JADID MAKTABLARINING TURKISTONDAGI ILMIY TAFAKKUR TARAQQIYOTIDAGI TUTGAN O‘RNI
![JADID MAKTABLARINING TURKISTONDAGI ILMIY TAFAKKUR
TARAQQIYOTIDAGI TUTGAN O‘RNI
MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………………….4-9
I BOB. XIX ASR OXIRI XX ASR BOSHLARIDA TURKISTONDAGI
IJTIMOIY – SIYOSIY JARAYONLAR……………………….……….…..10-
31
1.1. Mavzuning o‘rganilish tarixishunosligi ……………….………...………10-
20
1.2. Jadidchilik harakati vujudga kelishining tarixiy shart – sharoitlari…….20-31
II BOB. TURKISTONDA XIX ASR O‘RTALARI XX ASR BOSHLARIDA
TA’LIM TIZIMI…………………………………………………………..…32-62
2.1. XIX asr o‘rtalari XX asr boshlarida Turkistonda ta’lim tizimi ahvoli va
muammolari……………………………………………………………….…..32-44
2.2. “Yangi usul” maktablarining vujudga kelishi va faoliyati………………..44-62
III BOB. TURKISTON ILMIY TAFAKKUR TARAQQIYOTIDA JADID
MAKTABLARINING O‘RNI………………………………………….……63-90
3.1 “Yangi usul” maktablari bitiruvchilarining jamiyat hayotida tutgan
o‘rni…………………………………………………………………………....63-7 2
3.2. Turkistonda sovet maktablarini shakllanishida jadid allomalarining o‘rni va
xizmatlari………………………………………………………………………72-84
3.3. Turkiston jadidlarining ijtimoiy-madaniy hayotni isloh qilishdagi
xizmatlari............................................................................................................8 4 - 90
XULOSA…………………………………………………………………..….91-95
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………..……….………96-101
1](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_1.png)
![KIRISH
Mаvzuning dolzаrbligi: Mustaqillik yillarida ijtimoiy – siyosiy hayotning
hamma jabhalarida ulkan ishlar amalga oshirildi. O‘zlikni anglash, ma’naviy –
marifiy qadryatlarni chuqur anglab yetish va ularni xalqqa yetkazish, yoshlarni
vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Ma’naviy
hayotimizni yuksaltirishda hukumat tomonidan uzoqni mo‘ljallab ishlab chiqilgan
maxsus dasturlar katta ahmiyat kasb etmoqda. “Ta’lim to‘g‘ risida”gi qonun va
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning qabul qilinishi natijasida uzliksiz ta’lim
tizimini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etdi. XIX asr oxiri va XX asr
boshlaridagi ma’naviy hayotda ham “Yangi usul” maktablari ham jamiyat hayoti
uchun juda ahamiyatli edi. Jadid pedagoglari yoshlar tarbiyasi masalasiga “hayot
yoki mamot” masalasi deb qaraganlar. Iqtidorli yoshlarni dunyoning taraqqiy etgan
oily o‘quv yurtlariga o‘qishga yuborish kabi masalalar bugungi kunda ham o‘z
ahamiyatini yuqotgan emas.
Jadidchilik harakatining tamal toshi usuli jadid maktablari hisoblanadi. Bu
harakatning asl maqsadi millatning o‘zligini tanitish va ijtimoiy – siyosiy tuzumni
tubdan isloh qilish orqali Millat, Vatan istiqloli uchun buyuk o‘zgarishlarni sodir
qiladigan yangi avlodni tarbiyalab yetishtirishdan iborat bo`lgan. Buning uchun
taraqqiy etgan millatlar bilan hamkorlik qilib yangi avlodni tarbiyalash zarurati bor
edi. Ammo o‘lkamiz qariyb to‘rt asr davomida jahon taraqqiyotidan orqada qolib
ketdi. Buning ustiga mustamlaka tuzumi tufayli parokanda ahvolga tushib qoladi.
Shu sababli ham maktablarni tubdan isloh qilish hamda zamon talablariga javob
bera oladigan maktablarni tashkil qillish jadid mutafakkirlarining asosiy vazifasiga
aylandi. Jadid pedagoglari ibtidoiy maktablarni “usuli savtiya” (“tovush usuli”)
2](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_2.png)
![metodi asosida qayta tiklashni kechiktirib bo‘lmas vazifa deb bildilar. Lekin ularga
Gubernatorlik ma’murlari va mutaassib ulamolar qarshilik qildi.
To‘la ishonch bilan aytishimiz mumkinki, usuli jadid maktablarini ochish
zaminida milatni mustamlaka zulmidan ozod qilish, taraqqiy topgan millatlar
qatorida ko‘rish g‘ oyasi hukmron bo`lgan.
XX asr oxiriga kelib xalqimiz jadid mutafakkirlari orzu qulgan va hatto o‘z
hayotlarini fido qilgan mustaqillikka erishdi. Endigi vazifa milliy o‘zlikni anglash,
istiqlolni chuqur anglagan holda uni mustahkamlash hisoblanadi. Shuning uchun
“usuli jadid” maktablarining maqsad va mohiyatini o‘rganish hozirda muhim
siyosiy va ma’rifiy ahamiyatga ega. Jadid pedagoglari faoliyatida yoshlarni Turon,
Turkiston nomlari bilan atalgan vatanga, millatga va milliy tiliga muhabbat ruhida
tarbiyalash eng zaruriy vazifalarimizdan sanaladi. Aynan hozirgi kundagi
mamlakatimizda ta`lim sihasida amalga oshirilayotgan islohatlarni tarixiy
ildizlarini o`rganish va tahlil qilish III renessans davriga qadam qo`yishimizga
xizmat qiladi.
Shavkat Mirziyoyev Jadidlar merosini o‘rganishga bag‘ishlangan xalqaro
konferensiya ishtirokchilariga tabrik yo‘llab shunday degan edilar: “XIX asr oxiri
va XX asr boshlarida bir qator sharq va musulmon mamlakatlarida vujudga kelgan
jadidchilik harakati Turkiston o‘lkasida teran tarixiy ildizlarga egadir. Yurtimiz
ulkan ijtimoiy-siyosiy va ma’rifiy ahamiyatga ega ushbu jarayonlardan chetda
qolmagani, aksincha, bu harakatning markazlaridan biriga aylanganini ta’kidlash
lozim. O‘z zamonining ilg‘or namoyandalari bo‘lgan jadidlar g‘oyat murakkab va
qiyin sharoitda bilim va ma’rifat tarqatish, ta’lim-tarbiya sohasini tubdan isloh
etish orqali milliy taraqqiyotga erishish g‘oyasi bilan maydonga chiqdilar. Shu
maqsadda o‘z mablag‘lari hisobidan maktab va teatrlar, nashriyot va kutubxonalar,
gazeta va jurnallar tashkil qildilar, qobiliyatli yoshlarni chet ellarga o‘qishga
yubordilar. O‘ylaymanki, tarixda ikki buyuk Renessansga zamin bo‘lgan
mintaqamizda uchinchi Renessansni aynan jadid ajdodlarimiz amalga oshirishlari
mumkin edi. Afsuski, mustabid tuzum ularning ezgu g‘oya va amaliy harakatlarini
3](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_3.png)
![to‘la ro‘yobga chiqarishga imkon bermadi. Biz bugun mamlakatimizda erkin
fuqarolik jamiyati, huquqiy demokratik davlat barpo etar ekanmiz, jadid
bobolarimizning gumanistik qarashlariga tayanamiz, ularning merosidan ma’naviy
kuch-quvvat olamiz. Yurtimizda mustabid tuzum davrida siyosiy qatag‘onga
uchragan ajdodlarimiz xotirasini abadiylashtirish bo‘yicha katta ishlar amalga
oshirilmoqda. Biz ma’rifatparvar bobolarimizning muqaddas orzularini ro‘yobga
chiqarish uchun mamlakatimizda yangi Renessans poydevorini yaratishni strategik
vazifa qilib belgilaganmiz. Shu maqsadda ilm-fan, ta’lim-tarbiya, madaniyat
sohalarida tub islohotlarni amalga oshirmoqdamiz. Bu borada avvalo ta’lim
tizimini zamon talablari asosida tashkil etish, o‘qituvchi va murabbiylarning
jamiyatimiz hayotidagi o‘rni va ta’sirini kuchaytirishga ustuvor ahamiyat
qaratmoqdamiz. Farzandlarimizni har tomonlama barkamol, milliy va
umuminsoniy qadriyatlarga sodiq insonlar etib tarbiyalashda taraqqiyparvar
ajdodlarimizning aql-zakovati, iroda va matonati barchamiz uchun ibrat maktabi
bo‘lib xizmat qiladi. Biz xalqaro ilmiy markazlar, dunyo olimlari bilan
hamkorlikda jadidlar faoliyatini yanada chuqur o‘rganishni dolzarb vazifa deb
hisoblaymiz. Bu noyob meros orqali bugungi kunda insoniyatni tashvishga
solayotgan juda ko‘p savollarga to‘g‘ri javob topa olamiz. Bu bebaho boylikni
qancha faol targ‘ib etsak, xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz bugungi tinch va erkin
hayotning qadrini anglab yetadi” 1
. Shunday qilib yuqoridagi fukrlar tanlangan
mavzuning naqadar dolzarb ekankigini ko`rsatib beradi.
T adqiqot obyekti va predmeti: Jadidchilik maktablarining Turkistondagi
ilmiy tafakkur taraqqiyotida tutgan o‘rnini o‘rganish. Ilk jadid maktablarining
shakklanishi rivojlanishi, “Yangi usul” maktablari bitiruvchilarining jamiyat ilmiy-
ma`rifiy hayotida tutgan o‘rnini ta hlil qilish hisoblanadi .
Ishning maqsadi: Yangi-usul jadid maktablarining Turkistondagi ilmiy
tafakkur taraqqiyitidagi o‘rn va ahamiyatini aniqlash va tahlil qilishdan iborat .
1
https://daryo.uz/2023/03/06/shavkat-mirziyoyev-jadidlar-merosini-organishga-bagishlangan-xalqaro-konferensiya-
ishtirokchilariga-tabrik-yolladi
4](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_4.png)
![T adqiqot vazifalari: Ilmiy ishning maqsalaridan kelib chiqqan holda
quyidagi vazifalarni amalga oshirish belgilab olindi:
- Jadidchilik maktablarining Turkistondagi ilmiy tafakkur
taraqqiyotidagi o‘rni mavzusining tarixshunosligini o‘rganish;
- Jadidchilik harakatining vujudga kelish shart - sharoitlarini aniqlash;
- XIX asr o‘rtalarida O‘rta Osiyo an’anaviy ta’limi xususiyatlarini tahlil
qilish;
- Jadidchilik maktablarining vujudga kelishi va faoliyati ni o‘rganish;
- “Yangi usul” maktablari bitiruvchilarining jamiyat hayotida tutgan
o‘rnini tahlil qilish;
- Sovet maktablarini shakllanishida jadidlarni o‘rni va xizmatlarini
ochib berish.
Tatqiqotning ilmiy yangiligi:
- Ishda Turkistonda jadidchilik maktabining tarixi tarixshunosligi, jadid
maktablarining yuzaga kelish omillari, ularning shakllanishida jadid
marifatparvarlarining o‘rni ilmiy jihatdan tatqiq etildi;
- Dissertasiyada Jadid maktablari bitiruvchilarining jamiyat ma`naviy-ma`rifiy
hayotida tutgan mavqeylari tahlil qilindi va aniqlandi;
- Tatqiqotda sovet maktablarini yaratishda jadidlarning ishtiroki, ularning
pedagogik faoliyati asosli ma’lumotlar asosida o‘rganildi;
Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Tadqiqotning asosiy
masalalari yurtimizdan yetishib chiqqan ma`rifatparvarlarimiz tomonidan tashkil
etilgan maktablarning xalqimiz ma`naviy hayotini yuksaltirishdagi ahamiyati ochib
berilgan. Shuningdek jadid allomalarimiz sovet davri ta`lim tizimining shakllanishi
va faoliyatida ham xizmat qilganliklari, aynan ularning xizmatlari va harakatlari
natijasida sho`ro maktablari rivojlanganligi dalillangan. Hozirgi kundagi ta`lim
tizimidagi mavjud muammolarni yechish va mamlakatimizda ilm-fan taraqqiyotida
xizmat qiluvchi yosh avlodni shakllantirishda jadid maktabdorlari faoliyatining
5](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_5.png)
![muhimligi va ularning faoliyat tarixini o‘rganish yangi renessans davriga asos
solishi farazlangan.
T adqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili): “Usuli jadid”
maktablari tarixi tarixshunosligi, Turkistonda yangi usul maktablarining ahamiyati,
jadidchilik maktablari bitiruvchilarining jamiyat hayotida tutgan o‘rni, xususan,
sovet maktablarining shakllanishida jadidlarning ahamiyati maxsus tadqiqot ilmi
ob’yekti va predmeti sifatida qaralgan emas.
O`zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin ma’naviy – ma’rifiy
hayotimizda tub o‘zgarishlar amalga oshirildi. Tarixni o‘zimiz yaratish
imkoniyatiga ega bo‘ldik. Jadidchilik harakati, uning tub mohiyati, buyuk
rahnomolari va namoyondalari haqida keng ko‘lamda ilmiy tatqiqot ishlari amalga
oshirilmoqda.
Xorij adabiyotlarining jadidchilik harakatini o‘rganishdagi o‘rni beqiyosdir.
Xususan, amerikalik E. Olvort, turkiyalik Nodir Davlat, nemis Ingeborg Baldauf,
amerikalik Adib Xolid kabi olimlarning asarlari e’tiborga loyiq.
1999-yilning 16-18 - sentabr kunlarida Toshkentda “XX asr boshida
Markaziy Osiyo: jadidchilik, muxtoriyatchilik, istiqlolchilik” mavzusida e’tiborga
molik xalqaro anjuman bo‘lib o‘tdi. Bu anjumanni O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasining Tarix markazi
hamda Germaniyaning Konrad Adenauer jamg‘armasi tashkil qilgan. Bu
anjumanda 20 dan ortiq xorijiy mamlakatlarda ko‘plab olimlar ( ular orasida nemis
Ingeborg Baldauf, Adib Xolid kabi olimlar bor edi) qatnashishdi. O‘zbek
olimlaridan N.Karimov, B.Qosimov, D.Alimova, H.Ziyoyev kabi olimlar
o‘zlarining ma’ruzalari bilan qatnashishdi.
Mustaqillik yillarida jadidchilik, uning namoyondalari va amalga oshirilgan
ishlari haqida ko‘plab tadqiqotlar amalga oshirildi 2
. Qator pedagog olimlar
2
Yo‘ldoshev J. Hasanov S. Jadid tarbiyashunosligi asoslari. T.: O‘qituvchi. 1994. Begali qosimov. Milliy uyg‘
onish. T.: Ma’naviyat. 2002. Sharif Yusupov. Tarix va adab bo‘stoni. T.: Ma’naviyat. 2003. Begali Qosimov, Sharif
Yusupov, Ulug‘ bek Dolimov, Shuhrat Rizayev, Sunnat Ahmedov. Milliy uyg‘ onish davri o‘zbek adabiyoti. T.:
Ma’naviyat. 2004.
6](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_6.png)
![tomonidan jadidchilik bo‘yicha yoqlangan dessertatsiyalarda ushbu mavzuning
ayrim jihatlari aks etgan 3
.
T adqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi: Jadidchilik harakati va
“yangi usul” maktablari faoliyatiga mustaqillik yillarida shakllangan ilmiy tatqiqot
metodologiyasi asosida yondoshildi. Jadidchilik tarixini chuqur o‘rgangan
mahalliy va xorijiy tatqiqotchilarning ilmiy yutuqlari hisobga olindi. Mavzuni
o‘rganishda tarixiylik, ob’yektivlik, tizimli tahlil, muammoviy – xronologik
usullardan foydalanildi.
T adqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Ilmiy tatqiqot
natijalaridan quyidagi masalalarda foydalanish mumkin:
- Jadidchilik maktablari va uning rivojlanishi muammolariga bag‘
ishlangan tatqiqot ishlarini yaratishda;
- Jadidchilik maktablarining tarixini yoritishda;
- Oliy o‘quv yurtlari uchun mavzu yuzasidan darslik, o‘quv qo‘llanma
va fan majualarini yaratishda.
Ish tuzilmasining tavsifi: Dissertаtsiyа kirish, uch bob, xulosа vа foydаlаnilgаn
аdаbiyotlаr ro‘yxаtidаn iborаt.
3
Иргашева Н. Просветительскго – педагогические взгляди Мунаввара Кари Абдурашидханова. Дисс. кан.
пед. наук. Т. 1997. З. Ахророва. Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг педагогик қарашлари. Педагогика фанлари
номзоди илмий даражасини олиш учун. Т. 2000. Г. Баубекова. ХIX аср охири ХХ аср бошларида Ўрта Осиё
мутафаккирларниннг педагогик ғоялари. Т. 2000.
7](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_7.png)
![I BOB. XIX ASR OXIRI XX ASR BOSHLARIDA TURKISTONDAGI
IJTIMOIY – SIYOSIY JARAYONLAR
1.1 Mavzuning o‘rganilish tarixishunosligi
Turkistonning XIX asr va XX asr boshlaridagi ma’naviy-madaniy muhiti juda
serqirra va murakkab bo‘lgan. Bu davrda o‘nlab badiiy ijod vakillari ham mumtoz
adabiyotning tasavvuf falsafasi ruhidagi turli janrlarida qimmatli asarlar
yaratganlar. Mintaqada ko‘plab davlat va xususiy ta’lim muassasalari – maktab,
madrasa, qorixona, daloilxonalar mavjud bo‘lgan.
Turkistonda XIX asr boshlaridayoq ta'lim tizimini isloh qilish uchun
boshlangan harakatlar, XX asr boshlarida jamiyatlar ko‘rinishini oldi. Tarixiy
manbalarda taraqqiyparvarlar, ma'rifatparvarlar nomi bilan tilga olingan
ulamolarning bu guruhi jamiyatning barcha sohalarnning rivojlantirishning yagona
yo‘li ta'lim tizimi isloh qilish deb bildilar. Bu borada o‘z g‘oyaviy qarashlarini
targib qilish bilan birga amaliy harakatlar ham boshladilar. Ushbu tarixiy
jarayonlar o‘z davrida keng bahs munozaralarga sabab bo‘ldi va tadqiq etildi.
Turkistondagi madrasalarda ta’lim olgan yetuk ulamolar masjid va xonaqolarda
faoliyat olib borib, o‘z bilimlari va ta’lim usullari asosida yoshlarga ta’lim va
tarbiya berishgan. E’tiborlisi shundaki, Markaziy Osiyo xalq ta’limi muammolari
mahalliy mualliflardan ko‘ra Rossiya sharqshunoslari tomonidan katta qiziqish
bilan o‘rganilgan. Garchi bu tadqiqotlar mustamlakachilik siyosati manfaatlari
8](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_8.png)
![nuqtai nazaridan yozilgan bo‘lsa ham, o‘sha davr real hayoti haqida qimmatli
tarixiy hujjat sifatida muhimdir.
Turkiston o‘lkasi da ta’lim tizimi faoliyati ning tarixiga bag‘ishlangan
tadqiqotlar mustamlaka davrida chop etilgan ishlar, sho‘ro davri adabiyotlari,
mustakillik davri tadqiqotlari va xorijiy mualliflar asarlari kabi turkumlarga doir
bo‘lib, birinchi guruhga oid adabiyotlar tarixiy jarayonlarning bevosita
ishtirokchilari yoki guvohlari tomonidan yozilgan.
Bu o‘rinda N.P.Ostroumov, F.M.Kerenskiy, S.M.Gramenitskiy,
N.I.Ilminskiy, V.P.Nalivkin asarlarini eslash o‘rinlidir 4
.
Sovet davrida olib borilgan tadqiqotlar, o‘tmishni qoralash, yangi tuzum
afzalliklarini targ‘ib etish tendensiyasi bilan sug‘orilgan bo‘lishiga qaramay,
V.V.Bartold, N.A.Bobrovnikov, I.I.Umnyakov, A.Shukurov va V.Bilik 5
kabi
mualliflar ishlarida tarixiy jarayonlarni tahlil etishda ma’lum jihatdan ta’lim
tizimini ham yoritib berilgan.
Maktab va madrasalarni o‘lka aholisi orasida katta ahamiyatga ega ekanligi,
mahalliy xalqlar dini va ta’limi uyg‘unligi masalalari A.Shukurov, V.Bilik
makolalarida o‘z aksini topgan. I.Mo‘minov 6
, T.N.Qoriniyozov 7
monografiyalarida
qisman sovet davrigacha bo‘lgan O‘zbekiston madaniyati tarixi yoritilib, milliy
maorif tizimining asosiy bo‘g‘ini bo‘lgan maktab va madrasalar faoliyatiga baho
berishda sovet mafkurasi nuqtai nazaridan yondashuv kuzatiladi. XX asr 60-80
yillariga kelib, Turkiston o‘lkasi ta’lim tizimi tarixini o‘rganishga katta e’tibor
qaratildi. Xususan, K.YE.Bendrikovning monografiyasida mustamlaka
Turkistondagi musulmon xalq maorifi, I.I.Ilminskiy va K.P.Kaufman faoliyati
4
Граменицкий С.М. О Ташкенте. Т.В., 1875, №30; Остроумов Н.П. Исторический очерк народного
образования в городах и укреплениях Сыр-Дарьинской линии и Туркестанской области до учреждения
Туркестанского генерал-губернаторства с 1860 г. по 1867 г. - Ташкент, 1881.
5
Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Л., 1927; Шукуров А. Мусульманские школы в
Туркестане // Наука и просвещение. - 1922. - №1.-С.31-35; Билик В. Роль конфессиональной школы в жизни
Туркестана // Наука и просвещение. - 1922. - №1. - С. 27.
6
Муминов И.М. Из истории развития общественно-философской мысли в Узбекистане конца XIX и начала
XX вв. - Ташкент: Узгосиздат, 1957.
7
Кары-Ниязов Т.Н. Очерки истории культуры Советского Узбекистана / Избранные труды. В 8-и Т. -
Ташкент: Фан, 1967, Т. 5.
9](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_9.png)
![yoritilgan 8
. A.P.Savitskiy va I.Abdullayevlarning ilmiy izlanishlarida masjid ,
madrasa, maktablar va boshqa diniy tashkilotlardan tortib olingan vaqf yerlari,
musulmon maktablari nig o‘quvchilar i soni, madrasa mudarrislari shtatlari,
boshlang‘ich maktablarda o‘qish va yozuv qanday o‘rgati layotganligi , mahalliy
o‘quvchilarga ona tilini o‘qitish hamda madrasa va qorixonalar haqida umumiy
ma’lumotlar sanab o‘tilgan .
Z.M.Mirtursunov Farg‘ona viloyatida rus-tuzem maktablari tarixi masalasini
tahlil etgan bo‘lsa, J.Urumbayev 9
Sirdaryo viloyati Amudaryo bo‘limi hududida
joriy etilgan maktablar tizimini yoritib bergan. V.T.Kocharov Turkistonda
mustamlaka davrida rus-tuzem maktablari va gimnaziyalar tashkil etilishi, ulardagi
ta’lim dasturlari va tarbiya, o‘quvchi va o‘qituvchilar soni hamda mazkur
muassasalarda faoliyat yuritgan pedagoglar faoliyatiga atroflicha to‘xtalgan.
Tadqiqotchi Sh.Ismoilov maktab va madrasalar faoliyatini arxiv materiallari
asosida yoritishga harakat qilgan. XX asr 80- yillari – “ qayta qurish ” davrida
yaratilgan R.Rahimov, P.G.Kim, H.N.Bobobekov, M.Hasanov, Z.P.Kondratenko,
N.Yo‘ldoshev, M.Sharifxo‘jayevlar tadqiqotlarida o‘tmishda yozilgan asarlarga
tanqidiy yondashuv va tarixni obyektiv yoritish unsurlarini ko‘rish mumkin 10
.
Sovet davrida mustamlaka Turkistonida an’anaviy ta’lim tizimiga salbiy baho
berilib, bunda Rossiya imperiyasining maorif sohasidagi siyosati “ progressiv ”
ekanligini ochib berishga harakat qilingan, shuningdek , arxiv xujjatlari va bir
qa ncha boshqa turdagi manbalar noto‘g‘ri talqin etilib, mahalliy aholining
aksariyatini “ savodsiz ” bo‘lgan deb baholash odat tusiga kirgan edi . Mahalliy
ma’rifatparvarlarning faoliyati esa reaksion degan aqida bilan bir yoqlama,
koralanib yoritib berilgan.
8
Бендриков К.Е. Очерки по истории народного образования в Туркестане (1865-1917). - М.: Изд- во Акад.
пед. наук РСФСР, 1960.
9
Урумбаев Ж. Очерки по истории народного образования и школы Каракалпакии. Нукус. 1958. с. 75.
10
Рахимов Р. Традиционное начальное школьное обучение детей у народов Средней Азии (конец XIX -
начало XX вв.) / Сборник музея антропологии и этнографии. Вып. 43 1995 . ; Ким П.Г. Уйдирма ва ҳ а қ и қ ат //
Ў збекистон адабиёти ва санъати. - 1989, - 29 октябр . ; Й ў лдошев Н. Маърифат фидойилари // Гулистон. -
1991. - №4 - С. 20-21.; Кондратенко З.П. Туркистонда хал қ таълимининг XIX аср охири - XX аср
бошларидаги а ҳ воли ҳ а қ ида // Ў збекистонда ижтимоий фанлар. - 1991. №3. - Б. 39.
10](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_10.png)
![Mustaqillik yillarida yaratilgan tadqiqotlar yangicha metodologik uslubda
yozilgan bo‘lib, Rossiya imperiyasining Turkistondagi mustamlakachilik siyosati
masalalari chuqur tahlil etilgan, masalaga sivilizatsion yondashuv sezilib turadi.
Bu o‘rinda N.A.Abdurahimova, I.I.Tursunov, M.A.Karliboyev, G.I.Yuldasheva,
A.Hudoyqulov, B.Rasulov, G.Solijonova, M.R.Jabborov, A.E.Kurahmedov,
N.I.Alimova, G.R.Asatovalarning tadqiqotlarini eslash o‘rinlidir.
J.Ismoilova 11
asarida XIX asr oxiri - XX asr boshlari Toshkentning “yangi”
shahar qismidagi rus va rus-tuzem muassasalari faoliyati alohida bobda yoritilgan.
Bu bobning ahamiyati shundaki, undagi fikrlar orqali o‘sha davrdagi “Yangi
Toshkent” ta’lim tizimi bilan Turkistonning boshqa hududlaridagi maorif ahvolini
taqqoslash mumkin. F.Ergashev, I.Akramov, T.Rizaboyevlar maqolalari orqali
Turkistonda o‘quv jarayonini tashkil etish, maktab va madrasalarda o‘quv dasturi,
o‘lka ta’lim muassasalarida o‘qitish usullari haqidagi bir qancha ilmiy
mulohazalarni bilib olish mumkin. aks ettirilgan.
B.Qosimov, S.Holboyev, O.Sharofiddinov, Z.Ahrorova, S.Ahmad,
M.Bozorovalar tadqiqotlari 12
ham mavzuning o‘rganilishida muhim ahamiyat kasb
etadi. Ularda milliy ziyolilarning XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Turkiston
xalqi madaniyatini yuksaltirishdagi kurashlari ochib berilgan 13
.
11
Абдурахимова Н.А. Колониальная система власти в Туркестане во второй половине XIX - начале XX вв.
Автореферат диссертации доктора ист. наук. Ташкент, 1994; Садыков Х.Д. Колониальная политика царизма
в Туркестане и борьба за национальную независимость в начале XIX в. Автореферат дисс. доктора ист.
наук. Ташкент, 1994; Абдурахимова Н.А., Рустамова Г. Колониальная система власти в Туркестане во
второй половине XIX - в первой четверти XX в. Ташкент, 1999.
12
Турсунов И И. Ў збекистон маорифчиларининг исти қ лолчилик й ў лидаги кураш тарихидан (1917 -
1930 йй.) тарих фанлар док. дисс -Т., 1995; Худайкулов А. Просветительская деятельность джадидов
Туркестана (конец XIX - начала XX вв.): Автореф. к анд.дисс. Т., 1995; Нукус, 1995; Расулов Б.М.
Ў збекистондаги мусулмон мактаб ва мадрасалари тарихидан (XIX аср охири - XX аср 20 йиллари). т ар.ф.н.
дисс. Андижон, 1996; Алимова Н.И. Политика царской России в Туркестане в области национальной
культуры (1867-1917 гг.). Канд. дисс. на соискан. учен. степ. Т., 2004; Асатова Г.Р. Языковая политика в
Узбекистане в XX веке: суть, последствия и уроки. Дисс. канд. ист. наук. Т. 2004. - 204 с.
13
Жадидчилик: исло ҳ от, янгиланиш, муста қ иллик ва тара ққ иёт учун кураш (Туркистон ва Бухоро
жадидчилиги тарихига янги чизгилар). Даврий т ў плам №1. - Т.: Университет, 1999; Ў збекистон тарихининг
долзарб муаммоларига янги чизгилар. Даврий т ў плам №2. - Т.: Шарк, 1999; Туркестан в начале XX века: к
истории истоков национальной независимости. - Т.: Шарк, 2000; Ў збекистоннинг янги тарихи. Биринчи
китоб. Туркистон чор Россияси мустамлкачилиги даврида (Тузувчилар Соди қ ов Ҳ. , Шамсуддинов Р.,
Равшанов П., Усмонов К). -Т.: Шар қ , 2000; Мунаввар қ ори Абдурашидхонов. Хотираларимдан (жадидчилик
тарихидан лав ҳ алар). Нашрга тайёрловчи ва изо ҳ лар муаллифи: С.Холбоев. - Т.: Шар қ , 2001; Д ў ст қ ораев Б.
Ў збекистон журналистикаси тарихи. Тошкент: F.Fулом, 2009.
11](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_11.png)
![У.Dolimovning “Turkistonda jadidchilik harakati” tadqiqotida Turkistonda
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida xalq ta’limi masalalari Rossiya imperiyasining
umumiy tarixi kontekstida tadqiq etilgan. Rossiyalik S.I.Kaspe, A.V.Remnyov,
A.Y.Baxturina, D.Y.Arapovlar va boshqalarning 14
ilmiy izlanishlari Rossiyada
ta’lim modernizatsiyasi tarixini o‘rganishda muhim manba ekanligini qayd etish
lozim.
Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda tarixnavislik bo‘yicha tadqiqotchilarning
yangi avlodi yetishib chiqdi. Xususan, ta’lim tarixi masalalari bo‘yicha bir necha
olimlar o‘z ilmiy ishlarini e’lon qildilar. O‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha ham
qator ishlar ko‘zga tashlanadi.
Yuqoridagi faktlardan ko‘rinadiki, Turkiston maorifi tarixini o‘rganish
bo‘yicha qator tadqiqotlar yozilgan bo‘lishiga qaramay, aynan jadidlar maktabi
masalasidagi bahslar hozirgacha davom etmoqda.
Yuqoridagi ma`lumotlar asosida tadqiqotning manbaviy asosini quyidagi besh
guruhga ajratish mumkin:
1. Mahalliy tarixchilar va jadidlarning asarlari.
2. Arxiv hujjatlari.
3. E'lon qilingan hujjatlar va materiallar to‘plamlari.
4. Davriy matbuot.
5.Xotira va esdaliklar.
Jadidchilik harakatining yetuk namoyandalari va tarafdorlari tomonidan
yozilgai asarlar ham ushbu tadqiqotning manbaviy asosini boyitadi. Tatar
ma'rifatparvari I. Gaspirinskiy asarlarida, “Tarjimon” gazetasida chop etgan
maqolalarida islohotchilik g`oyalarini targib qildi 15
. Buxoro taraqqiyparvari A.
14
Дякин В.С. Национальный вопрос во внутренней политике царизма (XIX в.) // Вопросы истории.
1995. - № 9; Тебиев Б.К. На рубеже веков. Правительственная политика в области образования и
общественно - педагогическое движение в России к XIX - началу XX в. Москва: Интеллект, 1996; Арапов
Д.Ю. Система государственного регулирования ислама в Российской империи (последняя четверть XVIII -
начало XX в.). - М., 2004; Бахтурина А.Ю. Окраины Российской империи: государственной управление и
национальная политика в годы первой мировой войны (1914-1917 гг.). Москва, 2004;
15
Бехбудий М. Бухородг // “Самарканд”. (Самарканд), 1914 йид 28 июнь, № 22; Ўша муаллиф; Бухоро
вокеадари //“Ҳуррият”. (Са.марканд), 1917 йил 1 май, Х® 5, 2 май, № 6
12](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_12.png)
![Fitrat esa Buxoroda din va maorif sohasida vujudga kelgan inqiroz hamda ularni
bartaraf etishga oid o‘z tavsiyalarini ishlab chiqdi 16
. M.Behbudiy ilmiy
maqolalarida Buxoro maktablarini isloh qilish, jadid maktablarini ochish va
madrasa ta'limiga dunyoviy fanlarni kiritishga oid mulohazalarini taqdim etdi.
Domla Ikrom Buxorodagi diniy ilmsizlik va davlatning taraqqiy etishiga to‘sqinlik
qiluvchi muammolarni qayd qilib, ularni bartaraf etishni talab qilib chiqdi.
