nashr qilish ishiga imkon qadar t о ‘sqilik qila boshladilar 30 . Bu borada Buxoro amiri hamda uning amaldorlari, konservativ kuchlar va Buxorodagi Rossiya siyosiy agentligining fikri muvofiq keldi. Yuqoridagi t о ‘siqlar oqibatida 1913 yilning 3 yanvarida “Turon” gazetasi о ‘zining 50-soniga kelib, 12 yanvarda “ Buxoroyi sharif”esa 153-sonida о ‘z faoliyatini t о ‘xtatdi. Demak, “Buxoroyi sharif” 1912 iilning 11 martidan - 1913 yil 12 yanvargacha, “ Turon” gazetasi 1912 yil 11 iyuldan - 1913 yil 3 yanvarigacha chop etib turilgan. “Buxoroyi sharif” va “Turon” gazetalari qisqa muddatda chop etilgan b о ‘lsa-da, Buxoro amirligida zamonaviy matbuotchilik tarixini boshlanishida muhim bosqich b о ‘ldi. Gazetalar amirlikning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy-ma’rifiy ahvolining XX asr boshlaridagi qiyofasini ommaga о ‘tkir maqolalar orqali yetkaza oldi 31 . Jumladan, amirlikdagi qishloq x о ‘jaligi va savdo-sotiqning ayanchli ahvoli, sanoat taraqqiyotidagi qoloqlik kabi salbiy jihatlarni bir qator maqolalar orqali bayon qilib berdi. Buxoro amirligida xalqning k о ‘pchiligi savodsizligi, Buxoro shahrida ikki yuzga yaqin madrasalar b о ‘lib, ularda asosan diniy ilmlarga e’tibor qaratilishi, mashg‘ulotlarning arab tilida olib borilishi, talabalarning k о ‘pchiligi chalasavod 29 1894 yil Yangi Buxoro (Kogon)da Rossiya fuqarosi K. Levin tomonidan 1 -tipolitografiya ochildi. Bu bosmaxonada 1912 yilgacha 35 nom da kitoblar nashr qilindi. Jumladan, Narshaxiyning "Tarixi Buxoro", Nosiriddin tura ibn Muzaffarning "Tuxfat-ul-zoirin" asarlari va b. 30 Qarang: Rajabov Q. XX asr boshlarida Turkiston yoshlari. Ularning siyosiy faoliyati va Sharq mamlakatlaridagi yoshlar harakatlari bilan uzviy aloqalari //Hukuk va burch. 2000. №1 .-B. 39-43 31 О ‘zbekiston tarixi solnomasi /Tuzuvchi mualliflar: Rajabov Q, Hasanov F. -T.: O’zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2007. -B. 88-89. 23 b о ‘lib chiqayotganligi gazetalarda tanqidiy ruhda qayd qilingan. Gazetalar mavjud kamchiliklarni tanqid qilibgina qolmay, ayrim maqolalarda amirlikda maorif va madaniyatni rivojlantirish y о ‘llariga qaratilgan aniq taklif va mulohazalar bildirilganligining guvohi b о ‘lish mumkin. Jumladan, nafaqat о ‘g‘il bolalarni, balki qizlarni ham savodini chiqaradigan maktablar ochish, maktab о ‘qituvchilariga maosh joriy qilish orqali ta’lim tizimini yaxshilash taklifi bilan gazeta sahifalarida chiqilgan. “Buxoroyi tariff” va “Turon” gazetalari Buxoro amirligida milliy demokratik g‘oyalarni targ‘ib qilish, savodxonlikni oshirish orqali asriy qoloqlikdan qutilish, jahon sivilizatsiyasi yutuqlarini amirlik hayotiga tadbiq qilish kabi targ‘ibotchilik ishida Buxorodagi ilg‘or fikrli kishilarni birlashtirishda о ‘ziga hos ahamiyatga ega b о ‘ldi. Sadriddin Ayniyning e’tirof etishicha, “ushbu ikki gazeta har bir narsadan xabarsiz Buxoro aholisini tarixdan, siyosatdan, jug‘rofiyadan, musulmonlarning halokat chuqurig‘a tushayotganlaridan xabardor qildilar. Yoshlar boshiga adabiyot, qalam va о ‘qimoq fikrlari tushdi. Otalar eslariga bola tarbiyasi va о ‘qitmoq xayollari keldi”. “Buxoroyi sharif” va “Turon” gazetalari orqali Buxoroda matbuotchilik tarixi boshlanib, ushbu sohada bir qadar tajriba hosil b о ‘ldi va jurnalistika y о ‘nalishining dastlabki davriga asos solindi. 1918 yilning bahorida r о ‘y bergan “Kolesov voqeasi” oqibatida Buxoro jadidlari ta’qib va tazyiq ostiga olindi. Muhojirlikka yashashga majbur b о ‘lgan islohot tarafdorlari Toshkent, Samarqand, Moskva shaharlarida о ‘z siyosiy faoliyatlarini davom ettirish bilan birga matbuot organlarini chop ettirdilar 32 . Yosh buxoroliklar 1919 yilda “ Qutulish”, 1920 yilda “Uchqun” gazetalari va “Tong” jurnalini chiqardilar. Ushbu gazetalar va jurnalda Fayzulla X о ‘jayev, Fitrat, P о ‘lat Soliyev (Bulat Soliyev) kabilarning maqolalari e’lon qilindi. “Qutulish” forscha she’rlari bilan Buxoroga otashporalar sachratdi. “Uchqun” ham о ‘z navbatida ba’zi bir alangalar tashladi” - deb yozadi Ayniy о ‘z asarlaridan birida. Biroq ushbu matbuot nashrlari ham moddiy qiyinchiliklar, jadidlarning о ‘z 32 Ayniy S. Buxoro inqilobi tarixi uchun materiallar /Asarlar. 8 tomlik. T.1. -T., 1963. -B. 243. 24 yashash joylarini tez-tez о ‘zgartirib turishi kabi omillar tufayli uzoq faoliyat yurita olmadi. Buxoro matbuotchilik tarixining bundan keyingi davri bevosita amirlik tuzumining ag‘darilishi va uning о ‘rnida BXSR hukumatining о ‘rnatilishi tarixi bilan bog‘liq. Xullas, XX asr boshlarida ham Rossiya imperiyasining yarim mustamlakasi b о ‘lib solgan Buxoro amirligiga dunyoda yuz berayotgan keskin ijtimoiy, siyosiy, madaniy jarayonlar о ‘zining sezilarli ta’sirini о ‘tkazdi. Buxoro tarashiiparvarlarining ma’rifatchilik hamda islohotchilik harakati bohslandi. Bu esa amirlikda jadidchilik harakatining keng quloch yoyishi, Yosh buxoroliklarning ilg’or fikrlarini xalq orasida targ’ib qilishi kabilarda yaqqolroq namoyon b о ‘ldi 33 . Zamonaviy ilg’or fikr va g’oyalarni targ’ib qilishning eng muhim vositasi b о ‘lgan davriy matbuot organlariga asos solish harakati tadqitqotda qayd qilinganidek, 1910 yillardayoq boshlangan edi. Zamonaviy ilg’or fikr va g’oyalarni targ’ibotchiligining eng muhim vositasi b о ‘lgan davriy matbuot organlariga asos solish harakati tadqiqotda qayd qilinganidek, 1910 yillardayoq boshlangan edi. Qisqa muddatda b о ‘lsada, chop etib turilgan “Buxoroyi tariff” va “Turon” gazetalari Buxoro amirligida jadidchilik g’oyalarini keng yoyishda, ularning istak va maqsadlarini jamoatchilikka yetkazishda muhim rol о ‘ynadi. Shuningdek, ushbu matbuot nashrlari amirlikdagi mahalliy matbuotchilik tajribasini shakllanishida hal qiluvchi ahamiyatga ega b о ‘ldi. Buxoro amirligida 1918-1920 yillar davomida kechgan siyosiy voqealar, jadidlar harakatining faollashuvi matbuotchilik rivojiga ham ta’sir etdi. “Uchqun”, “Qutulish” gazetalari, “Tong” jurnalining qisqa muddatda b о ‘lsada chop etilishi Buxoro taraqqiyparvarlarining bu y о ‘nalishdagi faoliyatini taminladi. 1920 yil 2 sentabrda amirlik tuzumining ag’darilishi va BXSR hukumatining tuzilishi bilan muntazam chiqib turadigan matbuotga asos solindi. Bu esa XX asr 33 Ayniy S. О ‘sha asar. -B.346. 25 boshlarida Buxoro matbuotchiligi tarixi о ‘ziga xos y о ‘ldan borganligini va taraqqiyparvarlarning muntazam mahalliy matbuotga asos solishdek orzu-istaklarini amalda tasdig’i b о ‘lganligini k о ‘rsatadi. II-BOB. “BUXORO AXBORI” VA “OZOD BUXORO” GAZETALARI TARIXIY MANBA SIFATIDA 2.1. «Buxoro axbori» gazetasining umumiy tavsifi va mazmuni. 1920 yil avgust oxirlari va sentabr oyi boshlarida Buxoro amirligi 26 ag‘darilganidan keyin uning о ‘rnida tuzilgan Buxoro Xalq Sovet Respublikasi hukumatining reja, dastur va vazifalarini sobiq amirlik hududida yashovchi aholiga yetkazish maqsadida mahalliy matbuotga asos solish, ya’ni maxsus bir gazeta chop ettirish masalasi kun tartibiga q о ‘yiladi. BXSR hukumati a’zolari orasida matbaachilik maktabini bir qadar о ‘tagan, muhojirlikda b о ‘lsa-da, gazetalar chop etishga mutasaddilik qilgan, jurnalistik malakaga ega b о ‘lgan vakillar bor edi. Yangi hukumat siyosatini keng jamoatchilikka targ‘ib qilishdek vazifani bajarishda matbuotning roli beqiyos ekanligini anglagan mas’ul lavozimlardagi rahbarlar gazeta nashr etish ishiga muhim masalalardan biri sifatida qaradilar 34 . Shuning uchun 1920 yil 9 sentabrda, ya’ni amirlik tuzumi ag‘darilganidan roppa-rosa bir hafta о ‘tib, BXSR ning markazi Eski Buxoro (hozirgi Buxoro) shahrida o’zbek adabiy tilida, isloh qilingan arab imlosida «Buxoro axbori» nomi bilan gazeta chop etildi . «Buxoro axbori»ning 1920 yil 9 sentabrda bosmaxonadan chiqqan 1-sonida «Maqsad va maslak» nomli muharririyat tomonidan bosilgan yirik maqolada: “Gazetaning maqsadi buxoroliklarga inqilobimizning va uning amallarini, sabablarini, uning qoida va fazilatlarini bir suratda tushuntirmakdan iboratdur... Shu barobar kelajak ishlarining saodat va iqboli y о ‘linda rag‘bat etib, Buxoroning obodlig‘ig‘a xizmat yetmak” kabi fikrlar mavjud. Gazeta ilk sonidagi ushbu maqolada bundan keyin Buxoro hayotida r о ‘y beradigan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-adabiy, ma’rifiy-madaniy о ‘zgarishlarga e’tibor qaratilishi ham alohida ta’kidlanadi. T о ‘rt sahifada chop etilgan «Buxoro axbori» gazetasining dastlabki soni bilan batafsil tanishilganda, uning 1-sahifasi yuqori qismida ya’ni: “Buxorolik vatandoshlar! Ozod Vataningiz muborak b о ‘lsun!” shiori qayd qilingan. Keyingi barcha sonlariga sovet davri matbuoti uchun an’ana b о ‘lib qolgan b utun dunyo y о ‘qsullari birlashingiz! shiori asos qilib olingan. «Buxoro axbori» gazetasi shakli bilan tanishilar ekan, gazeta katta formatda 34 Gazeta nusxalari hozirda О ‘zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivida va Abu Ali Ibn Sino nomidagi Buxoro viloyat markaziy kutubxonasida saqlanmoqda. 27 2 sahifada, о ‘rta formatda 4 sahifada, yupqa va sifati yuqori darajada b о ‘lmagan sarg‘ish rangli bosmaxona qog‘ozida chop etilgan. Gazeta birinchi sonining 1-sahifasida h ukumat rahbarlarining salmoqli maqolalari va turli-tuman ma’lumotlarga ega b о ‘lgan muharririyat tomonidan tayyorlangan maqolalar bosilgan. Yuqoridagi fikr dalili sifatida aytish lozimki, gazetaning ilk sonida BXSR Xalq Nozirlar Sh о ‘rosi raisi Fayzulla X о ‘jayevning “Kuntug‘di” nomli yirik maqolasi e’lon qilingan. Gazetaning 1-sahifasi teng yarmini egallagan mazkur maqolada Buxoroda 1920-yil sentabr oyi boshlarida yuz bergan keskin siyosiy jarayonlar о ‘z davri talablaridan kelib chiqqan holda bayon qilingan 35 . «Buxoro axbori» gazetasining 2-sahifasida muharririyat a’zolari va ayrim mutasaddi hukumat rahbarlarining ichki muammolarga oid yirik maqolalari hamda BXSR x о ‘jalik hayotining turli tarmoqlariga tegishli xabarlar bosilgan. Gazetaning 3-sahifasi BXSR atrofidagi mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy hayoti, Sharq va G‘arbning turli davlatlarida kechayotgan voqealar tafsilotiga y о ‘naltirilgan. Yuqoridagi turli-tuman chet el matbuot organlaridan k о ‘chirilgan maqolalar “Bizdan tashqarida”, “Chet ellarda”, “Sharqda”, “Sh о ‘rolar ittifoqida”, “Turkistonda” kabi ruknlar ostida bosilgan. Keyingi sonlarda bu ruknlar doirasi yanada kengayib borgan. «Buxoro axbori»ning t о ‘rtinchi, ya’ni s о ‘nggi sahifasi BXSR hukumatining buyruq va qarorlari, hukumat muassasalari va nozirliklarning bildirishnomalaridan iborat b о ‘lib, ular «Hukumat tadbirlari» va «Rasmiy qism» ruknlari ostida berilgan. «Buxoro axbori» gazetasi Butun Buxoro inqilobiy q о ‘mitasi (revkom), keyinchalik (1921 yildan) BXSR Markaziy Ijroiya q о ‘mitasi (MIQ) organi sifatida chop etilgan. «Buxoro axbori» gazetasi 1920 yil 9 sentabrda chop etilgan 1-sonidan boshlab 2 yil davomida, ya’ni 1922 yil 21 sentabrga qadar haftada bir marta 1000-1500 nusxada bosmaxonadan chiqarilib turilgan. «Buxoro axbori» gazetasining 1-soni 4-sahifasi oxiridagi ma’lumotdan aniq 35 Fayzulla X о ‘ja. Kuntug‘di //Buxoro axbori. 1-son. 1920 yil 9 sentabr. 28 b о ‘ladiki, gazetaning dastlabki muharriri ma’rifatparvar, matbaachilik sohasida muayyan tajriba orttirgan Maxmud Sayd Ahroriy 36 hisoblanadi. Bir qator tarixiy tadqiqotlarda va matbaachilik utmishiga bag‘ishlangan publitsistik maqolalarda «Buxoro axbori»ning birinchi muharriri mashhur adib, BXSR hukumati nozirlaridan biri Abdurauf Fitrat (1886-1938) b о ‘lgan mazmunidagi xabar va ma’lumotlar uchraydi. Gazeta 1-sonining asl nusxasi yuqoridagi fikrning asossiz ekanligini manbaviy isbotidir. BXSRda aholining о ‘zbeklardan keyin k о ‘p sonliligi jihatidan tojiklar ikkinchi о ‘rinda turgan, shu sababli «Buxoro axbori»ning 2- sonidan boshlab gazetaning ayrim sahifalarida tojik tilida ham xabar va maqolalar e’lon qilingan. Biroq gazetaning oltinchi soniga kelib, tojik tilida materiallar berilishi t о ‘xtab qoldi. S.Ahroriyning maqolasida yozilishicha, bunga sabab tojik tili muharririyati a’zolarining tez-tez о ‘zgarib turishi, mas’uliyatsizligi, malakali jurnalistlarning yetishmasligi edi. Said Ahroriy muharrirlik qilgan davrda (1920 yil 9 sentabr-1921 yil 30 iyun) «Buxoro axbori» yuqorida ta’kidlanganidek, bir oyda 4-5 marta, ya’ni hafta davomida bir marta chop etib turilgan. Gazeta chop etiladigan haftaning aniq, qat’iy belgilangan kuni mavjud b о ‘lmay, ba’zi haftada dushanba, ba’zan chorshanba, ba’zi haftalarda esa juma kunlariga t о ‘g’ri kelgan. Said Ahroriy muharrirlik qilgan davrdagi gazetalarning о ‘nlab sonlari bilan tanishilganda, bu holat aniqlandi. Bosh muharrirning tashkilotchilik salohiyati va xizmati shundaki, u gazeta atrofida muxbir hamda matbaachi mutaxassislarni t о ‘pladi, ular tarkibini shakllantirdi. BXSR ning chekka viloyatlaridan xabar t о ‘plab gazetaga yuborib turadigan qishloq muxbirlari guruhini ham vujudga keltirdi. Muharririyat tarkibida faoliyat olib borayotgan muxbirlar hamda ayrim hukumat a’zolari gazeta sahifalaridagi chiqishlarida k о ‘p millionli 37 Buxoro aholisi 36 Nayimov N. Buxoro jadidlari (tarixiy ocherklar). -T.: Fan, 2000. 37 Sayd Ahroriy. Gazetaning birikchi davri //Ozod Buxoro. 88-sbn. 1924 yil II may. 29 uchun yagona gazeta va uning 1000-1500 tadan oshmaydigan nusxalari yetarli emasligini qayd qilishadi. «Buxoro axbori» gazetasi tirajining kam nusxada chop etilishi poliagrafiya bazasining ojizligi, nashriyot ishlarining zamon talablari asosida y о ‘lga q о ‘yilmaganligi, musulmon shriftining yetishmasligi, malakali matbaachi mutaxassislarning deyarli y о ‘qligi, moddiy qiyinchiliklar kabi k о ‘pgina omillardan kelib chiqqan. Bevosita «Buxoro axbori» gazetasida bosilgan ayrim xabar va ruknlardan ma’lum b о ‘ladiki, matbaachi mutaxassislarni gazeta ishiga jalb qilish uchun hukumat rahbarlari hamda bosh muharrir xorijdan bu boradagi ziyolilarni taklif qilishgan. Jumladan, gazeta ma’lumotlaridan birida: «Qozondan 14 nafar matbaachi mutaxassis Buxoroga taklif qilindi. 38 Ular davlat nashriyotida ishlay boshladilar. Biroq tezda ulardan 9 nafari «Buxoro varajasi» (bezgak) kasaliga chalinib, hayotdan k о ‘z yumdi. K о ‘pgina tatar mutaxassislari ishlash shart-sharoitlarining og‘irligi, maosh ozligi va kasalliklar bilan bog‘liq sabablar tufayli о ‘z yurtlarig‘a qaytib ketmakdalar», - deb yoziladi. «Buxoro axbori» gazetasida 1921 yilning 30 iyuniga qadar chop etilgan sahifalar tahlilidan aniqlandiki, bu davrda, ya’ni S.Ahroriy muharrirligi davomida «Buxoro xabarlari», «Viloyatlarimizda», «Sharq dunyosi», «Chet ellarda», «Fan va texnika», «Hukumat tadbirlari» kabi ruknlarga asos solingan. Ayniqsa, «Buxoro xabarlari» rukni ostida BXSR va unga q о ‘shni b о ‘lgan Turkiston ASSR, XXSR, RSFSR kabilardagi iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, madaniy hayot о ‘zgarishlari muntazam berib borilgan. «Buxoro axbori» gazetasining ommaviyligi va о ‘qimishligini ta’minlashda bosh muharrir Said Ahroriyning dolzarb muammolarga bag‘ishlangan о ‘nlab maqola va badiiy ijod namunalari muhim rol о ‘ynadi. U tahririyatni boshqarish bilan birga gazetada bosh muharrirlik qilgan keyingi 38 "Buxoro axbori" va "Ozod Buxoro" gazetalarvda BXSR aholisi 3 mln, 3,5 mln, 5 mln kishidan iboratligi bilan bog‘lik turli ma’lum otlar keltiriladi. 30 vakillardan (bundan Qori Y о ‘ldosh P о ‘latov mustasno) о ‘zining maqolanavisligi hamda yuksak jurnalistik mahorati bilan ajralib turdi. S.Ahroriy keyinchalik boshqa mas’ul vazifalarda faoliyat yuritganiga qaramay, «Ozod Buxoro» gazetasi sahifalarida ham uning bir qator ta’sirchan, davrning dolzarb muammolariga bag‘ishlangan salmoqli maqolalari chop etildi. Uning maqolalarida BXSRdagi ijtimoiy muammolarning muhim b о ‘g‘ini b о ‘lgan xotin-qizlar masalasi, xalq salomatligi muammolari, maorif va madaniyatga tegishli b о ‘lgan vazifalar hamda hukumat organlari ishini takomillashtirish bilan bog‘liq jihatlar qamrab olingan . Said Ahroriyning «Qish keldi, tovushsizlar qotmasin» nomli maqolasida BXSRdagi kishilarning turmush tarzi, ijtimoiy ahvoli bayon qilinadi. Mamlakatda 1923 yil kishi qattiq kelganligi, badavlat xonadonlarda, korxonalarda yashayotgan uy-joysiz, iqtisodiy nochor ahvolda b о ‘lgan yetim-yesir о ‘g‘il va qizlar ancha foizni tashkil qilishini yozar ekan, Said Ahroriy bu masalaga hukumat idoralarining diqqatini jalb etadi. «Tovushsizlar Darqdagi mamlakatlarda faqat ovqat uchungina xizmat qilib turmaydilar, balki ularga ayrim moyana berilmog‘i bilan barobar yiliga ikki marotaba yozlik va qishlik kiyim beriladi, о ‘qitiladi, uylantiriladur», - deb yozgan muallif. Nochor va qashshoq kishilar, ayol va bolalar yarim yalang’och, oyoqyalang holda hovuzdan suv tashib, yuk k о ‘tarib, chorva mollarini boqib, qor kurab, qorovullik qilib, bir burda nonlarini topayotganligi bilan bog‘liq haqiqiy ahvolni ifodalovchi fikrlar bildirilgan 39 . «Xotun» maqolasida esa xotin- qizlarning haqiqiy ma’nodagi tenglikka erishmaganligi, ular orasida savodsizlik, erksizlik hamon kuchliligi bilan bog‘liq achchiq haqiqat ochiq bayon qilingan. «Erkakning о ‘ylaganicha xotin ermakdur, о ‘yinchoqdur, q о ‘g‘irchoqdur. K о ‘ngli qanday tilasa shunday sevadur, mijg‘alaydur, sindiradur va ezadur». Bu masalada Sayd Ahroriyning shaxsiy fikri esa oliyjanob b о ‘lib: «Xotunga hurmat 39 Maxmud Sayd Axroriy. Qish keldi, tovushsizlar qotmasun //Ozod Buxoro. 30-son. 1923 yil 28 dekabr. 31 bilan qaramag‘on erkak tubanlardan tubandur» 40 . 1923 yil 9 sentabrda «Buxoro axbori» gazetasi Said Ahroriyning «T о ‘rtinchi inqilobiy yilimizdan nimalar kutamiz?» nomli yirik maqolasini bosdi. Ta’kidlash joizki, ushbu maqola BXSRning 3 yil davomi (1920-1923 yillar)dagi iqtisodiyot, qishloq x о ‘jaligi, madaniy - ma’rifiy, milliy, siyosiy - harbiy sohalardagi faoliyatini tahlil qilib, kelgusida bajariladigan vazifalar t о ‘g‘risida bahs yuritadi. Muallif Buxoro davlat bankining faoliyati, fabrika va zavodlardagi ishlab chiqarish, shirkat x о ‘jaliklari haqida yozar ekan, о ‘tgan tarixiy davrda hukumat dehqonlarga: «bug‘doy, urug‘lik, g‘alla, h о ‘kiz, asbob va oqcha bilan jami 300 mln. oltin s о ‘mlik yordam berdi», - degan fikrlarni keltiradi Bu yillarda «alohida dehqonlar banki» tashkil etilganligini ahamiyati t о ‘g‘risida gapirib 41 : «Bir masala bordurki, hamma dehqonlarimizni ma’naviy jihatdan tarbiya etmak, yangi usulda faniy ishlar о ‘rgatmak, mashina va boshqa asbob q о ‘llatib, oz zahmat va oz chiqim bilan k о ‘p mahsulot olib dehqon x о ‘jaligini boy qilmakdur», - deyilishi muhimdir. BXSR hukumati istiqbol rejasida zamonaviy texnologiya asosida qishloq x о ‘jaligini vujudga keltirish, kooperatsiya tizimini taraqqiy qildirish kabi ulug’ maqsadlar bor edi. Sayd Ahroriy BXSRdagi milliy masalaga ham alohida t о ‘xtalgan. Ayniqsa, iqtisodiy va madaniy jihatdan qoloq b о ‘lgan turkman va qirg’izlarning turmushini yaxshilash masalasidagi tadbirlarga e’tibor qaratiladi. Ma’lumki, Amir Sayyid Olimxon bilan birga va undan keyingi davrlarda 35 ming oila turkmanlar 2 mln.ga yaqin chorva mollarini haydab, tushunib-tushunmay, turli tashviqotlarga uchib, q о ‘shni davlat -Afgonistonga о ‘tib ketgan edi. Buxoro hukumati о ‘zga mamlakatdagi turkmanlarni 1922-1923 yillarda о ‘z yurtiga qaytarib kelish va ular x о ‘jaligini tiklashga yordam k о ‘rsatdi. BXSRdagi siyosiy va harbiy masalalarning ahvoli haqida yozar ekan, Said Ahroriy qizil armiyachilar soni 200 ming atrofida b о ‘lib (1923 yil) shundan 2 ta polk mahalliy millat vakillaridan iboratligini ta’kidlaydi. 40 Buxoro axbori. 213-son. 1923 yil 15 oktabr. 41 Sayd Ahroriy. T о ‘rtinchi inqilobiy yilimizdan nimalar kutamiz //Buxoro axbori. 