Tehrondagi Amerika tibbiyot kolleji va Bern universitetida (Shveysariya) tibbiyot
bo‘yicha oliy ta'lim olgan Mirzo Siroj o‘z asari va maqolalarida Yevropadagi ilm-
fan taraqqiyoti haqida gapirib, Buxorodagi ta'lim tizimini o‘zgartirish zarurligini
ta'kidladi 17
.
Uchinchi guruhga mansub arxiv hujjatlari jadidlar va qadimchilar faoliyatini
o‘rganishda muhim manba bo‘lib hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy
Davlat arxivining fondlarida saqlanayotgan hujjatlarda Turkiston jadidlarining
Turkiya taraqqiyparvarlari bilan munosabati va yangi usul maktablari haqida
ma'lumotlar keltiriladi. Shuningdek, arxiv fondlarida “ Туркистанский курьер ” ,
“Sirotil mustaqim”, “So‘z”, “Tarjimon” gazetasida chop etilgan Buxoroga oid
maqolalar yig`ilgan bo‘lib, bu ham mavzuni kengroq o‘rganishga xizmat qnladi.
Samarqand viloyat davlat arxivida 1762-raqamli Ivan Umnyakovning va 1750-
raqamli Yuriy Alekserovning shaxsiy fondlari mavjud bo‘lib. Bular XX asr
boshlarida Turkistondagi siyosiy vaziyat, Oktyabr inqilobi, Turkiston o‘lkasi XKS
raisi F.Kolesovning Buxoroga yurishi tarixini yoritishda noyob manba bo‘lib
xizmat qiladi.
Tadqiqot bo`yicha davriy matbuot materiallari asosiy manba bo‘lib, “Tarjimo‘n
(Bogchasaroy, 1883-1917), “Vaqt” (Orenburg, 1907-1917), “Sirotil mustaqim”
(Istanbul, 1911), “Buxoroyi sharif” (Yangi Buxoro, 1912-1913), “Turon” (Yangi
Buxoro, 1912-1913), “Samarqand” (Samarqand, 1913 yil 16 aprel — 1913 yil 17
16
Домла Мухаммад Икром муфти Бухорий. “Ийкозу-н-ноимнйн ва иълому-л-жохилийн” ("Уйкудагнларнн
уйготиш ва жохнлларга билдириш”). - Янги Бухоро, 1912.
17
Мирзо Сирож. Вазифашиноси //“Бухорои шариф”. (Янги Бухоро), 1912 йил 20 нюнь; Уша муаллиф.
Тухфаи ахли Бухоро. - Душанбе: Адиб, 1991.
13](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_13.png)
![sentyabr), “Sadoi Turkiston” (Toshkent, 1914-1915), “Sadoi Farg`ona” (Farg`ona,
1914-1915), “Hurriyat”. (Samarqand, 1917-1918), “Ulug` Turkiston” (Toshkent,
1917-1918), “Ishtirokiyun” (Toshkent, 1918-1920), “Ishchilar dunyosi” (Toshkent,
1918), “Uchqun” (Toshkent, 1920), “Buxoro axbori” (Eski Buxoro, 1920-1923)
kabi gazetalar. “Oyina” (Samarqand, 1913-1915), “Al-Isloh” (Toshkent, 1914-
1918) va “Mulla Nasriddin” (Tiflis, 1909-1911) jurnallarida tadqiqotga oid muhim
materiallar mavjud.
Muammo manbashunosligida kundalik va esdaliklari, M. Abdurashidxonov 18
, S
Ayniy 19
, Ahmad Zaki Validiy To‘gonning 20
, Xoji Muin, Mahmudxo`ja
Behbudiylarning xotiralari alohida ahamiyatga ega.
Mavzuga doir adabiyotlarni quyidagi guruhlarga bo‘lib o‘rganish mumkin:
1.Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davrida yaratilgan tadqiqotlar.
2.Sovet davrida yaratilgan ilmiy adabiyotlar.
3.Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda nashr qilingan tadqiqotlar.
4.Xorijda yaratilgan tadqiqotlar.
Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davriga oid asarlar asosan Turkistonning
siyosiy va iqtisodiy xayotiga doir ma'lumotlarni o‘z ichiga olgan bo‘lib,
imperiyaning mustamlakachilik manfaatlariga xizmat qilgan 21
.
Sovet davrida bu mavzu doirasida qator tadqiqotlar olib borilgan bo‘lib, uni uch
bosqichga ajratib o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Birinchi bosqich XX asrning
20-yillariga oid bo‘lib, unga Buxoro jadidlarining yetakchilari S.Ayniy 22
,
18
Абдурашидхонрв M. Хотпраларимдан (Жадидчнлик тарихндан лавхапар) Нашрга тайбрловчн С. Холбосв.
-Тошкент: Шарк, 2001
19
Анний С. Воспоминания. Переьод с таджнкского А Розен(|)ельд. Кннга 1. II. - Сталинабал: Таджгоснздат,
1949; Ўша муаллиф: Воспоминания Книга III. - Сталинабад: Таджгосиздат, 1950; Ўша муаллиф:
Воспоминания. Книга IV. - Сталинабад Таджгосиздат, 1954
20
Ахмад Закн Валиднй Тўгон. Бўлинганни бўри ср. Туркистон халкларининг миллий мустакиллик учун
кураши тарихидан хотиралар. Бошкнрд тилидан Ш. Турднсп гаржнмаси. - Тошкент; Адолат, 1997.
21
Шубинскии П П. Очерки Eyxapbi // “Исторнческии вестник”. (Петербург), 1892. Кч 7. - С 119-142;
Логофст Д Страна безправия Бухарскос ханство и ero современное состоянис. - Санкт-Петербург. 1909; Уша
муаллнф: Бухарское ханство. Под русскн.м протекторагом. Том 1,
2. - Санкт-Пстсрбург, 1911; Энпе. Очерки Б>-харь1 // Средная Азня, 1910. № 4; Тамаев К. Волисние в Бухаре
// Средная Лзия, 1910. Ks 1; Ўша муаллнф: По поводу развнтня нсламизма / Столкновенно меисду
суннитамн и шиитами /7 Туркестанскнн курьер, 1910, .Nrs 35; ЖуковскнП С. В. Сношения Россип с Бухарои
и ХивоП за последнее - Пстроград, 1915
22
Син Мим (Аинн С.) Таърихн сшзсилаи Мангития. ки дар Бухоро хукм ронданд // Шуьлан ннқилоб, 1920 -
KsKo 50-53, 56-60; 1921 - КчКч 62-63, 66. 68. 70, 72, 74,'76-77, 79, 82-S5, S7-90, Ўша муаллнф. Таърихи
14](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_14.png)
![F.Xo‘jaev 23
, shuningdek, RKP(b) MK Turkiston byurosi vakillari I.Umnyakov 24
,
G.I.Safarov 25
ning asarlarini kiritish mumkin. Bu tadqiqotlarda jadidchilik
harakatining vujudga kelishi va mazmun-mohiyati aniq ko‘rsatib berilgan.
Ikkinchi bosqich XX asrning 20-yillari ikkinchi yarmidan 50- yillarigacha
bo‘lgan davrni o‘z ichiga olib, bu bosqich F.Xo‘jaevning jadidlar haqidagi
maqolalari va asariga qarshi G.Turkestanskiy (P. Galuzo)ning tanqidiy sharhining
paydo bo‘lishi bilan boshlanadi 26
. G.Turkestanskiy F.Xo‘jaevni jadidchilik
harakatining “reaksion” harakat sifatida baholamaganlikda va ularning inqilobiy
xarakatlardagi ishtirokini bo‘rttirib ko‘rsatganlikda ayblaydi. 1932-yil
F.Xo‘jaevning qayta nashr qilingan “Buxoroning inqilobi tarixi va O`rta Osiyoda
milliy chegaralanish nomli asari partiya tanqidchilari ta'qibi ostida mafkura
manfaatlarini hisobga olgan holda yozildi 27
. Muallif jadidchilik xarakatining
vujudga kelishi, uning taraqqiyparvarlik faoliyatini e'tirof etsa-da, 1917-yildagi
inqilobiy harakatlardagi rolini salbiy baholashga majbur bo‘lgan. Shu vaqtdan
boshlab jadidchilik harakatini xolis o‘rganish uzoq muddatga to‘xtab qoldi.
A.Arsharuni, X.Gabidullin, L.Klimovich, A.Pyaskovskiy, O.Eshonov,
A.Gordienko tomonidan yozilgan asarlarda jadidchilik “reaksion” harakat sifatida
baholandi va uning faqatgina salbiy tomonlari ko‘rsatildi.
Uchinchi bosqich XX asrning 60-80 yillarini o‘z ichiga olib, M.G.Vaxobov,
I.S.Braginskiy, X.Mirzozoda, X.Voxidov, B.Iskandarov, T.To‘xtametov,
S.Zimanov va boshqalarning asarlarida kommunistik mafkura ta'siri ostida XIX
asrning ikkinchi yarmida vujudga kelgan ma'rifatparvarlik harakati va istiqlolchilik
harakatlari haqida ma'lumot beradilar.
амирони манпгтиян Бухоро. - Тошкснт: Нашриёти давлати Туркистон, 1923, Ўша муаллиф Бухоро инкилобн
тарихи учун матерналлар. - Москва: СССР халкларинииг марказни нашриёти, 1926
23
Ходжасв Ф. К историн революцип в Бухаре. - Ташкент, 1926, Ўша муаллиф: Бухоро инқнлобинннг
тарихига мзтсриаллар. - Тошкент-Самарканд: Ўздзвнашр, 1926; Ўша муаллиф: Джадидь! //Очеркн
революциониого двнжения в СрсднсП Азии Москва, 1926. - С. 6-12; Ўша муаллнф: О младобухарцах //
Историк-марксист, 1926 № 1. - С. 123-141
24
Умняков И. К нсторин новометодноП школь! в Бухаре // Бюллстснь Средне-Азиатского Государственного
Уииверситста.- Вьшуск 16 Ташкент, 1927. -С.81-99.
25
Сафаров Г.И. Колониальная революцня (оньгт Туркестана). - Москва, 1921.
26
Турксстанскин Г Об одном нсторнчсском док>мекте /7 Коммунистическая мьюль, 1926. Ks 2 — С 136-
148; Ўша муаллиф: Кто такне бьиш джадидь1 - Ташкент, 1926.
27
Ходжаев Ф История рсволюции в Бухаре п нацнонального размежевання Срсдней Азии - Ташкснт, 1932.
15](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_15.png)
![XX asrning 80-yillari oxiridan e'tiboran, sovet jamiyatida boshlangan qayta
qurish, oshkoralik ta'sirida jadidchilikka baho berishda biroz o‘zgarish ko`zga
tashlandi. F.Qosimov, Sh.Turdiev, P.Mirzaahmedova, D.Rashidova maqolalarida
O‘rta Osiyo xalqlarining XIX asr oxiri - XX asr boshlaridagi ijtimoiy hayotida
jadidchilikning tutgan o‘rni haqida ijobiy fikrlar bildirila boshlandi.
S ovet hokimiyati yillarida kommunistik mafkura ruhida yaratilgan ko‘plab
asarlarda jadidchilik masalalari noxolis o‘rganildi. 1980-yillardan boshlab,
taraqqiyparvarlik harakati yangicha qarashlar asosida o‘rganilgan bo‘lsa-da,
ularning qadimchilar faoliyati tadqiq etilmadi. Shunday bo‘lsa-da, asarda
keltirilgan ma'lumotlarning kengligi va muammoga yondashuv uslublari mavzu
tarixshunosligida hamda tarixini o‘rganishda muayyan ahamiyat kasb etadi.
Mustaqillik yillarida tarixchilar, huquqshunoslar, faylasuflar va
adabiyotshunoslar tomonidan jadidlar faoliyatiga bag‘ishlangan ko‘plab tadqiqotlar
amalga oshirildi. Taraqqiyparvarlik harakati mohiyatini ochib berishda tarixchilar
F. Qosimov 28
, D. Alimova 29
, R. Abdullaev 30
, Q. Rajabov 31
, D. Ziyoeva 32
asarlari
asosiy o‘rin tutadi.
Markaziy Osiyodagi jadidchilik masalalariga ba`ishlab respublika va xalqaro
konferensiyalarning o‘tkazilishi matijasida bu mavzu nafaqat O‘zbekistonda, balki
xorijlik tadqiqotchilar tomonidan ham katta qiziqish bilan o‘rganilayotgani ma'lum
bo‘ldi 33
.
28
Касммоп Ф Драма революции н правда исторнн. - Бухара: “Бухоро” нашрибтн, 1996.
29
Алимова Д, Голованов А. Ўзбекнстон мустабид совстт>з>ми даврнда: сисснй ва мафкуравий
тазйик окибатлари. 1917-1990 йиллар - Тошкент: Ўзбекистон, 2000; Атнмова Д. История как пстория,
мстория как наука. Т I История н нсторическое сознание. - Ташкеит: Узбскистан. 2008; Ўша чуаллиф:
Исторня кзк история. история как иаука. Т.2. Феномен джадидизма. -Ташкеит: Узбекистан, 2009; Алимова
Д. Рашидов У XIX аср охири - XX аср бошларида Б\хородаги сиёсий харакатлар na курашлар. - Б^оро: ”Б\
лоро” нашриёти. 2009
30
Абдуллаев Р. Национальнь1е политических органнзации Туркестана в 1917-1918 годьг 2-ос издание -
Ташкент: Adabiyoi uchqunlari, 2016.
31
Ражабов Қ. Мустақил Туркистон фиқри учун мужодалалар (1917-1935 йиллар). - Тошкснт Ўзбекистон,
2000
32
Зийева Д. Туркнстон миллий озодлик хдракати. - Тошкент. Гафур Ғулом номидаги АдабиСТ ва санъат
нашриёти, 2000.
33
Ўзбекнстоннинг янги тарихи Концептуал-методологик муаммолар. Республнка йлмий- назарий анжуманп
материаллари (туплам). - Тошкент: Академия, 1999
16](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_16.png)
![Shu o‘rinda tarixchi olimlar D.Alimova va Q.Rajabovlarning Turkistondagi
jadidchilik harakatining mazmun-mohiyatini yoritib bergan tadqiqotlarini alohida
ta'kidlab o‘tish joiz. D.Alimova asarlarida Turkistonda jadidchilik harakatiiing
vujudga kelishi, taraqqiyparvarlarning davlatchilik, musulmom madaniyatini isloh
qilish borasidagi qarashlariga oid muhim ma'lumotlar beriladi. Q.Rajabovning
ilmiy maqola va risolalarmda esa Turkiston va Buxorodagi jadidchilik harakatining
umumiy hamda o‘ziga xos xususiyatlari. taraqqiyparvarlardan Fayzulla Xo‘jaev,
Usmon Xo‘ja, Otaullo Xo‘jaev, Fitrat, Ubaydulla Xo‘jaevlarning bu harakat
tarixida tutgan o‘rni, so‘nggi amirlar Abdulahadxon va Olimxonlarning siyosiy
faoliyati xolisona talqin qilingan.
Xorijda ham Markaziy Osiyoda jadidchilik harakatining vujudga kelishi
masalasiga bagishlangan tadqiqotlar amalga oshirilib, unga Boymirza Hayit, Ahad
Andijon, A. Zenkovskiy, Dj. Uiller, E. Bekon, H. Kare d'Enkauz. A. Bennigsen, E.
Ollvort, H. d’Ekkos, S. Beker, L. Tillet, Adib Xalid, I. Baldauf, S. Dyuduan'on,
Xisao Komatsularning monografiya va risolalarini kiritish mumkin 34
.
Bular orasida amerikalik jadidshunos Adib Xalidning Markaziy Osiyodagi
jadidchilik harakati mavzusini o‘rganish borasidagi xizmatlari alohida e'tirofga
sazovordir. Ammo uning tadqiqotlarida ayrim xatoliklar mavjud bo‘lib, muallif
Ahmad Donish asarlarining O‘rta Osiyo jadidlari uchun g`oyaviy- nazariy manba
sifatida xizmat qilganiga shubha bilan qaraydi. Adib Xalid bu asarlar quvg‘inda
yozilgani va o‘z vaqtida nashr etilmagani sabab, Buxoro ziyolilari orasida keng
tarqalmagan, degan fikrni ilgari suradi. U “Doniishing asarlari bunday bahoning
yukini ko‘tarolmaydi, jadidlar tomonidan yangi dunyo dadillik bilan qarish
34
Zenkovsky S.A. Pan-Turcizm and islam in Russia. Cambridge-Massachusctis’ Hanvard University Press, 1960;
Whceler G. The modcm History of Soviet Ccntral Asia. - London - New York, 1964 Bacon K. Central Asia undcr
Russian Rule. A Study in Cultural Change. - New York, 1966; Саггсгс d'Encaussc H. Rcformc et Revolution chez
les musulmans dc 1’Empire Russe. Boukhara. 1867-1924. - Paris, 1966, Bennigscn A. Islam in thc Soviet Union:
thc religios factor and the nationality problcm. - L - New York, 1967; Allworth E. Central Asia. A Ccntry of Russian
rule NeNV'york-London Columbia University Prcss, 1967; D'Eccose H C. Abdurauf Fitrat's revivalism // Central
Asia. A Century of Russian Rulc. New York-London: Columbia Universily Press, 1967, Becker S Russia's
Protectorates in Cenlral Asia: Bukhara and Khiva, 1S65-I924. - Cambridge, 196S, Tillet L The Grcat Fricndship
(Soviet Historians on the Non-Russian Nationalitics). Chapel Hill, 1969, Komalsu Hisao. 20 Yuzyil baslarinda Orta
Asyada Turkguluk ve dcvrim harekctleri - Ankara, 1993; Ўша муаллиф Turkestan’da Yenilik Hareketleri ve
ihtilaller 1900-1924 Osman Hoca Anisina Inselemcler Ч Hazirlavan Timur Koca og’lu. Haarlem-Ankara: SOTA,
2001.
17](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_17.png)
![olinganligining aksi o‘laroq, uning asarlarida o‘tib ketgan davrga motam tutish
tuygulari ko‘zga tashlanadi” 35
, - deb yozadi. Ahmad Donish tarixiy risolasida Amir
Temur va Amir Shohmurodga o‘z ehtiromini bildirib, ularga yuqori baho bergani
Adib Xolidga o‘tmishni qumsash yoki o‘tmish uchun ta'ziya tutishdek taassurot
tug‘dirgan bo‘lishi mumkin.
Fransuz olimi Stefan Dyuduan'on asarlarida esa ulamolar harakatiga oid
ma'lumotlar bo‘lib, ularning faoliyatiga ijobiy baho beradi. U bu guruh to‘g‘risida
hali ham faqat salbiy fikrlar bildirilib, jaholat va feodalizmning og‘ir asoratlarini
o‘zida ifoda etgan oqim sifatida baholanishiga qarshi chiqadi va “Qolaversa,
bugungi kunda ham aksariyat mualliflar tomonidan Rossiya va O`rta Osiyo islomiy
fikrlari tarixidagi har qanday “diniy” nuqtai nazarga “qadim” tamg`asini
yopishtirmoqdalar” 36
, - deb yozadi.
Xullas, xorijlik olimlar tomonidan yaratilgan tadqiqotlar mazkur mavzu tarixini
o‘rganishda alohida o‘rin tutadi. Bu tadqiqotlarning muhim jihati shundaki,
jadidchilik harakatida ishtirok etgan shaxslar faoliyatini o‘rganish orqali
taraqqiyparvarlikning mohiyati ochib berilgan. Shuningdek, ulamolar xarakati
borasidagi yangicha qarashlari bayon qilingan. Mualliflar ixtiyorida birlamchi
manbalarning yo‘qligi esa bu harakat tarixini to`liq yoritishga imkon bermagan.
Mazkur tadqiqotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, Buxoro amirligida jadidchilikning
vujudga kelishi, bu harakatning maqsad-vazifalari va faoliyatini ayrim jihatlarini
yoritib beruvchi izlanishlar olib borilgan. Ammo Buxorodagi qadimchilar harakati
va ularning jadidlar bilan munosabati bo‘yicha maxsus ilmiy tadqiqot
yaratilmagan.
Yuqoridagi tadqiqotlarda taraqqiyparvarlik harakatining asl mohiyati va tarixiy
ahamiyati ochib berildi. Ulardan oliy o‘quv yurtlari. akademik lisey va kollejlar,
maktablar uchun darslik va o‘quv qo‘llanmalar yozishda foydalanildi.
35
Khalid Adceb. The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidizm in Central Asia. Berkeley, Los
Angcles, London: Universitv of Califomia Press. 1998. - PTZ5.
36
Стефан A Дюдуаньон . Кадь 1 мизм . элементм соцнолопш у .>* сўльманского гради ‘ цно ^ а ) тнзма в
гатарском мире и в Мавераннахре (консц XVIII - нач XX эв ) Исла.м в татарскдм-ь|ире: исторня и
современность. - Казань: Инститчт исторни АН Татаристана, \997 -С. 57.
18](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_18.png)
![1.2. Jadidchilik harakati vujudga kelishining tarixiy shart - sharoitlari
Jadidchilik XIX asrning oxirlaridan vujudga kelgan, XX asrning boshlarida
shakllangan ijtimoiy harakatdir. XIX asrning ikkinchi yarmida Osiyo, jumladan,
Turkiston ilm-fan va texnika taraqqiyoti bo‘yicha Yevropadan ancha orqada qolib
ketgan edi. Qoloqlik va jaholat, o‘lka aholisining ayanchli ahvoli Turkistonning
Yevropa va jahon sivilizatsiyasidan orqada qolib ketishi va bunday fojiali hayotdan
qutulish, erk va ozodlikka erishish haqida o‘z zamonasining ilg‘or ziyoli
qatlamlarida fikr-mulohazalar paydo bo‘la boshladi ualar, jamiyatni isloh qilish
kerakligini tushunib yetganlar.
XIX asr o‘rtalarida Turkiston o‘lkasini Rossiya imperiyasi hukmronligi
o‘rnatilishi natijasida birinchidan yangicha boshqaruv tizimi joriy etildi.
Ikkinchidan, mazkur boshqaruv apparati mohiyatan mahalliy xalqlar ma’naviyati
va madaniyatini mensimasdan, ularning madaniy qoloqligiga urg‘u bera
boshladilar va o‘lkada o‘zlarining ta’lim tizimini singdirish orqali mahalliy
xalqlarni o‘zlariga to‘laligicha g‘oyaviy jihatdan qaram qilishni rejalashtirdilar.
Bunday siyosat natijasida mahalliy aholi yangi madaniyat bilan to‘qnashdi. Milliy
ziyolilar esa ma’naviyatni yuksaltirish kerak ekanligini anglab yetdi. Ana shunday
bir vaziyatda jadidchilik harakati vujudga keldi.
XIX asrning oxirlarida Rossiya imperiyasi o‘zining siyosiy agentlari orqali
xon va amirlarning vakolatlarini chekladi, ularni qo‘g‘irchoqqa aylantirib oldi.
Mahalliy aholining talab va ehtiyojlari inobatga olinmadi, urf-odatlari poymol
qilindi, ijtimoiy adolatsizlik avj oldi. Madrasa va maktablar faoliyati cheklana
boshladi. Toshkentni ruslar bosib olish paytida yosh zobit sifatida qatnashgan
General Ivanov o‘z qo‘li ostidagi ma’murlarga yerli xalqlarga nisbatan hech
qanday achinmaslik, ularga rus mushtining kuchini ko‘rsatib turish kerakligini
aytadi 37
. General Samsonov: “Rus e r kagi(мужиг)ning o‘g‘risi ham har qanday
37
Мустафо Чўқай ўғли. Истиқлол жаллодлари. Тошкент. 1992. –Б. 80
19](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_19.png)
![turkistonlikdan, uning avliyosidan ham yaxshiroqdir”, - degan edi 38
. Bunday
kamsitish va xo‘rliklarga chek qo‘yish, xalqni savodxonligini oshirish, ularning
haq-huquqlarini himoya qilish dolzarb masalalardan biriga aylandi. Jadidchilik
Turkiston o‘lkasida mana shunday tarixiy sharoitda shakllandi. Turkistonda
taraqqiyparvarlik harakati vujudga kelishi uchun tarixiy shart-sharoit yetilgan edi.
Jadidlar imperiyaning mustamlaka siyosati strategiyasiga jiddiy zaiflantiruvchi
o‘zgarishlar qilishga undovchi siyosiy va vatanparvar kuch sifatida XIX asr oxiri –
XX asr boshlaridan tarix saxnasiga chiqa boshladilar. Jadidlar Turkistonda XX asr
oxirida paydo bo‘lgan ilg‘or usullarni yoqlagan ma`rifatparvarlargina bo‘lib
qolmay, ayni chog‘da turkiy-islomiy huquqiy merosning xalq ichida keng
yoyilishi, xurfikrlilik, milliy istiqlol va taraqqiyot uchun ham kurashni o‘z oldiga
maqsad qilib qo‘ygan edi.
Jadidchilik dastlab XIX asrning 80-yillarida Qirimda Ismoil Gasprinskiy
rahbarligida vujudga kelgan 39
. Ismoil Gasprinskiy asos solgan “Tarjimon” gazetasi
va u ishlab chiqqan “usuli savtiya” maktabi minglab kilometr yo‘lni bosib
Turkistonga kirib kelgan. Mahmudxo‘ja Behbudiy va Munavvar qori
Abdurashidxonov lar boshchiligidagi o‘zbek jadidlari Ismoil Gasprinskiy
g‘oyalariga ergashdilar. Jadidchilik harakati Turkistonda XIX asrning oxirida
faqatgina madaniy-ma’rifiy harakatning, ya’ni an’anaviy maktablarning qiyin
o‘qitish tizimiga nisbatan yengil tovush usuliga asoslangan yangi uslub (metod)
asosida o‘qitishga o‘tishdangina iborat emasdi. Ular ayni paytda islom huquqiy
munosabatlarining millatga o‘rgatilishi, taraqqiyot va milliy istiqlol masalalarini
ham o‘z ichiga qamrab olgan edi.
Professor Naim Karimov Turkistonda jadidchilik harakatining vujudga
kelishini faqatgina Ismoil Gasprinskiyning taraqqiyparvar harakati natijasida
vujudga kelgan deb atash noto‘g‘ri ekanligini aytadi. XIX asr oxiri – XX asr
boshlarida Turkistonda vujudga kelgan jadidchilik harakati ko‘p jihatdan Ismoil
38
Мустафо Чўқай ўғли. Истиқлол жаллодлари. Тошкент. 1992. –Б. 80
39
Каримов Наим. Туркий дунё юлдузи. // Исмоилбек Гаспринский ва Туркистон //Масъул муҳаррир Наим
Каримов//. — Т.: «Шарқ», 2005. –Б. 288
20](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_20.png)
![Gasprinskiy nomi bilan bog‘liq ekanligi, ammo Ismoil Gasprinskiy dunyoga
kelmaganda va “Tarjimon” gazetasini nashr etmaganda ham o‘zbek jadidchilik
harakati vujudga kelishi mumkinligini aytib o‘tadi. Chunki, XIX asrning 60-
yillaridan Turkistonning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi va bir
paytlar Amir Temur asos solgan ulkan davlatning mustamlakaga aylantirilishi
turkistonlik ziyolilarni befarq qoldirmagan. Qolaversa XIX asr oxiri – XX asr
boshlarida Kalkutta, Qohira, Qozon va Ufada ilg‘or fikrli gazetalar chiqqan 40
.
Bundan tashqari, Rassiya, Turkiya va Eronda ko‘tarilgan inqilobiy harakatlarning
shabadalari Turkistonda ham sezilayotgan edi.
Umuman olganda jadidchilik harakatining shakllanishi Turkistonda quyidagi
boshqichlarni o‘z ichiga oladi:
1. 1885-1895 yillar: G.Ismoilbekning “Tarjimon” gazetasi ta’sirida Qo‘qonda
yangi – jadid usulidagi maktablar ochish harakatlari boshlanib, ular asta-sekin rus-
tuzem maktablari bilan raqobatlasha boshlagan.
2. 1896-1904-yillar: Qrimdagi Gaspra shahridan Ismoil Gasprinskiy ning
Buxoro va Samarqandga tashrifi, Buxoro amiri bilan uchrashishi natijasida 1895-
yilda jadid maktablarini tashkil etish davri – Buxoroda Jo‘raboy, Samarqandda
A.Shakuriy, S.Aziziy, A.Munzim, Mulla Qilich, Toshkentda Munavvarqori
Abdurashidxonov, A.Avloniylar, Qo‘qonda Hamza, Namanganda I.Ibrat,
So‘fizoda va boshqa siymolarimiz ochgan jadid maktablari o‘z faoliyatlarini olib
boradilar.
3. 1905-1914 yillar: jadidchilikning maktab – maorifdan kengroq gazetchilik,
ya’ni ro‘znomalar va jaridalar chop etish, matbaa ishlarini yo‘lga qo‘yish, ilm –
fan, adabiyot, madaniyat – maorifni milliylashtirish bosqichi.
4. 1914-1917-yillar: jadidchilikning o‘ta ijtimoiy – siyosiy yo‘nalish kasb
etishi, jadidchilik siyosiy firqalarining tuzilishi va ularning uch xil turli talablar
qo‘yishi:
40
Каримов Наим. Туркий дунё юлдузи. // Исмоилбек Гаспринский ва Туркистон //Масъул муҳаррир Наим
Каримов//. — Т.: «Шарқ», 2005. –Б. 288
21](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_21.png)
![a) Rossiyadan to‘la ajralib chiqish;
b ) Rossiya Federatsiyasi tarkibida “ milliy – hududiy muxtoriyat ” tuzish;
c ) Rossiya unitarizmi tarkibida faqat ma’naviy – diniy muxtoriyat huquqlari
kafolatiga ega bo‘lish.
5. 1917 yil oktabr – 1918 yil: Q o‘qonda “ Turkiston Muxtoriyati ” ning tuzilishi
va uning tugatilishi davri.
6. 1918 – 1924 yillar: sovet tizimi tarkibida maorif – matbaa ishlarida
“Chig‘atoy gurungi”ni tuzish bilan ajralib turadi. “Chig‘atoy gurungi” – Turkiston
jadidlari tomonidan tashkil etilgan madaniy – ma’rifiy va ilmiy – adabiy tashkilot
(1919-1921). Fitrat boshchiligida Toshkentda tuzilgan.
6. 1925-1930-yillar: jadidchilikning keyingi taraqqiyoti “milliy
jumhuriyatlar” doirasida bordi. Jadidchilik asosan madaniyat – maorif, maktab va
matbaa ishlarida “Chig‘atoy gurungi” g‘oyalarini zimdan amalga oshirishga, milliy
– ozodlik harakatini jonlantirishga urinishda namoyon bo‘ldi.
7. 1931-yildan to 1937-1938-yillar orqali XX asrning 50-yillarning birinchi
yarmigacha qatag‘on siyosati orqali jadidchilik harakatiga to‘la barham berildi 41
.
Shubhasiz Turkistonda “usuli jadid” maktablarining shakllanishi va milliy
matbuotning paydo bo‘lishida Ismoil Gasprinskiy ning ta’siri kattadir. Bunga
mahalliy xalqning rivojlanishidan manfaatdor bo‘lmagan rus hokimiyati Ismoil
Gasprinskiy ni ham, uning turkistonlik izdoshlarini ham taqib ostiga oldi. 1892-
1893-yillarda Buxoro amiri Abdulahadxon Rossiyaning markaziy shaharlariga
sayohati davomida Bog‘chasaroyda bo‘ladi va Ismoil Gasprinskiy bilan tanishadi.
Bu suhbatda u amirga “usuli savtiya” maktabi, uning afzalliklari haqida batafsil
ma’lumotlar beradi va Buxoroda ham bunday maktablarni ochish kerak ekanligini
ta’kidlaydi. Amir Abdulahadxon Ismoil Gasprinskiyni Buxoroga taklif qiladi 42
.
Ismoil Gasprinskiyning Majid G‘anizoda bilan 1893-yilda Buxoro amirining
taklifiga binoan Toshkentga keladi va Buxoro va Samarqandda bo‘ladi. Amirning
41
Ўзбекистон тарихи. Р.Шамсутдинов, Х.Мўминов. “Андижон”. 2011, - Б. 307 – 311
42
Долимов Улуғбек. Исмоил Гаспринский ва Туркистонда усули жадид иактаблари. // Исмоилбек
Гаспринский ва Туркистон //Масъул муҳаррир Наим Каримов//. — Т.: «Шарқ», 2005. –Б. 288
22](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_22.png)
![roziligi bilan 1893-yilda Buxoroda bitta jadid maktabini ochadi. Xalqning deyarli
barcha tabaqalari: hunarmandlar, dehqonlar, savdogarlar, mulkdorlar va ulomolar
orasida millat istiqbolini o‘ylovchi taraqqiyparvar ziyolilar mavjud edi. Ular xalqni
asriy qoloqlikdan uyg‘otish uchun o‘z islohotlarini siyosiy-ma’rifiy sohadan
boshlashga qaror qilishdi. 1898-yili Qo‘qonda Salohiddin domla, 1899-yili da eski
Toshkentda Mannon Qori tomonidan , Andijonda esa Shamsiddin domla
boshchiligida jadid maktablari ochildi. 1901-yilda Munavvar qori
Abdurashidxonov tomonidan jadid maktabi ochildi. 1903-yilda Samarqandda
Mahmudxo‘ja Behbudiy tomonidan yana bir maktab tashkil qilindi.