199-son. 1923 yil 9 sentabr. 32 Maqolada qizil armiya askarlari va qizil militsionerlarni boqish davlat byudjetiga katta chiqim b о ‘layotganligiga alohida urg‘u beriladi. Armiyada milliy mutaxassislarni k о ‘paytirish choralarini k о ‘rish kun tartibidagi muhim masala b о ‘lib qolayotganligi uqtiriladi. K о ‘rinib turibdiki, S. Ahroriy muharrirligi ostida chiqqan gazeta sonlaridagi maqolalar kechayotgan voqealarni obyektiv, tanqidiy, ayni paytda oddiy aholiga tushunarli qilib yetkazishi bilan muhim manba hisoblanadi. Hukumat muassasalarida siyosiy rahbarlarga va diplomatik xodimlarga ehtiyoj dastlabki yillarda kuchliligi tufayli «Buxoro axbori» ning birinchi muharriri S.Ahroriy 1921 yil iyunda Ozarbayjon Respublikasiga BXSRning muxtor vakili kilib yuborildi. Sayd Ahroriydek tajribali jurnalistning mas’ul vazifaga о ‘tkazilishi «Buxoro axbori» gazetasini istiqbolda ushbu shaxs singari salohiyatli va gazeta saviyasini avvalgi darajada saqlab qolib, yanada oshirishga y о ‘naltira oladigan muharrirga zarurat tug‘ildi. Navbatdagi bosh muharrirlik mas’uliyati mashhur adib va shoir Abdulhamid Sulaymon о ‘g‘li Ch о ‘lpon 42 zimmasiga yuklandi. Gazetaning 41- sonidan 67-soniga qadar (salkam olti oy, 1921 yil 30 iyun - 1922 yil 25 yanvar) unga Ch о ‘lpon muharrirlik qildi. U shaxsan ustozi Fitratning taklifi bilan Buxoroga kelgan. Ikkinchidan esa, Buxorodagi siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy о ‘zgarishlar yozuvchi va publitsist Ch о ‘lponni juda qiziqtirar edi. Xullas, Ch о ‘lponning tabiatan yangilikka intiluvchanligi, о ‘zgarishlarni о ‘z k о ‘zi bilan k о ‘rishga harakat qilishi, maslakdoshlari bilan birga b о ‘lish kabi maksadlari uni Buxoroga kelib, о ‘z ijodiy faoliyatini davom ettirishiga sabab b о ‘lgan. 1921 yilning ikkinchi yarmida gazeta haqiqiy xalq minbariga aylandi. Bu davrda «Buxoro axbori»da «Maorif ishlarimiz», «Iqtisodiy ishlarimiz», «Ochiq xatlar», «Bizdan tashqarida», «Qora taxtaga», «Mubohasalar», «Siyosiy aloqalar», «Firqa turmushidan», «Kasabachilik harakati» kabi yangidan-yangi ruknlarga asos 42 Abdulhamid Sulaymon о ‘g‘li Ch о ‘lpon ( 898, Andijon - 1938, Toshkent) - shoir, yozuvchi, dramaturg, tarjimon va jamoat arbobi. 33 solindi. Ayniqsa, «Ochiq xatlar» va «Mubohasalar» rukni ostida chop etilgan xabar va maqolalar BXSRda iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy jarayonlarni tanqqd tig‘i ostida yoritib, gazeta о ‘quvchilarini bahs va munozaraga chorladi. Abdulhamid Ch о ‘lponning muharrirlik davrida ijodkorning kasbiy mahorati tufayli adabiy-badiiy muhit yuksak pog‘onaga k о ‘tarildi. «Adabiyot», «Felyeton», «Kichik hangoma» kabi bir qator ruknlar tashkil etildi. Mazkur ruknlarning gazetxonlarga manzur b о ‘lishida Ch о ‘lpon ijodidan namunalar ham berib borilishi muhim rol о ‘ynadi. Jumladan, shoirning «Adabiyot» rukni ostida gazetaning bir qator sonlarida «Ag‘darilish», «Xalk», «Tarixdan», «Suz», “Yurt y о ‘li», «Og‘rig‘onda», « О ‘liqlarg‘a qarshi» she’rlari e’lon qilindi. Ch о ‘lponning «Matbuot-kuchlik bir davlatdur», «Hukumat nashri» kabi maqolalari bevosita matbaachilik faoliyatini va davriy matbuotning ta’sir kuchini oshirish maqsadlariga qaratilgan. Gazeta sahifalarida muxarrirning «Hukumat qurultoyi», «Adabiyot kechasi», «Teatr-tomosha», «Ergashish», «Tizgin talash» kabi maqolalari 43 esa о ‘zining ijtimoiy xarakteri bilan ahamiyatlidir. Gazetada chop etilgan she’r va maqolalari uning «Ch о ‘lpon», «Qalandar» kabi taxalluslari ostida bosilgan. Ayrim hollarda esa «Abdulhamid Sulaymon о ‘g‘li» ismi - sharifi yozib q о ‘yilganligining guvohi b о ‘lindi. Ch о ‘lponning «Buxoro axbori»da e’lon qilingan ijod namunalarini 3 guruhga b о ‘lish mumkin. She’riy ijod namunalari, davr ruhini tanqidiy aks ettirgan publitsistik maqolalar hamda bevosita matbuotchilik tarixi muammolariga bag‘ishlangan asarlardir 44 . Uning «Matbuot - kuchlik bir davlatdur» maqolasida aynan matbuot organlarining jamiyat taraqqiyotidagi roli haqida fikr yuritiladi. ya’ni: «Matbuot xalqning tilidur. Gazeta hukumatning tilidur. Shuning uchun butun hukumat muassasalarining qilgan ishlarini va qilib turganlarini xabar berib, xalqqa gapirib 43 Buxoro axbori. 44-s on. 1921 yil 10 iyul; 46-son. 1921 yil 20 iyul; 54-son. 1921 yil 3 noyabr; 57-son. 1921yil 1 dekabr; 58-soi. 1921 yil 8 dekabr; 71-son. 1922 yil 18 fevral; 167-son. 1923 yil 7 may. 44 Buxoro axbori. 41-son. 1921 yil 30 iyun; 72-son. 1922 Yil 25 fevral. 34 turishi kerakdur» 45 ,- deb yoziladi. Gazeta hayotning dolzarb muammolarini tabiiy ravishda bayon qilsa, foydadan holi bо‘lmasligiga bu kabi maqolalarda e’tibor qaratilgan. «Buxoro axbori» xalq ommasi tushunadigan voqea va xabarlarni e’lon qilishi kerakligi, felyeton janrini, badiiy ruknni kuchaytirilishi maqolalarda alohida ta’kidlanadi. Chо‘lpon gazetaning qudrati va ahamiyatini: «dunyoda besh kuchlik davlat bо‘lsa oltinchisi, oltita bо‘lsa yettinchisi matbuotdir» , - deb yozadi. Gazeta sahifalarida bosh muharrir Buxorodagi barcha ziyolilarni, qalamkashlarni, muxbirlarni munozaralarga chorlab, «Buxoro axbori» sahifalari jamiyat taraqqiyotiga xizmat qiluvchi har qanday erkin fikrlar uchun ochiqligini qayta-qayta ta’kidlaydi. Gazeta sahifalarida bosh muharrir Buxorodagi barcha ziyolilarni, qalamkashlarni, muxbirlarni munozaralarga chorlab, «Buxoro axbori» sahifalari jamiyat taraqqiyotiga xizmat qiluvchi har qanday erkin fikrlar uchun ochiqligini qayta-qayta ta’kidlaydi. «О‘rtoq Qilichzoda (BXSR yoshlar ittifoqining raisi)ning javobi», «Sо‘nggi suzim (о‘rtoq Qilichzodaga javob)»-kabi maqolalarning e’lon qilinishi diqqatga sazavordir 46 . Shuni qayd etish kerakki, ma’lum sabablarga kо‘ra, «Buxoro axbori»ning 68- soni (1922 yil 4 fevral)dan bosh muharrir о‘zgargan bо‘lsada, uning sobik muharriri gazeta bilan aloqani uzmaydi. Keyingi sonlarda Chо‘lpon ham Sayd Ahroriy singari gazetada maqolanavislikni davom ettirib, respublika ijtimoiy-siyosiy muammolarini yoritishga qaratilgan uning 3 ta yirik maqolasi chop etilganligi aniqlandi. 1922 yil 4 fevraldan boshlab Ziyo Usmoniy 47 «Buxoro axbori»da bosh muharrirlik vazifasini bajara boshlagan. U «Buxoro axbori»ning 1922 yil 4 fevraldan 1922 yil 27 mayga qadar chiqib turgan 68-87-sonlariga muharrirlik qilgan. Chop etilgan gazetalar, ulardagi ma’lumotlar shuni kо‘rsatadiki, bu davrda «Buxoro axbori»ning umumiy tiraji 1000 nusxada bо‘lib, ayrim sonlari 45 Buxoro axbori. 44-son. 1921 yil 10 iyul; 51-son. 1921 yil 5 oktabr; 58-son. 1921 yil 8 dekabr; 60-son.1921 yil 14 dekabr; 65-son. 1922 yil 15 yanvar; 46 Buxoro axbori. 64-son. 1922 yil 12 yan var; 65-son. 1922 yil 15 yanvar. 47 Ch о ‘lpon. Og‘rig‘onda //Buxoro axbori. 71 -son. 1922 yil 18 fevral; Tizgin talash //Buxoro axbori. 72-son. 1922 yil 35 1500 nusxada ham bosilgan. Lekin gazetaning har oyda chop etilishi jarayoni bir tekis b о ‘lmagan. Ayrim oylarda gazeta 4 marta, uning muharrirligi davrining s о ‘nggi 2 oyida (aprel, may) 3 martadan chop etilgan. Ziyo Usmoniy muharrirlik kilgan qisqa davrda (salkam 4 oy) gazeta sonlarining oylik nashrlari 5-6 martadan 3-4 martagacha tushib qolishi BXSR hukumatining moliyaviy ahvolidagi tanglik bilan ham bog‘liq 48 . Ushbu xolatni muharrirning gazeta sahifalarida bevosita о ‘zi tomonidan chop etilgan bir qator maqolalari mazmunidan bilish mumkin b о ‘lib, ayrim sonlari 1500 nusxada ham bosilgan. Lekin gazetaning har oyda chop etilishi jarayoni bir tekis b о ‘lmagan. Lekin gazetaning har oyda chop etilishi jarayoni bir tekis b о ‘lmagan. Ayrim oylarda gazeta 4 marta, uning muharrirligi davrining s о ‘nggi 2 oyida (aprel, may) 3 martadan chop etilgan. Ziyo Usmoniy muharrirlik kilgan qisqa davrda (salkam 4 oy) gazeta sonlarining oylik nashrlari 5-6 martadan 3-4 martagacha tushib qolishi BXSR hukumatining moliyaviy ahvolidagi tanglik bilan ham bog‘liq 49 . Ushbu xolatni muharrirning gazeta sahifalarida bevosita о ‘zi tomonidan chop etilgan bir qator maqolalari mazmunidan bilish mumkin. Ziyo Usmoniy «Matbuotimiz nima uchun yuksalmaydur» hamda keyinchalik chop ettirgan «Matbuot haqinda yana bir-ikki s о ‘z» kabi salmoqli maqolalarida BXSR matbuotining ma’suliyatini barmoq bilan sanarli 2-3 nafar muxbir tortayetganligi, gazeta ishida ishtirok qiladiganlar oz sonliligi haqida kuyunchaklik bilan yozadi. Hatto, «Adabiyot bilan yashagan va shu bilan о ‘sgan va shu y о ‘lda k о ‘plab xizmatlar k о ‘rsatgan Fitrat ham gazetaga maqolalar yozmaganligi» 50 ni tanqid qiladi. Ziyo Usmoniy «Buxoro axbori»ni xalq sevib о ‘qiydigan, e’tirof etadigan gazeta b о ‘lishi zarurligini о ‘z maqolalarida uqtirib о ‘tadi. Ziyo Usmoniy «Buxoro axbori»da uzoq muddat muharrirlik qilmaganligining 48 О ‘liklarka karshi (Inqilobiy xukumat tomonidai shaxar ichidagi kabrlar y о ‘kotila boshlangoni munosabati ila) //Buxoro axbori. 167-son. 1923 yil 7 may. 49 Buxoro axbori. 83-son. 1922 yil 9 may. 50 Buxoro axbori. 107-son. 1922 yil 2 noyabr. 36 sababi mazkur gazetaning 87-sonida (1922 yil 17 iyun) «Iste’fo» sarlavhasi bilan bosilgan shaxsiy arizasida k о ‘rsatilgan. Bosh muharrir bir yarim yil (1921-1922) davomida nashriyot va gazetada tinimsiz ishlaganligi va sabab kasalga chalinganligi, bu esa muharrirlik ma’suliyatini bajarishga imkon bermayotganligini xabar qiladi. «Buxoro axbori» gazetasida Ziyo Usmoniydan s о ‘ng gazetaning muxbirlaridan biri Ostonqul Abdulqiyomov 51 tahririyat boshqaruvini о ‘z kuliga oldi. U bosh muharrirlik qilgan salkam 4 oylik (1922 yil iyun-sentabr) muddatda «Buxoro axbori» ning nashr nusxasi (1500 ta) о ‘z holicha saqlanib, bir oy davomida chop etilishi sonlari esa 2 barobarga qisqarib ketadi, ya’ni oyida gazeta atigi 2-3 martadan chop etilganligi aniqlandi. Ostonqul Abdulqiyomov «Buxoro axbori» gazetasida 3-4 maqolasi bilan ipggirok qilgan, xolos . Ostonkul Abdulqiyomov gazetaning 99-soniga (1922 yil 14 sentabrga) qadar bosh muharrirlik vazifasida ishlagan. Tarixiy jarayonlarning tahlili shuni k о ‘rsatadiki, 1922 yilda BXSRda ichki harbiy t о ‘qnashuvlar avj olgan, asosiy e’tibor harbiy ehtiyojlarga qaratilgan 52 . Bu holat matbaachilik ishini moddiy jihatdan y о ‘lga q о ‘yishda salbiy ta’sir k о ‘rsatgan. Ziyo Usmoniy va Ostonqul Abdulqiyomov gazetada muharrirlik qilgan davrda matbuotda pasayish jarayoni kuzatildi. Matbuotning jamiyatdagi rolini hamda «Buxoro axbori» gazetasining Sayd Ahroriy va Ch о ‘lpon muharrirligi davridagi obr о ‘-e’tiborini k о ‘tarish maqsadida b о ‘lsa kerak, bevosita hukumat a’zosi, BXSRda birinchi maorif noziri b о ‘lgan Qori Y о ‘ldosh P о ‘latov 90 ga bosh muharrirlik qilish ma’suliyati yuklatildi 53 . Yangi bosh muharrir hukumatdagi rahbarlik lavozimi bilan birga bu vazifani davom ettirgan. U bir paytning о ‘zida BXSR maorif noziri lavozimida ishlab turgan edi. Qori Y о ‘ldoshning gazetadagi muharrirlik faoliyati roppa-rosa bir yil davom etib, «Buxoro axbori»ning 100-204-sonlari uning rahbarligida chop etilgan davrda 51 Ostonkul Abdulqiyomov shaxsi bilan bog‘liq ma’lumotlarni hozircha aniqpay olmadik. 52 Qori Y о ‘ldosh P о ‘latov (1890, Puxoro amirligidagi Karki shahri - 1965, Toshkent)- davlat va jamoat arbobi. 53 Buxoroda jadidchilik harakati namoyandasi. BXSR xukumatida bir qator mas’ul mansab va lavozimlarda ishlagan. 37 (1922 yilning 21 sentabridan 1923 yil 21 sentabrigacha) matbuot 1 oyda 7-8 marta chop etilishi y о ‘lga q о ‘yildi. Gazeta tiraji ham 2000-2500 nusxaga yetkazilib, barcha viloyatlarga gazetani bir tekisda tarqatilishi qat’iy nazorat ostiga olindi 54 . Qori Y о ‘ldosh P о ‘latov hukumat rahbarlaridan biri sifatida 1922-1923 yil qish faslida RSFSR shaharlaridan Moskva va Petrogradga sayohat qilib, safari davomida maorif tizimini takomillashtirishga xizmat qiladigan vazifalar bilan birga matbaachilik va nashriyotchilikning moddiy asoslari hamda zamonaviyligini ta’minlaydigan asbob-uskunalar keltirishga erishgan. Bu haqida muxarrirning «Buxoro axbori» gazetasining 5 ta sonida ketma-ket chop etilgan «Y о ‘l xotiralari» 55 deb nomlangan maqolasidan xabardor b о ‘lish mumkin. Gazetani chop etilishiga mas’ul b о ‘lgan shaxslar tomonidan Rossiya safaridan sintografiya olib kelishga muvaffaq b о ‘lindi. Bu tadbir «Buxoro axbori» gazetasini 1923 yil bahoridan boshlab fotolavhalar bilan chop etilishini ta’minladi. Sintografiyani о ‘rnatish va ishga tushirish, doimiy ishlab turishini ta’minlash maqsadida tatar matbaachi va noshir ziyolilardan foydalanilganligi ham muhimdir 56 . Q.Y. P о ‘latov gazeta faoliyatini boshqargan davrda musulmon shrifta, gazeta poliagrafiya bazasi, muxbir xodimlar bilan ta’minlanishi masalalarida ham ijobiy siljishlar kuzatiladi. Ayniqsa, Tatariston ASSRdan katta miqdorda musulmon shriftining keltirilishi muhimdir. 1923 yilning yozida Germaniyadan musulmoncha harf terish mashinasining Buxoroga keltirilishi noshirchilik sohasida burilish yasadi. Yuqoridagi omillar «Buxoro axbori» gazetasini bundan buen 4 sahifada emas, balki 8 sahifada chop etish imkonini berdi. Gazeta nafaqat hajman kengayibgina qolmay, balki mazmunan boyidi, о ‘quvchiga k о ‘proq manzur b о ‘ldi, undagi xabar va maqolalar dolzarbligi oshdi 57 . 54 1937 yil dan boshlab bir necha bor qamoqqa olindi. 1957 yil oklangan. Qamoqdan kaytgach, umrining oxirigacha fakirona hayot kechirdi. 55 Buxoro axbori. 133-son. 1923 yi 11 fevral; 134-son. 15 fevral; 137-son. 1 mart; 138-son. 3 mart; 139-son. 6 mart. 56 Ibrohimov I. Ma’rifat zibei //"20.000-uchrashuv" ."Buxoronoma" gazetasi 20.000-soni chiqkaniga bag‘ishlangan publitsistik risola. -Buxoro, 2007. -B. 21. 57 Hayitov SH. Tatar ziyolilari Buxoroda //Jamiyat va boshqaruv. 2007. №3. -B. 125-126. 38 Ayniqsa, tanqidiy, real hayotni tasviflovchi materiallarning gazeta sahifalarida chop etalishi, respublikaning turli viloyatlarida gazetxonlar soni k о ‘payishiga olib keldi. Eng faol maqolanavislardan biri Qori Y о ‘ldosh P о ‘latovning о ‘zi b о ‘lib, gazeta sonlarida k о ‘plab maqolalar e’lon qilgan. Qori Y о ‘ldosh P о ‘latovning «Dohiliy qarzga yozilingiz», «Muhim vazifamiz», «Bugungi vazifamiz», «Porax о ‘rlik bilan kurash», «Mustaqil bir mamlakat qanday b о ‘lur?» «Soliq haqinda bir-ikki s о ‘z» kabi maqolalari BXSRning ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini о ‘rganishga yordam beradi. Qori Y о ‘ldosh P о ‘latovning «Soliq haqinda bir-ikki s о ‘z» maqolasi ma’lumotlari shuni k о ‘rsatadiki, BXSR hukumati aholidan ushr, zakot singari soliqlar oladi. Bu soliqlar miqdori uncha katta b о ‘lmasa-da, 2 yil soliqsiz yashab kelgan xalqka qattiq botishi tabiiy edi. Bunday vaziyatda aholiga matbuot orqali soliq solishdan maqsad nima ekanligini oddiy va j о ‘n qilib tushuntirish kerak edi. Bu hakda Qori Y о ‘ldosh P о ‘latov: «Hozirgi hukumat soliqni о ‘zining safosi uchun yig‘masdan, balki xalqni о ‘qitmoq, xarob b о ‘lgan shahar va qishloqlarni ta’mir etmoq, turli kasalliklar bilan kurashmoq, xalq x о ‘jaligini isloh qilmoq, yurtni iqtisodiy turmushini k о ‘tarmoq, xalqni tinchligini muhofaza etmoq kabi oliy maqsadlar uchuy yig‘naydur», - deb yozadi 58 . Ushbu fikrlar orqali insonparvar hukumatning soliq siyosati kanday b о ‘lishi kerakligi bilan bog‘liq mohiyat ochib berilgan. О ‘z yurtini sevgan va taraqqiy qilishini istagan har bir i ne on solikni yurt va hukumat haqi deb tushunishi maqola mazmunida ifodalangan. «Buxoro axbori» gazetasining moddiy va texnikaviy bazasini bir qadar mustahkamlashga erishgan hamda gazetani haftada muntazam 2 marta chiqib turishini ta’minlashga katta hissa q о ‘shgan bosh muharrir Q.Y. P о ‘latov respublika hukumati idoralaridagi mas’ul vazifalarga (BXSR mehnat sh о ‘rosi raisi, muhofaza noziri) jalb qilinganligi sababli gazeta tashkil topganidan buen ancha vaqt faol 58 Qosim Sorokin - Sorokin Qosim Ibrohimovich (1899. 17. 12, Simbirsk guberniyey, hozirgi Ulyanovsk obl.- 1939) - jurnalist, uzbek sovet matbuotining namoyandalaridan. 1919 yili Toshkentga о ‘qishga kelgan. Shu davrdan jurnalistlik va muharrirlik faoliyati boshlaigan. "Qosim", " О ‘rmonlik" taxalluslari bilan ijod etgan. 39 muxbirlardan biri b о ‘lgan Qosim Sorokin 59 bosh muharrirlik lavozimiga tayinlanadi. U «Buxoro axbori» gazetasiga 204-sondan, ya’ni 1923 yil 21 sentabridan muharrirlik qilishni boshlagan. Sorokinning bosh muharrirlik davri «Buxoro axbori»ning 204-213 sonlari (1923 Yil 16 oktabrga qadar) hamda yangi «Ozod Buxoro» gazetasi chop etila boshlangan 60 . Uning 1-sonidan 87-soniga qadar 8 oydan ortiq (1923 yil 21 oktabr- 1924 yil 5 may) b о ‘lgan muddatni о ‘z ichiga oladi. Demak, uning muxarrirligi ostida «Buxoro axbori» gazetasining bor-y о ‘gi 9 ta soni chop etilib, gazeta shakli va mazmunida deyarli о ‘zgarishlar r о ‘y bermadi. Xullas, «Buxoro axbori» gazetasining 1920 yil 9 sentabrdan 1923 Yilning 16 oktabrgacha 214 soni chop etilgan. Gazeta dastlab 4 sahifada 1000-1500 nusxada chop etilgan b о ‘lsa, 1922 yil kuzidan boshlab, u 7-8 sahifada haftada 2-3 marta, oyida 8-10 marta, 2000-2500 nusxada nashr etildi 61 . «Buxoro axbori» gazetasi oddiy holatda chop etilishidan tortib, fotolavhalar va zamonaviy texnik vositalar bilan chiqarilishiga qadar b о ‘lgan bosqichni bosib о ‘tdi. «Buxoro axbori» gazetasi BXSRning ichki va tashqi siyosati, о ‘z davrining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy jarayonlari va muammolari masalalarini о ‘nlab ruknlar ostida imkon qadar xolisona hamda tanqidiy ruh bilan yo'ritishga erishdi. 2. 2 «Ozod Buxoro» gazetasiga umumiy tavsif va gazetadagi mafkuraviy ta’sirning kuchayishi «Buxoro axbori» gazetasi о ‘rniga 1923 yil oktabr oyi о ‘rtalaridan boshlab «Ozod Buxoro» gazetasi chop etildi. Yangi gazeta haqidagi rasmiy xabar «Buxoro axbori» ning 211-soni (1923 yil 7 oktabr)dayoq « О ‘quvchilar diqqatiga!» nomli e’lon ostida ma’lum qilindi . 59 U 1919 yil "Ligi Sharq", 1920 yili "Mehnat bayrog‘i" gazetasiga muharrirlik qilgan, 1921- 1923 yillarda "Qizil bayroq", "Turkiston" gazetalari, "Kommunist'*, "Kommunistlar Y о ‘ldoshi","Inqilob" jurnallarida mas’ul kotib va muharrir. 1924-1926 yillarda RKP(b) MK matbuot b о ‘limi instruktori. 1927-1928 yillarda "Qizil О ‘zbekiston" gazetasi mas’ul muharriri. 1929-30 yillarda 60 O’zbekiston KP MK matbuot sektori mudiri. 1931-33 yillarda Moskvada marksizm-leninizm kursida о ‘kidi. 1933 Yildan Andijon oblasti da MTS siyosiy b о ‘limi boshlig‘i. 1936 yildan О ‘zSSR Maorif xalq komissari b о ‘lib ishlagan. 1939 yil vafot etgan. 61 Buxoro axbori. 