Jadidlar Buxoro amirligi va Xiva xonligida bor e’tiborini xon va amirni ham
o‘z g‘oya va maslaklariga ishontirishga va bu harahatga tortishga harakat qildilar.
Va nihoyat, Buxoro jadidlari 1900-yil boshida amirdan yangi usulda faoliyat
yuritadigan maktablar ochishga ruxsat olishga muvaffaq bo‘ldilar. Lekin bunday
yangi usul maktablarini ochilishi Rossiya manfaatiga zid edi, shu boisdan Rossiya
imperiyasining amirga nisbatan bo‘lgan tahdidi ortdi, amir jadidlarni siquv ostiga
oldi. Rossiya barcha imkoniyatlarni ishga solib jadidlarning musulmon
mamlakatlari, xususan Turkiya bilan bo‘ladigan har qanday bordi-keldi aloqalarini
oldini olishga e`tibor beradi.
Rossiya imperiyasi mustamlakachilari tomonidan O‘rta Osiyoda ochilgan
yangi usul maktablariga qarshi kurash boshlashadi, bunday maktablarni “g‘ayridin
maktablari” , “islomiyatga qarshi” deb targ‘ibot-tashviqot yurgizadilar, josuslik
idoralarini ishga soladilar, hatto Buxoro amiriga va Xiva xoniga ham kuchli tazyiq
o‘tkazadilar 43
. Imperiya ma`murlari islom diniga ham qarshi kurashni kuchaytirib
yuboradilar. 1903-yili podsho Turkiston aholisi uchun muborak Haj qilishni ham
farmon bilan man etadi. Bu mahalliy musulmon aholisida kuchli norozilik
uyg‘otdi.
43
Долимов У. Миллий уйғониш – ўзликни англаш. // Филология масалалари. – Тошкент, 2003. 3-4-сон, 14 –
17-бетлар.
23](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_23.png)
![1905-yilgi to‘ntarish harakatidan keyin Rossiya hududidagi turkiy xalqlar va
ularning Turkiya bilan qardoshlik aloqasi kuchaydi. Usha davrda Turk dunyosining
markazlaridan biri hisoblangan Qrim, Qozon va Istanbulda nashr qilingan
jadidchilik ruhida sug‘prilgan adabiyotlar va darsliklar Turkiston o‘lkasida ham
keng tarqala boshladi.
Jadidchilik harakati muhitida jadidchilik adabiyoti ham yuzaga keldi,
mukammal bir shaklga kirdi. Ham nasrda, ham nazmda yangilanish, qoloqlik va
jaholatdan kutilish, rus istilosiga qarshi kurash, ma`rifat va hurriyatga erishish,
istiqlolni qo‘lga kiritish g‘oyalari bilan to‘lib-toshgan yangi bir adabiyot
shakllandi.
Turkiston o‘lkasida jadidchilik harakati XIX asr oxirlaridan to 1938-
yillargacha ma`rifatparvarlik harakati sifatida boshlanib keng ko‘lamli ijtimoiy-
siyosiy harakat darajasigacha ko‘tarildi. Turkiston o‘lkasida jadidchilik o‘zining
chuqur ma’naviy ildizlariga egadir. Turkiston xalqlarining ijtimoiy-siyosiy hayotda
jahon taraqqiyotidan ortda qolib ketayotganligini XIX asrning ikkinchi yarmida
yashagan ilg‘or fikrli ziyolilar o‘z vaqtida tushunib yetgan edilar 44
. Jadidlar bu
qoloqlikdan qutilishning birdan bir yo‘li deb ilm-ma`rifatni tanlaydilar. Ilm esa
taraqqiyotning asosiy negizi bo‘lishini anglab yetgan ilg‘or fikrli ziyolilar avvalo
asriy qoloqlikdan qutilishning dastlabki va asosoiy sharti deb ilm-ma`rifatni
tanladilar. Taraqqiyparvar ziyolilar omma orasida ilm-ma`rifatni targ‘ib qilishva
keng yoyish, ommaning siyosiy ongini yuksaltirish maqsadida ommaviy nashrlar
va bosmaxonalar tashkil qildilar, teatr tomoshalari uyushtirdilar. Bu borada
Munavvar Qori Abdurashidxon o`g‘li, Mahmudxo`ja Behbudiy, Abdulla Avloniy,
Sadriddin Ayniy, Fayzulla Xo`jayev, Toshpo`latbek Norbo`tabekov, Abdurauf
Fitrat va boshqa jadidlarning xizmatlari beqiyos hisoblanadi. Turkiston o‘lkasida
milliy matbuot vujudga kelgungacha Bog‘chasaroyda nashr qilinuvchi
“Tarjumon”, Qozonda chop etiladigan “Vaqt”, “Yulduz” va boshqa ko‘plab gazeta
va jurnallar Turkiston jadidlarining faoliyatida o‘zining salomoli ta'siriga ega
44
Ўзбекистон тарихи. Р.Шамсутдинов, Х.Мўминов. “Андижон”. 2011, - Б. 307 - 311
24](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_24.png)
![bo‘lgan. Yuqoridagi gazeta va jurnallar orqali taraqqiyparvar ziyolilar dunyo
xalqlarining milliy uyg‘onish av yuksalish g‘oyalari bilan tanishib borganlar.
Turkiston jadidlarining ilk milliy gazetasi 1906-yil 27-iyunda “Taraqqiy” nomi
ostida chiqa boshlagan, unga taniqli jamoat arbobi Ismoil Obidov muharrirlik
qildigan. Shu narsa diqqatga sazovorki, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 1993-yil 25-iyun qarori bilan ushbu ro‘znomaning ilk soni
chiqqan kun "Matbuot kuni" sifatida keng nishonlanib kelmoqda. Turkistonda
shundan keyin bir qancha jadid gazeta-jurnallari – “Osiyo”, “Samarqand”, “Sadoi
Turkiston”, “Sadoi Farg‘ona”, “Oyna”, “El bayrog‘i”, “Turon” va boshqa
gazetalarga asos solindi. Jadidlarning yuqorida keltirilgan bosma nashrlari 1905-
yilda Rossiya Konstitusiyasi yumshatilgan senzurani e’lon qilgandan keyin yuzaga
kela boshladi 45
. Ularning ko`pchiligi qisqa vaqt chiqqan bo`lsa-da islohotchilar
g‘oyalarini targ‘ib qilisgda muhim o‘ringa ega bo`lgan. Jadidlar ma'rifatchilik
faoliyatining yana bir muhim tarmoqlaridan biri - teatr san'ati hisoblangan.
Turkiston teatr san'atining ilk kurtagi va to‘ng‘ich sahna asari Mahmudxo‘ja
Behbudiy qalamiga mansub “Padarkush” dramasi edi. Bu asar Samarqand,
Toshkent va boshqa shaharlarning sahnasida ijro etilgach, 1914-yilning fevral oyi
oxirlarida Mahmudxo‘ja Behbudiy boshchilik qilgan Samarqandlik havaskorlar va
mahalliy yoshlar hamkorligida Qo‘qon shahrida ham sahnaga qo‘yiladi 46
. Sahna
asarlari orqali ma'rifat tarqatish g‘oyasiga e'tibor qaratlib, Andijon
taraqqiyparvarlari ham 1914-yilning 6-iyunida “Padarkush” dramasini
sahnalashtiradilar.
Birinchi jahon urushi davom etayotgan yillarida o‘lka taraqqiyparvarlari
ijtimoiy-siyosiy hayotga faol ishtirok eta boshladilar. Aynan shu paytda
Turkistonda ham mahalliy nashrlar va jamiyatlar salmog‘I ortib, ziyolilar
tomonidan qoloqlikdan qutulish va milliy taraqqiyot tomon dadil qadamlar
tashlana boshlagan edi.
45
Жалолов А. Жадцд адабиётда миллий озодлик ва исти қ лол гоялари. Узбек тили ва адабиёти, 1996, 4-сон,
16—23-бетлар.
46
Qosimov B. va boshqalar. “Milliy uyg’onish davri o’zbek adabiyoti”. T. 2004 y. 251 - bet.
25](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_25.png)
![1916-yil Qo‘qon shahrida jadidlar tomonidan “G‘ayrat” jamiyati tashkil
etiladi. Bu jamiyatning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlari, birinchidan, yangi usul
maktablarini darsliklar, daftar hamda o‘quv qurollari bilan muntazam ta'minlash
bo‘lsa, ikkinchidan, mahalliy xalq orasida jurnal, gazeta va kitoblarni mahalliy
tilda nashr etish va tarqatishdan iborat bo‘lgan.
Milliy matbuotimizning ilk qaldirg‘ochlaridan hisoblangan “Taraqqiy”,
“Hurshid”, “Shuhrat” va boshqa gazeta-jurnallarning ko‘p soni chiqmasdan yopib
qo‘yilishi, imperiya ma'murlarining o‘lka xalqlarini har jabhada asoratda saqlashga
urunib olib borgan siyosatining bir ko‘rinishlaridan biri edi. 1916-yilga kelib
jadidlar Andijonda “Taraqqiyparvar” jamiyati tashkil etishadi. Bu vaqtda o‘lka
ziyolilarining siyosiy faolligi oshgan bo‘lib, ular o‘z majlislarida, gazeta va
jurnallardagi maqolalarida ilmiy-ma'rifiy mavzular bilan bir qatorda ijtimoiy,
iqtisodiy masalalarni ko‘rishni ham ko‘tarib chiqa boshlaganlar 47
. Andijondagi bu
jamiyat taniqli jadid Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jayev boshchiligida tashkil etilgan
bo‘lib, bu haqida imperiya ayg‘oqchilari ham tezda xabar topganlar.
Shunday qilib, aytishimiz mumkinki, XX asr boshlarida Turkiston o‘lkasidagi
ijtimoiy-siyosiy vaziyat nihoyatda qiyin bo‘lib, mahalliy xalqning huquqsizligi,
tahqirlanishi haddan oshgan, O‘lka mustamlakachilar uchun arzon ishchi kuchi va
birlamchi xomashyo bazasiga aylanib qolgandi. Ilg‘or taraqqiyparvarlar Turkiston
o‘lkasining xomashyo bazasiga aylantirilishi bilan birga, ijtimoiy, iqtisodiy va
siyosiy jihatda jahon taraqqiyotidan ortda qolayotganligini o‘z vaqtida bilganlar.
Vatan taqdiri to‘g‘risidagi bunday o‘y-fikrlar oxir-oqibatda erkinlik va mustaqillik
tomon kurashishning o‘ziga xos usul va yo‘llarini izlab topishni taqozo etdi 48
.
Mavjud vaziyatda, ya'ni, qudratli siyosiy-harbiy kuchga ega bo‘lgan
mustamlakachi ma’muriyat bilan xalq kelajagi yo‘lida kurashishning birdan bir
yo‘li, ommani dunyoviy ilm bilan qurollantirish, zamon talablari doirasidagi
47
Qosimov B. va boshqalar. “Milliy uyg’onish davri o’zbek adabiyoti”. T. 2004 y. 62-b.
48
Azamxo'jayev S. “Turkiston muxtoriyati” T;sharq 2011 y 19-bet.
26](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_26.png)
![mutaxassislar yetishtirishdan iborat bo‘ldan. Bu esa o‘z navbatida
taraqqiyparvarlik ya’ni jadidchilik harakatining vujudga kelishiga sabab bo‘ldi.
Rus imperiyasi mustamlakachiligiga qarshi olib borilgan kurash turli xil
ko‘rinishlarda bo‘lsa ham, u davom etdi. Bu kurash avvalida xalqning ilg‘or fikrli
taraqqiyparvarlari turdilar. Dastlab maktab-maorif, yosh avlodning ta'lim va
tarbiyasini isloh qilish g‘oyasidan boshlangan ushbu harakat, keyinchalik o‘z
ichiga siyosiy masalalarni ham qamrab oldi.
Turkiston o‘lkasi xalqlari hayotidagi har bir yangilik mustamlakachi hukumat
nazaridan chetda etiborsiz qoldirilmagan, shubhasiz. Ziyolilar millatni ilm -
ma'rifatda, haq-huquqda dunyoning rivojlangan millatlari bilan teng, baham
ko‘rishni orzu qildilar. Butun vujudini mana shu muqaddas ishga - xalqning
ravnaqi va farovonligi yo‘liga sarf etdilar 49
. Bu shunchaki oddiygina bir orzu emas,
balki, zamonasining har jabhasidan xabardor, tarix va haqiqatni teran anglagan va
tushungan, Sharqni ham G‘arbni ham birday tanigan va ko‘rgan kishilarning aniq
va rejali harakati bo‘lgan.
Ziyolilarning taraqqiyparvarlik g‘oyalari asosan matbuot orqali targ‘ib qilinar
edi. Masalan, Abdulhamid Cho‘lpon milliy an’ana va qadriyatlar, mahalli urf-
odatlarni himoya qilishga qaratilgan maqolalarining birida shunday deydi: “...Ey
qarindoshlar... katta iltimosimiz shuldurki, Ovro‘poning mo‘dosidan, shishasidan,
buzuq ahloqidan namuna olmasdan va bunlarg‘a bul jihatdan taqlid qilmasdan,
balki, ilm, fan, hunar, sanoatga o‘hshashlik madaniyatlaridan namuna olub, bul
jihatdan taqlid qilmog‘imiz lozimdur. Ovro‘poning mo‘dosi va buzuq axloqi
sizlarni xonavayron, bevatan, asir-qul qiladur. Bundan saqlaningiz!!!”.
Abdulhamid Cho‘lpon har jabhada zamon talabiga mos ravishda ish yuritish
tarafdori hisoblanardi. Xususan, o‘lka iqtisodiyotda Yevropa davlatlarining ilmiy
texnika yutuqlaridan foydalanish kerakligini u quyidagicha ifodalaydi:
“Ovro‘poning maktab, madrasa, ilm - fan, sanoat, hunarga o‘xshash madaniyatlari
sizlarni obod, ma'mur olim qilub, johillikdan, asorat qulligidan qutuldurodur.
49
Azamxo'jayev S. “Turkiston muxtoriyati” T;sharq 2011 y 28 -bet.
27](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_27.png)
![Birodarlar ko‘zlaringizni ochub yaxshi o‘ylanglar!!!...”. Cho‘lpon dehqonlar uchun
maxsus banklar ochish lozimligini va bu kabi tadbirlarning afzallik tomonlarini
bayon qilib beradi: “...Amriholiklar ekin asboblari ishlatub, biz 10 kishi 10 kunda
qilg‘on ishimizni, onlar 2 kishi bilan 10 soatda qilmoqdadurlar!... Shul oson
asboblar Rusiyani butun dehqonlarida bordur. Bizlar ham shul ekin asboblaridan
olib ishlatsak og‘ir mehnatlarimiz yengillanur edi...” 50
.
Taniqli taraqqiyparvar Abdulvahhob Ibodiyev o‘zining maqolalarining birida
ilm-fan rivoji to‘g‘risida qimmatli fikrlar bildiradi, savodsizlik darajasidagi
millating holati quyidagicha ijoda etiladi: “Ilm-sharaf va boyliklari (qo‘llarida
bo‘lg‘on tijorat va kasblari) boshqalarga o‘tub, bellari tamom bukulub, ming
xo‘rlik bilan umr o‘tkazmoqdalar...”. Imperiya mustamlakasi davrida mahalliy xalq
vakili sifatida yuqoridagi fikrni oshkora bayon qilish, albatta, jasorat namunasi edi.
Turkiston xalqi boshiga yog‘dirilgan bu kulfatlardan xalos bo‘ishning yagona yo‘li
- maorifni isloh qilish, asosiy e'tiborni ta'lim-tarbiya jarayonlariga qaratish,
Orenburg, Qozon, Ufa kabi shaharlariga ilmli yoshlarni junatish, marifatli boylar
ko‘magi bilan maktab binolarini zamonaviy holatga keltirish kerak ekanligini
alohida ta'kidladi: shundagina “...tez fursatda Turkistonimiz xalqining ilm va
ma'rifat tobmoqlari tabiiydur” 51
,-deb, kelajakka umid bilan boqadi.
Ziyolilarning ma'rifatparvarlik g‘oyasi ijtimoiy jihatdan ancha keng va rang-
barang bo‘lgan. Unda bugungi kunda ham jamiyatni tashvishlantiradigan,
hayajonlantiradigan tarixiy masalalar o‘z aksini topgan.
Ma’rifatparvarik harakati tarixini o‘rganish bugungi kunda shuning uchun
ham dolzarbki, bu g‘oya vakillari mustaqilligimiz uchun o‘sha vaqtdayoq
kurashishni boshlaganlar. Avval boshda ma'rifatchilik sohasida faoliyat yuritgan
ziyolilar, keyinchalik ijtimoiy taraqqiyot kurashchilari sifatida vujudga keldilar 52
.
50
Чўлпон. Туркистон мактуботи Янги Иқбол.-1915.-24 нояб.
51
N. Karimov. “XX asr adabiyoti manzaralari”. T., 2008 yil. 58 - betlar.
52
Алимова Д . Жадидчилик мустамлака даври тарихчиси талқинида . Ўзбекистон тарихи : янги нигоҳ .
Жадидлар ҳаракатидан миллий мустақилликка қадар .- Тошкент : Эльдинур , 1998.- Б .4.
28](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_28.png)
![Jadidchilik harakati dastlab madaniy-ma'rifiy yunalish sifatida vujudga
kelganligi tabiiydir, albatta. Chunki, ilg‘or fikrli musulmon ziyolilari ijtimoiy va
mustamlakachilik jabr-zulmining asosiy sabablarini dunyo fan yutuqlaridan
xabarsizligidan va ta’lim sohasidagi muammolardan izladilar. Shu uchun, jadidlar
usha ijtimoiy muammolarni yechishning yakka-yu yagona yo‘li maorif islohoti deb
bilganlar va ma'rifatparvarlikka asosiy e'tibor qaratganlar.
Xulosa qilib aytganda, Turkistonda jadidchilik harakatining vujudga
kelishining tarixiy shart-sharoitlari deganda biz Ismoil Gasprinskiyning
ma’rifatparvarlik harakati natijasida vujudga kelganligi guvohi bo‘lamiz. Umuman
olganda esa, mahalli aholini milliy ozodlikka olib chiqish, ma’orifni yuksaltirish,
xalqni asriy qoloqlikdan olib chiqish uchun tarixiy shart-sharoit yetilib kelmoqda
edi. Bu vaziyat qachondir sodir bo‘lishi mumkin edi. Lekin milliy
ma`rifatparvarlarimizning taraqqiyparvar g‘oyalari, tashabbusi, intiluvchanligi
natijasida chor hukumatining qarshiliklariga qaramasdan bu harakat jadidchilik
harakati nomi bilan Turkistonda ertaroq shakllandi va rivojlandi.
29](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_29.png)
![II BOB. TURKISTONDA XIX ASR O‘RTALARI XX ASR BOSHLARIDA
TA’LIM TIZIMI
2.1. XIX asr o‘rtalari XX asr boshlarida Turkistonda ta’lim tizimi ahvoli va
muammolari
O rta Osiyo xalqlari ma naviyatida yoshlarʼ ʼ ta lim-tarbiyasini rivojlantirish ʼ
mintaqa xalqlarining madaniy taraqqiyotida asosiy omil sifatida muhim o rin
ʼ
tutgan. XIX asr o rtalariga kelib, O rta Osiyo siyosiy xaritasida tinimsiz o zaro
ʼ ʼ ʼ
kurashlar girdobiga tushib qolgan uch davlat: Buxoro amirligi, Xiva va Qo qon
ʼ
xonliklari o rtasidagi urushlar natijasida xalq xo jaligi, turar joylar, savdo va
ʼ ʼ
sug orish tizimlari og`ir ahvolga tushib qolgan edi. Shunga qaramay ta lim va
ʼ ʼ
tarbiya masalalari ham doimo mintaqa xalqlari hayotida muhim o‘ringa ega
bo lgan. Bu vaqtda O rta Osiyo ta lim tizimining asosiy qismini xususiy maktab va
ʼ ʼ ʼ
madrasalar tashkil etgan. Undan tashqari, o‘lkdagi mavjud qorixona, xonaqoh va
otinbibilarning shaxsiy uylarida o‘z faoliyatini yurituvchi qizlar maktablari ham
o ziga xos ta lim-tarbiya muassasasi vazifasini o‘tagan.
ʼ ʼ
Аn anaviy ta lim tizimida maktablar boshlang ich o quv muassasalari
ʼ ʼ ʼ ʼ
hisoblanib, ular shahar, qishloqlarda va ko chmanchilar ovullarida ham mavjud
ʼ
30](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_30.png)
![edi. Ular, odatda, masjid, madrasa huzurida yoki xususiy hovlilarda tashkil
etilgan 53
. Shaharda maktablar, odatda, malakali maktabdor tomonidan o z uyidaʼ
yoki mahalliy boylar tomonidan ularning xonadonida tashkil etilgan. Bu davrda
musulmon maktablari ta limida arab yozuvi asosiy yozuv shakli bo lib, bu yozuv
ʼ ʼ
nafaqat fors-tojik tillariga, balki turkiy tillarga ham moslashtirilgan. Maktablarning
soni ko p bo lib, ular maktab yoshidagi bolalarning katta qismini qamrab olgan.
ʼ ʼ
Mahalliy ziyolilar matbuotda an anaviy maktab va madrasalarda ta lim-tarbiyaning
ʼ ʼ
ahvoli haqida so z yuritib, ularning davr talablariga mos emasligi haqidagi fikrlarni
ʼ
ta kidlash bilan birga mavjud ta lim tizimini isloh etish zarurligini ta kidlashgan
ʼ ʼ ʼ 54
.
Musulmon maktablarida ta lim-tarbiyaning samarasizligi
ʼ 55
, nisbatan tor
maqsadlarga yo naltirilganligi
ʼ 56
haqidagi fikrlarni rus mualliflari asarlarida ham
uchratishimiz mumkin. XIX asr o rtalariga kelib an anaviy ta limni isloh etish davr
ʼ ʼ ʼ
talabiga aylanib ulgurgan edi. Shuning uchun ham ta lim tizimi tarixini yoritishga
ʼ
bag ishlangan adabiyotlarda XIX asrdagi O rta Osiyodagi ta lim tizimi jahon
ʼ ʼ ʼ
taraqqiyotidan orqada qolganligi haqida fikrlarni uchratamiz. Maktablarda ta lim
ʼ
berish va ular faoliyati ta lim dasturlarining usha davrda dunyo fani taraqqiyotidan
ʼ
mazmunan yiroqlashib qolganligi, ta lim muassasalari o qitish jarayonini
ʼ ʼ
nazoratini amalga oshiruvchi tizim faoliyati samaradorligi pastligiga guvoh
bo lamiz. Yana bir jihat, maktablar faoliyati moliyalashtirilishi rasmiy idora yoki
ʼ
davlat mahkamasi tomonidan emas, balki jamoatchilik tomonidan amalga
oshirilgan. Maktab o‘qituvchilari mehnat haqini o‘quvchilarning ota- onalaridan
yoki jamoat, ya'ni vaqf fondlaridan olingan. To‘lov hajmi esa jamoat bilan
kelishilgan holda belgilanib, aksariyat hollarda har hafta mahsulot ko‘rinishida: un,
guruch, go‘sht yoki pul shaklida berilgan. Bundan tashqari, an'ana bo‘yicha
o‘quvchi ma'lum bosqichni tugatgandan so‘ng o‘qituvchi ixtiyoriy ravishda ota-
53
O‘zbek pedagogikasi antologiyasi (II jild). – Toshkent: «O‘qituvchi», 1999. – B. 6.
54
Do‘stqoraev B. O‘zbekiston jurnalistikasi tarixi. – Toshkent: G‘.G‘ulom, 2009. – B. 114-115.
55
Наливкин В.П. Школа у туземцев Средней Азии. Речь, произнесенная на годичном акте
Туркестанской Учительской Семинарии 31 мая 1889 г. – Тошкент, 1889 // Туркестанский сборник. Т. 418. –
С. 39.
56
Остроумов Н.П. Народное образование. Мусульманские мактабы и русско-туземные школы в
Туркестанском крае. – Тошкент, 1889 // Туркестанский сборник. Т. 418. – С. 53.
31](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_31.png)
![onalar tomonidan rag‘batlantirilgan 57
. Ta'lim uchun, odatda, oyiga 20 tiyindan 1
so‘mgacha, ba'zan esa 2-3 so‘m to‘langan. Ota-onalardan “bo‘yra puli”, “ko‘mir
puli” kabi to‘lovlar ham olingan 58
. Bolalar maktabga, odatda, 6-8 yoshdan, ba'zan 5
yoshdan borganlar. Ular bir maktabda besh yildan kam o‘qimaganlar, yaxshi
maktabdorlarda yanada ko‘proq ilm egallash maqsadida sakkiz yilgacha ta'lim
olishgan.
An'anaviy ta'lim jarayonida faqat ta'lim uchun to‘lovlarni amalga oshira
oladigan ota-onalarning bolalari o‘qitilmagan. Manbalarda yetim bolalarni bepul
o‘qitish ham yo‘lga qo‘yilganligi haqida ma'lumotlar keltiriladi 59
. Bu o‘z navbatida
ta'lim kishilarning imkoniyatidan kelib chiqqqan holda vujudga kelgan jarayon
sifatida emas, balki ma’lum jamiyat a'zolari tomonidan qilinishi lozim bo‘lgan
ijtimoiy-madaniy zarurat deb qaralgan.
Maktablar faoliyati hamisha ham sermahsul bo‘lavermagan, chunki ularda
mustahkam moddiy negiz mavjud emasdi. Maktablar ko‘pincha aholidan tushgan
xayriya mablag‘lari hisobiga faoliyat yuritib, ba'zan o‘quvchilar soni kamligi
yoxud o‘qituvchi xohishi bilan yopilgan holatlar ham bo‘lgan 60
. Ya'ni maktab
ochilishi va yopilishi maxsus mahkama yoki idoraga emas, balki o‘qituvchi hamda
o‘quvchi va ularning ota-onalariga bog‘liq holat edi. Qishloq maktablarida
o‘quvchilar soni o‘rtacha 10-20, shaharlarda esa 50-60 tagacha yetgan.
Mashg‘ulotlar juma va bayram kunlaridan tashqari tongdan to kechki soat 16-17
largacha davom etgan. Tanaffus kun davomida ikki marta bo‘lib, darslar individual
tarzda olib borilgan. O‘quvchilarga avval erkin o‘qish o‘rgatilib, so‘ngra yozuv
ko‘nikmasi shakllantirilgan 61
, chunki o‘qishni o‘rganish yozuvga o‘tishda
birmuncha qulaylik yaratgan. Shuni ta'kidlash joizki, maktabda o‘qitishning rasmiy
57
Гейер И. Туркестан. С дополнительной статьей «Семиреченская область», сост. А.Л.Кирснером. – 2-е, изд.
испр. и доп. автор. – Ташкент: Типография Туркестанского печатного Дела, 1909. – С. 27.
58
Исмаилов Ш. Народное образование в Узбекистане в конце XIX–начале XX в. Дис. … канд. ист. наук. –
Ташкент,1981. – С. 32.
59
Салижанова Г.Ф. Учебно-просветительские очаги в Туркестане, их общественное значение (конец XIX –
начало XX вв.). Автореф. дис. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 1998. – С. 21.
60
Қодиров Н. Туркистондаги рус таълим муассасалари тарихи (1867-1917йй). Тошкент. 2014 й. – Б . 23 .
61
Қодиров Н. Туркистондаги рус таълим муассасалари тарихи (1867-1917йй). Тошкент. 2014 й. – Б . 23 .
32](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_32.png)
![dasturi bo‘lgan emas 62
, lekin asrlar davomida muayyan ko‘rinishda umumiy
o‘qitish dasturi shakllangan edi. O‘qish va yozishni o‘rgangan o‘quvchilar “Dahrul
najot”, “Nasoyihul – atfol”, shariat asoslari bayon etilgan “Chor Kitob” kabi o‘quv
qo‘llanmalar hamda Navoiy, Fuzuliy, Sheroziy, Attor, Bedil, Mashrab va
boshqalarning asarlarini o‘rganishgan 63
.
Mashg‘ulotlar individual shaklda bo‘lganligi tufayli o‘quvchi maktabga
kelgan vaqtdan qabul qilingan. O‘quvchining bir kitobni o‘zlashtirib ikkinchisiga
o‘tishi uning yutuqlaridan dalolat bergan. Qur'on va islom asoslarini o‘rgatuvchi
kitoblarni o‘rganish bilan maktabning birinchi bosqichi yakunlangan. Keyingi
bosqichda o‘quvchilar bilimlari chuqurlashtirilgan. O‘quvchilarning salohiyatiga
qarab har biri uchun alohida dars topshiriqlari berilgan. Maktabda kasb yoki hunar
o‘rgatilmagan, hayotda asqotadigan boshqa amaliy faoliyat uchun tayyorlash
maqsadi qo‘yilmagan. Chunki xalqimizda tarixan farzandlarini ustoz – shogirt
tizimida ma`lum kasbni o`rganishi uchun biror hurmand ustaga shogirdlikka berish
a`nanasi mavjud bo`lgan. Maktab, asosan, ta'limning 2-bosqichi bo‘lgan
madrasaga kirish uchun tayyorlagan. O‘qitiladigan ilm va fanlar bo‘yicha metodik
yo‘l-yo‘riqlar bo‘lmagan. Har bir domla bularni o‘zicha, to‘g‘rirog‘i, an'anaga
kirgan tizimda o‘qitgan 64
. Ba'zi maktablarning o‘qituvchilari yuqori bosqich
o‘quvchilarining xohlovchilariga “Ilmi hisob”ni hamda madrasalarga
tayyorlanayotgan o‘quvchilarga arab tili grammatikasini o‘rgatishgan.
O‘z vaqtida Turkiston o‘lkasida rus ta'lim tizimini joriy etishda faol
qatnashgan rus ziyolilari o‘rganilayotgan davr nashrlarida musulmon ta'lim
muassasalarining ijobiy ahamiyati, O‘rta Osiyo xalqlari madaniyatining buyukligi
haqida ko‘plab maqolalar chop etganlar. Masalan, musulmon ta'lim
muassasalarilari nazoratini amalga oshirgan xalq ta'lim muassasalari inspektori
lavozimida ishlagan, V.P.Nalivkin; “Musulmon olami o‘zining ilmiy faoliyati
62
O‘zbek pedagogikasi antologiyasi (II jild). – Toshkent: «O‘qituvchi», 1999. – B. 6.
63
Салижанова Г.Ф. Учебно-просветительские очаги в Туркестане, их общественное значение
(конец XIX – начало XX вв.). Автореф. дис. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 1998. – С. 22.
64
O‘zbek pedagogikasi antologiyasi (II jild). – Toshkent: «O‘qituvchi», 1999. – B. 6.
33](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_33.png)
![bilan faxrlansa bo‘ladigan davrlar bo‘lgan”, – deb aytgan 65
. Shuningdek,
N.P.Ostroumov “O‘rta Osiyo xalqlari orasida, ayniqsa, erkaklar orasida,
boshlang‘ich musulmon ta'limi keng tarqalganligi” haqida e'tirof etib “ayollar
orasida savodlilar kam uchraydi” 66
deb o‘rinli e'tiroz bayon qilgan. Ammo xotin-
qizlarning shariat nuqtai nazaridan ta`lim olganliklari oshkor qilinmagan bo`lishi
ham mumkinligini istisno etmaslik lozim.
Imperiya hukumatining statistik ma'lumotlariga qaraganda, XIX asr 80-
yillarida Turkistonning Sirdaryo, Farg‘ona va Samarqand viloyatlarida 5 mingdan
kam bo‘lmagan musulmon maktablari faoliyat yuritgan bo‘lib 67
, ularda 46 ming
atrofida o‘quvchilar 68
tahsil olgan. Ushbu maktablarning katta qismi imperiya
ma'murlarining ro‘yxatiga olinmagan edi. Chunonchi, 1890-yillarning boshlarida
xalq ta'lim muassasalari inspektori V.P.Nalivkin musulmon maktablari soni haqida
ma'lumot berar ekan, quyidagi ta'rifni keltiradi: ular “... rasman 5000, aslida esa
ehtimol 10000 dan ortiq maktablar faoliyat ko`rsatadi Ularning aniq sonini bilish
imkonsizdir” 69
. Manbalarda Turkistondagi maktablar soni haqida aniq ma'lumotlar
mavjud emas. O‘troq aholi maktablari soni haqida ma'lumotlar o‘lkadagi imperiya
ma'muriyati hujjatlarida uchrasa-da, ko‘chmanchilar ovul maktablari haqida
ma'lumotlar deyarli uchramaydi.
O‘rta Osiyoda maktablar sonining ko‘pligini ko‘rgan ba'zi sayyoh olimlar
mahalliy aholining keng miqyosda savodxonligi haqida xulosalarga kelgan.
Masalan, 1878-yil uch oy davomida Farg‘ona vodiysida bo‘lgan akademik
A.Middendorf musulmon aholisining ommaviy savodxonligini xalq ta'limi
bo‘yicha Rossiya arboblariga namuna va ta'na sifatida keltiradi 70
. Biroq mahalliy
aholi orasida uzoq vaqt istiqomat qilgan va kuzatishlarni amalga oshirgan
65
Наливкин В.П. Школа у туземцев Средней Азии. Речь, произнесенная на годичном акте
66
Остроумов Н.П. Сарты. Этнографические материалы. Вып. 1. – Ташкент, 1890. – С. 45.