211-son. 1923 yil 7 oktabr 40 «Ozod Buxoro» gazetasida ham yuqorida qayd qilinganidek, Qosim Sorokin bosh muxarrirlik faoliyatini davom ettirib, gazetaning poliagrafiya bazasini kengaytirish, iqtisod sh о ‘rosining yerdamida matbuot ishlariga mablag‘ ajratib, musulmon shrifti, nashr ishlari uchun asbob-uskuna va turli ashyolar olishga erishgan. Gazeta biroz о ‘zining moddiy ahvolini yaxshilash maqsadida x о ‘jalik hisobiga о ‘tib, mas’ul idora va korxonalar ma’lumotlari (e’lonlar, bildirishlar, buyruqlar, farmonlar va hokazo) kabilarni gazeta sahifalarida t о ‘lov evaziga chop etib borgan. Bu haqda quyidagi bildirishnoma gazetaning bir necha sonlarida ham qayta-qayta berib borilgan. «Ozod Buxoro gazetasi qisman b о ‘lsa ham x о ‘jalik asosiga k о ‘chdi. Bundan keyin hech bir e’lon va buyruqlar gazetaga bepul bosilmas.» Biroq «Ozod Buxoro» gazetasi rolini oshirish, uni muntazam chiqib turishi uchun muxbirlar va xodimlar yetishmasligini bartaraf etish muammosi hal qilinmagan. «Ozod Buxoro»da chop etilgan ma’lumotlar bilan tanishish shuni kо‘rsatadiki, gazeta chiqarish uchun 3-4 muxbir va muharrir ozlik qilishi, muxbirlar qishloq va shahar hayoti bilan bog‘liq voqealarni tuda yorita olmayotganligi, davriy matbuot «Buxoroning oynasi» bо‘lolmayotganligi bir qator maqola va xabarlarda yozilgan. «Ozod Buxoro» gazetasini malakali mutaxassis muxbirlar bilan ta’minlash, uniig viloyat, tuman va kentlardagi doimiy muxbir va jamoatchi muxbirlari tarkibini kengaytirish borasida ayrim chora-tadbirlar kо‘rilgan. Tadqiqot natijasida «Ozod Buxoro»ning bir qator sonlari orqali ushbu matbuot nashrining viloyatlardagi muxbirlari tarkibini aniqlashga erishildi. Tadqiqot natijasida «Ozod Buxoro»ning bir qator sonlari orqali ushbu matbuot nashrining viloyatlardagi muxbirlari tarkibini aniqlashga erishildi. Jumladan, Xabibullayev, Nuriddinov (Karmana viloyati muxbirlari), Islom Sharif (Sharqiy Buxoro hududlari bо‘yicha muxbir), «Qо‘y boqar», G‘ani (Karki viloyati muxbirlari), Sheroz (Lenin-turkman (Chorjо‘y) viloyati muxbiri), «Ajnabiy» (Shahrisabz viloyati muxbiri), Ismatiy (G‘uzor viloyati muxbiri), 41 A.Safarov (Boysun viloyati muxbiri), Ergash (Behbudiy (Qarshi) viloyati muxbiri) kabilarni qayd qilish mumkin. Muxbirlar tarkibi bilan tanishish shuni kо‘rsatdiki, ayrim gazeta xodimlarining taxalluslari berilib, asl ism-shariflarini aniqlash imkoni bо‘lmadi. Chunki «Ozod Buxoro»da e’lon qilingan turli viloyatlardan yuborilgan maqola va xabarlar ostida ushbu taxalluslar qayta-qayta beriladi. 1924 yilning boshlaridan «Ozod Buxoro» gazetasida kommunistik mafkura ta’siri kuchayganligi kо‘rinadi. Gazetadagi xabar va maqolalar kо‘proq «Qizil choyxona», «Qizil burchak», «Firqa turmushindan», «Firqaga a’zolik shartlari», «Qora taxtaga» (BKP safidan chiqarilganlar haqida - K.R.) kabi ruknlar ostida e’lon qilingan. «Ozod Buxoro» gazetasi mafkuralashib borayotgan hamda sovetcha tartiblar va qoidalarni targ‘ib qilish manbalarga aylangan bir davrda bolshevik targ‘ibotchilarni uning ishiga jalb qilishga alohida e’tibor qaratilgan. Buxoro Kommunistik partiyasi (BKP)ning tashviqot va targ‘ibot ishlaridagi ilg‘or kadrlaridan biri Abbos Aliyev 1924 yil aprel oyidan boshlab bu mas’ul vazifaga loyiq deb topilgan. «Ozod Buxoro» gazetasi mafkuralashib borayotgan hamda sovetcha tartiblar va qoidalarni targ‘ib qilish minbariga ailangan bir davrda bolshevik targ‘ibotchilarni uning ishiga jalb qilishga alohida e’tibor qaratilgan. Buxoro Kommunistik partiyasi (BKP)ning tashviqot va targ‘ibot ishlaridagi ilg‘or kadrlaridan biri Abbos Aliyev 1924 yil aprel oyidan boshlab bu mas’ul vazifaga loyiq deb topilgan. Buxoro Kommunistik partiyasi (BKP)ning tashviqot va targ‘ibot ishlaridagi ilg‘or kadrlaridan biri Abbos Aliyev 1924 yil aprel oyidan boshlab bu mas’ul vazifaga loyiq deb topilgan. Bu haqda «Ozod Buxoro»ning «Buxoro xabarlari» ruknida: «Markaziy firqо‘m tarafindan gazetamizg‘a Abbos Aliyev, Ahmad Ahmadov va Abu Zarif о‘rtoqlardan iborat 3 kishilik hay’at tahririya tayin etildi. Bulardan Aliyev - siyesiy mas’ul yо‘lboshchi (bosh muharrir), Ahmadov - 42 a’zo, Abu Zarif - texnik muharrir vazifasini о‘tajaklar» 62 ,- deb yozilgandi. «Ozod Buxoro» gazetasida 1923 yilning oxiri va 1924 yil boshlarida kommunistik mafkura ta’sirida yangi ruknlar ochildi. Shunday ruknlardan «Bosmachilikning sо‘nggi kunlari», «Bosmachilikka qarshi kurash», «Bosmachilarga qarshi tadbirlar», «Ikki haftalik» (maorif ikki haftaligi, ushr ikki haftaligi va hokazo), «Xotin-qizlar о‘rtasida», «Kommunist yoshlar hayotidan» kabilarni sanab о‘tish mumkin. Ayniqsa, «bosmachilik harakati» « bilan bogliq maqola va xabarlarning kup mikdorda hamda deyarli gazetaning har bir sonida berilishi yuqoridagi fikrning dalilidir. Kommunistik mafkura ta’sirining gazeta mazmuniga chuqur kirib borganligini uning sahifalarida «bosmachilik harakati»ga qarshi mitinglarda sо‘zlangan ma’ruzalarning tо‘liq chop etildi 63 . 1924 yilning oktabr oyidagi sonlaridan boshlab gazetaning 9-10-sahifalari rus tilida (krill imlosida) «Postanovleniye», «Prikaz», «Polojeniye», «Dekret» kabi hujjatlarning e’lon qilinishi, milliy-hududiy chegaralanish masalalariga tegishli hukumat rahbarlarining ma’ruzalari tо‘liq matnining keltirilishi bilan izohlash mumkin. Hatto 1924 yil 2 sentabrda chop etilgan «Ozod Buxoro»ning 135-soni maxsus nashr sifatida chiqqan bо‘lib, unda «Buxoro inkilobi»ning jahonshumul ahamiyati bir tomonlama orttirilib kо‘rsatilgan Ushbu yilning 7 noyabrida oktabr inqilobi (tо‘ntarishi) kuniga bag‘ishlab chiqarilgan maxsus son ham gazeta kommunistik mafkuraning targ‘ibotchisiga aylanib bо‘lganligidan dalolat beradi 64 . «Ozod Buxoro» gazetasining mafkuralashuv jarayoni gazetada о‘qimishli va jiddiy maqolalar mutlaqo bosilmadi, degan ma’noni anglatmaydi. «Ozod Buxoro» nomi bilan chiqa boshlagan 1-sonidan boshlab deyarli barcha nashrlarda «Fan va 62 Ushbu ma’lumotlar 1924 yil davomida "Ozod Buxoro" gazetasining 3-4-sahifalarida berib borilgan "Buxoro xabarlari" rukni ostidagi materiallardan olindi. 63 Ozod Buxoro. 155-son. 1924 yil 12 aprel. 64 "Bosmachilik xarakati" - Turkiston mintaqasida sovet tuzumiga qarshi qurolli harakat nazarda tutilmokda. Bu haqda tarixchi olim Q. Rajabovning tadqiqotlarida batafsil s о ‘z yuritiladi. Qarang: Rajabov Q. Mustaqil Turkiston fikri uchun mujodalalar (1917-1935 yillar). -T.: O’zbekiston, 2000; Shu muallif. 43 texnika» rukni ostida ilm va madaniyat yangiliklarini targ‘ib qiluvchi dolzarb maqolalar, xabarlar berib borildi 65 . «Ozod Buxoro» gazetasining mafkuralashuv jarayoni gazetada о‘qimishli va jiddiy maqolalar mutlaqo bosilmadi, degan ma’noni anglatmaydi. «Ozod Buxoro» nomi bilan chiqa boshlagan 1-sonidan boshlab deyarli barcha nashrlarda «Fan va texnika» rukni ostida ilm va madaniyat yangiliklarini targ‘ib qiluvchi dolzarb maqolalar, xabarlar berib borildi 66 . «Ozod Buxoro» gazetasining mafkuralashuv jarayoni gazetada о‘qimishli va jiddiy maqolalar mutlaqo bosilmadi, degan ma’noni anglatmaydi. «Ozod Buxoro» nomi bilan chiqa boshlagan 1-sonidan boshlab deyarli barcha nashrlarda «Fan va texnika» rukni ostida ilm va madaniyat yangiliklarini targ‘ib qiluvchi dolzarb maqolalar, xabarlar berib borildi. «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalari nomi bilan chop etilgan ushbu alohida nashrlarning birgalikdagi 300 - maxsus soni (1924 yil may)da 1920-1924 yillardagi mahalliy matbuot xodimlari, ularning fotosuratlari va tarjimai hollarining berilishi О‘zbekiston matbuoti tarixi solnomasini yaratish uchun boy manbalardan biri bо‘la oladi 67 . Abbos Aliyevning gazetadagi faoliyati davri tahlil qilinar ekan, Buxoro va butun Turkiston mintaqasidagi sovet hokimiyatiga qarshi qurolli harakat kommunistik mafkura nuqtai nazaridan baholanib, barcha madaniy-ma’rifiy muassasalarning sovetlashtirilishi targib qilinganligi, BXSR (keyinchalik BSSR) iqtisodiy manfaatlarini Markaz ixtiyoriga buysundirish manfaatiga urinilganligi guvohi bо‘linadi 68 . 65 О ‘sha muallif. Buxoro va Xorazm Respublikalaridagi kurolli muxolifat kurash i (1920-1924) // О ‘zbekistonning yangi tarixi. 2-kitob. О ‘zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida.-T.,2000; 66 О ‘sha muallif. Buxoro va Xorazm Xayaq Respublikalari: davlatchilikping demokratik shakli // О ‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. -T., 2001; О ‘sha muallif. Buxoroga kizil armiya boskini va unga qarshi kurash. -T.: Ma’naviyat, 2002; 67 "Ozod Buxoro" gazetasining 135-soni (maxsus son) quyidagi maqolalardan iborat: Buxoro inkilobi va bosmachilik harakati (I.); Inqilob va tilaklarimiz (A.Aliyev); Buxoro kommunistik partiyasi va inqilob (O.Oqchurin); Buxoro inkilobi ichida yoshlar harakati (S.Qosimov); Buxoro inqilobi va dehqonlar (Yosh q о ‘shchi); Buxoro inkilobi va maorif (L.M.); Bayram munosabati bilan avfi umumiy (MIQ raisi Porso X о ‘ja). 68 Elektrik avtomobillar; Elektrik otash aroba; Kuchma uylar; Kuyaga qarshi doru //Ozod Buxoro. 98-son. 1924 Yil 2 iyun; Tog‘ boyliklaripi tekshirish usullari //Ozod Buxoro. 100-son. 1924 yil 7 iyun; Oftob hamda suvdan davolanish //Ozod Buxoro. 121-son. 1924 yil 31 iyul va hokazo. 44 О‘rta Osiyo Iqtisodiy Kengashi (SREDAZEKOSO) faoliyatining ijobiy baholanganligi, BKPning har bir tadbirini tо‘g‘ri va adolatli deb hisoblanganligi haqidagi maqolalar uchun gazeta ochiq mafkura minbari va maydoniga aylandi. Gazetaning bir qator sonlarida «Siyosiy hangoma» rukni ostida hukumatning mahalliy xalq orasidan chiqqan halol va millatparvar ayrim rahbarlari va milliy ziyolilarning vakillari hajviy tanqid ostiga olindi. «Ozod Buxoro» gazetasi BXSRda kechayetgan yirik ijtimoiy- iqtisodiy, siyosiy muammolar va ularning yechimlari tо‘g‘risida maqola va xabarlar bosish о‘rniga mayda ijtimoiy muammolar: kichik о‘g‘rilik, ichkilikbozlikka berilgan odamlar, mayda talafotlar, giyohvand ayrim kimsalar haqidagi ma’lumotlarni bergan. Mafkuraviy cheklanish, sayoz va bо‘sh mazmun kasb etuvchi maqolalarning kо‘payishi «Ozod Buxoro» о‘quvchilarining gazetaga qiziqishini bir oz susaytirgani tabiiy hol 69 . Gazeta sahifalari kо‘proq moliyaviy holatni yaxshilash uchun pul topish evaziga katta-yu kichik e’lon, bildirish, reklama tarzidagi xabarlar bilan tо‘ldirib tashlangan. Bu salbiy jihat bilan birga kichik xabar, e’lonlarning ostidagi ism-shariflar orqali BXSR hukumati a’zolari, viloyat va tumanlardagi rahbar xodimlar, davlat muassasalarining turli lavozimlarida ishlagan kishilar haqida hamda sovet rejimiga qarshi qurolli harakatlarda ishtirok qilgan shaxslar bilan bogliq keng ma’lumot olish mumkin. Bu esa о ‘z davri tarixiy jarayonlarini atroflicha tahlil kilib о ‘rganishga yordam beradi. Bu salbiy jihat bilan birga kichik xabar, e’lonlarning ostidagi ism-shariflar orqali BXSR hukumati a’zolari, viloyat va tumanlardagi rahbar xodimlar, davlat muassasalarining turli lavozimlarida ishlagan kishilar haqida hamda sovet rejimiga qarshi qurolli harakatlarda ishtirok qilgan shaxslar bilan bogliq keng ma’lumot olish mumkin. Bu esa о ‘z davri tarixiy jarayonlarini atroflicha tahlil kilib о ‘rganishga yordam beradi 70 . 69 О ‘rta Osiyo Iqtisodiy Kengashi (SredazEKOSO) -1923 yilda tashkil topgan b о ‘lib, uning birinchi ta’sis kurultoyi 1923 yilning 5 mart kuni о ‘tkazilgan. 1926 Yidda u qayta tuzilgan. 70 111-son. 1924 yil 6 iyul; shu muallif. Qandingni ye, amir! //Ozod Buxoro. 113-son. 1924 yil 10 iyul; Usha muallif. Razzoq pochcham m о ‘jizalaridan //Ozod Buxoro. 119-son. 1924 Yil 27 iyul; "Iskab topar". Garant maxsumdan s о ‘ranglar 45 «Ozod Buxoro» gazetasida BXSRdagi matbuotning ahvoli, matbaachilik ishi, gazeta va jurnallar chop ettirish, matbuot bilan bog‘liq muammo va vazifalar haqida ham makolalar chop etib borilgan 71 . Gazetalardagi matbuot haqida yozilgan xabar va maqolalardan matbuotning о ‘sha davrdagi umumiy ahvoli, gazetxonlarning matbuotga munosabati, gazetalarning moddiy- texnikaviy bazasini yaratish y о ‘lidagi ishlar, gazetalarni uning о ‘quvchilari orasida tarqatish kabilardan voqif b о ‘linadi 72 . «Ozod Buxoro»ning k о ‘plab sonlarida va undan oldin chop etilgan «Buxoro axbori» gazetasida «Matbuotimiz nima uchun yuksalmaydur», «Matbuot haqida yana bir-ikki s о ‘z» (Ziyo Usmoniy), «Turkistonda matbuot» (muxbir), «Matbuot nimadur?» (Bekboy), «Gazetaga k о ‘mak bering!» (taxririyat), «Buxoroda matbuot», «Uchkun» jurnali» (Buxoro xabarlari), «Chorj о ‘yda til gazetasi» (muxbir), «Matbuot va adabiyot» (muxbir), «Gazetaga yordam beringlar» (tahririyat), «Q о ‘rqma, gazeta gunoxsizlarni tishlamaydur!» («Mufattish»), «Gazeta yuborishga diqqat qiliisun!» (Behbudiylik-Qarshi shahridan), «Gazetaning birinchi davri», «Gazetani tuzatish masalasi», «Matbuot bayramiga tayyorlanmak kerak» (Sayd Ahroriy), «Gazetaning qishloqda tarqalishi» (muxbir) kabi maqola va xabarlar o’rin olgan. Ushbu mavzudagi maqola va xabarlarning mazmuni asosan quyidagi masalalarga qaratilgan. Avvalo, BXSRda tub joy aholi tilida (o’zbek tilida) gazeta va jurnallar chiqarish va tarqatish boshlanganligi, gazetaning targ‘ibotchilik faoliyatidagi о ‘rni, matbuot uni о ‘quvchilar uchun zaruriy ma’naviy ozuqa ekanligi, bu ishda barcha ziyolilar ishtirok qilishi kerakligi bayon qilinadi. Ayrim maqolalarning asosiy mavzusi esa 3-3,5 mln. aholiga ega b о ‘lgan BXSR uchun 2000-2500 nusxada chop etiladigan «Ozod Buxoro» gazetasi yetarli emasligi, muharrir va muxbirlarning yetishmasligi va mavjudlarining ham 71 Ozod Buxoro. 151-son. 1924 yil 14 oktabr va hokazo. 72 3 О ‘g‘ri bolalarg‘a qarshi kurashmak kerak //Ozod Buxoro. 75-son. 1924 yil 12 aprel; Ogugarlar q о ‘lg‘a tushdi //Ozod Buxoro. 79-son. 1924 yil 19 aprel; Mayda jinoyatchilik bilan kurash //Ozod Buxoro. 83-son. 1924 yil 26 aprel; Dangasalik bilan kurash tegish //Ozod Buxoro. 89-son. 1924 yil 14 may; 46 malakaviy tajribasizligi, nashriyot (poliagrafiya) ishidagi son-sanoqsiz kamchiliklar va yetishmovchiliklar 73 , qog‘oz va boshqa ashyoviy buyumlar, musulmon shriftining chetdan keltirilishi muammolariga y о ‘naltirilgan. K о ‘pgina maqolalarda fikrlar qaytarilib, viloyat muxbirlari yetarli darajada faoliyat olib bormayotganligi, shuning uchun respublika miqyosida atroflicha ma’lumot olish imkoni y о ‘qligi, hukumat rahbarlaridan Fayzulla X о ‘jayev va Qori Y о ‘ldosh P о ‘latov singarilardan boshqalar maqolalar bilan uning ishida jiddiy ishtirok qilmayotganligi qayta-qayta ta’kidlanadi. «Ozod Buxoro» sahifalari orqali 1923-1924 yillarda ushbu gazetadan tashqari boshqa matbuot organlariga asos solinishi yо‘lida xayrli harakatlar, urinishlar bо‘lganligidan voqif bо‘lish mumkin 74 . Jumladan, Buxoro maorif nozirligi tomonidan oyda bir marta siyosi y , iqtisodiy, adabiy nashr «Uchqun» jurnalining 1-soni (1923 yil, mart) nashrdan chiqqanligi, jurnal 36 sahifa hajmida bо‘lib, unda Abdurauf Fitrat va Qori Iо‘ldosh Pо‘latovlarning fotosuratlari ham aks ettirilganligi xabari bosilgan. «Qozoq matbuoti» maqolasi orqali qozoq tilida chop etiladigan «Oq jо‘l» («Oq yо‘l»), «Ekbaxchim qozoq» («Mexnatkash qozoq»), «Qozoq tili», «Bо‘stonduq tavri» («Ozodlik bayrog‘i»), «Qizil Qozog‘iston», «Chо‘lpon», «Temir qozoq» kabi gazeta va jurnallar Turkiston ASSR, RSFSR, Boshqirdiston, Uralbо‘yi hududlarida bosilib chiqqanligi aniqlandi.»Qozoq matbuoti» maqolasi orqali qozoq tilida chop etiladigan «Oq yо‘l» («Oq yо‘l»), «Ekbaxchim qozoq» («Mehnatkash qozoq»), «Qozoq tili», «Bо‘stonduq davri» («Ozodlik bayrog‘i»), «Qizil Qozog‘iston», «Chо‘lpon», «Temir qozoq» kabi gazeta va jurnallar Turkiston ASSR, RSFSR, Boshqirdiston, Uralbо‘yi hududlarida bosilib chiqqanligi aniqlandi. 1923 yilda Chorj о ‘y viloyatida turkman tilida «Til» nomli gazetani chop etishga urinishlar b о ‘lgan. BXSR hukumati tomonidan 1923 yili yangi «Ochiq s о ‘z» gazetasini chop etish 73 Buxoro axbori. 83-son. 1922 yil 9 may; 107-son. 1922 yil 2 noyabr; 111-son. 1922 yil 19 noyabr; 136-son. 1923 yil 23 fevral; 139-son. 1923 yil 6 mart; 146-son. 1923 yil 22 mart; 159-son. 1923 yil 19 aprel; 166-son. 1923 yil 5 may; 74 Ozod Buxoro. 6-son. 1923 yil 31 avgust; 27-son. 1923 yil 20 dekabr; 28-son. 1923 yil 22 dekabr; 88-son. 47 choralari kuril gan. Hatto uning 1-soni uchun 1000 oltin s о ‘m ham ajratilgan edi. Biroq ushbu nashr chop etilganligi t о ‘g’risida uchratgan manbalarda hech qanday ma’lumotlar mavjud emas. «Buxoro axbori» gazetasining birinchi muharriri Sayd Ahroriyning «Ozod Buxoro» sahifalarida «Gazetaning birinchi davri» nomli salmoqli maqolasining bosilib chiqishini 4 yil davomida Buxorodagi matbuotchilik ishining tahliliga bag’ishlangan о ‘ziga hos hisobot sifatida baholash mumkin. Mazkur maqolada «Buxoro axbori» hamda «Ozod Buxoro» gazetalarida ishlagan muxbir va xodimlar, ular tomonidan yozilgan maqola va xabarlarning о ‘ziga xos jihatlari, gazetaning takomillashib borish jarayoni atroflicha tahlil qilinadi. Shuni о ‘rinda gazetalar qariyb 45 ta turli-tuman ruknlar ostida materiallar bosganligini alohida qayd etish mumkin. Xullas, «Ozod Buxoro» chop etilgan 1923 yilning kuzidan 1925 yilgacha b о ‘lgan tarixiy davrda, ayniqsa, unga A.Aliyev muharrirlik qilgan vaqtida hukmron mafkura ta’siri yaqqol seziladi. Shaxsan muharrirning о ‘zi gazetalardagi faoliyati bilan kommunistik tashviqot va targ‘ibotning quruq ijrochisi b о ‘lib qolganligi k о ‘rinadi. «Ozod Buxoro» gazetasida «Buxoro axbori»ga nisbatan viloyat muxbirlarining roli oshib, ularning gazeta tahririyatiga y о ‘llagan ayrim maqolalari ichida joylarda kechayotgan voqealar tafsilotini xolisona yoritgan ayrim maqolalar borligini ham inkor qilib b о ‘lmaydi. Ba’zi muammolar ustida boshlangan munozaralar gazetaning о ‘nlab sonlarida dav om ettirilgan. Xulosa qilib aytganda, «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalari BXSR hukumati о ‘rnatilgandan s о ‘ng o’zbek tilida chop etilgan matbuot nashrlari b о ‘lib, ular har oyda kamida 4-6 marta chop etilgan. Gazetalarning nashr soni yildan-yilga о ‘sib borgan. «Buxoro axbori»da Sayd Ahroriy, Abdulxamid Ch о ‘lqop, Ziyo Usmoniy, Ostonqul Abdulsiyomov, Qori Y о ‘ldosh P о ‘latov matbuot muxarrir b о ‘lib faoliyat yuritgan b о ‘lsalar, «Ozod Buxoro» gazetasida esa Qosim Sorokin, Abbos Aliyev kabi mas’ul muxarrirlar hamda ikkala gazetada 90 nafardan ortiq 48 muxbirlar va mualliflar о ‘z maqolalari bilan qatnashganlar 75 . Gazetalarning sifati, soni, ma’naviy-ma’rifiy jihatdan ta’sirchan kuchi, о ‘z davrida kechgan jarayonlarni xolisona bayon kilshishi, ayniqsa, Sayd Ahroriy, Abdulxamid Ch о ‘lpon, Qori Y о ‘ldosh P о ‘latovlarning «Buxoro axbori» da muharrirlik qilgan yillarida yuksalgan. BXSR Markaziy Ijroiya Q о ‘mitasining matbuot organi b о ‘lgan «Buxoro axbori» gazetasi amirlik tuzumi ag’darilganidan bir hafta о ‘tib, 1920 yil 9 sentabrdan boshlab chop etildi. Ushbu gazeta BXSRda yuz bergan shtisodiy- ijtimoiy va madaniy-ma’rifiy hayotni о ‘zida ifodalagan maqola va xabarlar e’lon qilib bordi. Gazeta о ‘zining shakli, mohiyati, mazmuni, uni chop etishdan k о ‘zlangan maqsad va vazifalariga k о ‘ra zaruriy jangovor matbuot darajasiga k о ‘tarila oldi. «Buxoro axbori « gazetasi 1920 yil 9 sentabrdap 1923 yil 16 oktabrgacha, yani 3 yil 1 oy davomida chop etilib, uning jami 214 ta soni nashr yuzini k о ‘rdi. Gazeta chop etilgan 3 yildan ortiq davrda aholi turmushining turli jabxalarida r о ‘y berib turgan voqealarga hozir javoblik bilan о ‘z munosabatini bildirdi, jamiyatdagi illatlarni ochib tashlaydigan tanqid ruhida yozilgan maqolalarni chop etilishi bilan о ‘ziga xos о ‘rin tutdi 76 . 