67
Қодиров Н. Туркистондаги рус таълим муассасалари тарихи (1867-1917йй). Тошкент. 2014 й. – Б . 24 .
68
Махкамова Н. К вопросу об уровне просвещенности и культурного развития среднеазиатских
государств XIX – начале XX века // Ўзбекистон тарихи. – Тошкент, 2000, №1-2. – С. 17.
69
Бендриков К.Е. Очерки по истории народного образования в Туркестане 1865-1924 гг. – Москва,: «Наука»,
1960. – С. 45.
70
Миддендорф А. Очерки Ферганской долины. – СПб. 1882. – С. 127.
34](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_34.png)
![mualliflar, turli soha mutaxassislari bo‘lsa-da, A.Middendorf fikrlariga zid
ma'lumotlarni yozib qoldirganlar. Chunonchi, S.M.Grameniskiy – “Musulmonlar
turmushida hayratlanarli darajada boshlang‘ich maktablar soni ko‘p va savodli
kishilar soni kam” 71
; N.S.Kolchanov – “Qishloqdagi musulmon maktablarning
savodxonlik o‘sishiga hech qanday aloqasi yo‘q” 72
; V.P.Nalivkin – “... mahalliy
aholi orasida maktablarning soni ko‘p bo‘lishi bilan birga savodsizlar ko‘pligini
uchratamiz” 73
kabi fikrlarni keltirishgan. Mazkur mualliflar maktablarda faqatgina
diniy savodxonlikka e'tibor qaratilib, dunyoviy bilimlar kam o‘qitilganligini
nazarda tutib, Turkistondagi an'anaviy ta'limning mazmunan davr talablari
darajasida emasligini ko‘rsatib o‘tishgan. Zero, ular maktablar ko‘pligini va
savodlilar kamligini bir-biriga zid bo‘lgan holat deb keltirishgan.
Turkistonda asrlar mobaynida shakllangan ta'lim tizimi mahalliy turmush
talabiga mos bo‘lgan 74
. Maktablardagi ta'lim o‘sha davr jahon talablaridan orqada
qolgan edi. Bu haqda mahalliy ziyolilar vakillaridan bo‘lgan Ishoqxon Ibrat ham
ko‘p marotaba ta'kidlagan 75
. Bundan tashqari, M.Behbudiy 1912-yilda
“Turkistonda maktab jarida”, “Ehtiyoji millat”, “Yoshlarga murojaat” kabi
maqolalarida musulmon maktablarining endilikda davr talabiga javob bera
olmasligi, shu sababli “usuli jadid” maktablarining nechog‘lik ehtiyojga molik
ekanini ta'kidlab, “Dunyoda turmak uchun dunyoviy fan va ilm lozimdur; zamona
ilmi va fanidan bebahra millat boshqalarga poymol bo‘lur.” 76
, – degan edi.
O‘rta Osiyo shahar va qisman qishloqlarida qizlar uchun ham tayanch
boshlang‘ich maktablar mavjud bo‘lgan, ular, odatda, o‘qituvchi ayol, ya’ni
otinbibilar shaxsiy uylarida faolyat yuritgan. Bunday qizlar o‘qitiladigan joylarga
nisbatan “maktab” atamasi qo‘llanilmagan. Qishloqlarda qizlar uchun maktabi juda
71
Граменицкий С.М. В 1875 г. О Ташкенте в Т.В., №30.
72
Колчанов Н.С. О верховьях Зеравшана // «Сборнике материалов для статистики Самаркандской области за
1887-1888 гг.». Вып. 1. – Самарканд, 1890.
73
Наливкин В.П. Сведения о состоянии туземных мадраса Сыр-Дарьинской области в 1890/91 учебный год.
– Ташкент, 1916. – С. 44.
74
O‘zbek pedagogikasi antologiyasi (II jild). – Toshkent: «O‘qituvchi», 1999. – B. 6.
75
«Туркистон вилояти газети», 1907 йил, 72-сон.
76
Беҳбудий М. Танланган асарлар. – Тошкент: «Маънавият», 1999. – Б. 199.
35](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_35.png)
![kam holatlarda mavjud ekanligi kuzatilgan. Ba'zi qishloq hududlarda har 100 ta
maktabga atigi bitta qizlar maktabi ham to‘g‘ri kelmagan. Ammo ba'zi shaharlarda
qizlar maktablarining salmog‘i o‘g‘il bolalar maktablarining chorak qismigagina
teng kelgan 77
. Toshkentda 1864-yilda ruslarga qarshi bo‘lgan urush uchun soliq
joriy qilish bo‘yicha ro‘yxatga olish o‘tkazilgan paytda, 8000 ming o‘quvchilar,
4000 nafar o‘quvchi qizlar qayd qilingan. Birgina Sebzor dahasida 25 nafar o‘g‘il
bolalar va 15 nafar qizlar, Shayxontohur dahasida esa 20 ta o‘g‘il bolalar va 10 ta
qizlar maktabi mavjud bo‘lgan 78
. Otinbibi maktabida o‘quvchi qizlarning ukalari
ham o‘qigan. O‘g‘il bolalar maktablarida aholining barcha qatlamlari bolalari
ta'lim olgan bo‘lsa, otinbibi o‘quvchilari orasida din peshvolari, yirik va o‘rtahol
savdogarlarning qizlari soni ko‘pchilikni tashkil etagan. O‘lkaning barcha
hududlarida ham qizlar ta'limiga aholi orasida munosabat bir xil bo‘lmagan.
Buning oqibatida mazkur otinbibilar maktablarining soni ham hududlar bo‘yicha
nisbati bir xil darajada emasdi. Bunga hududlarda qizlar ta'limiga aholi turmushida
bo‘lgan talab va ehtiyoj darajasi ham ta'sir o‘tkazgan. O‘g‘il bolalar maktablariga
nisbatan qizlar maktablarida o‘quvchilar sonining bir necha barobar kamligi ham
fikrimizni tasdiqlaydi. Otinbibi o‘qituvchilik haqini atrofdagi o‘g‘il bolalar
maktablariga nisbatan ko‘proq olgan 79
. Ularga beriladigan oylik to‘lov mazkur
jamoa orasida qizlar ta'limiga bo‘lgan ehtiyoj, talab va jamoatchilik munosabatidan
kelib chiqib shakllangan.
Turkistondagi qizlar maktablarining ikkita umumiy funksional jihatlari
bo‘lgan:
1. O‘g‘il bolalar maktablari kabi boshlang‘ich diniy ta'lim berish bilan birga
an'anaviy turmush tarzi hamda ajdodlar ma'naviy qadriyatlarini o‘rgatar edi.
2. Maktab va madrasalar kabi diniy ta'limotlarni tashviq etuvchi ta'lim
muassasasi bo‘lish bilan birga kelajakda islom asoslarini ayollar orasida
77
Хорошхин А.П. Сборник статей, касающихся Туркестанского края. – СПб., 1876. – С. 90-92, 95.
78
Хорошхин А.П. Сборник статей, касающихся Туркестанского края. – СПб., 1876. – С. 128.
79
Наливкин В.П., Наливкина М. Очерк быта женщин оседлого туземного населения Ферганской
области. – Казань, 1886. – С. 57.
36](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_36.png)
![targ‘ib etuvchi va bo‘lajak yoshlarga ta'lim-tarbiya beruvchi mutaxassislarni
tayyorlash maskanlari edi.
XIX asr O‘rta Osiyo jamoatchiligida qizlarning savod olishi ijobiy baholangan.
Biroq qizlar ta'limiga nisbatan barcha hududlarda ham bu ijobiy munosabat
kuzatilmagan. Otinbibilar orasida imomlar va maktabdorlarning ayollari
ko‘pchilikni tashkil etgan. Ya'ni ular ayollar jamoasi orasida ilmli kishilar
bo‘lishgan. Qizlar maktablaridagi dars mashg‘ulotlarda asosan turkiy hamda fors-
tojik tillaridagi asarlar o‘rgatilgan 80
. Ushbu ta'lim muassasalarida “Ta'limi banot”,
“Muosharat odobi”, “Tarbiyali xotun” va boshqa sharq axloqiy madaniyatini o‘z
ichiga oluvchi fanlar o‘qitilgan 81
. A.P.Xoroshxinning 1876-yildagi ma'lumotiga
qaraganda, qizlar 7-11 yoshdan boshlab o‘qitilgan, 11-15 yoshdan boshlab esa
tikuvchilik kasbiga o‘rgatilgan 82
. Bunga qaraganda shu narsa aniqki, qizlar
maktablaridagi mavjud ta'lim dasturlari o‘g‘il bolalar maktablaridaiga qaraganda
kam qamrovli va asosan turmushda eng zarur bo‘lgan bilimlarni berishga
ixtisoslashgan.
Turkiston o‘lkasida o‘g‘il va qiz bolalar birlikda ta'lim oluvchi aralash turdagi
maktablar bo‘lganligi to‘g‘risida ma'lumotlar juda kam uchraydi. 1906-yil
Kaspiyorti viloyatidagi maktablari to‘g‘risida ma'lumotlar bergan N.P.Ostroumov
turkman orasida, ba'zi joylarda o‘g‘il va qiz bolalar birga ta'lim oluvchi maktablar
mavjud bo‘lganligi, ular atigi ikki yoki uch yil davomida ta'lim olishlari haqida
ma'lumot beradi 83
. Biroq bu ma'lumotlar butun Turkiston o‘lkasi uchun bir yoki
ikkita istisno holat bo‘lib, faqatgina ayrim joylarda ularning birgalikda ta'lim
olganliklari holatini qayd etishimiz mumkin. Shu o‘rinda ta'kidlash joizki, bu holat
ko‘chmanchi aholi orasida uchraydi. Ya'ni o‘troq aholi orasida o‘g‘il va qizlarning
birgalikda ta'lim olishlari mentalitetga xos bo‘lmagan holat edi.
80
Исмаилова Д.А. Роль и место ислама в общественно-политической жизни народов Туркестана
(конец XIX – начало XX вв.). Автореф. дис. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 2006. – С. 14.
81
Назимо А. Қизлар тарбияси. – Тошкент: Камалак, 1994. – 64 б.; Олимат ул-банот. Муошарат
одоби. – Тошкент: «Меҳнат», 1997. – Б. 32.
82
Хорошхин А.П. Сборник статей, касающихся Туркестанского края. – СПб., 1876. – С. 91.
83
Остроумов Н.П. Мусульманские мактабы и русско-туземные школы в Туркестанском крае.
ЖМНП, №2 за 1902 г. – С. 102.
37](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_37.png)
![O`lkada ta`limning yuqori bosqichi madrasalar bo`lgan. Turkiston general-
gubernatorligi tashkil etilishi bilan uning hududidagi barcha madrasalar imperiya
ma'muriyati nazorati va boshqaruviga o‘tkazilib, a'lamiyon va mutavalliy
lavozimlari tugatilgan. Mazkur lavozimlarni tugatilishi natijasida madrasalar
faoliyatini nazorat qilish, vaqflar daromadini tasarrufini imperiyaning hududdagi
mahkamalari ixtiyoriga o‘tkazilishiga sabab bo‘lgan. Bu esa o‘z navbatida,
o‘lkadagi rus ma'muriyatining rejasiga ko‘ra, moliyaviy ko‘maksiz va nazoratsiz
qolgan madrasalarda ta'lim sifatining biroz pasayishiga sabab bo‘lishi kerak edi.
Biroq madrasa ta'limi 1920-yillada ham rus ta'lim muassasalariga nisbatan
mahalliy aholi turmushida o‘z ahamiyatini saqlab qolishga muvaffaq bo‘lgan.
Chunki, jadidlar faoliyati rivojlanguniga qadar ular o‘rnini bosa oladigan boshqa
turdagi ta'lim muassasalari yaratilmagan edi. Madrasada o‘qitish bir necha
bosqichda amalga oshirilib, bosqichlarni belgilash o‘tilayotgan fan mazmuniga
bog‘liq edi. Mazkur bosqichlarning birinchisi “adno” – quyi bosqich, ikkinchisi
“avsat” – o‘rta bosqich va uchinchisi “a'lo” – yuqori bosqich 84
– deb yuritilgan.
Har bir bosqich uchun muayyan vaqt ajratilmagan. Lekin har bir bosqichga odatda
3 yil va undan ko‘proq vaqt sarflangan. Biroq madrasa talabalarining barchasi
to‘liq uchchala bosqichni tamomlamagan. Faqatgina kelajakda mudarris, qozi yoki
muftiy, olim bo‘lishni istagan o‘quvchilargina to‘liq ta'limni tugallaganlar. Ta'lim
bosqichlariga qarab talabalarga nafaqa belgilangan: quyi bosqichda – 4-12 rubl',
yuqori bosqichlarda – 15- 35 rubl' miqdorida o`rtacha nafaqa hisoblangan 85
.
Markaziy Osiyo madrasalarining o‘quv dasturlari asosan o‘rta asrlarda
shakllangan edi. Mashg‘ulotlar olib borishga mo‘ljallangan adabiyotlar islom
olamining ko‘p asrlik madaniyatini o‘zida aks ettirar edi. Misol uchun,
“Shamsiya”(formal mantiq kitobi) va unga sharhlar XIII asrda, “Aqoid” –
musulmon din aqidalarini bayon etuvchi kitob XII asrda, “Mantiq Tahzib” –
84
Остроумов Н.П. Мадрасы в Туркестанском крае. Журнал министерства народного просвещения. №1, 1907.
– С. 1-58.
85
Гейер И.И. Туркестан. С дополнительной статьей «Семиреченская область». Сост. А.Л.Кирснером. – 2-е
изд. испр. и др. авт. – Ташкент, 1909. – С. 25.
38](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_38.png)
![mazmunida yunon falsafasining arabcha talqinini o‘zida mujassam etuvchi
dialektika kitobi XVI asrda, Shariat -Qur'on va muqaddas rivoyatlar asosida bayon
qilingan diniy, fuqarolik, jinoiy va boshqa davlat, jamiyat qonun-qoidalari hamda
xususiy axloq me'yorlari 86
to‘plami VIII IX asrlarda tuzilgan. XIX asr oxirlari –‒
XX asr boshlarida ijtimoiy-iqtisodiy sabablarga ko‘ra diniy ta'lim susayishi
natijasida ta'lim sharhlovchi tusga ega bo‘lib, har qanday yangilik qat'iy
muhokama qilingan 87
. Madrasalarda hech bir fanni o‘qitishda maxsus pedagogik
uslubiyat yoki metodika qo‘llanilmagan. Biroq ta'lim davomida talabalar
musulmon faylasuf va pedagoglari qarashlari bilan tanishib borishgan 88
. Madrasa
bitiruvchilarining katta qismi maktablarda o‘qituvchilik qilishgan, jumladan bir
qismi imom, bir qismi malakali maktabdor sifatida faoliyat yuritgan. Kam
ta'minlangan talabalarning ko‘pchiligi talabalik davridayoq o‘qituvchilik qilishgan.
O‘rta Osiyo xalqlari orasida islom dinining yoyilishi va rivojlanishida
qorixona va daloyilxonalarning ham ahamiyati katta edi. Qorixonalarga maktabni
tugatgan 10 yoshdan kichik bo‘lmagan o‘g‘il bolalar o‘qish uchun qabul qilingan.
Qorixonalarda, asosan, Qur'on suralari yodlatilgan. Qur'ondagi barcha suralarni
yod ayta oladigan bola qorixonani tugatgan hisoblangan 89
. Qorixonalar, odatda
maktablar va katta mozorlar yonida ochilgan. Ba'zan qorixonalar yirik madrasalar
hujralarining bir qismini egallagan. Qorixonalar soni haqida D.A.Aytmambetov va
T.Saidboevlar tadqiqotlarida qator ma'lumotlar qayd etiladi. Ularda
ta'kidlanishicha, 1892-yilda Farg‘ona viloyatida qorixonalar soni 252 ta bo‘lsa-da,
o‘quvchilar soni kam bo‘lgan. Har bir qorixonada o‘rtacha 10 nafardan o‘quvchi
bo‘lgan. 1897-yilda o‘lkada qorixonalar soni 341 ta 90
, 1899-yilda Samarqand,
Farg‘ona va Sirdaryo viloyatlarida 333 ta bo‘lgan 91
.
86
Бендриков К.Е. Очерки по истории народного образования в Туркестане 1865-1924 гг.– Москва,: «Наука»,
1960. – С. 53-54.
87
Фитрат А. Рассказы индийского путешественника (Бухара, как она есть)/ Перевод с персидского
А.Н.Кодратьева. – Самарканд, 1913. – С. 19
88
Керенский Ф.М. Медресе Туркестанского края // Туркестанский сборник. Том 418. – Ташкент, 1907.– С.
22.
89
Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 11-жилд. – Тошкент: Давлат миллий нашриёти, 2005. – Б. 110.
90
Айтмамбетов Д.А. Дореволюционные школы в Киргизии. – Фрунзе, 1961. – С. 35.
91
Саидбоев Т. Ислам и общество. – Москва: «Наука», 1978. – С. 251.
39](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_39.png)
![Qorixonalar mohiyatan aholining o‘rta yoshdagi qatlamiga Qur'onni
o‘rgatishga ixtisoslashgan bo‘lib, bu turdagi ta'lim maskanlari o‘troq aholi orasida
ko‘proq tashkil etilgan. Sharqiy Farg‘onada madrasada ta'lim olishga tayyorgarlik
ko‘rayotgan yoshlarning qorixonalarda ta'lim olgan holatlari ham bo‘lgan.
Qorixonada Qur'on matnlarini mustahkam o‘zlashtirish madrasada ta'lim olishga
muhim qulaylik yaratgan. Xiva xonligida oilali toliblarning o‘z oilalari bilan
yashashi uchun moslashtirilgan maxsus qorixonalar ham mavjud bo‘lgan 92
.
Keltirilgan ma'lumotlar qorixonalar mahalliy xalqlar hayotida ham ijtimoiy,
ham ma'naviy jihatdan ahamiyatga ega bo‘lgan ta'lim va ma'rifat maskanlari
bo‘lganligini ko‘rsatadi. Turkistonda yoshi katta aholiga diniy tushunchalar va
bilimlar berishga ixtisoslashgan yana bir turdagi ta'lim muassasasi ham mavjud
bo‘lib, ular daloilxona deb atalgan. Daloyilxonalar diniy maktab bo‘lib, unda
o‘quvchilar domla boshchiligida arab tilida yozilgan “Daloyil-ul – hayrot” –
Muhammad payg‘ambar (s.a.v.) haqidagi rivoyatlar hamda diniy qasidalardan yod
olganlar. “Daloyil-ul – hayrot” XV asrda musulmon aqoidshunosi Muxammad ibn
Juzuliy tomonidan tuzilgan. Uning matnlari 7 qismga ajratilgan bo‘lib, hafta
kunlariga moslashtirilgan holda yod olishga mo‘ljallangan 93
. Daloyilxonalar kam
uchraydigan muassasa edi. Xonliklar davrida Toshkentda ham daloyilxonalar
bo‘lgan. XX asr boshida Turkistonda jami 10 ga yaqin daloyilxona bo‘lib, ularda
100 ga yaqin o‘quvchi tahsil olgan 94
. Daloyilxonalarda 3 dan 35 tagacha talaba
tahsil olgan 95
. Rossiya hukmronligining so‘nggi yillarida atigi 4-5 ta daloyilxona
saqlanib qolgan bo‘lib, ularning 2 tasi Andijonda, 1 tasi Marg‘ilonda, 1 tasi
Qo‘qonda joylashgan edi. “Daloyil-ul – hayrot” matnlarini yod olish uchun odatda
bir yil vaqt kerak bo‘lgan. XX asr boshida Andijon daloyilxonalarida o‘qishga
qabul qilingan va vaqf daromadidan moyana olib turgan, oilali o‘quvchilar bo‘lib,
ular domladan uyga vazifa olganlar va uni topshirib keyingi vazifani
92
Билялов Г.М. Из истории культуры и просвещения в Хорезме. – Ургенч, 1957. – С. 99.
93
Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 3-жилд. – Тошкент: Давлат миллий нашриёти, 2002. – Б.183.
94
Қодиров Н. Туркистондаги рус таълим муассасалари тарихи (1867-1917йй). Тошкент. 2014 й. – Б.34
95
Қодиров Н. Туркистондаги рус таълим муассасалари тарихи (1867-1917йй). Тошкент. 2014 й. – Б.34
40](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_40.png)
![o‘zlashtirishga o‘tgan 96
. Daloyilxonalar faoliyati o‘rta yoshdagi aholi vakillarining
diniy bilim egallashlariga qaratilgan ta'lim muassasasi edi.
XIX asr o‘rtalarida Turkistonda turli shaklda, keng tarmoqli mahalliy ta'lim
tizimi mazmunan ko‘p asrlik an'analar asosida shakllangani holatida
mustamlakachi tuzum, yangicha iqtisodiy munosabatlar, qolaversa, davr talabi
darajasida emas edi. Biroq XIX asr so‘nggi choragidan, bir tomondan, turli
mamlakatlarda bo‘lib jahon ma'naviy-madaniy taraqqiyotini ko‘rgan milliy
ziyolilar, ikkinchi tomondan, ma'rifatparvarlik g‘oyalari ta'sirida o‘lkada qoloqlik,
mustamlakachilik zulmidan qutulish, taraqqiyotga xalqqa ma'rifat berish orqali
erishishni ko‘zlagan jadidchilik harakati yuzaga keldi. Mahalliy ziyolilar orasida
ma'rifatparvarlik g‘oyalarining tarqalishi bilan an'anaviy ta'limda rivojlanish
boshlandi. I.I.Umnyakovning fikricha, an'anaviy ta'limdagi islohotlar musulmon
maktablari va umuman islom turmush tarzini isloh qilish, diniy mutaassiblikka,
savodsizlik hamda musulmonlar tarqoqligiga qarshi harakat sifatida Turkiyada
shakllangan 97
.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, Turkistonda mavjud musulmon ta'lim
muassasalarida diniy bilimlar bilan birga qisman dunyoviy fanlar ham o‘qitilgan.
Musulmon ta'lim maskanlarida davlat tomonidan tasdiqlangan dasturlar yoki
nizomlar asosida ta'lim berilmasa-da, ushbu maskanlarda barcha musulmonlar
uchun umumiy bo‘lgan, asrlar davomida an'ana tarzida rivojlanib kelgan
tushunchalar, o‘quv adabiyotlari asosida o‘qitilgan. Biroq XIX asr ikkinchi yarmi –
XX asr boshlariga kelib, an'anaviy ta'lim mazmunan talabga javob bermay qolgan
edi. Xususan, o‘lkani Rossiya imperiyasi tomonidan zabt etilishi natijasida
yevropacha ta'lim bilan mahalliy ta'limni bir-biri bilan taqqoslama holati vujudga
kelgan. Ana shu holatda, mahalliy ta'lim an'analari davr talablaridan ortda
qolganligi ma'lum bo‘lib qoldi. An'anaviy ta'limda siklik uslub qo‘llanilib, bir
kitob o‘zlashtirilgandan so‘ng ikkinchisiga o‘tilgan. XIX asr o‘rtalari – XX asr
96
Қодиров Н. Туркистондаги рус таълим муассасалари тарихи (1867-1917йй). Тошкент. 2014 й. – Б.34
97
Умняков И.И. К истории новометодной школы в Бухаре //Бюллетень САГУ. Вып. 16. Под. Ред.
П.А.Баранова. – Ташкент, 1927. – С. 81-99.
41](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_41.png)
![boshida Turkistonda imperiya boshqaruv tizimining joriy etilishi, yangicha
iqtisodiy munosabatlar kirib kelishi natijasida an'anaviy ta'lim muassasalarida
berilgan bilimlar yangi iqtisodiy, sud-huquq munosabatlari sharoitida yaroqsizligi,
yangi talablarga moslashishga intilayotgan o‘lka jamoatchiligining ta'limga
bo‘lgan ehtiyojlarini qondira olmasligi ma'lum bo‘ldi. Turkiston o‘lkasida
imperiya hukumati o‘rnatilishi bilan birga an'anaviy ta'lim muassasalarining tub
xalq hayotida egallagan o‘rnini kamaytirish, musulmon ta'lim tizimini 1875, 1893-
yillarda qabul qilingan qonunlar, 1879, 1906, 1907 va 1911-yillardagi
qo‘llanmalarga asosan jamiyatda o‘rnini yo‘qotishga qaratilgan siyosat olib
borilgan bo‘lsa-da, imperiya hukumati barcha mahalliy ta'lim muassasalarini
butunligicha tugatish va ular o‘rniga yangi turdagi ta'lim muassasalarini tashkil
qilishni reja qilmagan edi. Chunki mustamlaka ma'muriyatida o‘lkadagi maktab va
madrasalarning keng tarmog‘ini yo‘q qilib, ularning o‘rniga yangi ta'lim
muassasalari tizimini joriy etish salohiyati mavjud emasdi. Mahalliy aholining
nisbatan savodsizligi imperiya manfaatlariga mos edi.
Turkistondagi imperiya ma'muriyati o‘lkada rus ta'lim muassasalari tizimini
joriy etishi, mahalliy ta'lim muassasalari ahamiyatini pasaytirish orqali tub yerli
xalqlarni g‘oyaviy jihatdan bo‘ysundirish siyosatini amalga oshirishga harakat
qilsa-da, o‘lkada aholi talablariga mos ravishda an'anaviy ta'lim maskanlari tashkil
etilaverdi. “Yangi usul” maktablarini joriy etilishi rus ta'lim muassasalariga
mahalliy aholi e'tiborini susaytirdi. XIX asr 80-yillariga kelib, Turkiston aholisi
ta'limi bir tomondan mahalliy xalqlar orasida rus tili hamda madaniyatini
rivojlantirishga va tarqatishga intilgan imperiya ma’muriyati, ikkinchi tomondan
milliy ma'naviyat va o‘zlikni yuksaltirishga intilgan ma'rifatparvarlar o‘rtasida
g‘oyaviy kurash maydoniga aylandi. Ana shunday murakkab siyosiy-ijtimoiy
vaziyatda o‘lkada ta'lim tizimi yangi taraqqiyot bosqichiga ko‘tarila boshladi.
2.2 “Yangi usul” maktablarining vujudga kelishi va faoliyati
42](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_42.png)
![XIX asr oxiriga kelib Rossiya imperiyasi hududiagi turkiy xalqlar musulmon
maktabalaridagi islohotlarni jadal olib boradilar. Turkistonda bo‘lsa ta'limdagi
yangilanishlar kech hamda ancha sust olib borilmoqda edi. Jadidchilik harakati
O‘rta Osiyoga Qrim, Kavkaz va Volgabo‘yi turkiy tilda so‘zlashuvchi xalqlar
ma’rifatparvarlari ta'sirida ostida kirib keldi. Ushbu hududlar O‘rta Osiyoga
qaraganda ancha ilgari Rossiya tarkibiga qo‘shib olingan bo‘lib, ularning aholisiga
rus hamda Yevropa madaniyatining ta'siri Turkiston xalqlariga qaraganda ancha
ilgari singib bo‘lgan edi.
Turkiston o‘lkasidan tashqaridagi musulmon mamlakatlarining ta'lim tizimidagi
bo‘layotgan islohotlar Turkiston o‘lkasi hayoti hamda maktablari faoliyatiga ijobiy
ta'sir qilmay qolmadi. Masalan, Turkistondagi jadidchilik oqimi jamiyatdagi
ijtimoiy va siyosiy ehtiyoj sabali shakllandi. O‘z vaqtining ilg‘or va taraqqiyparvar
ziyolilari, avvalo, ma’rifatparvarlar tub axalqning dunyo taraqqiyotidan ortda qolib
ketayotganligini anglab, jamiyatni yangicha ruhda isloh qilish kerakliginianglab
yetgandi.
1892-yilda Toshkentda yuz bergan “Vabo qo‘zg‘oloni”nida panshaxa, ketmon,
tosh ko‘targan xalq mustamlakachilar tomonidan zamonaviy qurollar bilan qarshi
olindi, minglab olomon Kaykovus daryosiga g‘arq qilindi. 1898-yil Andijon
qo‘zg‘oloni qonga botirildi, o‘nlab Mingtepa kabi qishloqlar to‘pga tutildi,
kultepalarga aylantirildi. Turkistonlik ma`rifatparvarlar qalbida
mustamlakachilarga nisbatan nafrat tuyg‘usi kuchaydi. Ammo Rossiya
imperiyasidek dahshatli saltanatga va uning zamonaviy artilleriyalariga qarshi
nochor, nodon olomonni qarshi qo‘yish mumkin emasligini jadidlar tushunib
yetdilar. Bu masalada ularga Ismoilbey Gasprali, Rizo Faxriddin, Sadri Maqsudiy,
Fotih Karimiy qarashlari, Rossiya, Eron, Hindiston, Turkiyada sodir bo‘layotgan
siyosiy harakatlar kuchli ta’sir ko‘rsatdi .
Qora xalq ongini oqartirish, ilm-ma’rifat sari yetaklash, uni ilm, fan-texnika
yangiliklariga oshno qilish lozim. Bunga esa maktab orqali, dastlab ibtidoiy
maktab orqali erishish mumkin. Mana shunday o‘ta og‘ir ta’qib va tazyiqlar ostida
43](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_43.png)
![Qrimda butun turk dunyosini tilda, ishda, fikrda birlikka chaqirgan Ismoilbey
Gasprali faoliyatini Turkistonlik jadidlar davom ettirdi.
XX asr boshlarida Rossiya imperiyasidagi musulmon ta’lim muassasalarining
islohotchisi va "Tarjimon" gazetasi (1883-yildan boshlab Qrimda chiqa boshlagan)
asoschisi Ismoil Gaspiralining nomi Sharq bo‘ylab mashhur bo‘lib ketadi. U
Bog‘chasaroyda eski usuldagi maktablarning murakkab va tushunilishi qiyin
bo‘lgan o‘qish usuliga qaraganda yengil o‘qish usuliga asoslanuvchi yangi maktab
tashkil qilib, unda shaxsan o‘zi dars o‘tgan, hatto darsliklar ham yozgan.
G‘аspirаli dаsturi bо‘yichа yаngi usul mаktаblаridа quyidаgilаrgа riоyа
qilinishi lоzim edi:
1. Sinfdа (mаktаbdа) bоlаlаr sоni о‘ttiztаdаn оshmаsin.
2. Bоlаlаrni fаqаt ikki dаf'а - yоz vа qish bоshlаridаginа qаbul qilish mumkin.
3. Hаr qаbul nechа bо‘lishidаn qаt'i nаzаr bir sinf bо‘lsin.
4. Hаr bir muаllimdа kо‘pi bilаn 3-4 sinf bо‘lsin.
5. Аgаr mаktаb uch sinfdаn ibоrаt bо‘lsа, dаrslаr ketmа-ket, mа'lum
uyg‘unlikdа qо‘yilmоg‘i lоzim.
6. 7-9 yоshlаrdаgi bоlа 7-8 sоаt uzluksiz о‘qiy оlmаydi. Uning uchun 5 sоаt
kifоyа. Hаr dаrsdаn sо‘ng 10 dаqiqа tаnаffus lоzim.
7. Jumа vа bаyrаm kunlаri dаm оlinаdi.
8. О‘n оy о‘qishdаn sо‘ng yоzning issiq kunlаridа tа'til bо‘lishi mаqsаdgа
muvоfiq.
9. Dаrs zeriktirmаsligi lоzim. Besh sоаtdа besh sоаt turli fаndаn dаrs bоqmоq
оg‘ir dаgildir, lekin besh sоаt yоlg‘iz bir dаrs ilа о‘grаshmоq zehnni buzаr.
10. Shоgirdlаri urmiyа, sо‘kmiyа hоjаt yо‘qdir.
11. Hаr hаftа nihоyаtindа shоgirdа hаftаlik tаzkirа verilmаlidir. Hаftа bо‘yu
dаrslаrinа diqqаtli о‘lub, bildigi ishоrаt edilib, оfаrin yоzilmаlidir.
44](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_44.png)
![12. Mаktаbning pаnjаrаlаri (terаzаlаri) buyuk vа ichi ziyоli vа оydin о‘lmаsinа
bik diqqаt emаlidir. Sоvuq xоnаdа dаrs vermаk, ilm о‘rgаtmаk оg‘ir
dаgildir, begunоh sibyоnа jаzо vermаkdir..” 98
Ismoil Gaspirali Imperiyaning Sharqdagi olib borayotgan makkor siyosatini
fosh etuvchi asarlari orqali Turkiston marifatparvarlari yo‘lboshchilari
Mahmudxo‘ja Behbudiy, Munavvar qori Abdurashidxonov, Tavallo (To‘lagan
Xo‘jamyorov), Abdulla Avloniy, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Cho‘lpon va
boshqalaming dunyoqarashiga katta ta'sir o‘tkazgan. Yangi usul maktablarining
vujudga kelishida turtki bo‘lgan. Jadidlar rus istilosi sababli yanada kuchaygan
madaniyat tanazzuli natijasi hisoblangan jaholat va g‘aflatni yo‘q qilish uchun
dastlab maorifni qayta yo‘lga qo‘yishga kirishdi.