1923 yil oktabr oyi о ‘rtalariga kelib «Ozod Buxoro» nomi ostida yangi gazeta chop etildi. Mazkur gazetaning shakli va mazmunida о ‘zgarishlar r о ‘y berganligi alohida qayd qilish kerak. Ushbu о ‘ziga xos jihatlar tadqiqotning «Ozod Buxoro» gazetasiga berilgan tavsif qismida k о ‘rib chiqildi. Masalananing yana bir jihati shundaki, tadqiqotda «Ozod Buxoro» gazetasining 1924 yil dekabriga qadar b о ‘lgan davri о ‘rganildi, chunki tanlangan mavzuning xronologik chegarasi talabidan kelib chiqildi. «Ozod Buxoro» gazetasi 1930 yil oktabr oyiga qadar chop etilgan. Mazkur gazetalarni qiyosiy tahlil qilganda quyidagi xolatlarga duch kelish mumkin. Agar «Buxoro axbori» gazetasi BXSR Markaziy Ijroiya Q о ‘mitasi organi 75 "Buxoro axbori" gazetasi 1920 yil (sentabr-dekabr)da 15 ta son, 1921 yil davomida 44 ta son, 1922 Yil 63 ta son, 1923 yil 89 ta son, 76 "Ozod Buxoro" gazetasi esa 1923 yil (oktabr-dekabr) 33 ta son, 1924 yil davomida esa 165 ta soni nashrdan chiqqan 49 sifatida Eski Buxoro (hozirgi Buxoro) shaxrida va chop etilgan b о ‘lsa, «Ozod Buxoro» gazetasi esa Buxoro Kommunistlar firqasining Markaziy Q о ‘mitasi, BXSR Markaziy Ijroiya Q о ‘mitasi, Markaziy kasabalar sh о ‘rosi kabilarning nashriga aylantirilib, gazetaning 1924 yil yanvar oyi sonlaridan boshlab taxririyat manzili Yangi Buxoro (Kogon) shahri, Qarshi k о ‘chasi, 13-uyda deb qayd etiladi. Ikkinchidan, «Buxoro axbori» sahifalarida milliy ziyolilar va taraqqiyparvarlarning fikri hamda qarashlari targ’ibotiga katta о ‘rin berilgandi. «Ozod Buxoro « gazetasida esa jamiyatdagi sovetlashtirish (1923 yil iyul oyidan boshlab) bilan bog’liq siyosatning ta’siri aks ettirildi. «Ozod Buxoro» gazetasida bolshevikcha mafkuraviy ta’sir kuchli b о ‘lganligi holisona ochib berildi. Uchinchidan, «Ozod Buxoro» gazetasi BXSRda kechayotgan yirik ijtimoiy- iqtisodiy, siyosiy muammolar va ularning yechimlari t о ‘grisida maqola va xabarlar bosish о ‘rniga kundalik hayotda uchraydigan kichik ijtimoiy muammolarga keng о ‘rin bergan. Mafkuraviy cheklash tufayli va ikkinchi darajali, ya’ni mazmunan dolzarb b о ‘lmagan maqolalarning k о ‘payib borishi «Ozod Buxoro» gazetasi о ‘suvchilarining matbuotga e’tiborini susaytirgani tabiiy hol edi. Xullas, «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalari XX asrning 20- yillaridagi o’zbek milliy matbuotchiligi tarixida о ‘ziga xos о ‘rin va mavqiyiga ega b о ‘lish bilan birga tarixiy manba b о ‘la olishi jihatidan ham ahamiyatlidir. III-BOB. «BUXORO AXBORI» VA «OZOD BUXORO» GAZETALARINING BXSRDAGI IQTISODIY VA IJTIMOIY MASALALARNI О ‘RGANISHDAGI AHAMIYATI 3.1. BXSR matbuoti sahifalarida iqtisodiy ahvol. «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalari BXSRdagi iqtisodiy jarayonlar va o’zgarishlar, uning yangicha tarixiy sharoitdagi huquqiy asoslari haqida ma’lumotlar beruvchi muhim manbadir. BXSR agrar mamlakat b о ‘lib, aholining asosiy qismi qishloq x о ‘jaligi bilan mashg‘ul b о ‘lgan 77 . Gazetalarning 1920-1921 yillardagi о ‘nlab sonlarida chop etilgan maqolalar va xabarlar orqali avvalo, agrar munosabatlarni y о ‘lga q о ‘yishda maxsus ziroat ishlari 77 Buxoro SH о ‘rolar Jumxuriyati Markaziy Inqilobiy k о ‘mitasining 6-raqamli buyrug‘i 50 kengashi tashkil etilganligi, uning vazifalari hamda mutasaddi vakillari t о ‘g‘risida ma’lumotga ega b о ‘linadi. BXSR hukumati tarkibida ziroat (qishloq x о ‘jalik) ishlari nozirligi tashkil etilib, Mirzo Abdulrahim Yuzufzoda (1880-1937) ushbu nozirlikni 1920 yilning kuzidan 1921 yil yanvariga qadar boshqardi. Undan s о ‘ng Porso X о ‘ja (1868-1937) va Safo J о ‘raboyevlar ushbu mas’ul vazifada faoliyat yuritishgan 78 . Agrar munosabatlarni tartibga solish, dehqonlarga yerlarni b о ‘lib berish masalasida xukumat tomonidan 1920 yilning kuzida va 1921 yil davomida bir qator qonun, qaror, farmon, buyruqlar chiqarilgan. Yer t о ‘g‘risidagi qonun (dekret) loyihasi dastlab Buxoro Kompartiyasi MK majlisida (1920 yil 20 sentabr), s о ‘ngra BXSR Inqilobiy q о ‘mitasi (Markaziy revkom) majlisida (1920 yil 24 sentabr) muhokama qilingan. Ushbu qonun agrar sohadagi dastlabki hujjat b о ‘lib, unda BXSR iqtisodiy siyosatining tashkiliy asoslari k о ‘rsatilgan 79 . Ziroat nazoratining yer sh о ‘basi tomonidan Buxoro atroflaridagi amir amaldorlariga tegishli b о ‘lgan 4000 tanob yer musodara qilinib, 50-60 tanobdan yersiz dehqonlarga b о ‘lib berilganligi, Buxoro tumanlarida 1000 tanob yer r о ‘yxatga olinib, ishchi hayvonlar va asboblari bilan yersiz, kam yerli dehqonlarga taqsimlanganligi 80 , 1921 yozida ziroat nazoratiga 96 million sum mablag‘ ajratilganligi bilan bog‘liq raqamlar qayd qilinadi. BXSRda qishloq x о ‘jalik rivojini sun’iy sug‘orishsiz tasavvur qilish qiyin. Hukumat bu masalada yuritgan siyosat va tadbirlar ham gazetalarda bayon qilingan. Ma’lumki, BXSR hududidagi ekin ekiladigan yerlar asosan Zarafshon daryosi suvi bilan sug‘orilgan 81 . Gazeta materiallarida о ‘lkani suv bilan ta’minlash muammosi bir necha bor Turkiston ASSR va BXSR о ‘rtasida muhokama qilinganligi, masalani ijobiy hal qilish uchun ikkala respublika hukumati a’zolaridan iborat «3 kishilik», «5 kishilik» 78 Buxoro axbori. 8-son. 1920 Yil 21 noyabr; Buxoro Sh о ‘rolar Jumxuriyati Xalq Nozirlar SH о ‘rosi tarafidan nomer 18-buyruq Buxoro axbori. 9-son. 1920 yil 26 noyabr; 79 Buxoro viloyat yer-suv sh о ‘basi tarafidan 3-buyruq Buxoro axbori. 38-son. 1921 yil 28 may. 80 Rajabov Q. Buxoro Xalq Respublikasi: monarxiyadan demokratiya sari dastlabki qadamlar (1920-1924 yillar) O’zbekiston tarixining dolzarb muammolariga yangi chizgilar /Davriy t о ‘plam. № 2.-T.: Sharq, 1999. -B. 153. 81 Yer taqsimi//Buxoro axbori, 20-son. 1921 yil 18 yanvar. 51 komissiya hay’atlari tuzilganligi 82 haqida ma’lumotga ega b о ‘linadi. Xabarlardan birida: «1921 yil shartnomasida Samarqandga qarashli 72,885 desyatina yer Zarafshondan sug‘orilmaydi, keyin tekshirish natijasida anglashilgankim, ul yerlar Zarafshon suvi bilan sug‘orilayotgan ekan», - deb yoziladi. Nihoyat, Samarqand va Kattaq о ‘rg‘on shaharlarida ikki respublika о ‘rtasida olib borilgan muzokaralardan s о ‘ng, Narpaydaryo ustidan nazorat BXSR q о ‘liga о ‘tadi. Matbuot manbalari ma’lumoticha, BXSR hukumati mavjud b о ‘lgan yillarda ham Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davridagi Zarafshon daryosi suvining 3/1 qismini Buxoroga berilishi bilan bog‘liq shartnoma о ‘z kuchida qolgan. Bu esa BXSR hududini suv bilan ta’minlash hamda yangi yerlarni о ‘zlashtirib, dehqonchilik mahsulotlari miqdorini oshirish imkoniyatini chegaralagan. Shuning uchun 1923-1924 yillardagi gazeta maqolalarida Amudaryo suvini BXSR yerlariga y о ‘naltirish, suv inshootlari barpo etish bilan bog‘liq ma’lumotlar k о ‘p bayon qilingan 83 . Gazetaning 1924 yil 2 aprel 70-sonida «Buxoroda ziyod suv y о ‘q» nomli maqola berilib, unda suv x о ‘jaligi sohasiga malakali mutaxassislarni jalb qilish, chig‘ir о ‘rniga mashinalar yordamida Amudaryo suvini yuqoriga k о ‘tarib berish, Amudaryodan ariq va kanallar chiqarish ishini jonlantirish masalalari ustida fikr yuritilgan 84 . «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalaridagi «suv muammosi» bilan bog‘liq maqola, xabarlar, hukumat qarorlari tahlil qilinar ekan, respublikaning dastlabki yillarida bu masalaga e’tibor kuchli b о ‘lib, 1921-1922 yillarda esa bu haqida ma’lumotlar kamroq keltirilganligi mamlakatdagi siyosiy va harbiy vaziyat bilan bog’liqdir 85 . BXSR hukumati davrida qizil armiyaga qarshi kurash tufayli irrigatsiya 82 Katta beparvolik //Buxoro axbori. 56-son. 1921 yil 26 noyabr. 83 Suv masalasi//Buxoro axbori. 42-son. 1921 yil 3 iyul. 84 Sugorish Y о ‘llari //Ozod Buxoro. 43-son. 1924 yil 2 fevral; X о ‘jalik ishlarimiz: Sug‘orish ishlarida xususiy shirkat. Amudaryodan mashina bilan suv chiqarish 85 Ozod Buxoro. 8-son. 1924 yiya 29 mart; Sug‘orish ishlarimiz: Yangi usulg‘a k о ‘chaylik. Sug‘orish ishlarida yangilik. Buxoroda ziyod suv y о ‘q //Ozod Buxoro. 70-son. 1924 Yil 2 aprel; Narpay arig‘i hamda «qozoq band» //Ozod Buxoro. 84-son. 1924 yil 27 aprel; Sug‘orish ishlarimiz: 52 inshootlari ishdan chiqdi yoki buzib tashlandi. Ariq va kanallarni loyqa va chim bosib, yaroqsiz holga kelib qoldi. Hosildor yerlar tashlandiq joylarga aylandi. Shuning uchun respublikada qishloq x о ‘jaligining muhim tarmog‘i b о ‘lgan paxtachilik sohasi ham inqirozli holatga tushgan edi 86 . Bu holat davriy matbuotda chop etilgan. 1921 yilda paxta maydonlari amir davriga nisbatan 30 000 tanobga kamayganligi, 1893 yildan 1917 yilga qadar Buxoroda paxta ekiladigan yerlar maydoni 300 000 tanobgacha b о ‘lib, undan olinadigan daromad 25 mln. Oltin s о ‘mni tashkil etganligi ma’lumotini «Buxoro axbori» ning saxifalarida о ‘qish mumkin. Gazeta materiallari о ‘rganilgan paxta hosilining keskin kamayganligi omillari sifatida nafaqat sun’iy sug‘orish inshootlari qarovsiz va yaroqsiz b о ‘lib qolganligi, balki Buxoro dehqonlari foydalangan mehnat qurollarining oddiy kurak va ketmondan iboratligi, yetishtirilgan hosil о ‘z vaqtida sotilmaganligi, paxta urug‘i va boshqa harajatlar uchun dehqonlarga yordam puli о ‘z vaqtida berilmayotganligi kabilardan kelib chiqqanligi qayd qilinadi 87 . Tovar-pul munosabatlarining inqirozi tufayli paxta mahsulotini barter usulida sotish dehqonlarni xonavayron qildi. Chunki sanoat mahsulotlari qimmat va taqchil b о ‘lgan 88 . Gazetalardagi «Xitobnoma: Paxta va g‘ о ‘za ekinini ta’rif qildirmoq xususiyatda», «Paxta mavsumi», «Buxoroda paxtachilik ishini k о ‘tarmoq uchun chiqarilgan qaror-xitobnoma - 21», «Butun kuch - iqtisodiy ahvolimizni k о ‘tarish maydonig‘a», «Paxtani qazodan saqlash masalasi», «Buxoro Jumhuriyatidan paxta chiqarish haqida», «G‘ о ‘za savdosi ochiqdur», «Dallollar yordamidan foydalanish masalasi», «Paxta mavsumig‘a hozirliq», «Buxoro dehqonlarig‘a qarz berish», «B о ‘nak masalasi», «B о ‘nak bermakni ma’n qilmoq xususiyatda» kabi maqolalar respublikada paxtachilikni rivojlantirish iqtisodiyotni tiklashning muhim omili 86 Yer va suv sh о ‘balari haqida loyiha. Suvlarni tekshirish. Musulmonlardan mutaxassislar. SH о ‘rolar Ittifoqidan karzg‘a pul s о ‘raladur //Ozod Buxoro. 113-son. 1924 yil 10 iyul; Suv uchun kurash boshlamoq kerak! //Ozod Buxoro. 153-son. 1924 Yil 17 oktabr; Sug‘orish ishlarimiz xaqida bir taklif //Ozod Buxoro. 155-son. 1924 yil 22 oktabr; Suv janjalini bitirish y о ‘lida //Ozod Buxoro. 159-son. 1924 yil 3 noyabr; 87 Buxoroda ziyod suv y о ‘q //Ozod Buxoro. 70-son. 1924 yil 2 aprel. 88 "Buxoro Jumhuriyati uchun yer suraturg‘on mashinalar //Buxoro axbori. 132-son. 1923 yil 10 mart; Paxta ekuvchi dehqonlarg‘a yordam //Buxoro axbori. 138-son. 1923 yil 3 mart; Turkman dehqoklarig‘a yordam 53 b о ‘lganligidan dalolat beradi 89 . Arxiv hujjatlaridan birida ma’lumot berilishicha, 1923 yil yozida О ‘rta Osiyo qishloq x о ‘jalik bankining Buxoro b о ‘limi ochildi. U Buxoro paxtachilikni rivojlantirish uchun kredit shirkatlari tashkil etishga qaror qildi. 1923 yil bunday shirkatlardan 7 tasi tuzildi. 1924 yil 1 iyulga kelib BXSRda qishloq x о ‘jaligi kredit shirkatlarining soni 64 taga yetdi, ularga 9688 kishi a’zo b о ‘ldi 90 . Paxta ekuvchi dehqonlarga imtiyozlar berish, paxtaning yangi amerika navini k о ‘proq yetishtirish, paxta banklari ochish, dehqonlarni kooperativ tashkilotlar atrofida birlashtirish, paxta shirkatlarini tuzish va kengaytirish masalalarining 1924 yil «Ozod Buxoro» sahifalarida keng miqyosda berilishi BXSRning iqtisodiy jihatdan xom ashyo yetkazib beruvchi mamlakatga aylanib borayotganligini anglatadi. 1924 yil 1 iyulga kelib BXSRda qishloq x о ‘jaligi kredit shirkatlarining soni 64 taga yetdi, ularga 9688 kishi a’zo b о ‘ldi . Paxta ekuvchi dehqonlarga imtiyozlar berish, paxtaning yangi amerika navini k о ‘proq yetishtirish, paxta banklari ochish, dehqonlarni kooperativ tashkilotlar atrofida birlashtirish, paxta shirkatlarini tuzish va kengaytirish masalalarining 1924 yil «Ozod Buxoro» sahifalarida keng miqyosda berilishi BXSRning iqtisodiy jihatdan xom ashyo yetkazib beruvchi mamlakatga aylanib borayotganligini anglatadi 91 . Respublikada amerika navli paxta ekish afzalligi bir qator maqolalarda qayd qilingan. «Azaldan g‘ о ‘za ekib kelar edik, g‘ о ‘za amriqoni paxtaga nisbatan kam foyda berar ekan. 1 tanob yerg‘a g‘ о ‘za ekilg‘onda 20 pud beradi 92 . Buning pudini 2,5 s о ‘mdan sotg‘onda 50 s о ‘m b о ‘ladur. 1 tanob yerga ekilg‘on amriqoni urug‘ 15 pud paxta berib, pudini 5 s о ‘m sotg‘onda 75 s о ‘m b о ‘ladur». 1924 yilda 89 Buxoro axbori. 166-son. 1923 yil 5 may; Paxta mavsumiga hozirlik //Buxoro axbori. 203-son. 1923 yil 19 sentabr; Buxoro dehqonlarig‘a qarz berish //Ozod Buxoro. 1-son. 1923 yil 16 oktabr; Dehqonlar uchun //Ozod Buxoro. 9-son. 1923 yil 8 noyabr. Bug‘doy narxini pasayib turishi//Ozod Buxoro. 12-son. 1923 yil 17 noyabr. 90 Buxoro axbori. 10-son. 3920 yil 29 noyabr; 35-son. 1921 yil 10 may; 141-son. 1923 yil 10 mart; 145-son. 1923 yil 20 mart; 163-son. 1923 yil 28 aprel; 211-son. 1923 yil 7 oktabr; 199-son. 1923 yil 9 sentabr; 91 Paxtakor dehqonlarga yengillik //Ozod Buxoro. 43-son.1924 Yil 2 fevral; Dehqonlarg‘a 500 ming s о ‘m oltin qarz 92 Ozod Buxoro. 43-son. 1924 yil 2 fevral; Paxta narxi qatiydur //Ozod Buxoro. 50-son.1924 yil 16 fevral; Paxtachilikni k о ‘tarish plani //Ozod Buxoro. 43-son. 1924 yil 82 aprel; 20 vagon paxta churitilgan 54 respublika viloyatlarida paxta ekiladigan maydonlar nisbati (tanob hisobida) gazetaning «Bu yil bizda paxtachilik ishlar nomli sarlavha ostidagi maqolada aniq keltirilgan 93 . Manbalar ma’lumoticha, hukumat qancha tirishmasin izdan chiqqan paxtachilik sohasini о ‘zi tuzgan istiqbolli rejalar va loyihalar asosida tiklay olmagan. Mamlakatda paxta hosili Birinchi jahon urushidan oldingi darajaga k о ‘tarila olmaydi. 1923 yil kuziga kelib ekin ekiladigan yerlarning 80 foiziga urug‘ qadalgan va hosildorlik darajasi ham past b о ‘lgan 94 . Gazetalarning ma’lumoticha, BXSR x о ‘jaligida paxtachilik sohasidan keyin g‘allachilik tarmog‘i muhim o’rin tutganligi anglashiladi. Biroq respublika aholisini о ‘zi yetishtirgan galla bilan ta’minlay olmagan 95 . Bu haqida «Buxoro axbori» gazetasida yozilishicha: «Buxoro hukumati tomonidan turli joylardan oling‘on bug‘doy (200.000 pud) Buxorog‘a kelmakda. 44 vagon Peterskiydan, 21 vagon Orenburg va Orskdan Buxorog‘a uzatilib, hozirda 6 vagon yetib kelg‘on»; «Volga-nakdiyot» shirkati vositasi bilan Krasnovodskka 2 paroxod bug‘doy kelg‘on. Shundan 680.180 pudi Buxorog‘a yuborilg‘on»; «Savdo-sanoat nazoratining tashabbusi bilan yaqin kunlarda Turkiston Jumhuriyatidan Buxorog‘a 100.000 pud har turli un kelishi 96 . Manbalar ma’lumoticha, hukumat qancha tirishmasin izdan chiqqan paxtachilik sohasini о ‘zi tuzgan istiqbolli rejalar va loyihalar asosida tiklay olmagan. Mamlakatda paxta hosili Birinchi jahon urushidan oldingi darajaga k о ‘tarila olmaydi. 1923 yil kuziga kelib ekin ekiladigan yerlarning 80 foiziga urug‘ qadalgan va hosildorlik darajasi ham past b о ‘lgan 97 . Gazetalarning ma’lumoticha, BXSR x о ‘jaligida paxtachilik sohasidan keyin g‘allachilik tarmog‘i muhim urin tutganligi anglashiladi. Biroq respublika aholisini о ‘zi yetishtirgan galla bilan ta’minlay olmagan. Bu haqida «Buxoro axbori» gazetasida yozilishicha: «Buxoro hukumati tomonidan turli joylardan olingon 93 Ozod Buxoro. 108-son.1924 yil 2 iyul; Paxtachilik: Vobkand tumanida; Shirin kishloq tarafda; Kumushkent rayonida 94 Ozod Buxoro. 114-son. 1924 Yil 17 iyul; Vobkand paxta saroyida yongin Ozod Buxoro. 162-son,1924 yil 12noyabr; 95 G‘ о ‘za hamda amriqoni paxta //Ozod Buxoro. 43-son. 1924 Yil 2 fevral; Qancha amriqoni paxta hosili olingon? //Ozod Buxoro. 48-son. 1924 yil 13 fevral; Amriqoni paxta: Amriqoni paxtaning foydasi k о ‘proq; Amriqoni tuxum yetishtirish y о ‘linda //Ozod Buxoro. 70-son. 1924 yil 2 aprel; 96 Tanob yer o’lchivi birligi b о ‘lib, 200-250 kv.m. yer maydoni. 97 Buxorog‘a bug‘doy keladur //Buxoro axbori. 129-son. 1923 yil 29 yanvar; G‘alla olmoq t о ‘xtatiladur 55 bug‘doy (200.000 pud) Buxorog‘a kelmoqda. 44 vagon Peterskiydan, 21 vagon Orenburg va Orskdan Buxorog‘a uzatilib, hozirda 6 vagon yetib kelgon»; «Volga- nakdiyot» shirkati vositasi bilan Krasnovodskka 2 paroxod bug‘doy kelg’on 98 . Shundan 680.180 pudi Buxorog‘a yuborilg‘on», «Savdo-sanoat nazoratining tashabbusi bilan yaqin kunlarda Turkiston Jumhuriyatidan Buxorog‘a 100.000 pud har turli un kelishi kutiladur». Demak, ma’lumotlardan aniq b о ‘ladiki, paxta xom ashyosi evaziga chetdan (asosan RSFSR) bug‘doy keltirilishi boshlangan. Qishloq x о ‘jaligining muhim tarmoqlaridan biri - chorvachilik b о ‘lib, uning qorak о ‘lchilik tarmog‘i haqida gazetalarda k о ‘plab maqolalar uchraydi 99 . Chorvachilikning holati ham respublika yillarida amirlik davri darajasiga k о ‘tarilmaganligi maqola va xabarlardan ayon b о ‘ladi. Masalan, «1890 yilda butun mamlakatda turli nayel q о ‘y hamda echkilar 800.000 ad ad b о ‘lsa, 1916 yilda 2,5 mln.ga qadar oshg‘ondur 100 . Chorvachilikning holati ham respublika yillarida amirlik davri darajasiga k о ‘tarilmaganligi maqola va xabarlardan ayon b о ‘ladi. Masalan, «1890 yilda butun mamlakatda turli nayel q о ‘y hamda echkilar 800.000 ad ad b о ‘lsa, 1916 yilda 2,5 mln.ga qadar oshg‘ondur. Bugun (1923 yil) q о ‘y va echkilar soni 500.000 dan ortiq emasdur, ya’ni 1916 yilga nisbatan 5 barobar kamayib ketg‘on»,- deb yoziladi 101 . «Buxoro axbori»da. «Ozod Buxoro»ning 7- sonidagi «Buxoroda qorak о ‘lchilik ishi» maqolasidan esa: «20-asrning boshlaridan 1913 yilg‘a qadar amirlikda har yili 1.500.000-2.000.000 donagacha qorak о ‘l teri yetishtirilg‘on. 1920 yilg‘a kelib, bu raqam 200.000 donaga tushib qolg‘on. Faqatgina 1922 yilda bu sohada biroz jonlanish b о ‘lib, 800.000 dona qorak о ‘l terilar yetishtirilg‘on», - tarzidagi ma’lumotlarni о ‘qish mumkin. Mazkur maqola va xabarlar bilan tanishilar ekan, qorak о ‘lchilik inqiroziga sabab, k о ‘ylar sonining kamayishi, ichki urushlar tufayli qorak о ‘l terilarining 98 Buxoro axbori, 115-son. 1923 yil 5 fevral; Buxoro g‘alla sotish komissiyasi tarafvdan //Ozod Buxoro. 115-son. 1924 yil 20 iyul; G‘alla va un Ozod Buxoro. 116-son. 1924 yil 23 iyul; 100 ming pud un keladur //Ozod 99 Buxorog‘a bug‘doy keladur //Buxoro axbori. 129-son. 1923 yil 29 yanvar. 100 Bug‘doy keladur //Buxoro axbori. 131-son. 1923 yil 5 fevral. 101 100 ming pud un keladur //Ozod Buxoro. 126-soY. 1924 yil 13 avgust. 56 xorijga chiqarish keskin qisqarishi, ularga davlat tomonidan yuqori boj belgilanishi omillaridan voqif b о ‘linadi 102 . 1920-1922 yillarda qorak о ‘l terisi yetishtirishdan daromad olmagan turkmanlar oddiy q о ‘ylardek ularni s о ‘yib y о ‘qotganligi, xususiy tadbirkorlar esa о ‘z mollarini Afgoniston orqali Angliya bozorlariga yashirin ravishda chiqarganliklari bilan bogliq qimmatli ma’lumotlar keltiriladi. «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalarining bir qator sonlaridagi qishloq x о ‘jaligi maxsulotlari narxi bilan bog‘liq ma’lumotlar orqali aholining turmush darajasi pasayib, narx-navo oshib ketganligidan xabardor b о ‘linadi 103 . Ma’lumotlar orqali aholiniig turmush darajasi pasayib, narx-navolar oshib ketganligidan xabardor b о ‘linadi. Yukoridagi jadvaldan kо‘rinib turibdiki, 3 yil davomida asosiy qishloq xо‘jaligi mahsulotlarining narxi muttasil о‘sib borgan, pulning qadrsizlanishi jarayoni kuchaygan 104 . Yuqoridagi jadvaldan kо‘rinib turibdiki, 3 yil davomida asosiy qishloq xо‘jaligi mahsulotlarining narxi muttasil о‘sib borgan, pulning qadrsizlanishi jarayoni kuchaygan. Qishloq xо‘jaligining ipakchilik, sabzavotchilik, bog‘dorchilik, polizchilik kabi sohalari ham kо‘zlangan natijalarni bermaganligi gazetalardagi ma’lumotlarda ochib berilgan 105 .BXSR iqtisodiyotida muhim о‘rin tutgan vaqt mulklariga munosabat masalasi ham gazetalardagi maqola va xabarlarda berib borilgan. Bu masala yangicha tarixiy sharoitda alohida loyihaga talab va ehtiyojni vujudga keltirdi. Mazkur loyiha Abdurauf Fitrat tomonidan 1922 yilning iyun oyida ishlab chiqilgan bо‘lib, u 19 moddadan iborat. Fitratning «Vaqf ishlari haqidagi loyiha»si «Buxoro axbori» gazetasida tо‘laligicha bosilgan. Loyiha vaqf mulklarini hukumat soligidan ozod etib, ulardan faqatgina ushr solig‘i olishni saqlash, vaqf idorasini 5 ta shо‘baga bо‘lish (diniya, ilmiya, moliya, ijara, xо‘jalik), asosiy vaqf daromadlarini 6 qismga taqsimlash 102 "Dehqon". Jumhuriyatning qishloq x о ‘jaligi //Buxoro axbori. 108-son. 1921 yil 5 noyabr. 103 Buxoroda korak о ‘lchilik ishi //Ozod Buxoro. 7-son. 1923 Yil 1 noyabr. 104 Buxoro axbori. 108-son.1922 yil 5 noyabr; 127-son. 1923 yil 18 yanvar; 132-son. 1923 yil 8 fevral, 105 Ipak shirkati haqinda //Ozod Buxoro. 43-son. 1924 yil 2 fevral; Buxoro uchun ipak tuxumi //Ozod Buxoro. 43-son. 1924 yil 2 fevral; Ipakchilikni k о ‘tarish y о ‘linda //Ozod Buxoro. 114-son. 1924 yil 17 iyul. 57 (maschid va maschid ishlari, maktab va kutubxona, mahkama, oshxona, avlodiy, Makka va Madina vaqflari), mutavallilar faoliyatini nazorat qilish, vaqf mudiriyati xazinasini vujudga keltirish kabilarni о‘zida mujassamlashtirgan 106 . Gazeta ma’lumotlariga qaraganda, Buxoro, Qarshi, Chorjо‘y, Karmana viloyatlarida vaqf idorasiga qarashli 276.737 tanob yerlar borligi, bundan boshqa vaqf idorasi qaramog‘ida 57 ta saroy, 10 ta hammom, 23 ta tegirmon, 24 ta bozor joyi, birgina Buxoro shahrida 1769 dо‘kon hamda 262 ta hovli borligi, 1923 yil vaqf mulklaridan 4. 128. 871 tanga hamda 12. 212 botmon bug‘doy olinganligi qayd etiladi. Vaqt masalasini hal qilish uchun respublika tarixida birinchi marta 1923 yil oktabr oyida Butun Buxoro vaqf qurultoyi chaqiriladi. Qurultoy ishida hukumat rahbarlaridan Fayzulla Xо‘jayev, Porso Xо‘ja, Abdulla Rahimboyevlar ishtirok qilganlar. Qurultoy kun tartibiga 6 ta asosiy, 4 ta qо‘shimcha, jami 10 ta masala qо‘yildi. Qurultoy faoliyati, unda tinglangan ma’ruzalar, qabul qilingan qarorlar «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalarida batafsil bayon qilingan 107 Qurultoy faoliyati, unda tinglangan ma’ruzalar, qabul qilingan qarorlar «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalarida batafsil bayon qilingan. Vaqf idorasi mudirining hisobotida Buxorodagi vaqflardek ko’p daromadli vaqflar hech bir mamlakatda bо‘lmaganligi qayd qilinadi 108 . Vaqf yerlari va vaqfkor dehqonlar masalasi bilan bog‘liq maqolalarda yozilishicha, yerlarning 70-80 foizi ekilmay qolganligi, ijaradorlarning yashirin soliq talab qilayo'tganligi, hosilning bir qismini eski xо‘jayinlariga xufiyona yetkazilayotganligi kabi kamchiliklar ochib tashlanadi 109 . BXSR hukumati mahalliy hunarmandchilikni yо‘lga qо‘yish yuzasidan respublikaning birinchi yilidayoq maxsus buyruqlar qabul qilgan. 1920 yil 17 oktabrdagi 22-raqamli buyruqda: «Mamlakatda fabrikalar yо‘qligi uchun fuqarolarni kiyim-bosh bilan ta’minlash maqsadinda paxta iplarini mahalliy 106 Buxoro axbori. 88-son. 1922 yil 29 iyun. 107 Buxoro axbori. 204-son. 1923 yil 21 sentabr. 108 Buxoro axbori. 212-son. 1923 yil 10 oktabr; Ozod Buxoro. 1-son. 1923 yil 16 oktabr. 109 T о ‘rtinchi qurultoyda vakf masalasi //Ozod Buxoro. 7-son. 1923 yil 1 noyabr. 58 hunarmand tо‘qimachilarg‘a berib, kiyim tiktirish choralarini kо‘rish qayd qilingon» 110 . Undan oldingi 1 oktabr buyrug‘ida kiyim-bosh va harbiy asboblar tayyorlash korxonalarini ochish savdo-sanoat nazorati zimmasiga yuklatilgan. Demak, hukumat kasabachilikni saqlab qolishdan manfaatdor bо‘lgan 111 . Respublikada teri va teri bо‘yash zavodlari, sovun zavodi, ipakchilik korxonalari hamda yog‘-moy va paxta zavodlari qurish, eskirib qolgan korxonalarni ta’mirlash bilan bog‘liq choralar kо‘rish «Buxoro axbori» gazetasining «Iqtisodiy ishlar» ruknidagi о‘nlab xabarlarda qayd qilinadi. BXSRda milliy sanoat asoslarini yaratish uchun bо‘lgan urinishlar muvaffaqiyatsiz chiqqanligi matbuot nazaridan chetda qolmagan. Matbuotda BXSR hududida binolar, imoratlar, zavod va fabrikalar, elektr stansiyasi bino qilish maksadida 1-Buxoro sanoat shirkati barpo etilayotganligi qayd qilinadi . Paxtachilik sanoati bilan bog‘liq ma’lumotlar gazetalarda k о ‘p uchraydi. Xabarlarda: «Chorj о ‘ydagi paxta zavodi har 24 soatda 2 vagonga qadar g‘ о ‘za va paxtani tozalamaqda, paxta xom ashyosi yetishmayapti 112 . Karmanadagi paxta zavodi ta’minoti 1923 yil 12 fevralda yakunlanadur» ; «Yangi Buxoroda t о ‘xtab qolgon paxta zavodlarini ishg‘a tushirish uchun maxsus mutaxassislar yuborilg‘on»; «Paxta tozalayturg‘on zavodlar Buxoro shahrida bahor faslining oxirig‘a qadar ishg‘a tushadur», - degan turli- tuman ma’lumotlar keltiriladi 113 . Transport vositalarini mamlakat viloyatlari b о ‘ylab erkin harakat qilishi uchun y о ‘llarga tosh yotqizish, daryo va kanallar ustida kupriklar qurish masalalariga ham maxsus e’tibor berilgan 114 . «Buxoro axbori»ning 1922 yilgi sonlarida y о ‘l inshootlari qurib, ularni tartibga keltirish bilan bog‘liq talaygina xabarlar chop etilgan. Ularda aroba va foytunlar yuradigan y о ‘llarni tuzatish, y о ‘l b о ‘ylarida suv saqlaydigan quduqlar qazish, 110 Buxoro axbori. 8-son. 1920 yil 21 noyabr. 111 Iqgisodiy ishlar: Savdo-sanoat tarakkiysi //Buxoro axbori. 12-yeon. 1920 yil 3 dekabr; Teri va teri b о ‘yash zavodlari. Sovun zavodi //Buxoro axbori. 47-son. 1921 yil 14 avgust; Paxta zavodlari Y о ‘lga qo’yilur 112 Buxoro axbori. 166-son. 1923 yil 5 may; Paxta zavodlari y о ‘lg‘a koyilmakda //Buxoro axbori. 170-son. 1923 yil 113 1-Buxoro sanoat shirkati //Buxoro axbori. 66-son. 1922 yil 19yanvar. 114 Murojaat qabul etilmagan //Buxoro axbori. 132-son. 1923 Yil 8 fevral. 59 kupriklar kurish masalalari alohida ta’kidlanadi 115 . BXSR mavjud b о ‘lgan davrda sobiq Buxoro amirligini Rossiya imperiyasi bilan bog‘lagan temir y о ‘l transporta faoliyati davom ettirilgan, Buxoro temir y о ‘lining Chorj о ‘y-Zirabuloq, Kogon-Termiz y о ‘nalishlari va temir y о ‘l stansiyalarini ta’mirlash, pochta, telegraf, temir y о ‘l faoliyatini uzluksiz y о ‘lga q о ‘yishga ham alohida e’tibor berilgan 116 . Gazeta materiallari bilan tanishilar ekan, temir y о ‘l izlari 1921-1922 yillardagi harbiy harakatlar tufayli buzilganligi, viloyatlar о ‘rtasida muttasil transport qatnovini y о ‘lga q о ‘yish imkoniyati mavjud emasligi kabi k о ‘pgina omillar iqtisodiyot rivojiga salbiy ta’sir k о ‘rsatganligi matbuotda oydinlashadi 117 . 1923-1924 yillarda respublika viloyat va tumanlarini poytaxt Buxoro bilan bog‘lash maqsadida tumanlararo ichki temir y о ‘llar qurish va ishga tushirish bilan bog‘liq vazifalar kun tartibiga q о ‘yilgan. о ‘rtasida muttasil transport qatnovini y о ‘lga q о ‘yish imkoniyati mavjud emasligi kabi k о ‘pgina omillar iqtisodiyot rivojiga salbiy ta’sir k о ‘rsatganligi matbuotda oydinlashadi 118 . 1923-1924 yillarda respublika viloyat va tumanlarini poytaxt Buxoro bilan bog‘lash maqsadida tumanlararo ichki temir y о ‘llar qurish va ishga tushirish bilan bog‘liq vazifalar kun tartibiga q о ‘yilgan 119 . 1923 yilning kuzida Buxoro-Vobkent- G‘ijduvon temir y о ‘lini qurish masalasi k о ‘tarilgan. G‘ijduvon, Vobkentdan tashqari Qorak о ‘l tumanlarini markaz bilan boglashga harakat qilingan, Bu tadbirlar sanoat korxonalarini xom ashyo yetishtiriladigan hududlar bilan yaqindan bog‘lash maqsadini k о ‘zlagan edi. Biroq BXSRning bu y о ‘nalishdagi rejalari о ‘z holicha qolib ketdi va amalga oshmadi 120 . 1923 yilning bahorida BXSR hukumati boshlig‘i F.X о ‘jayev SSSR va RSFSR poytaxti Moskvada b о ‘lib, respublika hududi b о ‘ylab samolyotlar sotib olish 115 Paxta zavodlari y о ‘lg‘a qoyilur //Buxoro axbori. 166-son. 1923 yil 5 may, 116 Paxta tozalash ishlari//Buxoro axbori. 170-son. 1923 yil 15 may. 117 Y о ‘llar tuzatilg‘usidur //Buxoro axbori. 100-son. 1922 yil 21 sentabr; Y о ‘l inshootlari t о ‘g‘risida //Buxoro axbori. 107-son. 1922 yil 2 oktabr. 118 BXSHJ MIQ tarafidan 19-buyruq//Buxoro axbori. 8-son. 1920 yil 21 noyabr; Rusiya Ijtimoiy Q о ‘shma SH о ‘rolar Jumxuriyati bilan Buxoro Xalq SH о ‘rolar Jumxuriyati orasida muhohada (shartnoma) //Buxoro axbori. I-son. 1920 Yil 1 dekabr. 119 1 Buxoro-Vobkent-G‘ijduvon temir y о ‘li //Buxoro exbori. 205-son. 1923 yil 23 sentabr. 120 2 Tor hadlik temir y о ‘llar //Ozod Buxoro. 78-son. 1924 yil 17 aprel. 60 b о ‘yicha shartnoma tuzgan. Shartnomaga k о ‘ra, BXSRga Germaniyada ishlab chiqarilgan «Yunkers» rusumli samolyotlar yuborilgan. Samolyotlar uchun Rossiyaga 50.000 s о ‘m oltin hisobida pay puli berilgan 121 . Aeroplanlar Buxoro shahrini Sharqiy Buxoro (Dushanbe), Xiva, Toshkent, Olmaota bilan bog‘lashi kerak edi. Respublikada muntazam havo flotini yaratish uchun 3 kishidan iborat maxsus komissiya tuziladi. Komissiya Eski Buxoro, Kogon, Termiz, Dushanbe, K о ‘lob, Qarshi kabi shaharlarda samolyotlar q о ‘nishi va uchishi uchun aeroportlar qurishni uyushtirib, y о ‘lga q о ‘yishi kerak edi 122 . «Buxoro axbori»da: «Buxoro-Dushanbe havo y о ‘lini ochish va havo kemalari t о ‘xtayturg‘on maydonlar yasamak (yuzaga keltirish-K.R.) uchun Buxoro hukumati 35.000 oltin s о ‘m ajratdi»,- deyiladi. 1923 yili respublikada «Havo floti d о ‘stlari jamiyati» hamda «Ixtiyoriy havo floti shirkati» kabilar tuziladi' 123 . Ushbu jamiyatlarning tashabbusi bilan respublikadagi tashkilot va muassasalardan, aholidan havo floti foydasiga yordam pullari t о ‘plangan. Samolyotlar xorijdan olinayotganligi va qiymati balandligi uchun respublika hukumati 1923 yil 5 avgustdan - 12 avgustgacha «Havo flotiga yordam haftaligi’ni tashkil qildi 124 . Haftalik tadbirlarida Buxoro aholisi faol qatnashgan. Bir hafta davomida t о ‘plangan xonalar r о ‘yxati «Buxoro axbori» gazetasida t о ‘liq keltirilgan: «Tilla bilan-235 s о ‘m, 50 tiyin; kumush bilan - 233 s о ‘m, 25 tiyin; Buxoro oltin tangasi 25 dona, afg‘on tangasi- 4 dona; ruslarning 1923 yilgi puli bilan-318792 s о ‘m t о ‘plandi. X о ‘jay Jahon (hozirgi G‘ijduvon) tumani - 20 ming s о ‘m, 160 pud g’alla; Kogon tumani - 130 ming Rossiya rubli, tilla bilan - 112 s о ‘m, 50 tiyin miqdorida yordam mablag’i t о ‘pladilar». Yuqoridagi raqamlardan k о ‘rinib turibdiki, Buxoro xalqi havo transportini y о ‘lga q о ‘yish ishida hukumatni q о ‘llab-quvvatlagan 125 . «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalari BXSR tashkil topgan dastlabki 121 T о ‘rtta havo kemasi //Buxoro axbori. 175-son. 1923 yil 19 iyun. 122 Havo floti haftasi //Buxoro axbori. 185-son. 1923 yil 2 zvg. 123 Havo floti haftasiga hozirlanmak kerak //Buxoro axbori, 180-son. 1923 yil 5 iyul: Havo flotig‘a k о ‘mak xaftasi //Buxoro axbori. 186-son. 1923 yil 5 avgust. 124 Buxoro-Dushanbe havo y о ‘li //Ozod Buxoro. 3-son. 1923 yil 21 okt. 125 Havo floti shirkatiiing klubi //Ozod Buxoro. 111-son. 1924 yil 6 iyul. Havo floti d о ‘stlari jamiyatida 61 davrdanoq tovar-pul munosabatlari, narx-navo hamda ichki savdoni tartibga solish bilan bog‘liq tadbirlar bilan faol shug‘ullanganligi haqida ma’lumot beruvchi manba sifatida ham muhimdir. Avvalo, jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni y о ‘lga q о ‘yish, aholini mablag‘ bilan ta’minlash maqsadida pul munosabatlarini muvofiqlashtirish choralari k о ‘rilgan. 1920 yilda BXSR Markaziy Inqilobiy q о ‘mitasi (MIQ) kog’oz pullar va ularning respublika hududida amal qilish tartiblari bilan bog‘liq bir qator qonunlar qabul qilgan. «Buxoro axbori»ning 1920 yil 21 noyabrdagi 8-sonida hukumatning bu masaladagi 2 ta qonuin hamda moliya nazorati b о ‘limining buyrug‘i chop etilgan. Har biri 4 banddan iborat b о ‘lgan 7-8-raqamli qonunlarda BXSR hududida Buxoroda avvaldan amal qilayotgan qog’oz aqchalari hamda Turkiston ASSR qog‘oz pullari va 1919 yilda zarb etilgan sovet pullari birga muomalada b о ‘lishi qayd qilingan 126 . Biroq qadri pasaygan Turkiston qog‘oz pullarini 1921 yilning 1 yanvariga qadar 10 s о ‘mini 1 s о ‘mga tenglashtirib, almashtirish muddati ham belgilangan. Gazeta ma’lumotidan shunday xulosaga kelish mumkinki, BXSRda pul munosabatlarini mumkin qadar tez hal qilish, erkin tovar-pul munosabatlariga о ‘tish choralari k о ‘rilgan. Moliya nazoratining 3-raqamli buyrug‘ida muhrsiz qog‘oz oqchalarini tezda moliya nazoratiga keltirilib topshirilishi, olish-berishga q о ‘llagan kishi esa jazoga tortilishi aytiladi 127 . Pul tanqisligi, respublikadagi iqtisodiy ahvolning og‘irligi sabablaridan kelib chiqib, hukumat 1920-1921 yillar davomida 10.000 s о ‘mlik qog‘oz pullar zarb qilishga majbur b о ‘lgan. Bozorlarda 1921 yilda 1920 yilga nisbatan narx-navo 25 foizga oshganligi, qog‘oz pullarning k о ‘p miqdori ayrim shaxslar qulida t о ‘planib qolayotganligi bilan bog‘liq maqola va xabarlar gazetalarda tanqid qilib borilgan 128 . Ayniqsa, bu masalada hukumat a’zolaridan Sayd Ahroriyning «Hannotlarga mol berilmasun», Halim Ashurovning «Buxoro bozorlarida narsa qimmatligi sabablari» nomli salmoqli maqolalari respublikadagi iqtisodiy ahvolning 126 Ozod Buxoro. 113-son. 1924 yil 10 iyul. 127 Ozod Buxoro. 113-son. 1924 Yil 10 iyul. 128 BSHJ MIQ tarafidan 7-raqashsh konun //Buxoro axbori. 8-son. 1920 yil 21 noyabr. BSHJ MIQ tarafidan 8- rakamli qonun //Buxoro axbori. 8-son. 1920 yil 21 noyabr. 62 tangligi sabablari, tovar-pul munosabatlaridagi muammolar, narxlarning oshayotganligi omillari tahliliga bag‘ishlangan 129 . Bu muammolar respublika tuzumi mavjud b о ‘lgan keyingi yillarda ham hal b о ‘lmagan. Narx-navoning oshib borishi, qog‘oz pullar inflyatsiyasi kabi jarayonlar davom etgan. «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalarining 1922-1924 yillar sonlarida ham pul islohoti t о ‘g‘risidagi buyruqlar, e’lonlar, kichik xabarlar, bozorlardagi qimmmatchilik, chayqovchilikni tanqid ostiga olgan yirik maqola va xabarlar e’lon qilingan 130 . Respublikada pulning qadrsizlanishi jarayoni mamlakat miqyosida yetishtiriladigan eng muhim qishloq x о ‘jaligi va chorvachilik mahsulotlari: g‘ о ‘za, g’alla, teri, yung, qorak о ‘l teri, ichak kabilar narxiga ta’sir k о ‘rsatgan 131 . «Ozod Buxoro» gazetasi ma’lumoticha, ushbu mahsulotlarning 1921-1922 yillarda narxi past b о ‘lib, faqatgina 1924 yilda biroz k о ‘tarilgan. Xabarlarda: «Oshlanmagan q о ‘y terisi oltin hisobi bilan 50-60 tiyin, sigir terisi 2 s о ‘mdan 5 so’m 50 tiyingacha turadur», «Hozircha yungning pudi 3 s о ‘m 80 tiyindan 5 s о ‘mgachadur» , «Qorak о ‘l terisi esa 7 oltin sum turadur» , «Ichakning choragi 60 tiyin, ishlangan ichakka 30 tiyin, ishlanmagan q о ‘y terisi 60 tiyin turadur» 132 , - kabi ma’lumotlar keltiriladi. «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalarining 1922-1924 yillarda chop etilgan о ‘nlab sonlarida respublikaning soliq siyosati bilan bog‘liq ma’lumotlardan xabar beruvchi maqolalarga duch kelinadi 133 . «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalarining 1922-1924 yillarda chop etilgan о ‘nlab sonlarida respublikaning soliq siyosati bilan bog‘liq ma’lumotlardan xabar beruvchi maqolalarga duch kelinadi 134 . Mazkur maqola va xabarlarni 3 129 BSHJ MIK, tarafidan 7-rakamli qonun //Buxoro axbori. 8-son. 1920 yil 21 noyabr. 130 Moliya nozirining 3-raqamli buyrug‘i//Buxoro axbori. 8-son. 1920 yil 21 noyabr. 131 BXSHJning moliya nazorati tarafidan buyruq //Buxoro axbori. 28-son. 1921 yil 20 mart. 132 Buxoro axbori. 39-son. 1921 yil 7 iyun; //Buxoro axbori. 30-son. 1921 yil 5 aprel. 133 Takta bahosi //Buxoro axbori. 94-son. 1922 yil 3 avgust; Nuqra tanga zarbi //Buxoro axbori. 111 -son. 1922 yil 19 noyabr; Tanga kursi//Buxoro axbori. 112-son. 1922 Yil 23 noyabr; 1000-2500-5000 s о ‘mlik qog‘oz oqcha chikarmok t о ‘g‘risida dekret //Buxoro axbori. 116-son. 1922 yil 10 dekabr; Markaziy davlat xazinasi 134 Buxoro axbori. 128-son. 1923 yil 21 yanvar; Oltin xisobi bilan berilaturgon oyliklarni kamaytirish //Buxoro axbori. 154-son. 1923 yil 8 aprel; XNSH tomonidan buyruq rakam 581-8 //Buxoro axbori. 155-son. 1923 yil 12 aprel; Tanganing rasmiy kursini orttirish //Buxoro axbori. 158-son. 1923 Yil 18 aprel; Jumxuriyat moliya idorasi tarafidan e’lon /buxoro axbori. 158-son. 1923 yil 18 aprel; Ozod Buxoro. 4-son. 1923 yil 25 oktabr; Mayda chervonets kayerda? //Ozod Buxoro. 61-soi. 1924 yil 11 mart; Buxoro uchun kumush pullar //Ozod Buxoro. 64-son. 1924 yil 21 mart; Mayda pullarning Y о ‘klig‘i kimlarg‘a fonda? //Ozod Buxoro. 66-son. 1924 yil 26 mart; Mayda pullarning kahatlig‘i //Ozod Buxoro. 78-son. 1924 yil 17 aprel; Mayda pularning kahatlig‘i vaktinchadur //Ozod Buxoro, 83-son. 1924 Yil 26 aprel. 63 guruhga b о ‘lish mumkin. Birinchi guruh ma’lumotlarida soliq siyosati va targ‘iboti bilan bog‘liq b о ‘lgan masalalar mohiyati talqin qilinadi. Respublikaning dastlabki ikki yilida xalqdan kam miqdorda soliq olinganligi tufayli bu masala matbuotda unchalik yoritilmagan. 1922 yildan boshlab soliq t о ‘plash va uning mohiyatini aholiga targ‘ib qilish, tushuntirish bilan bog‘liq tashkiliy masalalar gazetalarda bayon qilingan 135 . Soliq siyosati bilan bog‘liq manbalar bilan tanishilganda, ularda «bu hukumat ham amirlik hukumatidan qolishmaydi», «soliq menga ko’p tushgan» kabi norozilik kayfiyatidagi fikrlar bayonidan ogoh b о ‘lish mumkin 136 . Soliq solish va undan k о ‘zlangan maqsad mohiyatini xalqqa tushuntirib berishga qaratilgan hukumat rahbarlarining yirik maqolalari «Buxoro axbori»da e’lon qilingan. Jumladan, Qori Y о ‘ldosh P о ‘latovning «Xalq hukumati», «Mustaqil bir mamlakat qanday b о ‘lur?», «Bugungi vazifalarimiz», «Dohiliy qarzga yozilingnz», «Soliq haqinda bir-ikki s о ‘z», «Muhim vazifamiz», Sayd Ahroriyning «Idoralarning tuzatilishi», «T о ‘rtinchi inqilobiy yilimizdan nimalar kutamiz?”, «Davlat ishlarida yerlilarg‘a yordam etilsun!”, Abdulhamid Oripovning «Ushr haqinda», «Maqsad y о ‘linda», - kabi maqolalarni qayd qilib о ‘tish mumkin 137 . Gazetalardagi xabar va maqolalar tahlil qilinganda, respublika hududida aholidan olinadigan soliqlarning turlari va ularning miqdori, huquqiy va qonuniy asoslari bilan bog‘liq masalalarni ikkinchi guruhga kiritish mumkin. Bunday ma’lumotlar gazetada «Qisqa xabarlar» va «Rasmiy kiyim» ruknlarida berilgan 138 . «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalarida soliq t о ‘plash jarayoni hamda viloyatlar b о ‘yicha soliqlarning taqsimot miqdori, sarflangan mablag’lar haqida (3- guruhga oid) boy faktik ma’lumotlar beriladi. Respublika viloyatlari va tumanlari b о ‘yicha soliq t о ‘plash haftaligi, о ‘n besh kunligi kabi tadbirlar uyushtirilganligi hamda natijalari gazetaning xabar va maqolalarida sarhisob qilib borilgan 139 . 135 Amiriy. Hannotlar bilan kurash //Ozod Buxoro. 64-son. 1924 yil 21 mart; Z.Ali. Bozor xannotlari bilan kurash //Ozod Buxoro. 109-son. 1924 Yil 3 iyul; Buxoro xabarlari. Bozor hannotlari bilan kurash //Ozod Buxoro. 122-son. 1924 yil 6 avgust. 136 Teri bozori //Ozod Buxoro. 37-son. 1924 Yil 10 yanvar. 137 Yung narxlari //Ozod Buxoro. 37-son. 1924 Yil 10 yaivar. 138 Qorak о ‘l narxlari //Ozod Buxoro. 99-son. 1924 Yil 4 iyul. 139 Qancha soliq t о ‘planur //Buxoro axbori. 191-son 1923 yil 18 avgust; Solik ishlarini rivojlantirish kerak//Ozod Buxoro. 53-son. 1924 yil 26 fevral. 64 BXSRning soliq siyosati bilan bog‘liq masalalaridagi matbuot ma’lumotlari tahlil qilinganda, hukumat aholidan soliqni 2 turda: mahsulot va pul tarzida t о ‘plaganligini, iqtisodi nisbatan rivojlangan viloyatlar aholisidan soliq faqat pul hisobida, Sharqiy Buxoro va turkman viloyatlaridan mahsulot tarzida olinganligini guvohi b о ‘lish mumkin 140 . Aholidan soliq maqsadida olingan mahsulotlar bozor bahosidan past narxlarda xalqqa sotilgan. Bundan k о ‘zlangan maqsad respublika aholisi moddiy turmush tarzini yaxshilash edi 141 . «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalari BXSR iqtisodiy tizimida о ‘ziga xos rol о ‘ynagan bank va birja bilan bog‘liq masalalar tarixini о ‘rganishda ham muxim manbadir. BXSRda bank tizimini yaratishga 1921 yil boshlaridan kirishilgan 142 . Bu muammo bilan bog‘liq gazeta ma’lumotlarida banklarning Markaziy xalq banki, Davlat savdo banki, dehqonlarga qarz berish banklari, xorijiy respublikalar (Turkiston ASSR, RSFSR) banklarining sh о ‘balari ochilganligi va ularning faoliyati bayon qilinadi. BXSR matbuotida ulgurji va k о ‘tara savdoni rivojlantirish maqsadida savdo birjasini ochish masalalari hamda ularning faoliyati yoritib borilgan. «Buxoro axbori»ning 1923 yil 18 fevral sonida 12 fevraldan e’tiboran Fayzulla X о ‘ja nomidagi teatr binosida har kuni 13.00 dan 14,00 gacha savdo muomalalari b о ‘lib о ‘tishi, katta dallol lavozimiga Shohx о ‘ja Azizx о ‘jayev tayinlanganligi, 22 nafar dallol u bilan birga ishlashi haqida ma’lumot berilgan 143 . 