Yangi usul maktablarida dunyoviy fanlar bilan birga diniy fanlar ham
o‘quvchilarga o‘rgatilgan. Alifbe kitobi bilan birgalikda “Alifboyi Qur'oniy” ham
o‘rgatilgan. Dunyoviy fanlardan kimyo, fizika,geometriya, arifmetika, geografiya,
ayrim maktablarda 4-sinfdan rus tili ham o‘qitilgan. Jadid maktablarida yuqori sinf
o‘quvchilari uchun uchun kimyo,fizika, geometriya kabi fanlaridan ona tilida
yaratilgan darslik va o‘quv qo‘llanmalari mavjud bo‘lmagan 99
. Muallimlar bu
fanlar bo‘yicha tatar, turk tillarida nashr qilingan qo‘llanmalardan foydalanishga
majbur bo‘lganlar. Ayrim muallimlar o‘zlari darsliklar yozib, shu asosda ta'lim
berganlar. Saidrasul Saidazizov “Ustodi avval” (1902), Behbudiy “Risolai as-bobi
savod”(1904), “Risolai jug‘rofiya umroniy” (1905), Munavvarqori “Adibi avval”,
“Alibi soniy” (1907), Abdulvohid Burhonov “Rahbari xat” (1908), Avloniy
“Birinchi muallim” (1910), “Ikkinchi muallim” (1912), Rustambek Yusufbek
o‘g‘li “Ta'limi avval”, A.Ibodiev “Tahsil-ul alifbo” darsliklarini yozib nashr
etishadi 100
.
Yangi usul maktabida xat-savоd chiqarishda bоlalarning оna tilida tоvush usuli
– usuli savtiyaga asоslangan. Maktablar asоsan 1-4-sinf о‘quvchilaridan ibоrat
98
Қосимов Бегали . Исмоилбек Гаспирали . T.: 1992 й. - Б 68
99
Абдуллаев Й. Эски ўзбек мактабларида хат-савод ўргатиш. ... – Б. 126.
100
Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари. – Тошкент : Университет, 2006. – Б. 27.
45](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_45.png)
![bо‘lgan bоshlang‘ich maktablar bо‘lgan. 1913-1914-о‘quv yilidan bоshlab ayrim
jоylarda 2 bоsqichli о‘qitish tizimi jоriy qilina bоshlandi 101
. Bu tizimdagi
maktablar namuna maktablari deb atalgan bо‘lib, ularning 1-bоsqichi tahziriy
(bоshlang‘ich) sinflar, 2-bоsqichi rushdiy (yuqоri) sinflar deyilgan. Xususan,
Munavvarqоri Abdurashidxоnоvning Tоshkentdagi namuna maktabi, Abduqоdir
Shakuriyning Samarqanddagi va Abduvahоb Ibоdievning Qо‘qоndagi maktabida
rushdiy (yuqоri) sinflar (5-6-sinf) ham ish bоshlaganligi sоhani jadallashtirish
tоmоn qо‘yilgan muhim qadamlardan biri bо‘lgan 102
.
Yangi usul maktablarida hunar o‘rgatish ham yo‘lga qo‘yilgani diqqatga
sazovordir. Masalan, 1915-yil 13-sentyabrda Samarqand shahri Qalandarxona
qismida yashovchi Musobek Mirzo Fozilov o‘z uyida yangi usul bog‘dorchilik
mahalliy maktabi ochish uchun ruxsat so‘ragan va maktabda qo‘yidagi fanlar
o‘qitilgan:
a) Islom dini axkomlari;
b) Maxaliy til;
c) Urug‘chilik;
d) Rus tili;
e) Tomorqa;
f) Geografiya;
g) Arifmetika 103
.
E'tiborli tomoni, talabdan kelib chiqqan holda, jadid maktablarida o‘quvchilarga
hunar o‘rgatish ham yo‘lga qo‘yilganini ko‘rish mumkin.
Shuni ta'kidlash lozimki, yangi usul maktablari uchun alohida maxsus binolar
qurilmagan. Ularning barchasi xususiy bo‘lib, ko‘pincha maktab uchun
muallimning shaxsiy o‘zining uyidan yoki biron bo‘sh turarjoy binolaridan va ba'zi
shaxslarning tashqi hovlilaridan maktab sifatida foydalanilgan. Imperiya
101
Долимов У. Жaдид мaктaблaри: улaрдa онa тили вa aдaбиёт ўқитишнинг илмий-нaзaрий ҳaмдa aмaлий aсослaри.
Педaгогикa фaн. докт. дисс… aвтореф. – Тошкент. 2008. – Б. 29.
102
Ҳaсaнбоевa О., Ҳaсaнбоев Ж., Ҳaмидов Ҳ. Педaгогикa тaрихи. ... – Б. 129-133.
103
ЎзР МДА, И 181-фонд, 1-рўйхат, 89-иш, 99-варақ.
46](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_46.png)
![ma’muriyati maldorlari bunday maktablar milliy madaniyatning rivojlanishiga
yordam berishidan xavfsirab, podsho hukumati uchun xafli deb hisoblashgan. Shu
sababli ham ularning faoliyatini to‘xtatish ko‘zlangan turli xil tadbirlar amalga
oshirildi. Masalan, 1911-yilda mahalliy xalq maktablarida (rus-tuzem
maktablaridan tashqari) o‘quvchilar qaysi millatga mansub bo‘lsa, muallimlar ham
shu millatdan bo‘lishlari lozim degan qaror qabul qilinadi 104
. Shu qarorga asosan
tatar muallimlari ishdan bo‘shatilib, bir necha o‘nlab yangi usul maktablari
faoliyati to‘xtatiladi (dastlab butun o‘lka bo‘ylab jadid maktablarida tatar millatiga
mansub o‘qituvchilar dars berishgan). Yangi usul maktablarining biron joyda
rasmiy tasdiqlangan yagona o‘quv rejasi yoki dasturi mavjud bo‘lmagan. Darslar
muayyan maktab rahbari hamda muallimlari tomonidan ishlab chiqilgan o‘quv
rejasi va darsliklar asosida o‘tilgan 105
. Bu rejalar Ismoil G‘aspiralining dasturi
asosida tuzilgan bo‘lsa ham o‘lkadagi barcha jadid maktablari qat'iy ravishda bu
rejalarga tayanib dars o‘tmagan. Bu holat esa jadid maktablaridagi eng katta
muammolardan biri hisoblangan.
Mahmudxo‘ja Behbudiy 1905-yilda Samarqandda Xoniy xalfa La'lbek
mahallasidagi hovlisiga Shakuriyning yangi usul maktabini ko‘chirib keladi va
unda bolalarni bepul o‘qita boshlaydi. Samarqand gazetasida bu maktab haqida:
“Shunisi e'tiborga loyiqki, o‘quvchilarning o‘qish va yozishga bo‘lgan
munosabatidagi kutilmagan yengillik, jazo qo‘llash zaruratini yo‘qotib,
o‘qiyotganlarni maktab va o‘qituvchiga bog‘lab qo‘ydi, bu oddiy maktabda bunday
emas.”- deyiladi. Maktab ochiq havoda, oddiy partalar qo‘yilgan joydan iborat
bo‘lgan. Behbudiy maktab uchun chet eldan adabiyotlar va xaritalar olib keladi 106
.
Behbudiy Saidkarimboy Samarqandlik boylarni ham maktab ishlariga homiylik
qilishga da'vat etganligini yozadi. “1907-yil 25-dekabrda Tujjor gazetasining
noshiri Saidkarimboy Saidazimboy o‘g‘li hovlimg‘a maftuh maktabi usuli jadidg‘a
104
Бендрикoв К.Е. Oчерки пo истoрии нaрoднoгo oбрoзaвaния в Туркестaне (1865-1924). ... – С . 280-281.
105
Ҳaсaнбoевa O., Ҳaсaнбoев Ж., Ҳaмидoв Ҳ. Педaгoгикa тaрихи. ... – Б. 132.
106
Мустафаева Н. Туркистон жадидларининг замонавий ўрта ва олий мактаб, маориф масаласига муносабати. .// «Жадид
маърифатпарварларининг миллий таълим, матбуот, адабиёт ва санъатни ривожлантиришга қўшган ҳиссаси ва унинг
Миллий ғоя тарғиботидаги аҳамияти» мавзуидаги Республика илмий-амалий анжумани материаллари. Тошкент, 2016. –
Б. 87-88.
47](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_47.png)
![kelib ikki soat qadar bolalarni hisob, jug‘rofiya, tajvid, insho, sarfi arabiy,
Shifohiya, qiroati Qur'on va forsiy va turkiy nazm va nashrdin hifzan va kitoban
imtihon etib va muallim Mullo Abdulqodirg‘a 15 so‘m berib ketdilar”. Bundan
ma'lum bo‘ladiki Samarqand jadid maktabdorlari boshqa hududdagi yangi usul
maktabdorlari bilan bamaslahat va bir-birlariga ko‘maklashib faoliyat ko‘rsatgan.
Maktabda 40 nafarga yaqin o‘quvchi ta'lim olgan. Mahmudxo‘ja Behbudiy nafaqat
Samarqandda, balki butun Turkistonda jadidchilik harakatining yetuk namoyondasi
bo‘lgan. U shunday yozadi: “Boshqa millatning yosh bolalari maktabda ekan,
bizniki hammollikda va gadoylikda boshqa millat ulamosig‘a tobe' ekan, bizni
ulamo bil'aks avomg‘a tob'edur. Muning oxiri xarobdur. Bukun islohi maktab,
madrasa, ya'ni millatga kushoyish qilinmasa, rabi asr so‘ng diyonat barbod bo‘lur
va oning javobi, ma'suliyati bugung‘ilarga qolur. Bu ma'suliyatdan qutulmoq
uchun millatni diniy va dunyoviy ilm va fanlar o‘qumoq uchun targ‘ib qilmoq
kerak” 107
.
Abdulqodir Shakuriy 1915-yil 9-maydan 11-maygacha o‘z maktabida imtihon
bo‘lishini ma'lum qiladi va xalq bilim yurti inspektorini ushbu imtihonga taklif
qiladi. Behbudiy maktabning faoliyatini ko‘rsatish uchun hukumat tomonidan
N.S.Likoshin bilan V.L.Vyatkin (1869-1932), shaharning obro‘li ulamolari,
savdogarlarini, boylar va do‘kondorlarni taklif qiladi. Ikki kun ertalab 10 dan, kech
soat 6 gacha o‘quvchilar imtihon qilinadi. Natijada imtihonda qatnashganlarning
ko‘pchiligi bolalar bilimidan hayratga tushadilar. Hatto, ba'zilar bizning
farzandlarimiz ham ilm yo‘llarini shunchalik tez egallar ekan-ku, deb yig‘lab ham
yuboradilar. “200 qadar do‘kondor, 150 qadar mullobachcha talabalardan, 5-10
mudarris, Siyob qozisi va 200 qadar xar xil qozilar keldilar. Hoji Mavlonbek
janoblari olti soat qadar muttasil turib bolalarni qir'oat va diniydin bergan
javoblarig‘a yig‘lab, muallimg‘a 15 so‘m hadiya berdilar” 108
, deb yozadi Behbudiy
imtihon haqida .
107
Аҳророва З. Жадид педагогика асослари. (Ўқув қўлланма). – Тошкент, 2004. – Б. 12. http://uz.denemetr.com.
108
Беҳбудий Маҳмудхўжа. Танланган асарлар. – Тошкент, 2018. – Б . 263.
48](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_48.png)
![“Tahsil oyi” maqolasi orqali davrning haqiqiy ahvolini va muammolar sababini
ko‘rishish mumkin. Maqolada keltirilishicha, agar avgust va sentyabr oylaridan
boshlab ko‘chada ikki xil odamlarni ko‘rish mumkin. Birisi oppoq ko‘ylaklar kiyib
yasanib olgan, qo‘llarida o‘nlab nusxa kitoblar ko‘tarib, saodatlik yurish bilan
hukumat maktablariga ketayotgan rus, yahudiy, armani bolalari. Ikkinchisi
ertalabdan ustlarida og‘ir yuk, qo‘llarida bel, ketmon, korxona va qadoqxonalarga
hammollikka yollanib, 20 tiyindan bir so‘mgacha topmoq ilinjidagi Turkiston
bolalari... “Oh, na yomon holat..”. Demak, butun ilm-u hunar o‘zgalar qo‘lida
ekan, “Endi bizlarg‘a ikki ishdan biri qolur, ya'ni yo alardek zamonani ilum va
hunarlarig‘a yopushmoq va yoinki borliq nimarsalarimizni ham qo‘limizdan berib,
to‘y, maraka va behudaliklarga sarf etib, alarg‘a xizmatkor bo‘lmoq. Biz o‘z
ahvolimiz uchun o‘zgalardan hech xafa bo‘lmasligimiz kerak, bizning
boyliklarimizni ular bizdan urib olmadilar, o‘qib oldilar. Moziy istiqbolning
tarozusidur. Har kim o‘lchasun-da bilsun” 109
,- deb yozadi.
Imperiya hukumati graf K.K.Palen (1861-1923) taftish qilganigacha jadid
maktablariga katta e'tibor berishmagan. Bunday maktablarni yaxshi o‘rgangan
K.I.Palen shunday ma'lumot bergan: “Bu maktablarning dasturlari ko‘pincha
musulmonlarning 1905-1906-yillardagi s'ezdlari programmasidan kelib chiqqan.
Maktab o‘qituvchilari asosan tatarlardir. Darslik va adabiyotlar asosan Qozon va
Istanbulda nashr qilingan. Ta'limning asosi o‘quvchiga islomning buyukligini
uqtirish, ularni qalblarida musulmonlarning birlashish va yuksalish g‘oyalarini
uyg‘otishdir. Hozirgi kunda bunday maktablar Turkistonda juda ko‘p. Ammo
ko‘pchiligi hukumat tomonidan ro‘yxatga olinmagani sababli, ularning sonini aniq
aytish imkonsizdir. Taftish davrida shunday maktablardan Toshkentda 12 tasi,
Qo‘qonda 14 tasi, Andijonda 5 tasi, Samarqandda 4 tasi tekshirildi. Aholi bunday
maktablarga bolalarini katta qiziqish bilan beryapti. Masalan, Samarqandning 4 ta
109
Беҳбудий Маҳмудхўжа. Танланган асарлар. – Тошкент , 2009. – Б. 112.
49](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_49.png)
![yangi usul maktabida 200 dan ortiq bola, Andijondagi 5 ta shunday maktabda 230
bola o‘qimoqda” 110
.
Mustamlaka ma'muriyati Turkistondagi yangi usul maktablari faoliyatidan
tashvishga tushdi. Chunki yangi usul maktablari ruslashtirish siyosatini tomiriga
bolta urar edi. Rossiya imperiyasi Ichki Ishlar vazirligining Toshkentdagi maxfiy
senzori M.P.Ostroumovga junatgan ko‘rsatmasidan shunday tahdid sezilardi. Ichki
Ishlar vazirligi politsiya departamenti Turkistonda tub xalqlar orasida yangi
usuldagi maktablar ochish harakati boshlanib, matbuotda bu haqda turli xil
maqolalar nashr qilinayotgani, shu jihatdan ham Turkiston o‘lkasi bo‘yicha maqola
yozish, maktab ochish jarayonida ishtirik etayotgan barcha shaxslar haqida to‘liq
ma’lumot to‘plab, shaxsan Ichki Ishlar vaziriga xabar qilish uchun tezlikda
politsiya departamentiga junatish vazifasi Ostroumovning zimmasiga
yuklatilganligi haqida ma'lum qilgani bejiz emas edi 111
.
Rossiya imperiyasi hukumati rus va rus-tuzem maktablarining tarmoqlarini
kengaytirib, 1908-yildan boshlab yangi usul maktablariga qarshi kurasha
boshlaydi. Rossiya imperiyasi ma’muriyati yarim asr davomida o‘rta asr tipidagi
musulmon maktablarining faoliyatiga halaqit bermagan edi, shuning uchun ham
yangi usuldagi maktablarning barchasini tusatdan hech bir so‘zsiz yopib qo‘yish
to‘g‘ri kelmasdi. 1911-yili Turkistonda tatarlar o‘qituvchilik qilgan ellikka yaqin
yangi usul maktablari yopildi, chunki biron-bir tub aholining farzandlarini rus
bo‘lmagan hamda shu mahalliy xalqning o‘ziga mansub bo‘lmagan muallimning
ta’lim berishi ta'qiqlangan alohida qonun chiqarilgandi. Buning ustiga bu vaqtga
kelib maktablarda yangi usul bilan o‘qitadigan o‘nlab o‘zbek o‘qituvchilari
yetishib chiqqan edi. Yangi usul maktablarida o‘qitadigan o‘zbek
o‘qituvchilarining soni o‘sib bormoqda edi. Musulmon ruhoniylari va eski maktab
domlalari dastlabki yangi usul maktablariga ular paydo bo‘lishi bilanoq, qattiq
qarshi chiqdilar. Biroq imperiya hukmronligining keyingi o‘n yilida eski usuldagi
110
Пален К.К. Отчет по ревизии Туркестанского края . ... – СПб.: « Сенатская типография ». – С. 134-135.
111
Ahmad Donish. Navodir ul-vaqoe. «Fan», T., 1964 yil. 274-bet.
50](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_50.png)
![maktablarining ko‘pchilik domlalari yangi usul maktablaridan va rus-tuzem
maktablarining mahalliy sinflaridan orqada qolib ketmaslik va o‘quvchilarini
yo‘qotmaslik uchun ba'zi bir islohotlar o‘tkazgandilar. Eski maktabda keng
tarqalgan yangilik - tovush usuli yordami bilan savodga o‘rgatish edi. 1917-yilga
kelib, Turkistonda salgina yangilik kiritilgan bunday eski tipdagi maktablardan
tashqari yuzga yaqin yangi usuldagi maktablar ochildi. Bu maktablarda tovush
usuli yordami bilan savodga o‘rgatibgina qolmasdan, balki sinf-dars tizimida ham
olib borilar edi. Bu maktablarda o‘quvchilar partalarda o‘tirib o‘qiydigan bo‘ldilar,
ularda o‘qitiladigan fanlar qatoriga arifmetika hamda tarix va tabiyot elementlari
kiritildi 112
.
Yangi usul maktablarining tarmog‘i barqaror emas edi, ularning ko‘plari faqat
bir yil va hatto undan ham kam vaqt yashardi. Yangi usulda o‘qitadigan ba'zi
o‘qituvchilar chor hukumatining ta'qibi tufayli o‘z yashash joylarini bir necha
marta o‘zgartirishga majbur bo‘lardilar. Yangi usuldagi maktablaming hammasida
ham o‘quv kursi bir xilda emas edi. Ba'zi maktablarda diniy fanlar ko‘proq
o‘qitilsa, boshqa maktablarda umumiy ta'lim fanlari ko‘proq o‘qitilardi.
Yangi usul maktablarining tarafdorlarini "jadid" (ya'ni, yangilik tarafdorlari)
degan nom bilan atar edilar. Jadidlaming bir qismi panturkizm mafkurasi ta'siri
ostida edi; ilmga xilof bo‘lgan bu irqiy nazariya, asosan, 1908-yilda burjua
revolyutsiyasi bo‘lib o‘tgan Turkiya tomonidan tashviqot qilinardi; panturkist
jadidlar 1917-yildan boshlab proletar davlatining dushmanlari lageriga o‘tib
oldilar. Yangi usulchilar orasida 1905-yildan keyin rus ishchilar harakatining ilg‘or
g`oyalari ta'sir ko‘rsatgan kishilar ham bor edi. Ana shunday g`oyalar ta'sirida
bo‘lgan Hamza Hakimzoda (1889- 1929) Qo‘qonda kambag‘allarning bolalari ham
kirib o‘qiy oladigan yangi usul maktablarini ochish uchun juda ko‘p kuch sarfladi.
Yangi usul maktablarining eng barqarorlari asta-sekin 6 yillik bo‘la boshladi; 6 yil
o‘qitiladigan bunday maktablardan Toshkentda, Qo‘qonda, Samarqandda,
shuningdek, To‘qmoqda bittadan bor edi. Qolgan yangi usul maktablarida (bu
112
Mo‘minjon Muhammadjonov. Turmush urinishlari. Toshkent, 1926 yil, 277-bet.
51](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_51.png)
![maktablar ibtidoiya deb atalardi) ko‘p deganda to‘rt yil o‘qitilardi 113
. Toshkent,
Samarqand va Qo‘qonda qiz bolalar uchun yangi usuldagi maktablar ham ochilgan
edi. Yangi usuldagi maktablar o‘z o‘rnida o‘zbek tilida umumiy ta'limni
tarqatishga ham yordam berdilar.
Yаngi usuldаgi mаktаblаridа dаrs о‘t ilаdigаn tillаrdа bir xillik yо'q edi.
Dаrslаrning bir qismi tаtаr tilidа edi. 1905- 1917-yillаrdа о'zbek tilidа chоp
etilаdigаn gаzetаlаrdа, shubhаsiz, tо'g‘ri аdаbiy nutq nаmunаlаrini tоpish judа hаm
qiyin edi, chunki nаshriyоt vа muаlliflаr turli xil tа'sirgа berilgаn edilаr.
О'qituvchilаr esа о'zbek tilining turli shevаlаridа dаrs о‘tаrdilаr. Ulаrning bа'zilаri
tаtаr tilidа sо'zlаshаrdilаr 114
.
Yаngi usuldаgi mаktаblаrdа о‘quvchilаr dаrs о'tilаdigаn tilni tushunаrdilаr,
birоq ulаr аdаbiy nutqning yаgоnа nоrmаsigа о'rgаtilmаs edi. O‘z bolalarini yangi
usuldagi maktabga o‘qishga bergan ota-onalar, shu turdagi maktablarda rus tilining
o‘qitilishidan manfaatdor bo‘lganlar. Rus tili darsi eng barqaror maktablarda
to‘rtinchi o‘quv yilidan boshlab o‘qitilgan. Kattalar kishilar uchun rus tili kursi
birinchi marta 80-yillarning boshlarida ochilgan bo‘lib, keyinchalik, ko‘pgina
shaharlarga tarqalgandi. Bunday kurslar, ayniqsa, Toshkentda keng tarqalgan edi.
Toshkentda 1909-1911-yillarda bunday kurslarda har yili 150 ga yaqin kishi o‘qir
edi. Toshkentda ochilgan rus tili kursida o‘quvchilar uchun ozroq o‘qish haqi ham
belgilangandi. Kurslarda o‘quvchilaming ko‘pchiligi faqat ruscha og‘zaki nutqni
egallashni istardi, lekin ba'zilar ikki yillab o‘qir, ruscha savodga ega bo‘lar,
arifmetikani ham o‘rganardilar.
Turkistondagi rus-tuzem maktablari va yangi usuldagi maktablardagi kichik
maktab yoshidagi o‘zbek bolalaridan atigi 4 foizigina o‘qir, ammo shunda ham
mehnatkash kambag‘allarning bolalari juda kam edi. Bu maktablami bitirib
chiqqanlar, odatda, savdo bilan shug‘ullanar yoki korxona va idoralarda mayda
xizmatchi bo‘lib ishlardilar.
113
Шамсутдинов Р. Жадидчилик: Ҳақиқат ва уйдирма “Мулоқот”.-1991.-№12.-Б.20.
114
Buxоrоdа nа kо‘rdim? «Tаrjimоn», 1908 yil, 68-sоn.
52](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_52.png)
![Rus-tuzem maktablarining va Yangi usuldagi maktablarning yordamida eng
oddiy umumiy ma'lumot tayyorligiga ega bo‘lgan o‘zbek yoshlari Oktabr
to‘ntarishidan keyingina milliy kadrlar, asosan, o‘qituvchilar tayyorlaydigan
dastlabki o‘quv yurtlarida ta'lim olishni davom ettirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Munavvar Qori Abdurashidxonov 1901-yilda dastlab Toshkentning
Shayxovand Tahur, keyinchalik shaharning boshqa dahalarida birinchi “usuli
jadid” maktablari ochdi. Bu maktab 1893-yilda Samarqandda Ismoilbey Gasprali
boshchiligida ochilgan va bir necha oygina faoliyat ko‘rsatgan maktabdan keyingi
ochilgan usuli jadid maktablarining birinchisi edi. Turkistonda yetishib chiqqan
buyuk islohotchilardan biri bo‘lgan Munavvarqori Gaspralining hamma darslik va
o‘quv qo‘llanmalari, badiiy va publitsistik asarlari bilan yaqindan tanish, siyosiy
qarashlari ta’sirida bo‘ldi. U jadid maktablari uchun darsliklar yaratdi, zamonaviy
o‘qituvchilar avlodini tarbiyalab yetishtirdi. Uning bevosita ta’sirida Mannon
Uyg‘urdek buyuk san’at arbobi, aka-uka Husanxo‘ja va Eshonxo‘ja Xoniylar, aka-
uka Sobirjon va Shokirjon Rahimiylar, Same’qori, Salimxon Tillaxonov, Qayum
Ramazon, Shorasul Zunnun, Majid Qodiriy kabi murabbiylar yetishib chiqdilar.
Munavvarqori Toshkentda ochilgan jadid maktablari uchun o‘zi tuzgan dastur va
darsliklarni joriy etdi, ular asosida jamoat oldida ochiq darslar va imtihonlar tashkil
qildi 115
. Bundan asosiy maqsad, birinchidan, usuli jadid maktablarini badnom
qiluvchi mutaassib qadimchilarning da’volari asossiz ekanligini xalq oldida
namoyish etish bo‘lsa, ikkinchidan, xalq o‘rtasida ilm-ma’rifatga, yangi o‘qitish
usuliga, zamonaviy turmush tarziga rag‘bat uyg‘otish edi. Shuning uchun ham
Munavvarqori imtihonlarga o‘quvchilarning ota-onalaridan tortib, shariat-din
peshvolarigacha, hatto o‘lkada katta e’tibor qozongan olimu shoirlarni, ma’rifatli
boylarni ham taklif qilgan.
Munavvarqori Abdurashidxonov jadid maktablarining kundalik o‘quv-tarbiya
ishlaridan tortib, yillik bitiruv imtihonlarini tashkillashtirishgacha, “usuli savtiya”
yo‘lini qiqtidorli va qobiliyatli yosh o‘qituvchilarga o‘rgatishdan to maktablarni
115
Шухрат Ризо. Маърифатпарварликдан маърифатчиликгача Тафаккур.-1995.-№1.-Б.79.
53](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_53.png)
![zamonaviy darslik hamda o‘quv qo‘llanmalari bilan ta’minlashgacha bo‘lgan
uzluksiz jarayonni boshqardi. Uning bu faoliyati davrining ulug‘ mutafakkirlari
tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. Mahmudxo‘ja Behbudiydek jadidchilik
harakatining karvonboshisi unga madadkor bo‘ldi. Behbudiyning bu boradagi
so‘zlariga e’tibor bering: “Turkistonda muallim chiqarmoq uchun dorilmuallimin
bo‘lmasa ham, har shaharda usuli ta’limdan xabardor bir-ikki nafar muallim albatta
bordur. Ana, muallimlikka tolib kishilarni alarning huzurig‘a yuborib, 3-4 oy
zarfida usuli ta’limdan xabardor qildurmoq mumkindur. Agar boyafarz, ushbu
xizmatni muallimlarimiz iltizom qilsalar, ul holda muallimlikka havaskor yoshlarni
bir oz zahmatlik bo‘lsa ham, to‘g‘ridan-to‘g‘ri Toshkandda Munavvar Qori
janoblarining maktabig‘a yubormoq kerakdurki, mushoran alayhning munday
toliblarni mamnuniyat ila qabul etmoqlarig‘a amindurmiz. Ishda, muhtaram
qarindoshlar, millatimizning tilagi va eng zo‘r ehtiyoji ushbu shaylar ediki, nazari
oliylaringiza arzu taqdim etduk” 116
.
Bunday tadbirlar jadid maktablarining o‘lka bo‘ylab keng tarqalishida muhim
ahamiyat kasb etdi: 1903-yilda Samarqandda Mahmudxo‘ja Behbudiy, Siddiqiy-
Ajziy, Abduqodir Shakuriy, Said Alizoda, Qo‘qonda Abdulvahob Ibodiy, Ashurali
Zohiriy, Hamza, Po‘latjon Qayumiy, Namanganda Ishoqxon Ibrat, So‘fizoda,
Buxoroda Abdulvohid Munzim, Sadriddin Ayniy, Xorazmda Husayn Kushayev,
Bobooxun Salimovlar boshchiligida usuli jadid maktablari tarmoqlari kengayib
bordi.
Bundаy mаktаblаr dаstlаbki vаqtlаrdа hukumаtning ruxsаtisiz оchilа bоshlаgаn
edi, keyinchаlik ulаrning оchilishi, butun fаоliyаti tо‘lа gubernаtоrlik nаzоrаtigа
о‘tib ketаdi. Jаdid mаktаblаrining fаоliyаti endi nihоyаtdа qiyin kechа bоshlаdi.
Bir tоmоndаn, mutааssib ulаmоlаr, “usuli qаdim” tаrаfdоrlаri “usuli jаdid”
mаktаblаrigа qаrshi turli-tumаn bо‘htоnlаr uyushtirdilаr, muаllimlаrini esа hаttо
kоfirlikdа аyblаdilаr, xаlq bоlаlаrini bundаy mаktаblаrdаn qаytаrishgа hаrаkаt
qildilаr. Shu о‘rindа Sаmаrqаndning Ulug‘bek mаdrаsаsi jоmesidа 5-6 ming
116
M.Behbudiy. Muhtaram yoshlarg‘a murojaat. «Oyna» jur., 1914 y., 41-son.
54](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_54.png)
![nаmоzxоn о‘rtаsidа mutааssiblаr shоir vа pedаgоg Siddiqiy-Аjziy vа Аbduqоdir
Shаkuriylаrni kоfirgа chiqаrishlаrini, Mirmuhsin Shermuhаmedоv vа
Sо‘fizоdаlаrni sаzоyi qilib, о‘z Vаtаnidаn quvg‘in qilishlаrini esgа оlish о‘rinlidir.
Mutааssiblаrning bundаy hаtti-hаrаkаtlаri, ikkinchi tоmоndаn, bundаn hаm
dаhshаtlirоq kuch bо‘lmish mustаmlаkаchi hukumаtning tа’qib vа tаzyiqlаrigа
kаttа yо‘l оchib berdi. Munаvvаrqоri Аbdurаshidxоn о‘g‘li siyоsiy tаshkilоtlаrning
uzluksiz sо‘rоvlаrigа jаvоb berishgа, dо‘q-pо‘pisаlаrigа, qаmоqlаrigа chidаshgа
mаjbur bо‘ldi. Shuning uchun hаm “usuli jаdid” mаktаblаrining tаrаqqiyоti vа
kо‘lаmining kengаyishi, аyniqsа, mustаmlаkа Turkistоn о‘lkаsi shаrоitidа аnchа
оg‘ir kechdi. Bu hаqdа Munаvvаrqоrining sоbiq о‘quvchisi, Аnqаrа
universitetining prоfessоri Ibrоhim Yоrqin (Ibrоhim Оrifxоn о‘g‘li – 1902-1993)
xоtirаlаridа quyidаgilаrni yоzаdi:
“1913-yilda Eshonxo‘ja Xoniyning maktabini bitirgach, Munavvarqorining ikki
sinfli rushdiy maktabida o‘qigan yillarimizda Rusiya idorasi o‘quv inspektorlari
maktabimizga to‘satdan kelib, foydalanayotgan kitoblarimizni tekshirardi.
Ularning maqsadlari bizning maktabda mavjud bo‘lgan darslik va boshqa o‘quv
kitoblarining Rusiya idorasi nuqtai nazaridan zararlimi yoki yo‘qmi, shularni
tekshirish edi” 117
.
Hаr qаndаy tа’qib vа tаzyiqlаrgа, mutааssib ulаmоlаrning dаshnоmlаrigа,
bо‘htоnlаrigа qаrаmаy, jаdid mаktаblаri xаlq e’tibоrini qоzоnishi, аyniqsа,
musulmоn qаrdоshlаrning bu bоrаdаgi hаmjihаtliklаri, hаmkоrliklаri generаl-
gubernаtоrlik siyоsаtdоnlаri, mаfkurаchilаri fаоliyаtini yаnаdа kuchаytirdi. 1909-
yildа Nikоlаy Оstrоumоv “Туркестанские ведомости” gаzetаsidа “Что делат с
новометодными мактабами ? ” nоmli mаqоlаsini e’lоn qildi. Undа muаllif
quyidаgilаrni yоzаdi: “Rus ma’muriyatining yerliklar eski maktablariga nisbatan
qo‘llagan mensimaslik, nazar-pisand qilmaslik siyosati o‘lkadagi
hukmronligimizning dastlabki o‘n yilligida o‘zini oqlagan bo‘lishi mumkin.
Ammo keyingi uch o‘n yillikda bu siyosat o‘zini oqlamaganini hech narsa bilan
117
Turdiev Sh. Ular Germaniyada o‘qigan edilar. T .: 2006, 225- bet .
55](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_55.png)
![yashirib bo‘lmaydi. Mana, chindan ham pushaymon bo‘ladigan voqea sodir bo‘ldi.