1924 yilning 13 aprelidan 20 apreliga qadar birjada 111.745 s о ‘m 99 tiyin miqdoridagi 33 ta muomala operatsiyasi qayd qilinganligi «Ozod Buxoro»da xabar qilinadi . Biroq savdo birjasi ham 1924 yilning iyul oyiga kelib yopilgan. Bu BXSR iqtisodiy jihatdan RSFSR (1922 yildan SSSR) iqtisodiy tizimiga q о ‘shib 140 Ushr terish 2 xaftaligi //Ozod Buxoro. 58-son. 1924 Yil b mart; Soliq ishlari haftaligi xususida nshomnoma //Ozod Buxoro. 150-son. 1924 Yil 10 oktabr; Soliq Yig‘ish xaftaligi kompaiiyasi kanday boradur? //Ozod Buxoro. 153-son. 1924 Yil 17 oktabr; Solik kompaniyasining borishi //Ozod Buxoro. 154-son. 1924 yil. 20 oktabr. 141 Sharqiy Buxoroda soliq ishlari //Ozod Buxoro. 3-son. 1923 yil 27 oktabr; Soliklar ikki xilda olinadur//Ozod Buxoro. 90-son. 1924 yil 15 may. 1I G‘alla sotiladur //Buxoro axbori. 129- son. 1923 yil 28 yanvar. 142 Bank sh о ‘basi //Buxoro axbori. 19-son. 1921 yil 13 yanvar; Davlat bankida //Buxoro axbori. 88-son. 1922 yil 29 iyui; Mamlakat banki //Buxoro axbori. 92-son. 1922 yil 25 iyul; Hukumat banki ochilg‘usidir //Buxoro axbori. 100- son. 1922 yil 21 sentabr; Davlat banki ochilishi //Buxoro axbori. 103-son. 1922 Yil 13 noyabr; Davlat bankida xam mayda qarz 143 Buxoro axbori. 118-son. 1922 yil 17 dekabr; Qimmatli ashelarni saklamoq qabul etiladur //Buxoro axbori. 129- son. 1923 Yil 28 yanvar; Davlat banki Qarshida //Buxoro axbori. 130-son. 1923 yil I fevral; Davlat banki xayat idorasi //Buxoro axbori. 169-son. 1923 yil 12 may; О ‘rta Osiyo kishloq x о ‘jaligi banki //Buxoro axbori. 170-son. 1923 yil 15 may; О ‘rta Osiyo savdo banki 65 yuborilayotganligining oqibatlaridan biridir 144 . Xullas, «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalari ma’lumotlaridan kelib chiqib qayd qilish mumkinki, 1920-1921 yillarda BXSRda yangicha tarixiy sharoitda respublika iqtisodiy tizimining huquqiy asoslarini yaratish va y о ‘lga q о ‘yish uchun amaliy harakatlar b о ‘ldi. Biroq 1921-1922 yillarda qizil askarlar bilan «bosmachilar» (sovet rejimiga qarshi qurolli harakat ishtirokchilari) о ‘rtasidagi kurash tufayli xalq x о ‘jaligini tiklash, uni rivojlantirish, yangi reja va loyihalarni amalga tadbiq qilish imkoniyati b о ‘lmadi 145 . Shu bilan birga ushbu yillar BXSRda iqtisodiyotning bir qadar mustaqil rivojlanish jihatlari kuzatiladi. 1923-1924 yillarda esa Markaz BXSR iqtisodiyotini barcha tarmoqlarini о ‘z izmiga sekin-asta b о ‘ysindira bordi. 3.2. BXSRdagi ijtimoiy va harbiy masalalarning gazetalarda talqin etilishi. Buxoro amirligi tuzumi ag‘darilishi bilan amirlik davridagi viloyat va bekliklarga asoslangan ma’muriy-hududiy b о ‘linish bekor qilindi. Tarixiy adabiyotlarda BXSRning ma’muriy-hududiy b о ‘linishi viloyat va tumanlarga, quyi boshqaruv organlari esa kentlar, ovul va qishloqlar tarzida taqsimlanishi joriy qilinganligi qayd etiladi 146 . BXSRning ma’muriy-hududiy b о ‘linish masalasi davriy matbuotning ham diqqat e’tiborida b о ‘lgan, gazetalardagi bir qator maqolalarda BXSR viloyatlari, ularning aholisi bilan bog‘liq ayrim ma’lumotlar keltiriladi. Jumladan, «Buxoro axbori»ning 1921 yil 7 yanvardagi sonida BXSR Markaziy Ijroiya q о ‘mitasining 88-raqamli buyrug‘i bosilgan. Unda respublika hududida tashkil qilingan 10 ta 144 Buxoro axbori. 170-son. 1923 yil 15 may; Buxoro kishlok x о ‘jaligi banki //Buxoro axbori. 181-son. 1923 yil 12 iyul; Buxoro davlat banki ishlarini t о ‘xtatdi //Ozod Buxoro. 62-son. 1924 yil 1? mart; Dehqonchilik bankida //Ozod Buxoro. 96-son. 1924 Yil 29 may; Dehqonchilik bankining ishi //Ozod Buxoro. 110-son. 1924 yil 26 iyul. 145 Buxoroda savdo birjasining ochilishi //Buxoro axbori. 135-son. 1923 yil 18 fevral; Birjadan tashqarida b о ‘lg‘on savdo muomalalari t о ‘g‘risinda //Buxoro axbori. !53-son. 1923 yil 7 aprel; Savdo birjasining ochilishi munosabati ila //Buxoro axbori. 163-son. 1923 yil 28 aprel; Birjaning ma’lumot varakalari //Ozod Buxoro. 3-son. 1923 yil 21 oktabr; Birjada t о ‘plangan soliqlar //Ozod Buxoro. 4-son. 1923 yil 25 oktabr; Birjada t о ‘plangan soliqlar //Ozod Buxoro. 11-son. 1923 yil 14 noyabr. Birjada mol sh о ‘basi //Ozod Buxoro. 43-son. 1924 yil 2 fevral; Birjadan tashqarida b о ‘lg‘on muomalasi t о ‘grisinda 146 Rajabov Q. Buxoro Xalq Respublikasi: monarxiyadan demokratiya sari dastlabki kadamlar (1920-1924 Yillar). O’zbekiston tarixining dolzarb muammolariga yangi chizgilar /Davriy t о ‘llam. № 2. -T.: Sharq, 1999. -B. 149; 66 viloyat hamda ularga kiritilgan tumanlar sanab о ‘tiladi 147 . «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalaridagi ayrim ma’lumot va xabarlarda har bir viloyatda istiqomat qilayotgan aholining soni turlicha raqamlar asosida k о ‘rsatilgan. Gazeta materiallarida keltirilishicha, BXSRda 1920-1924 yillarda istiqomat qilgan aholini r о ‘yxatga olish, bu boradagi aniq statistik ma’lumotlarga ega b о ‘lishga bir necha bor urinib kurilgan. BXSR hukumatining iqtisod noziri muovini Musojon Saidjonov о ‘z maqolasida shunday yozadi: «Buxoro о ‘lkasida jon hisobi hech vaqtda b о ‘lgan va yuritilgan emas. Hozirda ham Buxoro Jumhuriyati о ‘ziga qarashlik jonning sonini belgilay bilmaydur». Haqiqatan ham respublikadagi beqaror siyosiy va harbiy vaziyat hamda iqtisodiy nochorlik tufayli aholining о ‘z yashash joyini tez- tez о ‘zgartirib turishi kabi omillar bu vazifani oxirigacha uddalashga imkon bermagan 148 . Gazetalar ma’lumoticha, о ‘sha davrda respublikaning Sharqiy Buxoro qismida Sariosiyo viloyati (Sariosiyo, Qoratog‘, Yurchi, Bobotog‘ tumanlari), Dushanbe viloyati (Dushanbe, Yangibozor, Fayziobod, Xovos tumanlari), G‘arm viloyati (G‘arm, Qal’ai Xum, Darvoz tumanlari), K о ‘lob viloyati (Xovaling, Yaksuv, M о ‘minobod, K о ‘lob tumanlari), Q о ‘rg‘ontepa viloyati (tumanlarga b о ‘linmagan) kabi viloyat va tumanlar mavjud b о ‘lgan 149 . Respublikaning oxirgi yilida, ya’ni О ‘rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanish о ‘tkazilishi arafasida ma’muriy-hududiy b о ‘linish bilan bogliq о ‘zgarishlar gazetada aks ettirilganligi muhimdir. F. X о ‘jayev, A. Muhiddinov, I. Xidiraliyev va boshqa hukumat a’zolarining bu masaladagi yirik maqolalari mavjudligini qayd qilib о ‘tish о ‘rinlidir . Ular orqali BXSR tarkibida tojik va turkman viloyatlari tashkil etilishi (1923yil) bilan bog‘liq munozarali tarixiy voqealardan xabardor bo’linadi 150 . 1924 yilning kuzida tojik xalqining nufuzi 1.200 000 kishini tashkil qilganligi 147 О ‘sha muallif. Buxoro Xalk Sovet Respublikasi // О ‘zME. 2-jild. -T., 2001. -B.300; Hayitov SH, va b. Buxoro Xalq Respublikasi va Germaniya: xamkorlikning tarixiy lavhalari (1920-1924 yillar).-T.: Fan, 2004. -B.7. 148 Buxoro axbori. 18-son. 1921 yil 7 yanvar. 149 Saidjonov M. Haqiqatdan Yiroq hnsoblar //Buxoro axbori. 42-son, 192) yil 3 iyul. 150 Viloyatlarda. Sharqiy Buxoroni viloyatlarga b о ‘lish //Buxoro axbori. 200-son. 1923 Yil 12 sentabr; Sharqiy Buxoro bosmachilikdan keyin. О ‘lkani ma’muriy b о ‘linishi //Buxoro axbori. 208-son. 1923 yil 30 seityabr. 67 hamda o’zbek jumhuriyati markazi - Samarkand b о ‘lishiga butun o’zbek vakillari rozi b о ‘lganligi, O’zbekiston SSR tuzilishi bilan bog‘liq birinchi qurultoy Buxoro shahrida chaqirilishi haqida gazetada ham ma’lumot beriladi 151 . Xullas, «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalarida BXSRning 1920-1924 yillardagi ma’muriy-hududiy b о ‘linishi, undagi о ‘zgarishlar jarayoni, viloyatlarda yashagan aholining soni, milliy tarkibi, moddiy shart-sharoitlari, millatlararo munosabatlar t о ‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar mavjud. Mazkur davrda о ‘tkazilgan 5 ta Butun Buxoro xalq vakillarining qurultoy tafsilotlari t о ‘g‘risida «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalarida berilgan batafsil ma’lumotlar BXSRdagi ijtimoiy- siyosiy jarayonlarni atroflicha о ‘rganishda muhim manba b о ‘la oladi. Har bir qurultoida hal qilingan masalalar kulami va natijalari gazeta muxbirlari, mas’ul xodimlari tomonidan tahlil va tavsif qilingan 152 . «Firqa qurultoyi», «Buxoro ishtirokiyun firqasi qurultoyi», «Turkmanlar qurultoyi», «Qirg‘iz qurultoyi», «Umumiy dehqonlar qurultoyi», «Kasabalar qurultoyi», «Butun Buxoro muallimlarining birinchi maorif qurultoyi», «Umumiy qozilar qurultoyi», «Butun Buxoro vakf qurultoyi», «Buxoro yoshlarining qurultoyi», «Butun Buxoro muallimlarining ikkinchi maorif qurultoyi» kabi turli sohadagi qurultoilarning ham gazetalarda chop etilishi respublika ijtimoiy-siyosiy hayotini atroflicha о ‘rganishga yordam beradi 153 . «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalarida BXSRda tashkil topgan ayrim siyosiy va ijtimoiy tashkilotlar: kasabalar uyushmasi, yoshlar ittifoqi, xotin-qizlar q о ‘mitasi, ularning о ‘sha davrdagi vazifalari, qabul qilgan rasmiy hujjatlari, ustavlari haqida xabar beruvchi maqolalar bosilganligi bu y о ‘nalishdagi tarixiy faktlarni boyitadi 154 . Gazeta materiallaridagi ma’lumotlar tahlilicha, BXSR hukumati lavozimlarida faoliyat olib borgan eng yuqori mansab egalari ham bir lavozimdan ikkinchisiga 151 Fayzulla X о ‘ja. О ‘rta Osiyoning milliy jumhuriyatlarga b о ‘linishi //Ozod Buxoro. 132-son. 1924 yil 25 avgust; О ‘sha muallif. Markazda О ‘rta Osiyo masalasi //Ozod Buxoro. 163-son. 1924 yil 14 noyabr; Abdulkodir Muhiddinov. Milliy jumhuriyatlar tashkili Ozod Buxoro. 80-son. 1924 yil 20 aprel; Xidiraliyev. О ‘rta Osiyo milliy tuzilishi //Ozod Buxoro. 132-son. 1924 yil 25 avgust. 152 Abdulqodir Muhiddiiov. Milliy jumhuriyatlar tashkili va Buxoro turkmanlari //Ozod Buxoro. 80-son. 1924 Yil 20 aprel. 153 "Fayzulla X о ‘ja. Markazda О ‘rta Osiyo masalasi //Ozod Buxoro. 163-son. 1924 yil 14 noyabr. 154 Buxoroning ilk kurultoyi //Buxoro axbori. 5-son. 1920 yil 11 oktabr; 9-son. 1920 yil 26 oktabr; Ch о ‘lpon. Hukumat qurultoyi //Buxoro axbori. 44-son. 1921 yil 10 iyul; Fayzulla X о ‘ja. Qurultoyg‘a hozirliq 68 tez-tez almashinib turgan 155 . Ikkinchidan, birgina mansabdor shaxs bir paytning о ‘zida 2-3 lavozimda faoliyat olib borganligi aniqlandi. Hukumat arboblari Fayzulla X о ‘jayev, Abdulqodir Muhiddinov, Qori Y о ‘ldosh P о ‘latov, Olimjon Oqchurin, Abdulhamid Oripov, Sayd Ahroriy kabi bir qator siyosiy arboblarning qanday mansab va lavozimlarda ishlaganligi bilan bog‘liq ma’lumotlar gazetalarning о ‘nlab sonlari orqali aniqlandi 156 . Jumladan, Fayzulla X о ‘jayev BXSR Xalq Nozirlari Sh о ‘rosi (XNSH) raisi, harbiy nozir, xorijiya noziri, dohiliya noziri , Abdulqodir Muhiddinov Butun Buxoro Markaziy Inqilobiy q о ‘mitasi raisi, BXSR savdo-sanoat noziri, XNSH raisi muovini, iqtisod sh о ‘rosi raisi, XNSH muvaqqat raisi, Qori Y о ‘ldosh P о ‘latov BXSR maorif noziri, dohiliya noziri, muhofaza idorasi boshlig‘i, mehnat sh о ‘rosi raisi, «Buxoro axbori» gazetasi mas’ul muharriri kabi turli lavozimlarda ishlashgan. Hukumatning boshqa a’zolari ham shu tariqa bir mansabdan ikkinchisiga о ‘tkazib turilgan 157 . BXSRning dastlabki yillaridagi ijtimoiy masalalardan biri-sobiq amirlik yillarida faoliyat yuritgan amaldorlar taqdiri gazeta materiallarida qayd qilib borilgan. «Buxoro axbori» gazetasida yozilishicha, Domla Faxriddin, Abdulhamidx о ‘ja, Abdulrazzoq Boqi о ‘g‘li, Muxtorx о ‘ja Saidg‘ayaix о ‘ja о ‘g‘li, Mulla Badriddin qozi va boshqa Buxoro amirligida yuqori mansablarda ishlagan kozi, mulla va sudurlar 1920 yil 6 sentabrda b о ‘lgan favqulodda tekshiruv komissiyasi - Buxcheka (BXSR favqulodda komissiyasi) raisi Hoji Hasan Ahrorim о ‘g‘lining qarori bilan otishga hukm qilinganlar va xukm о ‘sha kuni ijro qilingan 158 . Hukumat boshqaruvida va rasmiy hujjatlarni yuritishda o’zbek tiliga munosabat hamda milliy masalalarni qamrab olgan xabar va maqolalar ham BXSR matbuot organlarida qayd qilingan 159 . Rasmiy hujjatlarni o’zbek tilida yuritish, xukumat rahbarlarining davlat idoralarida o’zbek tilida muloqotda b о ‘lishi qat’iy belgilab 155 Buxoro Sh о ‘rolar Jumhuriyatining ikkinchi kurU Uchinchi xalq kurultoyi oldida turg‘on masalalar 156 Buxoro axbori. 96-son, 1922 yil 24 avgust; 97-son. 27 avgust; Ahmadov. T о ‘rtinchi qurultoyg‘a xozirlaninglar! Ozod 157 Buxoro. 6-son. 1923 yil 31 oktabr; T о ‘rtinchi kurultoida vakf masalasi //Ozod Buxoro. 7-son. 1923 yil 1noyabr; Beshinchi Butun Buxoro SH о ‘rolar kurultoyi 158 Turkmanlar qaytdilar //Buxoro axbori. 112-son. 1922 yil 23 noyabr; Anqo Teddi. Turkmanlar ha&gidan //Buxoro axbori. 161-son. 1923 yil 14 aprel; Buxoro qozoqlarining axvolig‘a axamiyat bermak kerak//Buxoro axbori. 201-son. 1923 Yil 24 sentabr; Uygurlar seksiyasi // Buxoro axbori. 209-son. 1923 yil 3 ontyabr; 159 1923 yil 8 ioyabr; Turkman maorif sh о ‘basi yordamg‘a muhtojdur. 69 q о ‘yilganligi va maxsus qonun bilan mustahkamlanganligi gazeta va tarixiy hujjatlardagi ma’lumotlarni muvofiq kelishidan dalolat beradi. Ta’kidlash joizki, gazetada davlat tili (o’zbek tili)ning ahamiyati, milliy birlik va о ‘zlikni mustahkamlashdagi mavqei va о ‘rnini tashviq etuvchi, shu bilan birga tanqid qiluvchi salmoqli maqolalarni k о ‘rsatish mumkin 160 . Respublika boshqaruvining iqtisodiyot, moliya, harbiy sohalarida yetakchi rahbar kadrlarning yetishmasligi va ular asosan Yevropa millatiga mansub ekanligi shart-sharoitidan kelib chiqib, ushbu nozirliklarda o’zbek tilida о ‘zaro muloqot qilish va rasmiy hujjat yuritishda majburiylik usuli q о ‘llanilmagan. Hukumat siyosatining muhim y о ‘nalishi b о ‘lgan aholi maishiy turmushini yaxshilash bilan bog‘liq shahar va qishloklarni obodonlashtirish, botqoqliklarni quritish va qamishzorlarni y о ‘qotish, istiroxat bog‘lari ochish kabi masalalar ham gazetalarda keng yoritilgan 161 . Hukumat siyosatining muhim y о ‘nalishi b о ‘lgan aholi maishiy turmushini yaxshilash bilan bog‘liq shahar va qishloqlarni obodonlashtirish, botqoqliklarni quritish va qamishzorlarni y о ‘qotish, istirohat bog‘lari ochish kabi masalalar ham gazetalarda keng yoritilgan. Hukumat Buxoro k о ‘chalariga tosh yotqizish, transport y о ‘llarini tartibga keltirish haqida ham bir qator tadbirlar belgiladi. Matbuot materiallarining ma’lumoticha, respublika poytaxti Eski Buxoro shahri k о ‘chalari tor, kechkurunlari ba’zi k о ‘chalarning qorong‘iligi va k о ‘lmak suvi tufayli hatto, yayov yurish kiyinligi qayd qilinadi. Masalan, «Dohiliy (ichki ishlar) nazoratidan oling‘on ma’lumotlarg‘a k о ‘ra, Buxoro k о ‘chalarida tez yurig‘on avtomobil va foytunlar orqasidan ot-foytun yoki avtomobil ostig‘a qolib о ‘luvchilar, oyoqsiz, q о ‘lsiz qoluvchilar juda k о ‘pdur...»,- deb yoziladi gazeta maqolalaridan birida. Gazetalarda yangi hukumatning Buxoro aholisini maishiy turmushini yaxshilashga qaratilgan tadbirlari haqidagi ma’lumotlar ham mavjud. «Buxoro axbori»ning yozishicha, 1922 yil Buxoroda maktab о ‘quvchilari uchun yozgi ta’til davrida dam olishga m о ‘ljallangan «Bolalar bog‘i» tashkil etilgan. 160 Xalq Nozirlar SH о ‘rosi 65-buyrugi //Buxoro axbori. 18-son. 1921 Yil 7 yanvar; Istoriya BNSR /Sbornik dokumentov (1920-1924). -T.: Fan. 1976. -S.42. 161 Ch о ‘lpon. Adabiyot kechasi //Buxoro axbori. 60-son. 1921 Yil 14 dekabr; Maxmud Suboh. Til masalasi //Buxoro axbori. 107-son. 1921 yil 2 noyabr; "Boy-su". Hangoma: "CH о ‘ntagimda qolibdur" //Buxoro axbori, 108-son. 1922 yil 5 noyabr; Sayd AhroriY. Masalaga yaxshi qaraylik //Buxoro axbori. 206-son. 1921 yil 26 sentabr; 70 Maishiy turmushning zaruriy tarmog‘i b о ‘lgan pochta va telegraf bilan bog’liq о ‘zgarishlar gazeta maqola hamda xabarlarida uchraydi. 1922 yilda pochta-telegraf maktabini 20 kishi bitirdi,- deb yoziladi gazetada. Pochta-telegraf ishlari 1922 yilga kelib y о ‘lga q о ‘yilgan. Pochta va telegraf ishlari y о ‘lga q о ‘yilgan b о ‘lsada, kommunikatsiya xizmati sohasining bu y о ‘nalishdagi faoliyati ancha cheklangan edi. 1922 yil 1 noyabrdan telegrafning har s о ‘zi 20 s о ‘m, buyurtma xatlari 50 s о ‘m b о ‘lib, t о ‘lov 1922 yilgi oqcha hisobidan amalga oshirilgan. Har bir fuqaro 24 soat (1 sutka) ichida 1 ta telegramma berishga huquqli b о ‘lgan. Telegramma ish joyidan tasdiqlangan b о ‘lishi, 5 s о ‘zdan oshmasligi belgilab q о ‘yilgan. Savdo xabarlari, tabrik telegrammalari qabul qilinmagan. Favqulodda holat va fojeali voqea yuz berganda telegramma olingan 1923 yil boshida ommaviy axborot vositalaridan Buxoroda radio stansiyalari ko’rildi. «Bu Minorai Kalon ostig‘a о ‘rnatilg‘on»,- deb yo'zadi «Buxoro axbori» gazetasi. Demak, gazetaning xabarlariga k о ‘ra, Buxoro shahri aholisi 1923 yil fevral oyidan boshlab radio eshittirishlardan bahramand b о ‘lgan. Shahar k о ‘chalarini yoritish, aholini elektr chiroqlari bilan ta’minlash uchun BXSR hukumati chora-tadbirlar belgilagan. «Buxoro axbori»da keltirilishicha, 1923 yil kuzidan Buxoro shahridagi Registon maydonida ilk bor elektr stansiyasi о ‘rnatilgan. Xabarlarda elektr chiroqlari bilan shaharni yoritish 1923 yilning 15 oktabridan boshlanadi deb qayd qilinsada, aslida buxoroliklar xonadonida о ‘sha yilning 12 dekabridan elektr chiroqlari yondi. Buxoro shahridan keyin 2-elektr stansiyasi Chorj о ‘y shahrida о ‘rnatilib, avvalo, harbiy xizmatchilar joilashgan kazarmalar elektr toki bilan ta’minlanganligi gazetalar orqali xabar qilinadi. BXSR yillarida aholi moddiy turmushining amirlik davridan qolgan past darajasi: ocharchilik, qashshoqlik, ichimlik suvi muammosi, k о ‘pgina hududlarda kuruq, chang-t о ‘zonli, о ‘ta issiq garmselli ob-havo, qish faslida isitish sharoitlarining yaratilmaganligi sababli kasalliklar va yuqumli epidemiyalarning k о ‘plab turlari tarqalgan. «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalarida yozilishicha, vabo, isitma, rishta (teri osti qurtlashi), bezgak (Buxoro varajasi), chechak, b о ‘g‘ma, zahm, teri-tanosil, k о ‘z og‘rigi kabi kasalliklar mavjudligi 71 sanab о ‘tiladi . Amirlik davridan asorat sifatida saqlanib kelinayotgan yagona sog‘liqni saqlash tizimining yaratilmaganligi tufayli BXSR hukumati bu sohada maxsus nozirlik va boshqaruv idoralari tuzishga alohida e’tibor qaratgan. Shu kabi hujjatlardan birida BXSR sog‘likni saqlash xalq nozirligi faoliyati keng yoritilgan. 1920 yil 14 noyabrda sog‘likni saqlash noziri tomonidan tayyorlangan maxsus ma’ruzada mazkur nozirlikning tashkil topishi, uning b о ‘lim va sh о ‘balari faoliyati kursatilgan. Hujjatda keltirilishicha, sog‘liqni saqlash xalq nozirligi 1920 yil 1 noyabrda maorif nozirligi tarkibidan mustaqil nozirlik sifatida ajralib chiqqan. Gazetalarning ma’lumotlari bilan batafsil tanishilganda, о ‘sha davrdagi aholining salomatligi tayanchli ahvolda ekanligidai voqif b о ‘linadi. «Termiz shahrida hozirgacha (1923 yil) 200 kishi chechak bilan og‘rig‘on, о ‘lg‘onlarning soni 30 g‘a yetadur... Q о ‘bodiyon rayonida (hozirgi Tojikiston Respublikasi hududida - K.R.) 1114 kishi bu kasal bilan og‘rib, 50 foizdan ortig‘i о ‘lg‘ondur»,- deb yoziladi «Ozod Buxoro» gazetasida. Gazetalarda qayd qilinishicha, «Xalq salomatligini saqlash markaziy idorasi» t о ‘g’risida maxsus nizomnoma imzolanib, unda respublika hududida yuqumli kasalliklarga qarshi kurash markazlarini ochish, xorijdan dori-darmonlar keltirish, dorixonalar qurish va faoliyatini y о ‘lga q о ‘yishdi. Gazetalarda qayd qilinishicha, «Xalq salomatligini saqlash markaziy idorasi» t о ‘grisida maxsus nizomnoma imzolanib, unda respublika hududida yuqumli kasalliklarga qarshi kurash markazlarini ochish, xorijdan dori-darmonlar keltirish, dorixonalar qurish va faoliyatini y о ‘lga q о ‘yish, bolalar va harbiylar salomatligi markazlarini ochish, xorijdan tibbiy mutaxassislarni jalb qilish kabi masalalar ko’rsatilgan 162 . Mazkur hujjat ijrosi asosida 1922-1923 yillarda Germaniyadan BXSRga katta miqdorda dori-darmonlar, tibbiy asbob-uskunalar keltirildi. Bezgak kasalligining boshlanganligi oqibatida 40 000 so’m (oltin aqcha hisobi bilan)dan oshiqroq mablag‘ga xorijdan dori-darmon olinganligi «Buxoro axbori»da alohida qayd qilinadi 163 . BXSRda feldsherlik punktlari, kasalxonalar ochishga jiddiy e’tibor 162 Havzolsixat uchun dorular //Buxoro axbori. 