Biz o‘lkada… katta qiyinchiliklar bilan bir necha rus-tuzem maktabi
ochganimizda, boshqalar tashqaridan (Qrimdan) katta g‘ayrat bilan o‘lka maorifi
uchun boshqa bayroq ostida mustaqil faoliyat olib bordi. Bu yangi usul maktablari
ma’muriyatning hech qanday ruxsatisiz ochila boshladi va ajablanarli, yo‘l qo‘yib
bo‘lmaydigan tomoni shundaki, hozir ham bunday holat oblast, uezd
ma’muriyatlari, hatto hukumat maktablar inspektsiyasi nazoratisiz davom
etmoqda” 118
.
Imperiya hukumati iloji boricha usuli jadid maktablarini taqiqlash, juda
bo‘lmaganda, ularning keng tarqalishiga to‘sqinlik qilish, shu yo‘l bilan bunday
maktablar rivojlanishining oldini olishni maqsad qiladi. General gubernatorlik
ma’muriyati usuli jadid maktabdorlariga oppozitsiyada bo‘lgan mahalliy
mutaassiblar, “qadimchi”larni qarshi qo‘ydi, bu kurashda ularni rag‘batlantirdi, bu
maktablarga, ularning tashkilotchilariga qarshi turli bo‘htonlar, siyosiy aybnomalar
uyushtirdi. Bu bilan gubernatorlik ma’muriyati, birinchidan, mustamlaka xalqlarini
asriy qoloqlikda, mutelikda asrashdek qabih niyatini amalga oshirdi, ikkinchidan,
o‘zini go`yo musulmon dini himoyachisi sifatida ko‘rsatdi. Mustamlaka hukumati
ma’murlari o‘zbek ziyolilarini bir-biriga qarama-qarshi ikki qutbga ajratib
tashladilar. Turkiya, Bog‘chasaroy, Ufa, Qozon, Tiflis, Orenburgdan keladigan
nashrlarning tarqalishini qattiq nazorat ostiga oldilar. Gubernatorlik ma’murlari
ma’rifat fidoyilariga qarshi kurashda, ularni xalq o‘rtasida badnom qilishda eng
qabih usullardan ham qaytmaganlar. 1908-yili N.Ostroumov Samarqandda
Ulug‘bek madrasasi jomesida bir necha ming nomozxon huzurida usuli jadid
maktablarida o‘qiyotgan yoshlar musulmon dini ahkomlariga amal qilmay
qo‘yayotganliklari, bunday maktablarda islom diniga xilof ilmlar o‘qitilayotgani
haqida “kuyunib” ma’ruza qilgan. Qora xalq, mutaassib ulamolar uning
ma’ruzasidan qattiq mutaassir bo‘lib, “g‘ayridin bo‘lsa ham bizga, dinimizga
qanchalar mehribon” deb, ko‘zlariga yosh olib, duo qilgan ekanlar. Usuli jadid
118
«Туркестанские ведомости », 1909 г , №1.
56](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_56.png)
![maktablarida dunyoviy fanlar bilan barobar ona tili va milliy ma’naviyatning
chuqur o‘qitilishi gubernatorlik ma’murlariga yoqmas edi.
1905-yil voqealari jadidchilik harakatining yangi taraqqiyot bosqichiga
ko‘tarilishiga hamda milliy matbuotning vujudga kelishiga turtki bo‘ldi. Turk,
tatar, ozarbayjon, boshqird mutafakkirlari bilan aloqalar yanada mustahkamlandi.
Jadid maktablari soni mahalliy maktabdorlar, hur fikrli ziyolilar sa’y-harakati
hisobiga ancha ortdi. Bu hol mustamlakachilarning jadid maktabdorlariga qarshi
kurashini yanada faollashtirdi. Farg‘ona viloyati xalq o‘quv yurtlari inspektori O.
Yegorov 1909-yilda Turkiston o‘lkasidagi rus-tuzem maktablarining faolyatga
bag‘ishlangan maxsus kengashda kuyunib shunday degan edi: “Yaqin kelajakda
yangi usuldagi mahalliy maktablarning keng yoyilishi va ularga nisbatan mahalliy
aholi e’tiborining keskin ortib borishi bilan rus-tuzem maktablari batamom xarob
bo‘ladi” 119
.
Usuli jadid maktablarini butunlay yopib qo‘yish yoki taqiqlashdan
gubernatorlik ma’muriyati qo‘rqar edi, chunki bu ish bunday maktablarni yashirin
ravishda tashkil qilishga, ayniqsa, mahalliy xalqning qattiq norozilik harakatiga
olib kelar, ko‘plab yoshlarning chet elga, birinchi navbatda, Turkiyaga borib
o‘qishiga yo‘l ochilar edi. Shuning uchun mahalliy pedagoglarning “usuli savtiya”
(“tovush usuli”) metodiga asoslangan maktablarni ochishi gubernatorlik
ma’muriyati tomonidan qattiq nazorat ostiga olindi. Shu munosabat bilan 1909-
yilda Turkiston o‘quv okrugi qoshida maxsus komissiya “Farmoyish” ishlab
chiqdi. Unga kо`rа: Mаhаlliy mаktаblаr gubernаtоrlik mа’muriyаtining mаxsus
ruxsаtnоmаsi bilаn оchilаdi. Mаhаlliy mаktаblаrni оchish vа undа о‘qitish siyоsiy
jihаtdаn tо‘lа ishоnchli bо‘lgаn Rоssiyа fuqаrоlаrigаginа ruxsаt etilаdi. Mаhаlliy
mаktаb qаysi millаt bоlаlаri uchun оchilаdigаn bо‘lsа, uning о‘qituvchilаri hаm
о‘shа millаtgа mаnsub bо‘lishi shаrt. Mаhаlliy mаktаblаrdа fаqаt Rоssiyа
tsenzurаsi ruxsаti bilаn chоp etilgаn kitоblаrginа о‘qitilаdi. Mа’muriy pоlitsiyа
119
Алимова Дилором. Жадидчилик Феномени. Т. : 2022 - Б 152
57](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_57.png)
![idоrаlаridа ishlоvchi mаs’ul shаxslаr zimmаsigа bаrchа mаhаlliy musulmоn
mаktаblаrini аniq rо‘yxаtgа оlib bоrish vа rо‘yxаtdаn о‘tmаgаn mаktаblаrning
fаоliyаt kо‘rsаtishigа yо‘l qо‘ymаslik vаzifаsi yuklаtilаdi.
Maxsus ruxsatsiz maktab ochgan shaxslar maktab ochish va o‘qituvchilik
ishidan abadiy mahrum etiladi. Mahalliy maktablardagi o‘qitish ishlari va ularda
joriy etilgan tartib-qoidalarga rioya etilishi ustidan nazorat qilib turish mahalliy
ma’murlarga hamda maktab nozirlariga yuklatiladi 120
.
Natijada Rossiyadan kelgan tatarlar tomonidan ochilgan va ochilayotgan “usuli
jadid” maktablarining faoliyati to‘xtatildi, bunday maktablarining soni keskin
kamayib ketdi. Bu maktablar uchun mahalliy mualliflarning darsliklari yo‘q yoki
yetarli emas edi. Atoqli maorifchi Saidrasul Saidazizovning “Ustodi avval” alifbo
darsligi nihoyatda kam miqdorda nashr qilingan bo‘lib, hatto rus-tuzem maktablari
uchun ham yetishmas edi. “Usuli jadid” maktablarida Majid Qodiriy tomonidan
yaratilgan va 1910-yilda nashr etilgan “Hisob” darsligiga qadar Qozonda,
Turkiyada nashr qilingan matematika bo‘yicha turli darsliklardan foydalanilar edi.
Buning ustiga, “Farmoyish”ga binoan “usuli jadid” maktablarida muvaffaqiyat
bilan o‘qitilayotgan hamda Turkiyada nashr etilgan darsliklardan foydalanish man’
etildi. Bu ham jadid maktablarining keng ko‘lamda faoliyat ko‘rsatishiga katta
to‘siq edi. Shuning uchun ham jadid pedagoglaridan Hoji Muin Shukrullayev
ko‘plab “usuli jadid” maktablarining yopilib qolayotganini mahalliy
o‘qituvchilarning, birinchidan, “usuli savtiya” usulidan xabarsizliklari bo‘lsa,
ikkinchidan, bunday maktablar uchun maxsus darsliklarning yo‘q darajada
ekanligida, deb ko‘rsatadi 121
.
Farmoyish asosida Turkiston o‘lkasidagi bir necha maktablar yopib qo‘yildi,
o‘qituvchilari tintuv qilindi. Jadid mutafakkirlariga qarshi olib borilayotgan
bunday ta’qiblar haqida Sadri Maqsudiy 122
1912-yilda uchinchi chaqiriq Rossiya
120
Алимова Дилором. Жадидчилик Феномени. Т. : 2022 - Б 109
121
Hoji Muin. Birinchi o‘zbek alifbolari. “Maorif va o‘qitg‘uchi” jurnali. 1926 y. 2-son.
122
Sadri Maqsudiy (Maqsudov Sadriddin Nizomiddinovich-1880-1957) davlat va jamoat arbobi, Rossiya Davlat
dumasi a’zosi, 1880 yilda Qozon uezdining Toshsuv qishlog‘ida tatar mullasi oilasida tug‘ilgan. Qozon
madrasasida, Bog‘chasaroyda Ismoilbek Gasprali maktabida, 1901-1906 yillarda Parij universitetining
huquqshunoslik fakultetida o‘qigan, huquqshunoslik nomzodi. 1917 yil oktyabr inqilobini qabul qilmagan. 1919
58](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_58.png)
![Davlat dumasi minbaridan turib quyidagilarni bayon qilgan edi: “Har bir
millatning o‘ziga xos muqaddas, qadrli odatlari mavjud. Adolatli davlat
xalqlarning bunday qadriyatlariga qarshi hech vaqt daxl qilmaydi. Bular millatning
tili, badiiyati, maktabi va boshqalardir. Bizning hukumatimiz esa turkiy
millatlarning muqaddas odatlariga qarshi muntazam ravishda tajovuz qilib turadi:
maktablarimiz, adabiyotimiz, badiiyatimiz ta’qib ostiga olinadi. Faqat bir yil
davomida 150 dan ortiq eng e’tiborli o‘qituvchilar, mullalarning uylari tintuv
qilindi. Qo‘qon shahrida mahalliy inspektor farmoyishi bilan 20 ga yaqin maktab
yopildi va o‘qituvchilari haydab yuborildi. Toshkentda Munavvarqoriga madrasa
qoshida rus sinfi ochishga ruxsat berilmadi, Namanganda Husain Makayev
o‘qituvchilik ishidan chetlashtirildi” 123
.
Generаl-gubernаtоrlik mа’murlаri usuli jаdid mаktаblаrining keng qulоch
yоzishigа qаnchаlik tо‘siqlаr qо‘ymаsin, tаbiiy-tаrixiy jаrаyоnni tо‘xtаtа оlmаdi.
“Usuli jаdid” nоmini оlgаn “usuli sаvtiyа”gа аsоslаngаn mаktаblаr mоhiyаt
e’tibоri bilаn “rus-tuzem” mаktаblаrigа qаrshi vujudgа keldi. “Usuli jаdid”
mаktаblаridа milliy mа’nаviyаti yuksаk, millаt, Vаtаn istiqbоli uchun jоn
kuydiruvchi yоshlаrni tаrbiyаlаb yetishtirish birinchi о‘rindа turgаn. Jаdid
pedаgоglаrining buyuk xizmаtlаri shundаki, ulаr mаktаblаrdа оnа tilidа tа’lim-
tаrbiyа berishgа, milliy аdаbiyоt, musulmоn dini vа mа’nаviyаti аsоslаrini
о‘qitishgа hаl qiluvchi mаsаlа sifаtidа qаrаdilаr. Chunki ulаr millаtning о‘zligini
sаqlоvchi аsоsiy vоsitа оnа tili vа milliy аdаbiyоt deb bildilаr.
1905-yildan keyin g‘ayriruslar (turkiy xalqlar) maorifi muhokamasi yana jiddiy
tus oldi. Rossiya maorif vazirligidagi korchalonlar musulmonlar uchun ochilgan va
ochilayotgan davlat tasarrufidagi maktablarida ona tilini kirill alifbosida o‘qitish
masalasini ko‘tardilar. Bunga qarshi “Tarjimon” gazetasi yozadi: “Ey go‘spo‘dalar,
aqla murojaat eting. Bizim o‘z alifbomiz vor: ham diniydur, ham dunyoviydur.
yilda Parijda Tinchlik konferentsiyasida ishtirok etgan va turkiy xalqlar huquqlarini himoya qilishga da’vat etgan.
1925 yilda Mustafo Otaturk taklifi bilan Turkiyaga boradi, ko‘p yillar Istanbul va An-qara universitetlarida dars
beradi. U hayotining 34 yilini Rossiyada, 11 yilini Frantsiyada va 32 yilini Turkiyada o‘tkazdi. Sadri Maqsudiy
1957 yil 20 fevralda Turkiyada vafot etdi.
123
Мусулманские депутаты Государственной думы России 1906-1917 гг . Уфа, «Китап», 1998, стр.178-179.
59](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_59.png)
![Ruscha va fransuzcha o‘qiymiz, lekin o‘z alifbomizni hech bir vaqt, hech bir
o‘rinda tark etmaymiz… Bu ishda mantig‘sizlig‘g‘ami taajjub edalim yoki izhor
o‘linan haqoratami hayron o‘lalim?!” 124
.
1909-yilda Rossiya Davlat dumasida – “G‘ayriruslarning davlat tasarrufidagi
maktablarda ta’lim-tarbiya qaysi tilda olib borilishi kerak?” degan mavzu yana
muhokama etiladi. Unga binoan “turkistonliklarning adabiy tili yo‘qligi” sababli
ta’lim-tarbiya faqat rus tilida olib boriladi, agar mahalliy so‘zlarga ehtiyoj
tug‘ilgan taqdirda esa arab yozuvida emas, faqat kirill yozuvida ta’lim beriladi,
degan farmoyish e’lon qilinadi. Bu farmoyish turkiyzabon ziyolilarning,
pedagoglarning qattiq noroziligiga sabab bo‘ldi. Unga qarshi “Tarjimon”
gazetasida e’lon qilingan “Chig‘atoy tili” sarlavhali maqola e`lon qilindi 125
.
Rossiya imperiyasi tasarrufidagi turkiy xalqlarni ruslashtirishga qaratilgan
Ilminskiy usulini Turkiston o‘lkasi ta’lim-tarbiya tizimiga tatbiq qilar ekanlar,
ularni “usuli qadim” tarafdorlari emas, “usuli jadid” ijodkorlari, tarafdorlari qattiq
tashvishga soldi. Buning sabablarini Ilminskiyning o‘zi shunday izohlaydi:
“Taraqqiyot sari yuz tutib, isloh bo‘layotgan musulmonlik G‘arb madaniyati
keltirib chiqargan texnik imkoniyatlardan foydalansa, shu bilan birga, zamonaviy
maktablar ochishga kuchini safarbar etsa, u yangi tarixiy bosqichga chiqadi va
nasroniylik uchun jiddiy xavf tug‘diradi. Shu sababli Gasprinskiy ilgari surayotgan
jadidchilik oqimiga qarshi chiqishga majburmiz. Rus hukumati va ziyolilari jadid
maktablarining ochilishiga ruxsat berish bilan o‘zlari o‘tirgan daraxt shoxini
kesmoqdalar” 126
.
Mаnа shundаy оg‘ir shаrоitdа о‘zbek jаdid pedаgоglаri оnа tili hаmdа milliy
аdаbiyоtni о‘qitishgа millаtning hаyоt yоki mаmоti mаsаlаsi sifаtidа qаrаdilаr, оnа
tili vа аdаbiyоt о‘qitishning nаzаriy vа аmаliy аsоslаrini ishlаb chiqdilаr. Bundаy
mаsаlаlаr ulаrning dаrsliklаridа о‘z ifоdаsini tоpdi. Milliylik vа milliyаt mаsаlаsi
Behbudiy, Munаvvаrqоri, Аvlоniy, Fitrаt kаbi mutаfаkkirlаr fаоliyаtidа hаl
124
Реч С.Максудова на Гос.Думе // «Таржимон», 1909, 10-сон.
125
Chig‘atoy dili. // Tarjimon, 1911, 4 mart.
126
Mehmet Saroy. Turk dunyosida ta’lim islohoti va Gasprali Ismoil. Anqara. 1987 yil., 30-bet.
60](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_60.png)
![qiluvchi аhаmiyаt kаsb etdi. Mаhmudxо‘jа Behbudiyning bu hаqdаgi sо‘zlаrigа
e’tibоr bering: “Barchamizga oftob kabi ravshan va ayondurki, makotib
taraqqiyning boshlang‘ichi, madaniyat va saodatning darvozasidur. Har millat eng
avvalo makotibi ibtidoiysini zamoncha isloh etib ko‘payturmaguncha, taraqqiy
yo‘lig‘a kirub, madaniyatdin foydalanmas. Binoan alayh, yer yuzidagi barcha
millatlar o‘z bolalarini ibtidoiy tarbiyasig‘a va maktablarining har jihatdan intizom
va akmolig‘a ahamiyat berib, bolalarini milliy va diniy ruhda mukammal suratda
yetushdururlar. Aning uchundurki, o‘zga millatlar diniy va milliy hissiyotg‘a molik
bo‘lub, har ishda diyonat va milliyatni muqaddam tutarlar” 127
.
Turkiston o‘lkasida esa Gasprali g‘oyalarining yangi sharoitdagi davomchilari
Munavvarqori va Behbudiylar bo‘ldi . Chunki jаdid mutаfаkkirlаri tоmоnidаn
оchilgаn mаktаblаr vа ulаrning tа’lim-tаrbiyа sоhаsidаgi fаоliyаti Rоssiyа
imperiyаsidаgi rus bо‘lmаgаn millаtlаrni ruslаshtirish siyоsаtini аmаldа yо‘qqа
chiqаrаr edi.
III BOB. TURKISTON ILMIY TAFAKKUR TARAQQIYOTIDA
JADID MAKTABLARINING O‘RNI
3.1 “ Yangi usul” maktablari bitiruvchilarining jamiyat hayotida tutgan o‘rni
Turkistondagi milliy ziyolilarimiz asos solgan yangi-usul maktablarining juda
ko`plab bituruvchi o‘quvchilari jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy hamda
127
M.Behbudiy. Muhtaram yoshlarg‘a murojaat. “Oyna” jur. 1914 y. 41-son.
61](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_61.png)
![madaniy hayotida alohida o`rin egallaganlar. Turkiston taraqqiyotida va xalq
farovonligi yo`lida xizmat qilganlar .
Samarqand yaqinidagi Dehnav qishlog‘ida tug‘ilgan, turkiy bahrin urug‘idan
bo‘lgan Bahrombek Turkiston mustaqilligi uchun kurashgan istiqlolchilik
harakatining yetuk namoyandalaridan bo‘lgan. Bahrombekning qo‘l ostida 2000
dan ortiq yigit bo‘lib, u va uning yaqin do‘sti Hamroqulbek Abdulqodir Shakuriy
(1875-1943) ochgan Samarqanddagi dastlabki jadid maktabida birgalikda tahsil
olishgan. Bahrombek jadidchilik g‘oyalarining faol tarafdori bo‘lib, umuman,
Samarqand qo‘rboshilarining aksariyati jadid maktablarining sobiq o‘quvchilari
bo‘lib, ularga Turkiston taraqqiyparvarlarining g‘oyalari kuchli ta’sir ko‘rsatgan.
Samarqand viloyatida olib borilgan istiqlol janglaridan keyin, 1922-yil yozida
Bahrombek bilan bolsheviklarning vakillari Nazir To‘raqulov va boshqalar
o‘rtasida o‘zaro sulh tuzish uchun muzokaralar olib borilgan. Shakuriy domla unda
vositachilik qilgan. Samarqanddagi Registon maydonida, Sherdor madrasasi oldida
imzolangan sulh bitimiga binoan Bahrombek o‘zining 200 ta eng yaqin safdoshlari
bilan muayyan shartlar asosida sovet hokimiyati tomoniga o‘tadi. Biroq
bolsheviklar va qizil armiya qo‘mondonligi Bahrombekni jisman yo‘qotish
uchungina unga sulh taklif qilgan edi 128
. Sulhdan keyin Bahrombek qamoqqa
tashlandi. Bunday subutsizlikni ko‘rgan Turkiston ASSRdagi milliy rahbar
xodimlar Bahrombekni xavfdan ogohlantirib, tutqunlikdan uni ozod qiladilar.
Sаmаrqаnddаgi Аbduqоdir Shаkuriy mаktаbining yаnа bir mаshhur
nаmоyаndаsi Vаdud Mаhmud bо`lib, u 1898-yildа Sаmаrqаndning Yuqоri
Dаrg‘аm tumаnidаgi Tаylоq qishlоg‘idа tug‘ilgаn. Оtаsi Mаhmud Pirmuhаmmаd
mаsjiddа imоm bо‘lib ishlаgаn (1905-yili vаfоt etgаn). Оnаsi Аnbаrа (1934-yili
vаfоt etgаn) esа uy Bekаsi bо‘lib bоlаlаri tаrbiyаsi bilаn muntаzаm shug‘ullаngаn.
Vаdud Mаhmud dаstlаb Sаmаrqаnddа Аbduqоdir Shаkuriyning mаktаbidа tehsil
оlgаn. Keyinchаlik Ufаdаgi Оliyа mаdrаsаsidа (1917-1918), Sаmаrqаnd
128
Алимова Д.А. ХХ асрнинг дастлабки уттиз йиллигида Ўзбекистонда маданият муаммоларини ўрганиш
тарихидан//Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. -1995. -№ 10. -Б.59
62](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_62.png)
![pedkursidа (1918), Mоskvаdаgi V.Bryusоv nоmli Оliy Аdаbiyоt institutidа (1925-
1926) bilim оlgаn. Tоshkent shаhridаgi SАGUning iqtisоd fаkultetigа (1923-y.)
erkin tinglоvchi bо‘lib qаtnаgshаn . Vаdud Mаhmud 1919-1925-yillаr оrаlig‘idа
о‘qituvchilik bilаn hаm shug‘ullаngаn, Sаmаrqаnd hаmdа Jizzаx shаhаrlаridа
mаоrif bоshqаruvidа fаоliyаt yuritgаn.
1926-1927-yillаrdа “Mаоrif vа о‘qitg‘uvchi” jurnаlidа muhаrrir yоrdаmchisi
bо‘lib, 1926-1929-yillаrdа esа TаjGIZdа tаrjimоn vа dаrsliklаr tuzuvchi bо‘lib
fаоliyаt yuritgаn. Vаdud Mаhmud fаоliyаtining mа’lum qismi Tоjikistоn
Respublikаsi Fаnlаr аkаdemiyаsi Rudаkiy nоmidаgi Til vа аdаbiyоt institutidа
о‘tdi. U mаnа shu ilmiy muаssаsаdа yetаkchi xоdim bо‘lib ishlаgаn Vаdud
Mаhmud “Fаrhаngi zаbоni tоjiki”ni tuzishdа ishtirоk etdi, mumtоz shаrq
she’riyаtigа tаdqiqоtlаr bilаn bilаn shug‘ullаnаdi, xоtirа vа estаliklаr yоzаdi. U
1976-yildа vаfоt etgаn.
Adabiyot maydoniga Samarqand adabiy muhiti orqali XX asr 20-yillar
arafasida kirib kelgan Vadud Mahmud bu jarayonga juda faol aralashadi.
Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abduqodir Shakuriy, Vasliy, Siddiqiy Ajziy, Sadriddin
Ayniy, Hoji Muin, Abdurauf Fitrat va Tamhid Samarqandiy singari muharrir, shoir
va muallimlar muhitida tarbiya topadi, ta’lim oladi, shakllanadi. Uning adabiy-
tanqidiy, publitsistik maqolalari “Kambag‘allar tovushi”, “Zarafshon”,
“Turkiston”, “Inqilob”, “Maorif va o‘qitg‘uvchi”, “Yer yuzi” kabi gazeta va
jurnallarda “Vov”, “V.M.”, “Vadud Mahmudiy”, “Vadud Mahmud o‘g‘li” kabi
imzolar bilan muntazam nashr qilinib turgan. V.Mahmud mumtoz sharq adabiyoti
namoyandalari, mavjud adabiy jarayon xususida Cho‘lponning “Buloqlar”i (1923),
“Hind ixtilolchilari” (1923), “Turk shoiri Ajziy” (1924), “Adabiy tanqidga bir
nazar” (1924), “Alisher Navoiy” (1925), “Fuzuliy Bag‘dodiy” (1925) kabi qator
qimmatli maqolalar yozgan 129
.
Vаdud Mаhmudning fаоliyаtini zimdаn kuzаtib turgаn siyоsiy bоshqаrmа
xоdimlаri 1930-yil 17-аvgust kuni uning uyini tintuv qilib, Vаdud Mаhmudni
129
Do‘stqoraev B. O‘zbekiston jurnalistikasi tarixi. – Toshkent: G‘.G‘ulom, 2009. – B. 114
63](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_63.png)
![qаmоqqа оlаdilаr. Ungа “millаtchilik, аksilinqilоbiy tаshkilоt fаоliyаti hаqidа
dаvlаt tаshkilоtlаrigа xаbаr bermаgаnlik, bаhоizm bilаn shug‘ullаngаnlikdа” аyb
qо‘yаdilаr. ОGPU(Объединённое гасударственное политическое управление)
hаy’аtidаgi mаxsus kengаsh 1931-yil 3-оktаbr kunidа uch yil muddаtgа mehnаt
tuzаtish lаgerlаridа hаmdа qо‘shimchа yаnа uch yil dаvimidа Qоzоg‘istоndа
ishlаshgа mаjbur qilinаdi. U uch yil Tоshkentdа hibsdа sаqlаngаch, Оlmаоtаgа
surgun qilingаn. 1936-yil оxiri 1937-yil bоshlаridа surgundаn uyigа qаytib kelаdi.
Lekin оrаdаn kо‘p yil о‘tmаy, 1937-yil 18-аvgustdа “Milliy ittihоd»ning fаоl
а’zоsi bо‘lgаnlikdа, ushа pаytdа аksilinqilоbiy vа millаtchilik tаshviqоtini оlib
bоrgаnlikdа, mаshhur millаtchi Ismоil Sаdriy bilаn аlоqаdоrlikdа” аyblаnаdi vа 10
yilgа Аrxаngelsk vilоyаtidаgi Kаrgоpоl lаgerigа surgun qilingаn. 1944-yili ushbu
qаmоqxоnаdа u mаhbuslаr о‘rtаsidа bаhоizmni tаrg‘ib qilmоqdа degаn аyb bilаn
yаnа 10 yil muddаtgа hukm qilinаdi hаmdа bu muddаtni 1959-yili utаb
Sаmаrqаndgа qаytib kelаdi.
Toshkentdagi mashhur Munavvar Qori Abdurashidxonovning yangi usul
maktabi tinglovchisi va Munavvar Qorining o`quvchilaridan hisoblangan Hаmzа
Hаkimzоdа о‘zbek shоiri, drаmаturgi, jаmоаt аrbоbi hаmdа О‘zbek SSR xаlq
shоiri (1926) bо`lgаn. U mumtоz she’riyаt vаzni аruzni xаlq she’riyаti vаzni
bо‘lgаn bаrmоq hisоbigа tо‘ldirgаn. Hаmzа О‘zbekistоn mаdаniyаti tаrixi
tаrаqqiyоtigа nаfаqаt drаmаturg vа shоir bо‘lib, bаlki teаtr аrbоbi, bаstаkоr hаmdа
musiqаchi sifаtidа hаm sаlmоqli hissа qо‘shgаn. Bugungi kundа О‘zbek dаvlаt
аkаdemik vа drаmа teаtri Hаmzаning shаrаfigа nоm berilgаn.
Hаmzа Hаkimzоdа kаmbаg‘аllаrgа tekin mаktаb tаshkil etib berdi hаmdа
undа о‘zi dаrs о‘tdi. She’rlаr yоzishni u 1899-yildаn о‘zbek аdiblаri Muqimiy
hаmdа Furqаtlаrning ijоdlаriidаn ilhоmlаngаn hоldа yоzа bоshlаydi. Hаmzаning
inqilоb yillаridаn оldin yоzilgаn аsоsiy аsаri о‘zbek hаmdа tоjik tillаridа bitilgаn
she’riy «Devоn» (1905 - 1914)i u vаfоt etgаnidаn keyin nаshr qilingаn. 1916 -
1919-yillаr mоbаynidа Hаmzа yettitа she’riy tо‘plаmlаrini nаshr ettirаdi, ulаrdа
shоirning inqilоbiy-demоkrаtik mа’nаviyаtshunоslik yо‘lidаn inqilоb jаngchisi
64](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_64.png)
![bо‘lgаnligi sezilаdi 130
. “Xushbо‘y аtirgul” tо‘plаmidаn о‘rin egаllаgаn she’rlаri
о‘zbek tilidаgi prоletаriаt she’riyаtning ilk nаmunаlаri hisоblаnаdi.
Оktyаbr inqilоbidаn keyin 1917-yil Hаmzа Qо‘qоn vа Fаrg‘оnаdа fаоliyаt
yuritib, Turkistоn frоntidа Qizil Аrmiyаgа xizmаt qiluvchi sаyyоr teаtr truppаsini
tаshkillаshtirаdi. Turkfrоnt Siyоsаt bо‘limidа ishchi bо‘lib xizmаt kо‘rsаtаdi,
keyinrоq tumаn siyоsаt mа’nаviyаt bо‘limidа ishlаydi. 1918-yil u о‘zbek sоvet
drаmаturgiyаsidаgi ilk аsаr bо‘lgаn “Bоy ilа xizmаtchi” sаhnа аsаrini yаrаtаdi 131
.
Ijоdiy ishlаri: “Devоn” (1905-14), “Rаmаzоn” (1914), “Yаngi bаxt” (1915),
“Zаhаrlаngаn hаyоt” (1916), “Xushbо‘y аtirgul” (1919), “Bоy ilа xizmаtchi”,
“Mаysаrаning ishi” (1926), “Pаrаnjining sirlаri” (1927), “Fаrg‘оnа, Buxоrо vа
Xivа qо‘shiqlаri” (1931) 132
.
Munаvvаr Qоri mаktаbining yаnа bir о`quvchisi Elbek hisоblаngаn. uning аsl
ismi Yunusоv Mаshriq bо‘lib u 1898-yil Bо‘stоnliq tumаni Xumsоn qishlоg‘idа
tug‘ilgаn. U 1911-yildа muhtоjlik nаtijаsidа Tоshkentgа kо‘chib kelib, qоrа
mehnаt bilаn shug‘ullаngаn. U Xizmаtdаn bо‘sh vаqtlаridа “Xоniy” mаktаbi
(1911), sо‘ng Аvlоniyning “usuli sаvtiyа” mаktаbi (1914)dа tаhsil оlgаn. Shu bilаn
birgаlikdа bоsmаxоnаdа ishlаb, gаzetа sоtish оrqаli kun kо‘rgаn. Nаrimоnоv
nоmidаgi tа’lim-tаrbiyа texnikumidа о‘qituvchilik fаоliyаtini bоshlаgаn (1920-
yildаn). Mаdаniy qurilish ilmiy tekshirish institutidа ilmiy xоdim (1931—34)
bо‘lib ishlаgаn.
Ijodi 1917-yildan boshlangan. Dastlabki she’rlari “El bayrog‘I”, “Turon”,
“Turk so‘zi”, “Ulug‘ Turkiston” gazetalari, shuningdek, “O‘zbek yosh shoirlari”
to‘plami (1922)da bosilgan. Elbek – “Armug‘on”, “Yolqinlar” (1925), “Sezgilar”
(1927), “Mehnat kuylari”, “G‘unchalar”, “Chirchiq bo‘ylarida” (1935), “Bolalar
qo‘shig‘I”, “SHe’rlar to‘plami” (1936), “SHe’rlar” (1937) singari she’riy
to‘plamlar, “Anorgul” (1926), “Go‘zal qiz” (1927), “Turkiston” (1928), “Bizniki”,
“Paxta”, “O‘tmishim”, “Chirchiq” (1929), “Batrak kolxozi” (1930), “O‘zbekiston”
130
https://arboblar.uz/uz/people/khamza-khakimzade-niyazi
131
https://elib.buxdu.uz/index.php/pages/buyuk-shaxslar/item/6850-hamza-hakimzoda-niyoziy
132
Karimov Naim. “XX asr o’zbek adabiyoti”. T., 1996-yil 58-bet
65](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_65.png)
![(1934), “Bog‘bon”, “Etik”, “Mergan” (1935) singari dostonlar, “Tozagul” (1934)
she’riy romani, “Qo‘shchi Turg‘un” (1925), “Dadamat” (1936) hikoyalar kitobi
muallifi 133
.
Elbek she’riy vа nаsriy аsаrlаridа о‘zbek xаlqining yаqin tаrixidаn оlingаn,
shu jumlаdаn, shоirning kechmish-kechirmishi bilаn bоg‘liq vоqeаlаr tаsviri
muhim о‘rinni egаllаydi. U tаrixiy о‘tmishgа murоjааt etgаnidа hаm, zаmоnаviy
mаvzulаrdа qаlаm tebrаtgаnidа hаm ibrаtli vоqeаlаrni tаsvirlаshgа,
zаmоndоshlаrining, аyniqsа, yоsh аvlоdning dunyоqаrаshi vа аxlоq-оdоbini
shаkllаntirishdа kаttа аhаmiyаtgа egа bо‘lgаn mаsаlаlаrni kо‘tаrishgа intilgаn.
Elbek shu mаqsаddа hаmmа uchun tushunаrli, оmmаbоp til vа uslubdа, mаsаl,
rivоyаt, qо‘shiq singаri xаlqchil jаnrlаrdа аsаrlаr yоzishgа аlоhidа e’tibоr
bergаn 134
. А. Аvlоniy vа Hаmzа qаtоri, Elbek hаm mаsаl jаnridа оlib bоrgаn
izlаnishlаri bilаn Gulxаniyning mаsаlnаvislik аn’аnаlаrini dаvоm ettirgаn,
bоlаlаrgа bаg‘ishlаngаn аsаrlаri bilаn о‘zbek bоlаlаr аdаbiyоtining rivоjlаnishigа
sezilаrli hissа qо‘shgаn, XX аsr о‘zbek аdаbiyоtidа birinchi bо‘lib she’riy rоmаn
jаnrini bоshlаb bergаn.
Elbek 2, 4-sinf o‘quvchilari uchun “Yozuv yo‘llari” (1-bo‘lak, 1921),
“O‘rnak”, “Boshlang‘ich maktabda ona tili” (1923), “Go‘zal yozg‘ichlar” (1925)
kabi o‘quv qo‘llanmalari va majmualarni yaratgan. Xalq og‘zaki ijodi
materiallarini to‘plash va o‘rganish maqsadida 1921-1922-yillarda Bo‘stonliq
tumaniga, 1932-yilda esa Ohangaron va Chirchiq tumanlariga hamda Farg‘ona
vodiysiga ekspeditsiya uyushtirgan. Elbek ilmiy safarlar natijasida to‘plangan
materiallardan 1, 3-sinflar uchun “Bilim” to‘plamida keng foydalangan. “Ashulalar
to‘plami” (1934—1935-yillarda 2 marta nashr etilgan), “Laparlar” va “Ertaklar”
(1935) to‘plamlarini e’lon qilgan 135
.
133
https://uzpedia.uz/pedia/elbek
134
Долимов У.Туркистонда жадид мактаблари. –Тошкент Университет, 2006. – Б. 27
135
https://www.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/uzbek-sheriyati/zamonaviy-o-zbek-she-riyati/elbek-1898-1939
66](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_66.png)
![Elbek I.A. Krilov, A.S.Pushkin hamda N.A. Nekrasovlarning bir qancha
she’rlarini o‘zbek tiliga o‘girgan. Uning muallifligida tuzilgan “O‘zbekcha
shakldosh so‘zlar” lug‘ati (1934) o‘zbek tilidagi ilk omonimlar lug‘ati hisoblanadi.
Elbek 1937-yilda qatag‘on qilinib 10 yillik jazo muddatini o‘tash uchun
Magadanga jo‘natilgan hamda o‘sha yerda vafot etgan. U 1957-yil 1-avgustda
oqlangan.
Munavvar Qori Abdurashidxonov yangi usulmaktabining yana bir bitiruvchisi
Qayum Ramazon 1900-yilda Toshkentda tavallud topgan. O‘zbek pedagogi,
jurnalist, teatr tanqidchisi, tilshunosi, Qayum, O‘ktam, Turg‘unboy qori, Ramazon
qori kabi taxalluslar bilan ijod qilgan. Dastlab Munavvarqorining yangi usul
maktabida tehsil olgan. Keyinchalik madrasada, Boku pedagogika institutida
(1916–17) o‘qigan. 1918–1921-yillarda o‘qituvchilar tayyorlash kursi va
boshlang‘ich maktablarda o‘qituvchi bo`lib faoliyat ko`rsatgan. 1919-yilda Fitrat
bilan birga “Chig‘atoy gurungi”ni tashkil qilgan va unda kotib bo‘lib ishlagan.
1921-1923-yillarda “Qizil bayroq” va “Turkiston” gazetalarida adabiy xodim
bo`lib ishlagan. 1934-1937-yillarda Fan qo‘mitasi huzuridagi Til va adabiyot
instituti dotsent lavozimida ishlagan. O‘zbek maktablari uchun dastlabki ona tili
darsliklarini yaratgan 136
. 1918-yilda Fitrat va Sh.Rahimiy bilan birga “Ona tili”,
1919-yilda “Bilim yo‘llari”, “Yozuv yo‘llari”, Munavvarqori va Sh.Zunnun bilan
hamkorlikda 1925-1926-yillarda 4 kitobdan iborat “O‘zbekcha til saboqligi”, “Yer
1930-yilda yuzidagi tillar orasida o‘zbek tili”, 1931-yilda “O‘zbek tilining imlo
qoidalari”, 1934-yilda “O‘zbek tilining birlashgan imlo qoidasi”, Sh.Shamsiy bilan
hamkorlikda 1935-1936-yillarda “O‘zbek tili ish kitobi” kitoblarini yozib nashr
etadi. U ham “Xalq dushmani” sifatida otib tashlangan. 1957-yilda oqlangan.
Munаvvаr Qоri 1909-yildаgi mаslаkdоsh dо‘stlаri Аbdullа Аvlоniy,
Ubаydullа Аsаdullаxо‘jаyev, Tоshpо‘lаtbek Nоrbо‘tаbekоv vа bоshqаlаr bilаn
hаmkоrlikdа tоshkentlik bir bоyning rаisligidа “Jаmiyаti hаyriyа” ni tаshkil qildi.
136
Алимова Д.А. ХХ асрнинг дастлабки уттиз йиллигида Ўзбекистонда маданият муаммоларини ўрганиш
тарихидан//Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. -1995. -№ 10. -Б. 6 3
67](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_67.png)
![Munаvvаr qоri vа sаfdоshlаri jаmiyаt оrqаli qаshshоq vа kаsаlmаnd kishilаr,
о‘quvchilаrgа yоrdаm kо‘rsаtish bilаn birgа Rоssiyа vа Turkiyаdаgi оliy о‘quv
yurtlаrigа tаlаbаlаr yubоrish bilаn hаm shug‘ullаnаdi. Munаvvаr qоri guruhigа
mаnsub keksа sаn'аtkоr Аbdurаxmоn Аkbаrоv о‘z xоtirаsidа shundаy vоqeаni
eslаydi: Guruhdаgi jаdidlаrning bоsh rаhbаri bо‘lgаn Munаvvаr Qоri bir kuni
tо‘dаning mаjlisigа kelib: “Ziyоli yоshlаrdаn bir nechtаsini Germаniyаgа yubоrib
о‘qitish kerаk”, deb uzоq nutq sо‘zlаdi. Shundаn keyin tо‘dаning rаhbаrlаridаn 7-8
kishi Оrifxо‘jаbоyning yаngi shаhаrdаgi hоvlisidа shu hаqidа birinchi mаrtа mаjlis
о‘tkаzdilаr. Оrаdаn chаmаsi 15 kunlаr keyin Kаttаxо‘jа Xо‘jаyevning uyidа
ikkinchi mаrоtаbа kаttа yig‘in bо‘ldi. Bu mаjlisdа Tоshkentning eng mаshhur
bоyоnlаri yig‘ildilаr. Buni tаshkil qilishdа kо‘prоq tаshаbbus kо‘rsаtgаn Munаvvаr
qоri edi.
Оqqо`rg`оndаgi jаdid mаktаbi bitiruvchisi xаlqimiz mа`nаviy yuksаlishidа
xizmаt qilgаn nаmоyоndаlаrdаn biri Аbdullа Qаhhоr bо`lib, u о‘zbek аdаbiyоtigа
аjоyib hikоyаsi vа ushbu jаnrning tengsiz ustаsi bо‘lib kirib kelgаn, аmmо u
rоmаnnаfiyа vа drаmаturg sifаtidа hаm ishtirоk etаdi. Uning hikоyаlаridа о‘zbek
xаlqining eng yаxshi jihаtlаri: sоg‘lоm аqli, hаjviylikkа yо‘g‘rilgаn hаyоtiy
dоnоligi nаmоyоn bо‘lаdi 137
. Аdаbiyоt sоhаsidаgi xizmаtlаri uchun Аbdullа
Qаhhоrgа о‘limidаn sо‘ng “О‘zbekistоn xаlq yоzuvchisi” unvоni berilgаn.
Аbdullа Qаhhоr 1907-yil 17-sentаbr kuni Qо‘qоndа tug‘ilgаn. Аbdullаning
оtаsi temirchi bо‘lib, оilаsi qishlоqdаn qishlоqqа vаqtinchа ish qidirish ilinjidа
kо‘chib yurgаn. Kechqurunlаri оtаsi ungа surаtlаr tushirilgаn eskirib ketgаn
kitоblаrdаn hikоyаlаr о‘qib berаrdi. Bаrchа qiyinchiliklаrgа qаrаmаy, оtаsi
Аbdukаhhоr Jаlilоv vа оnаsi Rоhаt о‘g‘ligа bоshlаng‘ich tа’limni berа оlishgаn.
1919-yildаn 1924-yilgаchа Аbdullа Оqqо rg оn qishlоg idаgi Mаmаjоn qоriningʻ ʻ ʻ
yаngi-usuli mаktаbidа tаhsil оlаdi. 1924-1926-yillаr Qо‘qоn dаvlаt kоmsоmоllаr
qо‘mitаsidа ishlаydi, sо‘ngrа Tоshkentdаgi “Qizil О‘zbekistоn” gаzetаsi
137
Каримов Н. ХХ аср бошларидаги тарихий вазият ва жадидчилик харакатининг вужудга келиши.
//Ўзбекистоннинг янги тарихи. Концептуал-методологик муаммолар мавзуидаги илмий анжуман
материаллари. -Т., 1995. -Б.38.
68](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_68.png)
![tаhririyаtidа ishlаydi. 1926-1934-yillаr ishchilаr fаkultetidа, keyin birinchi О‘rtа
Оsiyо dаvlаt universitetining pedаgоgikа fаkultetidа tаhsil оlаdi 138
. 1934-1938-
yillаr “Sоvet Аdаbiyоti” jurnаlidа mаs’ul kоtib, 1938-1939-yillаr Hаmzа nоmidаgi
О‘zbek аkаdemik drаmа teаtrining аdаbiy bо‘limigа bоshchilik qilаdi. 1939-yildаn
О‘zbekistоn nаshriyоtlаridа muhаrrir vа tаrjimоn bо‘lib ishlаydi 139
. О‘zbek SSR
Qо‘shmа kоrxоnаsi prezidiumi rаisi (1954-1956). 1955-yil О‘zbek SSR Оliy
Kengаshi deputаti etib sаylаnаdi.
Ilk she’ri “Оy kuygаndа” nоmi оstidа “Mushtum” jurnаlidа chоp etilgаn.
О‘zbek nаsrnаfisligi rivоjidа uning “Sаrоb”, “Qо‘shchinоr chirоqlаri” rоmаnlаri,
shuningdek, “Sinchаlаk” vа “О‘tmishdаn ertаklаr” qissаlаri аlоhidа о‘rin tutаdi.
Аbdullа Qаhhоr о‘zbek аdаbiyоtigа аjоyib hikоyаsi vа ushbu jаnrning tengsiz
ustаsi bо‘lib kirgаn. Uni hаttо о‘zbek Chexоvi deb hаm nоmlаshаdi. Uning
hikоyаlаridа о‘zbek xаlqining eng yаxshi jihаtlаri: sоg‘lоm аqli, hаjviylikkа
yо‘g‘rilgаn hаyоtiy dоnоligi nаmоyоn bо‘lаdi. Аbdullа Qаhhоr hikоyаlаrining tili
qisqа, nаqllаrgа bоy vа аn’аnаviy о‘zbek nаsrigа xоs dаbdаbа vа bаjаmdоrlikdаn
xоli.
Аbdullа Qаhhоr “Shоyi sо‘zаnа” hаjviy аsаri mаmlаkаtimiz vа undаn
tаshqаridаgi kо‘plаb teаtr sаhnаlаrini аylаnib, аlоhidа shuhrаt qоzоngаn. Аbdullа
Qаhhоr о‘zbek tiligа rus vа sоvet аdаbiyоtini tаrjimа qilgаn (А.S. Pushkinning
“Kаpitаn qizi”, N.V. Gоgоlning “Revizоr” vа “Uylаnish”, L.N. Tоlstоyning
“Urush vа tinchlik”, А.S. Serаfimоvichning “Temir оqim”, M. Gоrkiyning
“Mening universitetlаrim”, shuningdek, А.P. Chexоv, M.S. Shаginyаn, K.А.
Trenyоv vа bоshqаlаrning аsаrlаri).
1968-yilning 25-mаy kuni Аbdullа Qаhhоrgа “О‘zbekistоn xаlq yоzuvchisi”
unvоni berilgаn, о‘limidаn sо‘ng “Buyuk xizmаtlаri uchun” оrdeni bilаn
tаqdirlаngаn.
138
Kаrimоv Nаim. “XX аsr о’zbek аdаbiyоti”. T., 1996-yil 58-bet
139
https://аkаdemiklаr.uz/аbdullа-qаhhоr/
69](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_69.png)
![Behbudiy qobiliyatli, yaxshi xulq-atvorli bolalarni chet ellarga o‘qishni
davom ettirishga yuborgan. Masalan, A.Azimiy o‘z xotiralarida Behbudiy uni
Turkiyaga o‘qishga yuborishga homiy bo‘lganligini yozadi: “ Siz menim
ko‘rsatmalarimdek Istanbuldagi Boyazid talabalar jamiyatig‘a boringiz. Mening va
Gaspirinskiy afandining salom va maktubini u yerga yetkazingiz ” deydi. Shubhasiz
Behbudiyning bunday shogirdlari ko‘p bo‘lgan .
Ma`rifatparvar jadidlar tashabbuslari bilan Turkiya da ta'lim olgan mahalliy
yoshlardan biri, keyinchalik mashhur shoir, adib va olim bo‘lgan Abdurauf
Abdurahim o‘g‘li Fitrat edi.
Jadidlar har xil xayriya jamg‘armalarini tashkil etish, boy va badavlat
kishilarning ortiqcha mablag‘larini millat va Vatan manfaati yo‘lida sarflashga
ham katta e’tibor berdilar.
Toshkentda 1909 - yilda “ Ko‘mak ” , 1913 - yilda “ Dorilu ojizin ” Buxoroda
1910 - yilda “ Tarbiyai atfol ” xayriya jamiyatlari tashkil etiladi. Ularning oldiga
qo‘yilgan asosiy maqsad sarmoya topib, jadid maktablariga yordam berish va
iqtidorli yoshlarni Turkiya va boshqa xorijiy mamlakatlarga o‘qishga yuborishdan
iborat bo‘ldi 140
.
“ Ko‘mak ” ning ta’sischilari Munavvarqori Abdurashidxonov, Nizomqori
Xasanov, Abdulla Avloniy, Basharulla Asadullaxo‘jaev va Toshxo‘ja
Tuyoqboevlar bo‘ldi. Bu va “ Tarbiyai atfol ” ning yordamida 1911 - yilda 15 ta,
1912 - yilda 30 ta turkistonlik iqtidorlik yoshlar Istanbulda o‘qiganligi haqida
ma’lumot bor.
Rossiya imperiyasining maorif va madaniyat sohasidagi mustamlakachilik
siyosatini o‘z vaqtida anglay boshlagan taraqqiyparvar malakali milliy kadrlarni
tayyorlash rejasini tuzib, Buxorodagi “ Ma'rifat ” , Toshkentdagi “ Ko‘mak ” kabi
xayriya jamiyatlari orqali iste'dodli yoshlarni Rossiyaning Peterburg, Saratov,
Qozon, Ufa, Orenburg shaqarlaridagi oliy maktab va madrasalar bilan birga
Istanbul, Kohira kabi xorijiy shaharlardagi dorilfununlarga o‘qishga yubordilar.
140
Turdiev Sh. Ular Germaniyada o‘qigan edilar. T.: 2006, 225-bet.
70](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_70.png)
![Keyinchalik shunday talabalar orasidan Fitrat, G‘ozi Olim Yunusov, Xolid Said,
Eson afandi Musaev kabi yozuvchi va olimlar, Mustafo Cho‘qaev, Ubaydulla
Xo‘jaev, Norbo‘tabekov kabi huquqshunoslar yetishib chiqdi 141
. Ular yurtimizning
yangi maorifi, madaniyati, ilm-fanini rivojlantirish va milliy istiqlolga erishishi
yo‘lida faoliyat olib bordilar. Shunday kishilarning sa'y-harakatlari bilan 1919-yil
oktyabrida Qo‘qonda, garchand qisqa umr ko‘rgan bo‘lsa-da, Turkiston Muxtoriyat
hukumati barpo etildi.
Keyinchalik sho‘ro hukumatining dastlabki yillarida ham juda ko‘plab
yoshlarimiz xorijga o‘qishga aynan jadid ma'rifatparvarlarimiz ko‘magida
yuborildi. O‘sha paytlarda ilmiy-siyosiy jihatdai yetuk kadrlar tayyorlashda
Germaniyadagi o‘quv yurtlari katta o‘rin tutgan. 1922 - yili jadidlarimiz harakati
bilan va homiyligi tufayli 70 ga yaqin millatdoshlarimiz o‘sha yoqqa o‘qishga
yuborilgan edi.
Xulosa shuki, jadidlarning jasoratli va zahmatli, bunyodkorlik va islohotchilik
buyuk ijodiy –ma’rifiy mehnatlari samarasi o‘laroq, XX asr boshlariga kelib,
Turkistonda tarixan haqiqiy Milliy Uyg‘onish (Renessans) hodisasi (davri) paydo
bo‘ldi. Bu davrni ikkinchi bir ma’noda jadidlar Renessansi (uyg‘onishi) deb aytish
ham haqiqatga to‘g‘ri keladi.
Milliy Uyg‘onish yoki jadidlar Renessansi xodisasi tarixiy taraqqiyotning
so‘nggi bosqichidagi uchinchi uyg‘onishi bo‘ldi. U oldingi IX-XII va XIV-XV
asrlardagi ikki buyuk Uyg‘onishlarning tarixan qonuniy davomi sifatida yuz berdi.
Lekin ulardan farqli ravishda aniq milliylik xususiyati va diniy-dunyoviylik
mazmun hamda mohiyat ega bo‘ldi.
Jadidlaming maktablari istiqlolchilar yetishtiruvchi maskan ekanligini rus
ma'muriyati yaxshi bilgan.
141
Алимова Д . А . ХХ асрнинг дастлабки уттиз йиллигида Ўзбекистонда маданият муаммоларини ўрганиш
тарихидан // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар . -1995. -№ 10. - Б .93
71](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_71.png)
![3.2. Turkistonda sovet maktablarini shakllanishida jadid allomalarining o‘rni
va xizmatlari
XX asr boshida siyosiy hokimiyat bolsheviklarning qo`liga o`tishi, jamiyat
boshq a ruvida yangi tartib o`rnatilishiga turtki bo`ldi. Sovet hukumati Ittifoq
tarkibidagi davlatlarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy sohalarini bir-
bu t un t a r t i bda na z o r at q i li b, b a y na l m i ll a l―s o t s i a li s t i k m adan i y j a m i y a t ba r p o
etishni rejalashtirgan. Bu yo`lda ta‘lim tizimini o`z manfaatlariga
moslashtirmasdan turib, boshqaruvni qo`lga olib bo`lmas edi. Ta‘lim
muassasalarini qurish, moddiy-texnik jihozlash, o`qituvchi kadrlarni tayyorlash
bilan birga, ularni belgilangan tartibda boshqarish kabi tashkiliy ishlarga ham
bog`liq edi. Shu munosabat bilan xalq ta‘limida boshqaruvni yo`lga qo`yish
dolzarb vazifaga aylandi.
Sovet hukumatining boshqaruvni tartibga solish yo`lidagi dastlabki qadami
xalq ta‘limida yangi tartib o`rnatish bo`lgan. 1917-yil 9-noyabrda maxsus Maorif
Xalq Komissariati tashkil etildi. Uning tаrkibigа: Dаvlаt ilmiy kengаshi (ГУС),
Mа‘muriy-tаshkiliy bоshqаrmа, Ijtimоiy tаrbiyа vа bоlаlаr pоlitexnik tа‘lim bоsh
bоshqаrmаsi (Главсоцвос), Kаsbiy tа‘lim bоsh bоshqаrmаsi (Главпрофобор),
Bоsh bоshqаrmа huquqi аsоsidа Respublikа Bоsh siyоsiy-mа‘rifiy kоmiteti
(Главполитпросвет), Ilmiy, muzey, ilmiy-bаdiiymuassasalar bosh boshqarmasi
(Главнаука), Adabiyot va nashriyot bosh boshqarmasi (Главлит), Millati rus tili
bo`lmagan xalqlar Maorif Kengashi (Совнацмен) kiritilgan. Bundan tashqari
RSFSR Maorif Xalq Komissariati boshqaruviga Davlat Nashriyoti (Госиздат),
Markaziy davlat Foto-kinosanoat korxonasi (Госкино), Musiqa sanoati korxonalari
uyushmasi (Музпред) biriktirilgan 142
. Tashkilot zimmasiga qisqa muddat ichida
xalq ta‘limi faoliyatini qaytadan tashkil etish yuklatilgan. Rossiyada
A.V.Lunacharskiy Xalq ta‘limi komissari etib tayinlangan. Komissarlikning qabul
qilgan qarori butun Ittifoq o`lkalarida birdek majburiy tarzda joriy etilgan.
142
Галицко М.И., Деревенко Н.Н. Весь СССР. Справочная и адресная книга 1926 год. – Москва-Ленинград.:
Типо-литография ―Красный печатник Гостехиздата, 1926. – С.94
‖
72](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_72.png)
![1918-yil barcha ta‘lim muassasalarini Maorif Xalq Komissariati tasarrufiga
o`tkazish to`g`risida Xalq Ta‘limi Komissariatining A.V.Lunacharskiy rahbarligida
qarori qabul qilinadi 143
. Qarorda Rossiya o`quv va ta‘lim ishlarini yangi
pedagogika va sotsializm asosida o`zgartirish maqsadida barcha oliy, o`rta va quyi,
umumiy va maxsus o`quv yurtlari mol-mulki bilan birga Maorif Xalq Komissariati
tasarrufiga o`tkazilgan.
Maorif tizimida ma‘naviy tahdidni sezgan jadid ma‘rifatparvarlari
mustamlakachi hukumatni qurol kuchi bilan ag`darishdan tiyilishadi. Ular dastlab
eski tuzumni isloh qilish yo`lidagi madaniy xarakterdagi harakat sifatida vujudga
kelgan 144
. Oktabr inqilobi millionlab xalqlarning ijod erkinligiga yo`l ochganiga
ishongan ma‘rifatparvarlar sotsialistik taraqqiyot sari dadil qadam tashlagan. Ular
tomonidan ko`tarilgan siyosiy va madaniy g`oya mahalliy aholi orasida ijtimoiy
hayotni modernizatsiya qilishga qaratilgan. Ammo, sovet hukumatining madaniy
sohada amalga oshirmoqchi bo`lgan inqilobi birin-ketin yangi mazmun kasb eta
borgan 145
. Yosh jadidchilik harakati vakilari o`z yurtida olgan dastlabki bilimlarini
chet davlatlarga borib, yangi qarashlar bilan boyitgan. Shu bilan birga, o`z
qarashlarini boshqa taraqqiyparvar va ziyoliylar bilan o`rtoqlashgan.
1918-yil 23-yanvarda cherkovni davlatdan va maktabni cherkovdan ajratish
to`g`risida farmon qabul qilingan. Farmonga ko`ra, diniy ta‘lim bilan bog`liq
mavzular ta‘lim tizimidan chiqariladi. Bu madaniy inqilobning a s o s i y v az i f a s i
s i f a t i da ― S ov e t f uqa r o l a r i n i n g s hax si y e ‘ t i q o d i g a m a r k s i s t i k - leninistik mafkura
tamoyillari ni kiritish ekanligi namunasi edi. Farmonni hayotga tatbiq etish yo`lida
xаlq intellektuаl sаlоhiyаtini jilоvlаsh uchun mаktаb, mаdrаsа vа qоrixоnаlаr qаttiq
nаzоrаt оstigа оlingаn.
Mаhаlliy bоlаlаr siyоsiy jihаtdаn kelаjаkdа xаvf sоlishidаn xаvfsirаgаn hukumаt
143
http://istmat.info/node/28945.Собрание узаконений и распоряжений правительства за 1917-1918 гг.
Управление делами Совнаркома СССР М. 1942, стр. 386. Распубликовано в Газеты Рабочего и
Крестьянского Правительства № 31 от 23 (10) февраля 1918 года
144
Bazarbayev K. K., Tursun H., Sadykova R. Jadidism as an Educational System and a Political Movement in
Turkestan (Central Asia). www.ccsenet.org/ies. International Education Studies. Vol. 6, No. 1; 2013
145
Timur Kocaoğlu. Türkistan‘da Yenilik Hareketleri ve Ġhtilaller: 1900-1924. Ġkinci Baski: Haarlem,
Hollanda, 2018. – 24 s.
73](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_73.png)
![vаkillаri ulаrni rusiyzаbоn bоlаlаr bilаn birgа tаrbiyаlаb, intellektuаl qоbiliyаt vа
tаrtiblаrini nаzоrаtgа оlgаn. Shu tаriqа XIX аsr оxiri Turkistоn о`lkаsidа аhоlining
umumiy sоni 3792774 kishi, maktab muassasalari soni 6027 ta, ta‘lim oluvchilar
soni 64015 kishi, aholining umumiy soniga nisbatan ta‘lim oluvchilar – 1,7 %
bo`lgan 146
. 1918-yilgа kelib imperiyа hukumаti dаvridа fаоliyаt оlib bоrgаn tа‘lim
muаssаsаlаri (gimnаziyаlаr, mаktаb-uchilishilаr, rus mаktаblаri, о`qituvchilаr
seminаriyаsi vа jаdid mаktаblаri)ni tugаtib bаrchа jihоz, о`quv qо`llаnmаlаri vа
xоdimlаr bilаn birgа mаhаlliy xаlq tа‘limi bо`limlаri tаsаrrufigа о`tkаzish
tо`g`risidа qоnun qаbul qilinаdi. Аmmо bu jаrаyоn uzоqqа chо`zilmаydi, chunki
1918-1921-yillаrdа bаrpо etilgаn sоvet mаktаblаri tаrmоg`i yаngi iqtisоdiy siyоsаt
dаvоmidа pаrchаlаnаdi. Nаtijаdа, kоnfessiоnаl tа‘lim tizimi qаytа rivоjlаnib,
―1924-yil Turkistоndаgi kоnfessiоnаl tа‘lim muаssаsаlаri sоni 2403 tаgа yetаdi.
Sоvet hukumаti esа bundаy mаktаblаrning kо`pаyishigа dоimо qаrshi bо`lgаn.
Fаqаtginа siyоsiy vа iqtisоdiy vаziyаtning murаkkаbligi qаrshilikning sо`nishigа
xizmаt qilgаn. Оktаbr inqilоbi esа bu jаrаyоnni mа‘lum dаrаjаdа tezlаshtirgаn.
XX аsr bоshlаridа siyоsiy vа hаrbiy sоhаni bоlsheviklаr egаllаb оlgаch, dingа
qаrshi kurаshni kuchаytirgаn. Mаоrif sоhаsidа hukumаtning оlib bоrgаn bu qаt‘iy
nаzоrаti vа cheklоv siyоsаti mа‘rifаtpаrvаrlаrning nоrоziliklаrigа sаbаb bо`lgаn.
Hukumatning muddaolarini anglagan jadid ma‘rifatparvarlari: Mahmudxo`ja
Behbudiy, Abduqodir Shakuriy, Munavvar qori Abdurashidxonov va boshqalar
xalq savodini chiqarish uchun diniy dars bilan dunyoviy fanlarni birgalikda o`qitib
borish zarur, deb bilishgan. Masalan, Munavvar qori Abdurashidxonov 1920-yil
may oyi xalq ta‘limi bo`lim boshliqlarining I syezdidagi ma‘ruzasida diniy ta‘lim
muassasalarini yo`q qilish emas, balki dastur va uslublarini zamonaviylashtirish
orqali ta‘lim tizimini isloh qilish kerakligini ta‘kidlagan. О`rtа аsrlаrdа Turkistоn
mаdrаsаlаridа diniy ilmlаr bilаn birgа аrаb tili, mаntiq, mаtemаtikа, tibbiyоt,
geоgrаfiyа, аstrоnоmiyа kаbi dunyоviy fаnlаr о`rgаtilgаni nаtijаsidа buyuk
146
Vatan tarixi (XVI-XX asr boshlari). K.2. R. Shamsuddinov, Sh. Karimov, O`. Ubaydullayev; mas‘ul muharrirlar:
O`.Mavlonov, Q. Usmonov. – T.: Sharq, 2010. – B.232-235
74](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_74.png)
![аllоmаlаr yetishib chiqqаnigа аlоhidа urg`u bergаn. 1920-yilning 30-iyunidа
Munаvvаr qоri Аbdurаshidxоnоv Turkistоn АSSR xаlq tа‘limi bо`limi
bоshqаruvchilаri qurultоyidа hаm Turkistоndаgi vаqf mulkini qаytа tiklаsh
tо`g`risidа mа‘ruzа qilib, Vаqflаr nаfаqаt diniy vа xаyriyа ehtiyоjlаri uchun,
bаlkim mаdаniy sоhа tаrаqqiyоti vа xаlq mаоrifi uchun hаm zаrurligi, vаqfdаn
mаktаb vа mаdrаsаlаr umumiy mа‘lumоt berаdigаn fаn vа sаn‘аtni mоddiy
tа‘minlаnishi, ularni diniy nuqtayi nazar bilan qarashdan xoli qilishini
ta‘kidlagan 147
.
Halil Zavqiy x a l q m a k t a b l a ri da d i n d a r s i 148
maqolasida diniy fanlarni sho`ro
maktablarida ham qo`shib o`tishni taklif etgan. Bu milliy qadriyatlarga sadoqatli
bo`lgan mahalliy millat vakillari sho`ro maktablarida diniy bilim berilmagani
uchun farzandlarini ulardan qaytarib ola boshlaganligi bilan izohlanadi. Ammo
Sovet hukumati o`z qarash va istaklarini amalga oshirish uchun tish-tirnog`i bilan
rejalashtirgan ishini davom ettirgan.
Sоvet hukumаti dаstlаb mаktаb qurish ishini tаrtibsiz tаrzdа оlib bоrgаn.
Аyrim chekkа dehqоnchilik vа hunаrmаndchilik bilаn bаnd qishlоq hududlаridа
mаktаb tа‘limi qish fаsli dаvоmidа fаоliyаt yuritgаn. Sаbаbi аhоli bаhоr vа kuz
оylаri ekin ekish vа yig`ishtirish bilаn shug`ullаngаn. Jаdid rаhnаmоlаri mаvjud
zаmоnа hоlаtidаn qаyg`urib, bu illаtlаr оldini оlish uchun mаtbuоt vа teаtr
tаmоshоlаri аsnоsidа xаlq dunyоqаrаshini о`zgаrtirishgа qаt‘iy bel
bоg`lаgаn.Abdulhamid Cho`lpon yosh bolalarni kelajak mevasi, avlod
davomchilari bilib, ularni bog`chalarda tarbiyalash kerak 149
, deb munosabat
bildirgan. Abdulla Avloniy bolani tug`ulgan kunidan tarbiyalab, vujudni
quvvatlantirish, fikrni nurlantirib, axloqni go`zal, zehnimizni ravshan qilish
lozimligini alohida ta‘kidlab, tarbiyachi ona, maktab va madrasani isloh etish
147
Салмонов А ., Болтабоев М . ― Туркистонда вақф мулклари ва мадрасалар фаолиятининг
советлар тазйиқига олиниши оқибатлари Madrasa oliy ta‘lim tarixini o`rganishning dolzarb muammolari‖
mavzusida respublika miqyosidagi ilmiy-amaliy konferensiya. – Samarqand, 2020 yil 23-24 oktabr. – B.162-166
148
Мустафаева Н . ХХ аср 20-30 йилларида Ўзбекистон маданиятининг асосий йўналишлари ва муаммолари
давр тарихшунослигида . T арих фанлари номзоди илмий диссертацияси . – Тошкент . 1999 yil. – Б .58
149
Чўлпон , Абдулҳамид . Асарлар . 4 жилдлик Ж . 1/ Чўлпон . – Т .: Akademnashr, 2016. – В .67
75](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_75.png)
![zaruriyatini yozadi 150
.
Milliy hududiy chegaralanishdan so`ng O`zbekiston SSR Maorif Xalq
Komissariatiga boshliq etib Rahim Inog`omov, o`rinbosar etib Davlat Rizboyev
tayinlangan 151
. Uning bo`limlariga: Bosh boshqarma huquqi asosida Respublika
Bosh siyosiy-ma‘rifiy komitetiga boshliq Murtazin, o`rinbosar Vohidov;
Professional ta‘lim bosh boshqarmasiga rahbar Saidov, o`rinbosar Aganovlar
qo`yilgan. Bu davr sovet manbalarida O`zbekiston maktab yoshidagi (8-11 yoshli)
bolalar taxminan 310576 kishidan iborat bo`lib, boshlang`ich ta‘limiga o`rtacha
qamrab olish 15,4 foiz ekanligi qayd etilgan.