149-son. 1923 yil 31 mart. Ozod Buxoro. 25-son. 1923 yil 16 dekabr. 163 О ‘zbekistonning yangi tarixi. 2-kitob. O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. -T.: Shark, 2000. -B.248. 72 qaratilganligi, faqatgina 1923 yilning avgust-sentabr oylarida Sherobod, Darband, Shahrisabz, Karki, Qarshi, Karmana, Nurato (Nurota), Vobkent kabi tuman, shahar va viloyatlarda kasalxonalar ochilganligi matbuotda xabar qilinadi. Harbiy qismlarda yuqumli kasalliklarning oldini olishga bagishlangan konferensiyalar tashkil qilindi, tumanlarda kuchma tibbiy nazorat punktlari, maslaxatxonalar ochildi. 1924 yilga kelib respublikada tropik kasalliklar instituta, 5 ta kasalxona, 2 ta ambulatoriya va 8 ta feldsherlik punkta faoliyat k о ‘rsatdi». Ushbu dalillar gazetalarning maqola va xabarlarida ham qayd etiladi 164 . Gazeta xabarlarida tuman va kentlarda ochilgan kasalxonalarning 30 yoki 50 kishiga m о ‘ljallanganligi, joylarning yetishmasligi, kasalxona va feldsherlik punktlarida tibbiyot xodimlarining soni kamligi qayta-qayta ta’kidlanadi. «Buxoro shahrida 1 ta dorixona mavjud b о ‘lib, aholi dori-darmonlar sotib olish uchun 2-3 soatlab navbatda turgan» , - deb yoziladi «Ozod Buxoro»da 165 . Buxoro maktablaridagi bolalarning salomatligi bilan bog‘liq holatni «Buxoro axbori» gazetasida keltirilgan quyidagi jadval tavsiflaydi.»Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalarida BXSRdagi harbiy holat va harbiylarning turmush tarzi bilan bog‘liq muammolar ham yoritilgan. «Buxoro axbori»da yozilishicha: «Millatning saodati uchun ikki narsa, birinchisi, ilmiy-maorif, ikkinchisi, yaxshi va intizomli askar tashkil qilmoq zarur» . Uchratilgan manbalarda Buxoro amirligi tuzumini ag‘darish vazifasini asosan qizil askarlar yordamida bajarilganligiga alohida urg’u berilib, bundan keyin milliy- demokratik mustaqil davlatni barpo qilish tamal toshlaridan biri-mahalliy xalq vakillaridan iborat q о ‘shin tuzish zarurligi qayd qilinadi. Davlat va siyosiy arboblardan Fayzulla X о ‘jayev, Abdulqodir Muhiddinov, Qori Y о ‘ldosh P о ‘latov, Maxmud Sayd Ahroriy, Abdulhamid Oripov, Abbos Aliyev kabilarning matbuotda aynan shu muammoga bag‘ishlangan salmoqli maqolalari chop etilgan. Jumladan, A.Muhiddinovning «El askari qizil askar», A. Aliyevning «5 fevral armiyaga safarbarlik kuni», S.Ahroriyning «Harbiy ishlarimiz ham almashsun», 164 Salomatlikni saqlash sh о ‘basi biladurmi? //Ozod Buxoro. 25-son. 1923 yil 16 dekabr. 165 Mollariya, tib-varaja bilan kurash //Buxoro axbori. 117-son. 1922 yil 14 dekabr. 73 F.X о ‘jayevning «Dushmanlarimiz bilsunlar» Q. I. P о ‘latovning «Mustaqil mamlakat qanday b о ‘lur?» kabi maqolalari milliy hukumatning b о ‘lajak armiyasi qanday b о ‘lishi kerakligi, uni yaratish asoslari, muammolari bilan bog‘liq keng qamrovli masalalarni о ‘z ichiga oladi. Q. Y. P о ‘latov: «Mamlakat mudofasi uchun aqcha, ozuqa va molni ayamaslik kerak»,- deb yozsa, S. Ahroriy: «Endigi vazifa rasmiy hujjatlar yuritishdagi, komanda berishdagi ruscha muomala о ‘rniga о ‘zbakcha muloqotni joriy qilishdur», - deb yozgandi. A. Muhiddinov о ‘z maqolasi mazmuniga qizil armiya qismlari Buxoro xududida turar ekan, respublika mustaqilligi faqat s о ‘zdan iborat b о ‘lib qoladi kabi fikrlarni singdirgan. BXSR harbiy ishlar xalq nozirligi (nozir - Fayzulla X о ‘jayev) 1921 yil 1 fevralda quyidagi harbiy qismlar va boshqarmalarni tashkil qilish t о ‘g’risida qaror chiqardi: nozirlik sh о ‘basi; komendant, musiqa, x о ‘jalik va ishchi rotalari; Buxoro, Chorj о ‘y, Karmana, Qarshi, Shahrisabz, Hisor, Sherobod viloyatlari harbiy nozirliklari; komandirlar tayyorlaydigan 1- Buxoro harbiy maktabi kabi ma’lumotlar keltiriladi arxiv hujjatlarining birida. «Buxoro axbori» gazetasida yozilishicha esa, 1921 yildan boshlab, 5 fevral sanasi BXSR armiyasiga umumiy safarbarlik kuni sifatida nishonlangan. Armiyaning milliy ramzlarini yaratish, mardlik va jasorat k о ‘rsatgan askarlarni taqdirlash uchun nishon joriy qilish, milliy armiyani mustahkamlash oyi tadbirlarini о ‘tkazish kabilar gazetalarda keng targ‘ib qilindi va yoritildi. «Buxoro axbori»da: «Buxoro inqilobiy q о ‘mitasi ikki turda nishon ta’sis etdi. Birinchi nishon tillodan b о ‘lib, 8 qirrali yulduz, uning ichida hukumatning bayrog’i. Ikkinchi nishon ham xuddi shu tartibda yasalib, faqat nuqradan qiling‘on», - deb yoziladi. Tarixchi Q. Rajabovning ma’lumotlariga qaraganda, ushbu nishonlarning rasmi bugungi kunda О ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Devoni xuzuridagi arxivda saqlanmoqda. Hukumat harbiylar moddiy ahvolini yaxshilash choralarini ham ko’rgan. Bu haqida gazetalarda: «Nozirlar Sh о ‘rosi harbiy va dohiliya ishlari nazorati ixtiyorig‘a 7 pud (4000 sum) oltin berdi, bu oltin askarlar va militsiyag‘a keragicha sarf etilg‘usidur». «Askarlar joylashg‘on kazarmalarni ta’mirlash uchun iqtisod sh о ‘rosi tarafidan 183 ming tanga ajratildi», - kabi k о ‘plab ma’lumotlar 74 keltiriladi. Askarlarni moddiy shart-sharoitlarini yaxshilash bilan birga ular ma’naviyatini k о ‘tarish, ma’rifatli qilish masalasi ham gazetalarda chop etilgan bir qator maqolalarda qayd qilinadi. Jumladan, gazeta muhbirlaridan biri Bekboy armiya va militsiyadagi ma’naviy-axloqiy tarbiya t о ‘g‘risida fikr yuritar ekan, askarlarning past darajadagi savodxonligining (ayniqsa, mahalliy xalq vakillari orasida) sababi - «bu butun ilm Buxoro shahridag‘i madrasalarg‘a berilib, xalqdag’i maorifg‘a ehtiyoj ahamiyatsiz qoldirilg‘onlig‘i asoratidur», - deb yozadi о ‘zining maqolalaridan birida. «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalari materiallari ma’lumoticha, milliy armiyani istiqbolda respublika hududida ishlab chiqariladigan qurollar bilan ta’minlash ham rejalashtirilgan edi. 1922 yilda harbiy nozirlik tomonidan amir zamonidan qolgan miltiq va t о ‘plarni ta’mirlashga buyruq berilgan. Matbuot nashrlari respublikaning oxirgi yillarida (1923-1924 yillar) askarlar ta’minoti biroz о ‘sganligi, ular savodxonligi va harbiy tajribasi ortganligi, harbiylar uchun qurilgan yashash binolari bunyod etilganligi t о ‘g‘risida bir qadar ijobiy ma’lumotlarni keltiradi. Biroq milliy hukumat rejalashtirganidek, mahalliy xalqlar vakillaridan muntazam armiya tuzish, uni zamonaviy harbiy aslahalar bilan qurollantirish, mamlakat mudofaa qobiliyatini mustahkamlash, mahalliy harbiy tribunali shakllantirish vazifalari bajarilmagan. Jumladan, harbiylar sog‘lig‘ini nazorat qilish ham yetarli y о ‘lga q о ‘yilmagan, harbiy shifokor mutaxassislar yetishmagan. BXSR hukumatiga muxolifatda b о ‘lgan, qizil askarlarga qarshi kurashayotgan ozodlik harakatining ishtirokchilari, ularning harbiy harakatlari, faoliyati, shaxsiyati, kurash jarayonidagi psixologik holatlari, taqdirlari sh о ‘ro mafkurasi talablaridan va mezonlaridan kelib chiqib, «bosmachilik» sifatida «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalarida talqin qilingan. Shuning uchun BXSR Xalq Nozirlar Sh о ‘rosi raisi va ayrim hukumat a’zolari hamda gazeta muxbirlarining bu masalaga taaluqli b о ‘lgan barcha maqolalari ham mafkuraviy andozada yozilgan. Ushbu maqolalar tahlili shuni k о ‘rsatadiki, BXSR jugrofiy hududida olib 75 borilayetgan «bosmachilar» harakati nuqul salbiy baholandi. «Bosmachilar»- »xalq dushmanlari», «xoin», «sotqin», «eskilik sarqiti tarafdorlari», «amir malaylari», «yangilik dushmanlari» kabi atamalar bilan qoralanadi. 1920-1921 yillar, ya’ni yangi tuzumning dastlabki 1,5-2 yili davomida «bosmachilik» mavzusi gazetalar sahifalarida deyarli bayon qilinmaydi. Respublika hududida kechayotgan harbiy harakatlar kuchaygan va BXSR hukumatining muxolifatga munosabati t о ‘la ravishda qaror topmagan bir vaziyatda matbuot sahifalaridagi keskin materiallar xalqni tahlikaga solishi, tartibsizliklarni kuchaitirishi va ziddiyatli holatlarni vujudga keltirishi mumkin edi. Shuning uchun bu yillarda mazkur harakat t о ‘g‘risida gazetada ma’lumot berilmaydi. Masalaning yana bir jihati shundaki, Buxorodagi qurolli muxolifatning о ‘zi ham g‘oyaviy jihatdan turli guruhlarga b о ‘lingan edi . 1922-1924 yillardagi gazeta sonlarida «bosmachilik» harakati bilan bogliq yuzlab maqola va xabarlar beriladi. Ularni quyidagi guruhlarga bо‘lish mumkin: 1. «Bosmachilar» va ularning harbiy harakatlari hududi, maqsad va vazifalari, tarkibi, tashkilotlari, ular о‘rtasidagi ixtiloflarni yorituvchi maqola va xabarlar. «Bosmachilar» va q izil askarlarning harbiy tо‘qnashuvlari: kurash jarayoni, oqibatlari, ayrim qо‘rboshilar va ular guruhlarining tarixiy taqdiri, BXSR hukumatiga taslim bо‘lgan qо‘rboshi va «bosmachilar» guruhlari vakillarining harbiy tribunal tomonidan hukm qilinishi hamda jazoga tortilishi bilan bog ‘ liq xabarlar va bildirishlar 2. Gazeta matnlaridagi bu mavzularga tegishli ma ’ lumotlarni Buxoro viloyati davlat arxivi hujjatlari ham t о‘ ldiradi . Shunday hujjatlardan birida keltirilishicha , 1923 yil noyabr oyida q о‘ rboshilardan J о‘ ra Amin , A ’ zam X о‘ ja , Tosh Murdash о‘ y , Bozorbek , Ravshan Davlat kabilarning harakati faollashgan . Gazeta matnlaridagi bu mavzularga tegishli ma ’ lumotlarni Buxoro viloyati davlat arxivi hujjatlari ham t о‘ ldiradi . Shunday hujjatlardan birida keltirilishicha , 1923 yil noyabr oyida q о‘ rboshilardan J о‘ ra Amin , A ’ zam X о‘ ja , Tosh Murdash о‘ y , Bozorbek , Ravshan Davlat kabilarning harakati faollashgan . Ularning har biri 500-600 kishilik suvoriylari bilan Buxoro shahri atrofida hamda 76 Kumushkent , Xarg о‘ sh va Xayrobod kentlarida qizil askarlar bilan jang qilganlar . Gazetalar esa sovet mafkurasi asosida bu masalaga munosabat bildirgan b о‘ lsada , undagi manbaviy ma ’ lumotlar 1920-1924 yillar BXSRdagi qurolli kurashlar tarixini yanada mukammal о‘ rganishni ilmiy - nazariy jihatdan boyitadi . Butun Sharq dunyosida b о‘ lgani kabi Buxoroda ham ijtimoiy muammolarning eng muhim b о‘ g ‘ inlaridan biri - xotin qizlar muammosi edi . « Buxoro axbori » va « Ozod Buxoro » gazetalari materiallari mazkur muammoni tahlil qilishda hamda tegishli xulosalar chiqarishda muhim manba b о‘ lib xizmat qiladi . Gazetalardagi ushbu y о‘ nalishga oid maqola , xabarlarni mazmuni va mohiyati jihatidan bir necha qismlarga b о‘ lish mumkin : 1. Xotin-qizlar maorifi muammolari va targ‘iboti bilan bog‘liq maqola va xabarlar. 2. Hukumatning xotin-qizlar uchun amalga oshirgan maktab-maorif tadbirlarini yoritib beruvchi materiallar. 3. Buxoro ayollarining jamiyat va oiladagi huquq hamda erkinliklari masalalariga oid maqola va xabarlar. Xotin-qizlarni ma’rifatli qilish masalasidagi maqolalar mazmunidan xukumatning maqsad va vazifalari aniq b о ‘ladi. Ya’ni, ayollarni ma’rifatli kilishdan maqsad, ular uchun о ‘qish va harf tanitish uchungina darkor b о ‘lmay, ayni paytda ma’rifatli onalar vositasi bilan aqliy va jismoniy barkamol farzandlarni tarbiyalash, oila ma’naviyati va asosini mustahkamlash, adolat, tenglik, istiqlol, ozodlik kabi ne’matlarning mohiyatini tushunish omillariga ham xizmat qiladi deb qaralgan. Xotin-qizlar uchun maktab va maorif ishlari borasida hukumatning amalga oshirib borayotgan har bir tadbirlari gazeta xabarlari orqali xalqqa ma’lum qilib borilgan. Jumladan, maorif nazorati tomonidan Eski Buxoroda xotin-qizlardan muallimalar tayyorlash uchun 6 oylik ta’lim- tarbiya kurslari ochilganligi, 25 iyunda (1922 yil) BXSR tarixida birinchi savodsiz xotin-qizlar maktabi (Buxoro shahrida) tashkil etilganligi bayon qilinadi. Bir qator manbalarda BXSR hukumatining xotin-qizlarni о ‘qish va о ‘qitish 77 faoliyatidagi kamchiliklar, foydalanilmagan imkoniyatlar, t о ‘siqlar va qarama- qarshiliklar tanqid ostiga olinadi. 1924 yilda 60 dan ortiq maktablarning atigi 2 tasigina qizlar maktabi ekanligi, mazkur maktablarda rejadagi 50-100 о ‘quvchi о ‘rniga 15-20 nafargina qizlar tahsil k о ‘rayotganligi aytiladi. «Karkida xotin-qizlar maktabi» nomli maqolada qayd qilinishicha, mazkur shaharda xotin-qizlar maktabi ochilib, 20 nafar talaba о ‘qiyotganligi, maorif nazoratidan turli о ‘quv asboblari va muallimalar yuborish s о ‘ralganda, Buxorodan: «20 kishiga asbob, muallimalar yubora olmaymiz, tayyor b о ‘lguncha talabalarni markazga yuboring»,- deb javob berilgan. « О ‘z shahrimizda о ‘qitmoq qiyin kechayotgan bir davrda, buni kanday tushunmoq kerak», - deydi maqola muallifi «Turkman qizi». Bu ma’lumotlar orqali chekka shaharlarda ochilgan xotin-qizlar maktabining о ‘quv-moddiy bazasini tashkil qilish, maorif nozirligi tomonidan nazorat qilish ishlari qilib olib borilganligidan voqif b о ‘linadi. Yosh qizlarni turmushga berish, ularni oilaga tayyorlamasdan uzatish jaholat ekanligi ayrim maqolalar mazmuniga singdirilgan. «Jaholat qurboni b о ‘lurg‘a mahkum b о ‘lg‘on muhtaram onalarimizning biqerlari yamoq k о ‘rpachalar ustida bekordan bekorga majbur qilish asosida bolaliqdanoq turmushg‘a chiqib, saqich chaynab vaqt zoye qilguncha biroz tafakkur qilsalar, millat va vatan yuksalg‘on b о ‘lur edi», - deb yoziladi «Buxoro axbori»da. Bu kabi tanqidiy maqolalar gazetalarda talaygina. Xotin-qizlarni hayotga kengroq tortish maqsadida Buxoroda birinchi marotaba 1922 yilning 17 martida «Xotunlar kuni» bayrami о ‘tkazilgan. Xotin-qizlar ishtirokida о ‘tgan bu bayram tafsilotlari gazeta sahifalarida о ‘rni olgan «Buxoroda xotunlar kuni» maqolasi orqali keng yoritilgan. Xullas, «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetasi ma’lumotlari BXSRda xotin-qizlarning ijtimoiy huquqi hamda maorifi masalalarini о ‘rganishda muhim manba b о ‘lib xizmat qiladi. Xulosa qilib aytganda, “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalari Respublika to’rt yarim yillik davridagi holati xo’jalik tarmoqlari rivojidagi о ‘zgarishlar, murakkablik va ziddiyatlar hamda ayrim sohalardagi inqirozli jihatlarini xronologii ketma-ketlshda о ‘rganib, tegishli xulosalar chiqarishda asosiy 78 manbadir. «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalari BXSRning 1920-1924 yillarda ma’muriy-hududiy b о ‘linishidagi о ‘zgarishlar, xukumat boshqaruvi tizimi, ularning faoliyati, milliy masala, aholining milliy tarkibi, siyosiy tashkilotlar tuzilishi va tarixi kabilar haqida tushuncha va tasavvurlarga ega b о ‘lish imkonini beradi. BXSR xukumati о ‘zi uchun murakkab va og’ir b о ‘lgan ichki va tashqi vaziyatga qaramay, о ‘sha davrning zamonaviy kommunikatsiya va informatsiya tizimlari yangiliklarini tatbiq qilish vazifasiga kirishgan. Birots aholining keng qatlamlari orasiga, ayniqsa, chekka viloyat va kentlarda, qishloqlarda yashovchi kishilar turmushiga pochta-telegraf, radio va elektr tarmoqlari kabi kundalik hayotga kirib kelgan yangiliklar mutlaqqo joriy qilinmaganligi Buxoro matbuoti orqali bilish mumkin. XX ayniqsa dastlabki о ‘n yilliklari davrida Buxoroda tibbiyot, tibbiy xizmat k о ‘rsatish past darajada b о ‘lib, surunkali yuqumli kasalliklardan aholi aziyat chekardi va sanitariya-gigiyena qoidalariga amal qilinmasdi. BXSRda tibbiyot va qalq salomatligi muammolarini atroflicha yoritib boruvchi «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalari hisoblanadi. Respublika hukumati xotin-sizlarning xukumatlari va jamiyatdagi о ‘rni bilan bog’liq jiddiy qarorlar qabul qilish, ularni hayotga tadbiq etishga ulgurdi. Xukumat yuksak rejalar, istiqbolli maqsad va vazifalarni k о ‘zlagan b о ‘lsada, moddiy, iqtisodiy, harbiy, tashqi omillar ular ijrosiga imkon bermadi. Baribir jamiyatni ma’naviy sog’lomlashtirish, o’zbek ayolining iffati va or-nomusini saqlash xukumat ditskat-e’tiborida b о ‘lganligini gazetaning bu y о ‘nalishdagi materiallari orqali e’tirof etish mumkin. 79 XULOSA Tadqiqotning xulosasida quyidagi holatlarni ta’kidlab o’tishni lozim topdik: XX-asrning dastlabki o’n yilliklari Buxoroda siyosiy va ijtimoiy jaroyonlarning keskin kechganligi uzoq yillar davomida hukmronlik qilib kelgan amirlik tuzimining yemirilishi bilan bog’liq muhim voqea bilan xaraktirlanadi. Buxoro amirligining so’ngi yillarida jadidchilik harakatining ko’chayishi natijasida ozodlik g’oyalarining targ’ib qilishning omili bo’lgan matbuotchilik yuzaga kelgan. Buxoroning dastlabki matbuoti sifatida “Buxoroyi Sharif” va “Turon gazetalari” chop etildi. Tadqiqotda ushbu gazetalar keyingi yillarda mahalliy matbuotchilikni rivojlanishga muhim omil bo’lganligi bilan bog’liq fikrlar bayon qilindi. Tarixning barcha bosqichlarida davriy matbuot o’z zamonasining voqealarini hozir javoblik bilan aks ettiruvchi ko’zgu bo’lgan. Jumladan, BXSR miqyosida o’zbek tilida muntazam chop etilgan matbuot nashrlari hisoblangan “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalari tarixiy manba bo’lib, ularda BXSR ning dastlabki kunlaridanoq Respublika hayotida kechgan barcha jaroyonlar batafsil yoritilgan. Mazkur matbuot organlarida xukumatning qaror va buyruqlari, hukumat tarkibi, davlat tomonidan amalga oshiralayotgan chora tadbirlarning e’lon qilib borilganligi 1920-1924-yillar tarixini xronologik ischilikda o’rganishga yordam beradi. Tadqiqotda gazeta taxriryati faoliyati nashriyot sohasidagi yutuq va muomolar tahlil qilindi. Tadqiqotda gazetalar Said Ahroriy, Abdulhamid Cho’lpon, Qori Yo’ldosh Po’latov muxarrirlik qilgan davrlarda ta’sirchan kuchga va ommaviy matbuot nashlarga 80 aylanganligi isbotlandi. Yuqorida ismi-shariflari zikr qilingan tarixiy shaxslarning matbuotchilik sohasidagi faoliyati imkon qadar birlamchi manbalar asosida ochib berildi. BXSR iqtisodiyotida qishloq x о ‘jaligi tarmog‘i asosiy soha b о ‘lganligi va uning paxtachilik, qorak о ‘lchilik, ipakchilik, g‘allachilik y о ‘nalishlarida respublikada amalga oshirilgan tadbirlar, vazifalar, loyihalar, rejalar k о ‘rsatildi. Gazetalardagi ma’lumotlar yordamida XX asr boshlarida Buxoro amirligidagi qishloq x о ‘jaligi ahvoli о ‘rganilib, BXSR qishloq x о ‘jaligining rivoji amirlik davridagi darajasiga k о ‘tarila olmaganligi ma’lum b о ‘ladi. Bu esa sovet davrida yozilgan tadqiqotlar kommunistik mafkuraga b о ‘ysundirilganligini, BXSR tarixini nuqul ijobiy tomonlarini yoritishga bir yoqlama munosabat bildirilganligini k о ‘rsatdi. «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalari BXSRda tovar-pul munosabatlarining ahvoli, soliq tizimi, narx-navo va uning t о ‘rt yil davomida о ‘zgarib borishi, milliy sanoatga asos solish y о ‘lidagi o’rinish va xarakatlarni о ‘z sahifalarida berib borganligi qayd qilindi. Tadqiqot davomida olingan natijalar BXSR iqtisodiyotida qishloq x о ‘jaligi tarmog‘i asosiy soha b о ‘lganligi va uning paxtachilik, qorak о ‘lchilik, ipakchilik, g‘allachilik y о ‘nalishlarida respublikada amalga oshirilgan tadbirlar, vazifalar, loyihalar, rejalar k о ‘rsatildi. Gazetalardagi ma’lumotlar yordamida XX asr boshlarida Buxoro amirligidagi qishloq x о ‘jaligi ahvoli о ‘rganilib, BXSR qishloq x о ‘jaligining rivoji amirlik davridagi darajasiga k о ‘tarila olmaganligi ma’lum b о ‘ladi. Bu esa sovet davrida yozilgan tadqiqotlar kommunistik mafkuraga b о ‘ysundirilganligini, BXSR tarixini nuqul ijobiy tomonlarini yoritishga bir yoqlama munosabat bildirilganligini k о ‘rsatdi. «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalari BXSRda tovar-pul munosabatlarining ahvoli, soliq tizimi, narx-navo va uning t о ‘rt yil davomida о ‘zgarib borishi, milliy sanoatga asos solish y о ‘lidagi urinish va xarakatlarni о ‘z sahifalarida berib borganligi qayd qilindi. Tadqiqot davomida olingan natijalar arxiv hujjatlari bilan qiyosiy tahlil qilindi hamda masala mohiyatini keng tarzda о ‘rganishga erishildi. Matbuot materiallari orqali BXSRdagi iqtisodiy о ‘zgarishlar bir necha tarixiy bosqichlardan о ‘tganligi, mustaqil iqtisodiyot asoslarini yaratish y о ‘lidagi urinishlar, bu masalada markaz kuchli tazyiq о ‘tkazganligi ochib berildi. 81 «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalaridagi ma’lumotlar asosida BXSRdagi siyosiy jarayonlar, ya’ni hukumatning boshqaruv tizimidagi islohotlari, xukumat arboblari, boshqaruv organlari, ular tarkibi, turli yillarda egallab turgan mansablari haqidagi fikrlar ham tadqiqot mazmuniga singdirildi. BXSRda aholining soni, milliy tarkibi, ularning moddiy ahvoli, turmush darajasi, maishiy muammolari, yangicha о ‘zgarishlarga munosabati matbuotda tanqidiy ravishda bayon qilinganligi isbotlandi. Xalq salomatligi masalalari haqida gazetalarda chop etilgan yirik maqolalar hamda turli xabarlar esa BXSRdagi tibbiyot va uning holatidan ma’lumot beradi. Harbiy sohadagi muammolar, milliy armiyani tuzish y о ‘lidagi o’rinishlar haqida atroflicha matbuot materiallari orqali ba’zi xulosalarga kelindi. Ijtimoiy muammolarning eng muhim b о ‘g‘ini hisoblangan xotin-qizlar huquqi va erkinliklari, maorif va ma’naviyati masalalari gazeta maqolalari asosida dissertatsiyada tadqiqotchi tomonidan turkumlarga ajratildi. 6. Tadqiqot natijasi sifatida gazetalarning salmoqli maqola va xabarlari BXSRdagi maorif va madaniyat muammolariga qaratilganligi aniqlashtirildi. Yangicha, о ‘z davri talablariga javob beradigan uch bosqichli: boshlang‘ich, о ‘rta va oliy ta’limni y о ‘lga q о ‘yish, dunyoviy bilimlar beradigan ta’lim tizimini yaratish y о ‘lidagi amalga oshirilgan ishlar va istiqbolda rejalashtirilgan vazifalar gazetalarda muntazam yoritilganligi yuqoridagi fikrlarga dalildir. Ayniqsa, 1920-1921 yillarda e’lon qilingan materiallarda respublika maorif tizimini shakllantirish jarayoni, savodsizlikka qarshi kurash tadbirlari, madaniy muassasalarini ochilishi haqida t о ‘laroq tasavvur hosil qilindi. Tadqiqotda BXSRdagi teatr, kutubxona, muzey, musiqa maktabi, klub, choyxona, kasalxona, dorixona, milliy bog’, dam olish maskani kabi yangi tashkil qilingan muassasalar t о ‘g‘risida k о ‘plab ma’lumotlar keltirildi. Mazkur ma’lumotlar orqali turli-tuman madaniy muassasalarga asos solinganligi bilan bog‘liq sanalar, ular faoliyati y о ‘nalishlarining maqsad va vazifalari aniq daliliy raqamlarda о ‘rganildi. 7. «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalari BXSRning xorijiy davlatlar bilan hamkorlik aloqalari haqida ham boy manbaviy asos b о ‘lishi qayd etildi. BXSRning G‘arb va Sharq dunyosidagi davlatlar bilan imkon qadar mustaqil 82 iqtisodiy aloqalarga kirishganligini isbotlovchi muhim raqam va dalillar qayd qilindi. Matbuot orqali BXSR hukumati har doim ham markaz bilan ish k о ‘rmaganligi, aksincha, mustaqil tashqi iqtisodiy siyosat y о ‘lini tutishga o’ringanligi bilan bog’liq jihatlar k о ‘rsatildi. BXSRning xorijiy mamlakatlarda va q о ‘shni respublikalarda diplomatik vakolatxonalari ochilganligi, ularda faoliyat k о ‘rsatgan elchi va konsulxona vakillari bilan bog‘liq boy materiallar t о ‘plandi va ilmiy muomalaga kiritildi. «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalarining о ‘nlab sonlarida BXSRning xorijiy davlatlardan RSFSR, Turkiya, Germaniya bilan madaniy aloqalari, ayniqsa, xorijga о ‘qish uchun yuborilgan о ‘quvchi va talabalari t о ‘g‘risidagi dalillar alohida bir tizimga keltirildi. «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalarining о ‘nlab sonlarida BXSRning xorijiy davlatlardan RSFSR, Turkiya, Germaniya bilan madaniy aloqalari, ayniqsa, xorijga о ‘qish uchun yuborilgan о ‘quvchi va talabalari t о ‘g‘risidagi dalillar alohida bir tizimga keltirildi. Dissertatsiyadagi tahlil va xulosalarga tayanib quyidagilar tavsiya qilindi: -BXSRning iqtisodiy tizimida muhim rol о ‘ynagan vaqf va vaqf mulklari muammosini alohida tadqiqotda о ‘rganish ehtiyoji mavjud. «Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalari materiallari asosida «BXSRda maorif va madaniyat» mavzusida ilmiy ishlar e’lon qilish mumkin. -BXSRga q о ‘shni b о ‘lgan va chet mamlakatlar bilan diplomatii, savdo-sotiq, madaniy aloqalar tarixini о ‘rganish ahamiyatli b о ‘lardi. -»Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalarining taxlamlarida BXSR hukumati a’zolari va о ‘z davri muharrir-muxbirlarining jiddiy muammolarga bag‘ishlangan salmoqli maqolalari mavjud. Bugungi kunda ham о ‘zining dolzarbligini y о ‘kotmagan bu kabi maqolalarni amaldagi imloga о ‘girib, izoh va tuzatishlar bilan alohida kitob holatida chop etish manbashunoslikning istiqboldagi vazifalaridan biridir. -»Buxoro axbori» va «Ozod Buxoro» gazetalarida chop etilgan maqola, xabar va badiiy rukndagi materiallarni xronologik ketma-ketlik asosida bibliografiyasini tuzish manbashunoslik muammolari bilan shug‘ullanuvchi tadqiqotchilarga amaliy 83 yordam berardi. FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI. 1. Karimov I.A.. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” Toshkent 1998-yil. 2. Karimov I. A. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” Toshkent 2008-yil. 3. Abduazizova N. “Turkiston matbuoti tarixi” Toshkent Akademiya 2000. 4. Abdulqodir Muhiddinov. Milliy jumxo’riyatlar tashkili va Buxoro turkmanlari. Buxoro 1997. 5. Abdulqodir M. El askari-qizil askar 1921 yil. 6. Алимов И. Аграрные преобразование в Народных Советских Республиках Хорезма и Бухары ( 1920-1924 г ) Т: Узбекистан 1970. 7. Amir Said Olimxon. Buxoro xalqining hasrati tarixi. T. Fan 1991 yil. 8. Alimova D. O’zbekiston tarixi (1917-1991)10-sinf o’quvchilari uchun darslik. T. Sharq 2004. 9. Amonov U. “Buxoroyi Sharif” ro’znomasi. 2007 yil 10. Aliyev S. Cho’lpon Nazdida Buxoro. Buxoro 1997. 11. Ahmad Ahmadov Buxoroda qizil militsiyalar kursi. T. 1923. 12. Dustqorayev B. Buxoroda milliy matbuotning yuzaga kelishi. Ma’rifat. T. 2008 20. 13. Jo’rayev M. “O’zbekistonning yangi tarixi” 1- kitob. “Turkiston chor Rossiyasi mustamdeerrrrlakachiligi davrida” Toshkent. Sharq 2000-yil. 14. Ilyosova S.Ozod mamlakatda qo’l bo’lmasligiga tegish. Buxoro 1922 yil . 84 15. Ишанов А. Создание Бухариской Народной Советской Республики. Т 1955 16. Инаятов С. Роль партийно-советской печати Узбекистана в осушествлении коллективизации сельского хозяйства. Т. 1976 17. Mahmud Said Ahroriy. Qish keldi, tovushsizlar qotmasun. Buxoro 2000. 18. Мухамеджанова В. Перодическая печать. Самарканд 1994. 19. Naimov N. Buxoro jadidlari (Tarixiy ocherklar) T. Fan 2000. 20. Ochilov N. Davriy matbuot // O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. T. 2006 21. Ра д жа пова М. “Туркистан в начали ХХ века: к истории истиков национальной независимости” Тошкент: Шарк 2000 22. Radjapov Q. Hasanov F. T. O’zbekiston milliy enseklopediyasi 2007. 23. Radjapov Q. Buxoroga qizil armiya bosqini va unga qaeshi kurash. T. Ma’naviyat 2002. 24. Rashidov U. Buxoro xalq respublikasi. Buxoro 2003 25. Rajapov Q. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. T. 2004 26. Radjapov Q. O’zbekiston tarixining dolzarb muammolariga yangi chizgilar. Sharq 1999. 27. Radjapov Q. Buxoro xalq Respublikasi: Monarxiyadan demokratiya dastlabki qadamlari. (1920-1924) T. Sharq 1999. 28. Saidjonov M.Haqiqatdan yiroq hisoblar. Buxoro 1995. 29. Fayzulla Xo’ja. Markazda O’rta osiyo masalasi. Buxoro 1924. 30. Xidraliyev A. O’rta Osiyo milliy tuzilishi. 31. Xaitov Sh. Buxoro xalq Respublikasi va Germaniya : 1920-1924 T. 2004. 32. Xolboyev S. Buxoro amirligining oltin xazinasi. T. Fan 2008 33. Ходжаев Ф. К истории револютсию в Бухаре. Т 1926 34. Эрназаров Т. Истории печати Туркестана. Т 1976. 35. O’zbekistonnig yangi tarixi 2- kitobi. T. Sharq 2000. 36. Qosimov F. Rashidov U. Buxoro amirligining tugatilishi. Buxoro tarixi masalalari. Buxoro 1996. 37. Qori Yo’ldosh Po’latov. (1890) Buxoro amirligida Karki shahri. T.1997. 85 38. Hayitov Sh. Usmonxo’ja Po’latxo’jayev- Milliy istiqlol kurashchisi Buxoro 2007. 39. Hayitov Sh. Buxoro Xalq Sovet Respublikasi: Iqtisodiyot ijtimoiy siyosat, ma’daniy hayot. Buxoro 2005. 40. Hayitov Sh. Tatar ziyolilari Buxoroda. Buxoro 2007 86

BUXORO XALQ SOVET RESPUBLIKASI TARIXINI O’RGANISHDA MATBUOTNING ROLI (1920-1924 y). MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………...........4-10 I. BOB. XX asr birinchi choragida Buxorodagi iqtisodiy-siyosiy vaziyat va matbuotning ahvoli……………………………………………………………………….…11-28 1.1. Buxoro amirligining yemirilishi va BXSRning tashkil topishi ……….........................................................................................................11-19 1.2. Buxoroda mahalliy matbuotning vujudga kelishini tarixiy omillari…………………………………………………................................20-28 II. BOB. “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalari tarixiy manba sifatida …29-52 2.1. “Buxoro axbori” gazetasining umumiy tavsifi va mazmuni ……………………………………………………....………...29-42 2.2. “Ozod Buxoro” gazetasiga umumiy tavsif va gazetadagi mafkuraviy ta’sirning kuchayishi …………………………………………………………43-52 III. BOB. Iqtisodiy va ijtimoiy masalalarni o’rganishda “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalarining ahamiyati……………………………………………..53-82 3.1. BXSR matbuoti sahifalarida iqtisodiy ahvol ………………………..53-68 3.2. BXSRdagi ijtimoiy va harbiy masalalarning gazetalarda yoritilishi …………………………………………………………...........69-82 XULOSA ………………………………………………………………..83-86 Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati ………………………87-88 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi va zarurati. Birinchi Prezidentimiz I.Karimov 2007 yil 30 avgust kuni O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, Vazirlar Mahkamasi va Prezident Devonining O’zbekiston mustaqilligining 16 yilligiga bag‘ishlangan qо‘shma majlisida qilgan ma’ruzasida yaqin о‘tmish tariximiz masalalarini о‘rganishga alohida e’tibor qaratib, tarixchilar oldiga quyidagi vazifani qо‘ydi: “Shuni ta’kidlash lozimki, mustaqillikka erishish davri haqida, eski tuzum inqirozga duchor bо‘lib, sobiq Ittifoq parokandalikka yuz tutgan bir paytda mamlakatimizda tobora keskin tus olgan siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy vaziyat, о‘zligimizni anglash va toptalgan milliy g‘ururimizni tiklashga qaratilgan intilish kuchayib borgani, Vatanimiz mustaqilligini qо‘lga kiritish qanday sharoitda kechgani haqida yaxlit, yagona va xolis kо‘z bilan baho beradigan jiddiy tahlil-tadqiqot hozirgacha amalda yо‘qligini afsus bilan aytishga tо‘g‘ri keladi” 1 . O’zbekiston milliy davlatchiligi taraqqiyotida 1920-1924 yillarda mavjud bо‘lgan Buxoro Xalq Sovet Respublikasi (BXSR) muhim tarixiy bosqich ekanligi ayni haqiqatdir. О‘zbekiston Respublikasida va xorijiy mamlakatlarda BXSR tarixi mavzusi о‘zining dolzarbligi bilan tadqiqotchilarni jalb qilib kelmoqda. Biroq BXSR tarixini о‘rganishda davriy matbuotning manba bо‘la olishi mavzusi tadqiqotchilar nazaridan chetda qolib kelayotir. Yuqoridagi fikrdan kelib chiqib ta’kidlash joizki, “ Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalarining BXSR tarixini о‘rganishdagi о‘rni va roliga alohida tadqiqot bag‘ishlash har jihatdan о‘zini oqlaydi. “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalarida BXSR dagi siyosiy, ijtimoiy- 1 Karimov I. О‘zbekistonning 16 yillik mustaqil taraqqiyot yо‘li / О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, Vazirlar Mahkamasi va Prezident Devonining О‘zbekiston mustaqilligining 16 ynlligiga bag‘ishlangan qо‘shma majlisidagi ma’ruza // Xalq sо‘zi. 2007 Yil 31 avgust. 2

iqtisodiy va madaniy jarayonlarning turli sohalari hisoblangan hukumat boshqaruv tizimi, aholi soni, ijtimoiy tarkibi, xalq salomatligi, xotin-qizlar muammosi, harbiy-ma’muriy islohotlar, paxtachilik, qorakо‘lchilik, ipakchilik, milliy hunarmandchilik, soliq va bank tizimlari, pul muomalasi, narx-navo, maktab va maorif tizimi, madaniy oqartuv muassasalari faoliyati, tashqi aloqalar va hokazolar haqida muhim ma’lumotlar mavjud. Ular yagona tizimga solinib, BXSR tarixini yanada mukammal о ‘rganish zarurati ham mavzu dolzarbligini oshiradi. Shu jihatdan olganda BXSR tarixini tadqiq qilishda “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalarini manbaviy asos deb hisoblash mumkin. Mavzuning o’rganilganlik darajasi. BXSRning 1920-1924 yillar tarixini о ‘rganish ushbu respublika tashkil topgan dastlabki yillardanoq boshlangan edi. BXSR tarixiga doir yozilgan adabiyotlarni tahlil va tavsif qilish jarayonida shu aniq b о ‘ldiki, ularni metodologik yondashuv va ilmiy-amaliy xususiyatiga ko’ra 2 davrga: sovet davrida yaratilgan tadqiqotlarga va О ‘zbekiston mustaqillikka erishganidan s о ‘ng yuzaga kelgan asarlarga ajratish mumkin. Bu о ‘rinda BXSR davlat va siyosat arboblari Fayzulla X о ‘jayev, Sadriddin Ayniy, Abdurauf Fitrat asarlarini alohida qayd qilish lozim. Ular birlamchi manbalar asosida voqealar tafsilotini haqqoniy tasvirlashga erishgan b о ‘lsalar-da, sovet tuzumi va kommunistik mafkura ta’sirida о ‘z asarlarini qayta yozishga, ayrim joylarini о ‘zgartirishga majbur b о ‘lganlar. XX asr 20-yillarida yaratilgan bu tadqiqotlarda Buxorodagi taraqqiyparvarlar faoliyati, jadidchilik harakati, amirlik tuzumining ag‘darilishi, BXSRning tashkil topishi, undagi siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar yoritiladi. BXSRdagi matbuot tarixini о ‘rganishda taniqli publitsist Ziyo Sayd (Soli Qosimov) asari muayyan ahamiyatga ega. Uning “O’zbek vaqtli matbuoti tarixiga materiallar” nomli kitobi Turkiston mintaqasida salkam 60 yil (1870-1927 yillar) davomida nashr etilgan davriy matbuotning о ‘ziga xos bibliografiyasi hisoblanadi. Unda, jumladan, “Buxoro axbori” va “ Ozod Buxoro” gazetalari haqida ilk bor ma’lumot keltirilganligi muhimdir. Biroq muallifning ushbu gazetalar nashri bilan 3

bog‘liq yil va ularda muharrirlik qilgan shaxslar t о ‘g‘risidagi ma’lumotlarida qator noaniqliklar uchraydi. BXSR tarixini о ‘rganish XX asrning 50-70-yillarida ancha keng tus oldi. Bu davr tadqiqotlarida hukmron mafkuraning kuchli ta’siri sezilsa- da, ularda keltirilgan faktlardan hozirgi kun tadqiqotlarida ham foydalanish mumkin. Bu borada O.Eshonov, L.Shek, A.Aliyev, M.Irkayev, F.Qosimov, I.Alimov kabilarning asarlari va ilmiy ishlarini alohida qayd qilish lozim. 1. Bevosita matbuot tarixiga daxldor b о ‘lgan tadqiqotlardan S. Inoyatov, T. Ernazarov va A. Akbarovlarning ishlarini k о ‘rsatish lozim. S.Inoyatovning nomzodlik dissertatsiyasi davriy matbuotda qishloq x о ‘jaligini jamoalashtirish masalalarining yoritilishi muammosiga bag‘ishlangan. Mazkur muallifning monografiyasida esa matbuotning ijtimoiy hayotdagi о ‘rni va roli yanada kengroq ochib berilgan. Bu tadqiqotlarda tarixchi olim har qanday tarixiy davrni atroflicha о ‘rganishda matbuot materiallari manba b о ‘la olishini isbotlagan. T.Ernazarov va A.Akbarovlarning fikricha, Buxoroda amirlik tuzumi ag‘darilgan birinchi kunlardanoq (1920 yil sentabr) Buxoro kommunistik partiyasi markaziy komiteti organi “Buxoro axbori” gazetasi chiqa boshlagan, gazeta o’zbek tilida 2500 nusxada, 2 sahifada, ayrim hollarda 4 sahifada nashr qilingan. Ushbu asar kommunistik mafkura ta’sirida yuzaga kelgan b о ‘lib, unda XX asr boshlarida chop etilgan milliy tildagi matbuot organlariga xolisona baho berilmagan, bolsheviklar matbuotining roli esa orttirib k о ‘rsatilgan. 2. BXSR tarixiga oid tadqiqotlar doirasi, ayniqsa, mustaqillik yillarida kengayib, ushbu muammoni yoritishga imkon qadar xolisona yondashildi. Tarixchi olimlarning asl manbalarga tayangan holda yaratgan qator tadqiqotlari vujudga keldi. Bu borada F.Qosimov, B.Ergashev, Q.Rajabov, U.Rashidov, Ushbu mualliflar BXSRning siyosiy, iqtisodiy- ijtimoiy, madaniy taraqqiyoti masalalari xususida fikr va mulohazalar bildiradilar. 3. I.Alimov asarida BXSRdagi agrar munosabatlar tarixi tahlil qilinib, respublikadagi x о ‘jalik hayoti, yer egaligi, uning shakllari, sug‘orish tizimi, soliq miqdori va turlari, qishloq x о ‘jalik tarmoqlarining ahvoli bilan bog‘liq qimmatli ma’lumotlar keltiriladi 2 . Bevosita matbuot tarixiga daxldor b о ‘lgan tadqiqotlardan 2 Inoyatov S. Rol partiy no-sovetskoy pechati O’zbekistona v osushestvlenii kollektivizatsii selskogo xozyaystva 4

S. Inoyatov, T. Ernazarov va A. Akbarovlarning ishlarini k о ‘rsatish lozim 3 . BXSR tarixiga oid tadqiqotlar doirasi, ayniqsa, mustaqillik yillarida kengayib, ushbu muammoni yoritishga imkon qadar xolisona yondashildi. Tarixchi olimlarning asl manbalarga tayangan holda yaratgan qator tadqiqotlari vujudga keldi. Bu borada F.Qosimov, B.Ergashev, Q.Rajabov, U.Rashidov, L.Muhammadjonova, Sh.Hayitov, S.Xolboyev, G.Ostonova kabi mualliflarning ishlari e’tiborga loyiqdir. “O’zbekistonning yangi tarixi” asarining birinchi va ikkinchi kitoblarida XX asr boshlarida Buxorodagi siyosiy va ijtimoiy jarayonlar va harbiy harakatlar tarixiga alohida e’tibor qaratildi. Taniqli tarixchi olima R.Rajapova ilmiy muharrirligida rus tilida tayyorlangan kollektiv monografiyada Buxoroning 1917-1924 yillardagi tarixi b о ‘yicha eng yangi fikrlar va xulosalar o’z aksini topgan. F.Qosimovning mustaqillik yillarida yaratilgan bir qator kitob va maqolalari BXSR tarixshunosligi rivojida muhim ahamiyatga ega b о ‘ldi. Olim tadqiqotlarida sovet davri va mustaqillik yillarida BXSR tarixiga oid yaratilgan asar va maqolalarning tahlilini beradi. B.Ergashev va L.Muhammadjonovalar о ‘zlarining tadqiqotlarida о ‘rganilayotgan davrda Buxorodagi ijtimoiy-siyosiy fikr rivoji, demokratik tamoyillar va ozodlik uchun kurashning mafkuraviy negizlari haqida ilmiy mushohada yuritadilar. BXSRda sovet tuzumiga qarshi qurolli harakat va mafkuraviy kurash muammolari Q.Rajabovning doktorlik dissertatsiyasi, maxsus monografiyasi va tadqiqotlari asosini tashkil qiladi. U.Rashidovning kitob va maqolalarida asosiy e’tibor BXSRda vatanvarpar kuchlar bilan qizil armiya qismlari о ‘rtasidagi kurashlar masalasiga qaratilgan. Sh.Hayitovning hamkorlikda yaratilgan kitoblari va maqolalarida BXSRdagi iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, madaniy hayot hamda muammo va qiyinchiliklar, ayrim hukumat rahbarlarining faoliyati va taqdiri tarixiy manbalar asosida ochib berilgan. Muhimi shundaki, olim “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalari (1929-1934 gg.): Avtoref. diss. ... kand. ist, nauk. - Tashkent, 1969; 3 О ‘sha muallif. Rol pechati v internatsionalnom vospitanii trudyashixsY. - Tashkent: Fan, 1986; Ernazarov T., Akbarov A. Istoriya pechati Turkestana. -Tashkent: О ‘qituvchi, 1976. 5

O'xshashlar

Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tashkil qilinishi
XIX ASR IKKINCHI YARMI XX ASR BOSHI TURKISTONDA TARIXIY-ME`MORIY OBIDALAR TARIXI TARIXSHUNOSLIGI
TURKISTON ASSRDA BOSHQARUV TIZMINI O‘RGANILISHIDA MILLIY ARXIV HUJJATLARI ASOSIY MANBA SIFATIDA
PO’LAT SOLIYEVNING O’ZBEKISTON ILM-FANIGA QO’SHGAN HISSASI
JADID MAKTABLARINING TURKISTONDAGI ILMIY TAFAKKUR TARAQQIYOTIDAGI TUTGAN O‘RNI