Tashkil etilayotgan sovet maktabi ikki bosqichli:
1) 5 yillik (8 yoshdan 13 yoshgacha);
2) 4 yillik (13 yoshdan 17 yoshgacha) tartibda tuzilgan 152
.
1924-yil 1-apreldan boshlab sovetlashtirilgan ta‘lim muassasalari Maorif
Xalq Komissariatining yagona mehnat maktabi programmasi asosida mashg`ulotga
o`ta boshlagan. Bu tipdagi sovetlashtirilgan maktablarda o`qituvchilar tarkibi ham
90 % da sovet o`qituvchi va xodimlari bilan to`ldirilgan. Mutaxassislarni qayta
tayyorlash uchun: Toshkentda 100 kishiga, Qo`qon va Samarqandda 60 kishi,
Katta Qo`rg`onda 40 kishi va Andijonda 50 kishi uchun qisqa muddatli o`quv
kurslari tashkil etilgan. Bu kurslarda qayta tayyorlashdan o`tgan xodimlar sovet
maktablarida yangi o`sib kelayotgan yoshlarni proletar ruhda tayyorlashlari
kutilgan. 1925-yil 31-avgustdan butun RSFSR hududida umumiy boshlang`ich
ta‘lim va maktab tarmog`ining qurilishi haqida qaror qabul qilinadi 153
. Qarorda
RSFSR hududida keyingi yillardan umumiy majburiy ta‘limni amalga oshirib,
maktab muassasalari va ijtimoiy ta‘lim tizimini aholi ehtiyojlari va uning etnik
tarkibi bilan uyg`unlashtirish rejalashtirilgan. Yangi ta‘lim tartibi bo`yicha o`rta
150
Abdulla Avloniy. Turkiy Guliston yoxud axloq. Tanlangan asarlar. – T.: Ma‘naviyat, 1998. – В .4
151
Галицко М.И., Деревенко Н.Н. Весь СССР 1926 г. Справочная и адресная книга 1926 год. – Москва-
Ленинград.: Типо-литография ―Красный печатник Гостехиздата, 1926. – B.127‖
152
Абдурахмонова Ж.Н. ХХ аср 20 йилларида эски усул мактабларига бўлган муносабат. Academic reserch in
educational scinces volume 1 ISSUE 3 2020. ISSN:2181-1385. SJIF 2020:4.804. – Б .116
153
О введении в РСФСР всеобщего начального обучения и построении школьной сети (Пост. ВЦИК и СНК
РСФСР от 31/VIII 1925 г. http://docs.historyrussia.org/ru/nodes/136571#mode/inspect/page/5/zoom/4
76](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_76.png)
![maktab va oliy o`quv yurtlarida o`qish davomiyligini 9 oy etib belgilangan 154
.
Barcha hududlarda maorif seksiyalari, viloyat, shahar va uyezd Xalq Maorifi
Sovetlari tashkil etiladi. Ilm-fаn vа mа‘nаviy hаyоtning аxlоqiy nоrmаlаri diniy
qаdriyаtlаr bilаn bоg`liqligi sоvet hukumаtigа qо`l kelgаn. Bu mаоrif vа diniy sоhа
xоdimlаrigа nisbаtаn repressiyа (kuch bilаn bоstirish) vа Sibirgа surgun qilish аvj
оlib, tаz‘yiqqа оlish uchun bаhоnа bо`ldi. Eski mаktаb vа mаdrаsаlаr yоpilib,
jаmiyаt ilm-fаn rivоjigа nisbаtаn qо`llаngаn zо`rаvоnlik tаrtibi аhоli intellektuаl
sаlоhiyаtining pаsаytirilishigа hаm qаrаtilgаni shubhаsiz.
Sovet boshqaruvi o`rnatilgan dastlabki yillarda ta‘lim tizimida tartibsiz
jarayon boshlangan. Buni maktab binolari qurilishi, o`qituvchi kadrlar
yetishmovchiligi, asbob-uskuna va ko`rgazmali qurollar bilan ta‘minlashdagi
yetishmovchilikda kuzatildi. Dunyо ilm-fаn tаrаqqiyоtigа tа‘sir qilgаn оnа-
Vаtаnimizdа mаоrif tizimining XX аsr bоshlаridа sun‘iy tаrzdа tаmоmilа
susаyishigа оlib kelgаn.
1. Аn‘аnаviy tа‘limdа bоlаgа kо`prоq e‘tibоrni insоniylik xislаtini
shаkllаntirishgа qаrаtilgаn bо`lsа, sоvet tа‘limidа fаnlаrni о`zlаshtirishgа
yо`nаltirgаn .
2. Аn‘аnаviy tа‘limdа bоlаni kо`prоq insоn hаyоtini xаvfsiz vа ishоnchli
bо`lishi yо`lidа tаrbiyаlаgаn bо`lsа, sоvet tа‘limidа bir kаsb-sоhа egаsi etib
tаyyоrlаshgа qаrаtilgаn .
3. An‘anaviy ta‘limda bolani Vatan, ota-ona, aka-uka, opa-singil va
atrofdagi insoniyatga vafodorlikka chorlangan bo`lsa, sovet ta‘limida ma‘lum bir
kasb va ishiga sadoqatlilikni shakllantirgan.
Maktablar uchun malakali mutaxassislar tayyorlash, ta‘lim muassasalarining
moddiy-texnik bazasini kengaytirish katta mablag` talab etardi. Ammo
ma‘rifatparvarlar buni tushungan holda, bаrchаni mаktаbdа mаvjud imkоniyаtdаn
fоydаlаnib fоrs, аrаb vа turkiy-о`zbek tillаridа tаhsil оlish bilаn birgа, xоrij tillаrini
xususаn, rus tilini hаm о`rgаnib, zаmоnа siyоsiy vа mаdаniy hаyоtidаn xаbаrdоr
154
Жуманазаров А. Бухоро таълим тизими тарихи. – Т.: Академнашр, 2017. – B.63
77](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_77.png)
![bо`lishgа chаqirishgаn. Qanchalik murakkab va tahlikali davr bo`lishiga qaramay
tarix sirlaridan boxabar ilm-fan sohiblari hamda chet ellarda (Turkiya, Germaniya
va b.) o`qib qaytgan yoshlar yot g`oya va mafkuralarga qarshi kurashib Vatan
istiqloli uchun jonlarini tikkan.
Mа’rifаtpаrvаr, pedаgоg Аbduqоdir Shаkur iy rus gimnаziyаsigа bоrib,
uning ichki tаrtib qоidаlаri vа о‘qitish usullаri bilаn tаnishаdi. Shаkuriy
Sаmаrqаndgа qаytib kelgаch, о‘z qishlоg‘i Rаjаbаmindа 1901 - yilning kuzidа
birinchi yаngi usuldаgi mаktаbni tаshkil qilаdi. Shаkuriy fаqаt о‘qituvchilik qilish
bilаnginа cheklаnib qоlmаgаn, u о‘z mаktаbi uchun dаrsliklаr yоzib, ulаrni о‘z
mаblаg‘lаri hisоbigа nаshr qildirgаn. Mаsаlаn, uning "Rаhnаmоyi sаvоd" ("Sаvоd
chiqаrish qо‘llаnmаsi") deb аtаlgаn kitоbi shu tаriqа chоp etilgаn. Shаkuriy
mаktаblаr uchun “Jоmi’ ul-hikоyаt” (1907), “Zubdаt ul-аsh’оr” (1907) kаbi о‘quv
qо‘llаnmаlаrini yаrаtgаn. Mаhmudxо‘jа Behbudiy bilаn birgаlikdа mаktаblаr
uchun dаstur tuzgаn. Shаkuriy dаstlаb qizlаr uchun hаm yаngi usuldаgi mаktаb
tаshkil qilgаn. Undа о‘zi rаhbаrligidа rаfiqаsi muаllimаlik qilgаn. Keyinchаlik
о‘g‘il vа qiz bоlаlаr guruhini birlаshtirib о‘qitа bоshlаgаn. 1921-yildа Sаmаrqаnd
shаhridаgi 13-mаktаbgа mudir qilib tаyinlаnаdi 155
. U bоlаlаrni tаrbiyаlаsh,
о‘qitishgа kаttа g‘аyrаt bilаn kirishdi, kо‘p yillаr dаvоmidа shu mаktаbning mudiri
hаmdа оnа tili vа аdаbiyоt о‘qituvchisi vаzifаlаridа ishlаdi. 1925-yildа Аbduqоdir
Shаkuriyning tаshаbbusi bilаn qishlоq аhоlisi о‘z mаblаg‘lаri hisоbigа tо‘rt sinfli
yаngi mаktаb qurib ishgа tushirаdi.
XX аsr ziyоli о‘zbeklаri tоmоnidаn bir оvоzdаn “mа’nаviy ilhоmchi”, “buyuk
millаtning buyuk kelаjаk mаqsаdlаri uchun tunu-kun tinim bilmаgаn xаlq
xizmаtkоri”, deb tоpilgаn аdаbiyоtshunоs, tаrbiyаchi, muhаrrir, mаоrif, jаmоаt
аrbоbi Munаvvаr qоri Аbdurаshidxоnоv jаdidchilik hаrаkаtidа fаоl ishtirоk etаdi.
1901-yil аvvаl о‘z uyidа jаdidchilik mаktаbini оchаdi, keyinrоq Tоshkentning
bоshqа dаhаlаridа hаm оchаdi. U mаktаblаr uchun grаmmаtikа vа аlifbо аsоslаri
155
Долимов У. Барҳаёт устодлар: Абдуқодир Шакурий. // Соғлом авлод учун. – Тошкент, 2005. 8-сон, 41-44-
бетлар.
78](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_78.png)
![ifоdаlаngаn “Birinchi ustоz” nоmli yаngi usuldаgi ilk dаrslikni tаyyоrlаydi.
Munаvvаr qоri, shu bilаn birgа ilk mаtemаtikа dаrsligini tаyyоrlаgаn. "Tаjvid аl-
Qur’оn", “Yer mаydоni” kаbi qо‘llаnmаlаr tаyyоrlаb, ulаrni nаshrdаn chiqаrаdi.
Bоlаkаylаr uchun esа she’r vа hikоyаlаr yоzаdi. 1909-yil Tоshkentdа “Jаmiyаti
xаyriyа” ittifоqini vа “Turоn” uyаshmаsini tаshkil qilаdi. Munаvvаr qоri 1906-yil
“Xurshid” birinchi gаzetа nаshriyоtini оchаdi. Keyinrоq u yerdаgi “Nаjоt”,
“Kengаsh” gаzetаlаridа muhаrrir, “Sаdоyi Turkistоn” gаzetаsidа esа bоsh muhаrrir
lаvоzimlаridа fаоliyаt yuritаdi. Munаvvаr qоri 1917-yil fevrаl revоlyutsiyаsidаn
sо‘ng Turkistоn xаlq demоkrаtik dаvlаtining yаrаtilish g‘оyаsini оchiqdаn-оchiq
ifоdа qilаdi 156
. 1918-yil аprel оyidа Turkistоn dаvlаt universiteti rektоri etib
tаyinlаnаdi. 1918-yil “Turk о‘chоg‘i” ilmiy-mа’rifiy jаmiyаtini оchаdi. Munаvvаr
qоri XX asr 20-yillаr “Milliy ittifоq” vа “Milliy istiqlоl” yаshirin tаshkilоtlаrigа
bоshchilik qilgаn.
XX asr 20-yillаr о‘rtаlаridа repressiyа kuchаyаdi vа Munаvvаr qоri bаrchа
lаvоzimlаrdаn chetlаtilаdi. Hаmzа, Elbek, Оybek, Аkmаl Ikrоmоv, Аbdulhаy
Tоjiyev, Sаlimxоn Tillаxоnоv, Qаyum Rаmаzоn, Bаhrоm Hаydаriy, Mаnnоn
Uyg‘ur kаbi mаdаniyаt аrbоblаri, аdаbiyоtshunоslаr, оlimlаr Munаvvаr qоrining
о‘quvchilаri bо‘lishgаn. U 1929-yil hibsgа оlingаn vа 1931-yil оtib tаshlаngаn 157
.
Аbdurаuf Fitrаt аdаbiyоtimiz tаrixidа shоir vа оlim, nоsir vа drаmаturg,
о'qituvchi vа mа'rifаtpаrvаr sifаtidа muhim о'rin egаllаydi. 1921- 1923-yillаrdа u
Respublikа Mаоrif xаlq nоziri bо'lib xizmаt qildi. 1923-1924-yillаr оrаsidа
Mоskvаdаgi Shаrq tillаri institutidа, sо'ng Peterburg dоrilfununidа mа'ruzа о'qidi.
“О'zbek tili” dаrsligi, “О'zbek tili sаrfi” (grаmmаtikаsi) kitоblаri esа 1925-1930-
yillаrdа besh mаrtа chоp etildi. U аnа shu ishlаri uchun о'zbek оlimlаri оrаsidа
birinchilаrdаn bо'lib prоfessоr degаn yuksаk ilmiy unvоngа sаzоvоr bо'lgаn. Fitrаt
1938-yil 4-оktyаbrdа qаtl etildi.
Аtоqli mа’rifаtpаrvаr, iste’dоdli shоir vа pedаgоg Аbdullа Аvlоniy mаktаb
156
Долимов У. Барҳаёт устодлар: Мунавварқори Абдурашидхон ўғли. // Соғлом авлод учун. – Тошкент,
2005. 8-сон, 7-14-бетлар.
157
Содиқов Ҳ. Туркистон уч инқилоб даврида Фан ва Турмуш.-1990.-№3.-Б.15.
79](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_79.png)
![о‘quvchilаri uchun “Birinchi Muаllim”, “Ikkinchi muаllim” (1912), “Tаrix”,
“Turkiy Gulistоn yоki аxlоq” (1913) kаbi zаmоnаsi uchun hоdisа bо‘lgаn
dаrsliklаrni yоzgаn. Аbdullа Аvlоniy 20-yillаrdа о‘zbek xаlqi mаоrifi vа
mаdаniyаti tаrаqqiyоtidа ishtirоk etibginа qоlmаy, qо‘shni аfg‘оn xаlqining
ijtimоiy-siyоsiy hаyоtidа hаm muаyyаn rоl о‘ynаgаn. U mа’lum muddаt
Аfg‘оnistоn xаlq mаоrifi vаziri, sо‘ng Shо‘rоlаr Ittifоqining Аfg‘оnistоndаgi
kоnsul-elchisi vаzifаlаridа xizmаt qilgаn 158
. Аvlоniy umrining sо‘nggi yillаridа
О‘rtа Оsiyо Kоmmunistik universitetidа dаrs berish bilаn birgа о‘zbek
аdаbiyоtidаn qаtоr dаrsliklаrni yаrаtgаn. U 1934 yil 24 аvgustdа 56 yоshidа vаfоt
etgаn.
Milliy uyg‘оnish dаvrining yirik vаkillаridаn biri, shоirb tаrjimоn Sаidаhmаd
Hаsаnxо‘jа о‘g‘li Siddiqiy 1903-yil Hаlvоyi qishlоg‘idа yаngi mаktаb оchаdi.
Shоir keyingi butun hаyоtini аnа shu muqаddаs ishgа sаrf etdi. О‘zi оchgаn
mаktаbdа tаbiiy fаnlаr, аrаb hаmdа rus tillаridаn sаbоq berdi, dаrsliklаr tuzdi.
Siddiqiy 1917-yil fevrаl inqilоbidаn keyin ijtimоiy hаrаkаtdа bevоsitа ishtirоk etdi.
1918-1921-yildа Vilоyаt Аdliyа kоmissаri lаvоzimidа ishlаdi. 1922-yildаn yаnа
о‘qituvchilikkа qаytgаn. Sаmаrqаnddа о‘zbek vа tоjik tillаridаgi “Mаshrаb”,
“Mullа Mushfiqiy” kаbi hаjviy jurnаllаrni, “Zаrаfshоn” gаzetаsini chiqаrishdа fаоl
ishtirоk etgаn 159
. U О‘zbekistоndа xizmаt kо‘rsаtgаn о‘qituvchi (1926). Siddiqiy
1926 yili qаttiq kаsаllаnib, 1927-yilning iyul оyidа Sаmаrqаnddа vаfоt etаdi.
Hоji Muin milliy uyg‘оnish dаvri Sаmаrqаnd аdаbiy muhitining sаmаrаli ijоd
etgаn iste’dоdli vаkili, jurnаlist, shоir, drаmаturg vа tаrjimоn. 1901-yildаn
о‘qituvchilik fаоliyаti bоshlаnаdi. 1903-yili о‘z mаhаllаsidа “usuli jаdid” mаktаbi
оchgаn. Ushbu mаktаb uchun 1908-yili “Rаhnоmаi sаvоd” nоmli аlifbо nаshr
ettirgаn. 1914-yili “Tаrbiyаt” nоmi bilаn о‘z uyidа xususiy “usuli jаdid” mаktаbi
оchdi. 1929-yili аksil shо‘rоviy fаоliyаtdа аyblаnib, оlis Sibirning Kаrek оkrug
Pugаchаn rаyоnigа surgun qilinаdi. Аdib о‘z vаtаnigа 1932-yildа qаytib kelаdi.
158
Абдулла Авлоний. Ўсон миллат. Истиқлол фидойилари серияси.-Тошкент: Шарқ-1993.-Б.7.
159
Долимов У. Барҳаёт устодлар: Саидаҳмад Сиддиқий-Ажзий. // Соғлом авлод учун. – Тошкент, 2005. 8-
сон, 31-34-бетлар.
80](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_80.png)
![О‘zbekistоn dаvlаt nаshriyоtining tоjik bо‘limidа аdаbiy xоdim vа tаrjimоn bо‘lib
ishlаydi. 1934-1937-yillаrdа “Qizil yulduz” nоmli hаrbiy gаzetаdа xizmаt qildi.
Yаnа shо‘rо hukumаti tоmоnidаn аyblаnib, 10 yilgа hukm qilinаdi vа 1942-yil 21-
iyulidа Perm оblаstining Sоlikаmsk shаhridа vаfоt etаdi.
Sаidrizо Аlizоdа Sаmаrqаnddа kаmbаg‘аl dehqоn fаrzаndlаri uchun mаktаb
оchib, muаllimlik qilаdi, "Sаrfi аrаb", "Turkiy аlifbо", "Tаrix", "Jug‘rоfiyа",
"Riyоziyоt", "Xаndаsа", "Tаbiаt", "Din vоjiblаri", "Nizоmnоmа", "Bаdаn
tаrbiyаsi", "Ilmi fаzо" nоmli о‘n bittа dаrslik tuzаdi; о‘zbek mаktаblаri uchun
"Birinchi yil" nоmli аlifbо yоzib, bepul tаrqаtаdi, tоjik tilidа "Sаrf vа nаhv"
(1924), о‘zbek tilidа "Hоsilоt" (1926) kitоblаrini yоzib chоp ettirаdi, Sаmаrqаnddа
yаshаydigаn ruslаr uchun kechki kurslаr оchib, о‘zbek vа fоrs-tоjik tillаri о‘qitаdi,
mutаfаkkir Аbdullа Shоiq bilаn yаngi оzаrbаyjоn аlifbоsini tuzаdi, 2 jildlik
ruschа-tоjikchа lug‘аt tuzib (1933-1934) nаshr ettirаdi 160
, 1933-1937-yillаrdа
SаmDUdа аrаb vа fоrs tillаridаn о‘qituvchilik qilаdi, Hаmid Оlimjоn, О‘tkir
Rаshid kаbi shоirlаrgа dаrs berаdi. Sаidrizо Аlizоdа 1937-yil dekаbridа siyоsiy
chаquv nаtijаsidа hibsgа оlinаdi, 8 yil Sаmаrqаnd-Tоshkent-Tоbоlsk-Vlаdimir
turmаlаridа о‘tirib, 1945-yil 24-dekаbridа sil kаsаldаn vаfоt etаdi.
Majid Qodiriy (Qodirov) olim, o‘zbek adibi, o‘zbek tilidagi birinchi adabiyot,
tarix va matematika darsliklari muallifi, jamoat arbobi va publitsist, Turkistonda
jadidchilik harakati asoschilaridan biri. Dastlabki mehnat faoliyatini Toshkentdagi
turkiy “usli-savtiya” (eski usul) maktabda boshlagan, keyinchalik “usuli-jadidiya”
(yangi usul) hamda rus-tuzem martablarida va madrasalarda ta’lim bergan. Fors,
arab, usmoniy turk, rus va ingliz tillarini mukammal bilgan 161
. 1906-yildan boshlab
rus-tuzem maktablarida ta’lim bergan, 1917-yildagi inqilobdan avval Toshkentdagi
o‘rta maktablarda dars bergan hamda ularda mudirlik qilgan. 1918-1921-yillarda
Toshkentda jadidchilik harakati tomonidan tashkil etilgan “Oltinchi Turon
maktabi”da mudir. 1920-1921-yillarda – Toshkentdagi tabiiy hamda tarix fanlari
160
. Долимов У. Миллий уйғониш – ўзликни англаш. // Филология масалалари. – Тошкент, 2003. 3-4-сон, 14
– 17-бетлар.
161
Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари. – Тошкент : Университет, 2006. – Б. 36 .
81](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_81.png)
![pedlabaratoriyasida mudirlik qilgan. 1921-yilda Boyskaut maktabida dars bergan.
1921-yildan boshlab Turkiston davlat universitetining Eski shahar ishchi
fakultetida o‘zbek tili muallimi sifatida o‘z mehnat faoliyatini boshlagan. 1921-
1923-yillarda Ishchi fakulteti dekani hamda universitetning “Tajriba-izlanish”
laboratoriyasida mudir. 1923-yilning 23-martida mamlakat taraqqiyoti yo‘lidagi
alohida mehnatlari uchun “Mehnat Qahramoni” unvoni bilan taqdirlangan. 1925-
yilda Parijda ochilgan ko‘rgazmada O‘zbekiston Respublikasining vakili sifatida
ishtirok etgan. Parijga ketayotib, Berlinda to‘xtab, Germaniyada tahsil olayotgan
o‘zbek talabalari bilan uchrashgan. 1928-1930-yillarda O‘rta Osiyo
universitetining Ishchi fakultetida dekan hamda tarix fanlari kabinetining mudiri.
1929-yilning boshida Kommunistik partiya a’zoligidan mahrum etildi va
1930-yilda barcha mas’ul lavozimlardan ozod etildi. 1937-yilda NKVD xodimlari
tomonidan “xalq dushmani” aybi bilan qamog‘ga olingan. Rasmiy hujjatlarda
1938-yilning 2-aprel kuni hibsga olingan deb ko‘rsatilgan.
Majid Qodiriy birinchi o‘zbek tilida chop etilgan va yangi-uslub maktablarida
ta’limga tadbiq etilgan arifmetika, geografiya va chig‘atoy-turkiy (o‘zbek) tildagi
grammatika kitoblarining muallifidir.
Mа ’ rifаtpаrvаr shоir , dаvlаt vа jаmоаt аrbоbi Mirzо Аbdulvоhid Burhоnоv
XX аsrning birinchi о ‘ n yilligidа Munzim yаngi usuldаgi mаktаb оchish uchun
hаrаkаt qilа bоshlаydi . Buxоrоdаgi dаstlаbki jаdid mаktаbining оchilishi hаm
uning nоmi bilаn bоg‘liq. U 1908-yili Sаmаrqаndgа bоrib, jаdid mаktаblаridаgi
о‘qitish uslubini Mаhmudxо‘jа Behbudiy vа Аbduqоdir Shukuriydаn о‘rgаnаdi vа
shu yili о‘z hоvlisidа jаdid mаktаbi, 1909-yildа esа kаttа yоshdаgilаr uchun kechki
mаktаb tаshkil etаdi. 1918-yildаn 1920-yilning sentyаbrigаchа Munzim
Tоshkentdа yаshаydi. Buxоrо Xаlq Sоvet Respublikаsi tuzilgаch, u аvvаl
Mаrkаziy ijrоiyа qо‘mitаsi rаisining о‘rinbоsаri, keyinchаlik Xаlq mаоrifi nоziri,
Sоg‘liqni sаqlаsh nоziri lаvоzimlаridа ishlаydi. Xаlq mаоrifi nоziri lаvоzimidа
ishlаgаn Munzim 1922-yil iyunidа milliy kаdrlаr, xususаn, muhаndislаr tаyyоrlаsh
mаqsаdidа bir guruh buxоrоlik yоshlаrni Germаniyаgа yubоrish tо‘g‘risidаgi
82](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_82.png)
![BXSR hukumаti qаrоrining qаbul qilinishigа kаttа hissа qо‘shаdi 162
. 1922-yilning
yоzidа Munzimning shаxsаn о‘zi buxоrоlik 44 kishini Germаniyаgа оlib bоrib,
Berlindаgi о‘quv yurtlаrigа jоylаshtirаdi. Аbdulvоhid Munzim 1934-yildа uzоq
dаvоm etmаgаn kаsаllikdаn sо‘ng Dushаnbedа vаfоt etаdi.
Sadriddin Ayniy - yozuvchi, olim va o‘zbek hamda tojik adabiyotining XX
asr jamoat arbobi. 1920-yil uylanib, rafiqasi bilan Samarqandga ketadi. Inqilobiy
g‘alabadan so‘ng ayrim vaqt maktabda dars beradi, so‘ngra, butunlay adabiy
faoliyat bilan shug‘ullanadi.
Ibrat Ishoqxon Junaydullaxo‘ja o‘g‘li o‘zbek ma’rifatparvari, shoir. 1907-
yilda To‘raqo‘rg‘onda yangi usul maktabini ochgan, 1908-yili esa o‘z qishlog‘ida
“Matbaai Ishoqiya” nomli litografiya tashkil qilgan. Ibrat yangi maktablar ochish,
o‘qituvchilar tayyorlash, ayollarni ilm-ma’rifatli qilish ishlarida faol qatnashgan.
1937-yilda qatag‘on qurboni bo‘lgan.
Muhammadsharif Egamberdi o‘g‘li So‘fizoda o‘zbek demokratik va
ma’rifatparvarlik davri adabiyoti an’analarini davom ettirgan adiblar sirasiga
kiradi. 1910-1913-yillаrdа Qо‘ng‘irоtdа muаllimlik qilаdi, mа’rifаtpаrvаrlik
ruhidаgi she’rlаrini yоzib, Bоku vа Оrenburgdа chiqаdigаn gаzetа vа jurnаllаrdа
tez-tez kо‘rinа bоshlаydi. Sо‘fizоdа 1913-yildа Chustgа qаytib kelib, yetim bоlаlаr
uchun mаktаb оchаdi vа undа muаllimlik qilаdi. Dunyоviy fаnlаrni yengil vа yаngi
usuldа о‘rgаtishgа bel bоg‘lаydi. 1918-yildа Аfg‘оnistоn mаоrif vаzirining
о‘rinbоsаri sifаtidа Turkistоn (Tоshkent)gа kelib, аfg‘оn vаkоlаtxоnаsidа tаrjimоn
bо‘lib ishlаydi.
Dаvlаt vа siyоsаt аrbоbi, mа’rifаtpаrvаr Bоbооxun Sаlimоv 1917-yil
Xivаdаgi inqilоbiy vоqeаlаridа ishtirоk etib, pаrlаment sifаtidа tаshkil etilgаn
Mаjlis а’zоligigа sаylаnаdi. 1920-yili xаlq vаkillаrining Butunxоrаzm I
qurultоyidа Xоrаzm Xаlq Sоvet Respublikаsining Аdliyа nоziri lаvоzimigа
sаylаnаdi. Keyinchаlik u Xоrаzmdаgi mаktаb, mаоrif ishlаridа qаtnаshаdi. 1929-
yil 10-mаy kuni kechqurun sоvet hоkimiyаti tоmоnidаn sudsiz, sо‘rоqsiz оtib
162
Беҳбудий М. Бизга ислоҳат керак Нажот.-1917.-17 апр.
83](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_83.png)
![о‘ldirilаdi.
3.3. Turkiston j adidlarining ijtimoiy-madaniy hayotni isloh qilishdagi
xizmatlari
O‘zbekistonning buyuk kelajagini yaratishda, uni jahonning rivojlangan
mamlakatlari darajasiga erishishida evolyusion rivojlanish yo‘li tanlangani, o‘zbek
xalqiga xos, tarixan qaror topgan umuminsoniy va milliy qadriyatlar, urf-odatlar,
an’analar, axloqiy sifatlar va fazilatlar qo‘l kelmoqda. Prezidentimiz Shavkat
Mirziyoyev “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili” dasturidan
yoshlarimizni sog‘lom va barkamol etib tarbiyalash masalasi alohida o‘rin
egallashi tabiiydir. Yosh avlod tarbiyasi haqida gapirganda, Abdurauf Fitrat
bobomizning mana bu fikrlariga har birimiz, ayniqsa, endi hayotga kirib
kelayotgan o‘g‘il- qizlarimiz amal qilishlarini men juda-juda istardim. Mana, ulug‘
ajdodimiz nima deb yozganlar: “Xalqning aniq maqsad sari harakat qilishi,
davlatmand bo‘lishi, baxtli bo‘lib izzat-xurmat topishi, jahongir bo‘lishi yoki zaif
bo‘lib xorlikka tushishi, baxtsizlik yukini tortishi, e’tibordan qolib, o‘zgalarga tobe
va qul, asir bo‘lishi ularning o‘z ota-onalaridan bolalikda olgan tarbiyalariga
bog‘liq. Qarang, qanday bebaho, oltinga teng so‘zlar!” 163
deganlarida jamiyat
taraqqiyoti uchun tarbiyaning va ta’limning naqadar katta ahamiyatga ega
ekanligini ta’kidlagan edilar. O‘zbekiston tarixini o‘rganishdagi muhim omillardan
biri - uni xolisona tahlil etish, ilmiy-nuqtai nazardan asoslab berishdir.
Jahonning rivojlangan mamlakatlari tarixiy tajribasi shundan dalolat beradiki,
ular mustaqillik va taraqqiyot yo‘liga qadam qo‘yishlari bilan asosiy e’tiborni,
birinchi navbatda, yoshlarni o‘qitish va tarbiyalashga sarflaganlar. Ta’limga
bo‘lgan bunday e’tibor tarixiy tajribada o‘zini oqladi. Shuning uchun ham,
davlatimiz va hukumatimiz islohotlarning hamma bosqichlarida ta’lim sohasiga
163
Мирзиёев Ш.М. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. 1–
жилд. – Тошкент: «Ўзбекистон», 2017. – Б. 29.
84](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_84.png)
![alohida e’tibor qaratdi. O‘zbekistonning istiqboli ko‘p jihatdan ta’lim-tarbiya
sifatiga va jarayoniga bog‘liq. Maktablardagi ta’lim-tarbiya ishlarining barchasi
yoshlarni barkamol insonlar qilib tarbiyalashga yo‘naltirilgan 164
. Shu jixatdan olib
qaraganda, zamonaviy axbort texnologiyalari va xorijiy tajribalarning ijobiy
jixatlarini amalda qo‘llash muxim o‘rin tutadi. Ayni kunda xorijiy tajribaning
foydali tomonlaridan biri modulli yondoshuvdan ta’lim tizimimizda samara
foydalanishimiz mumkin. Ta’lim muassasalarining asosiy vazifalaridan biri
o‘quvchi-talabalarga insoniyat tarixi davomida yaratilgan bilimlarni yetkazish,
fаnlаr аsоslаri bо‘yichа muntаzаm bilim оlishlаri uchun tegishli shаrоit yаrаtish,
zаrur аxbоrоtlаrni tаnlаsh vа mustаqil о‘qishni о‘rgаtish оrqаli bilim оlishgа
bо‘lgаn ehtiyоjlаrini qоndirish vа qiziqishlаrini оrttirishdаn ibоrаt.Bu vazifalarni
bajarishda yanada samaraliroq natijalarga erishish uchun ta’lim-tarbiya jarayonida
modulli ta’lim texnologiyasini qo‘llash zarurati vujudga keladi.
Millat ma’naviyati va madaniyatini saqlab qolish va uni yanada yuksaltirish
uchun jadidchilar olib borgan faoliyatni o‘rganish manbalar, hujjatlar asosida
xolisona ob’ektiv tahlil etilgandagina oydinlik kiritish mumkin. “Turkistonda
jadidchilik harakatining vujudga kelishi” mavzusini tashkil etish va boshqarishning
o‘zi ma’lum bir ilmiy yo‘nalishni tashkil etishi maqsadga muvofiqdir. Ta’limni
tashkil etishning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilganligi va qulayligi saviya, sifat va samara
talablarning amalga oshishini ta’minlovchi birinchi va asosiy qadamlardan biridir.
Ta’limning sifatini oshiruvchi, o‘qituvchining saviyasini belgilab beruvchi asosiy
jihatlardan yana biri sifatida o‘tilayotgan mavzu yuzasidan ilmiy yangiliklardan
fan o‘qituvchisining doimiy xabardorligidir. O‘qituvchi «O‘zbekiston tarixi» fani
bo‘yicha yaratilayotgan yangi ilmiy adabiyotlar, ilmiy jurnallarda e’lon qilingan
maqolalar va boshqa ilmiy nashrlar bilan doimiy tanishib borishi zarur.
Shuningdek, o‘tiladigan mavzuga oid ilmiy- ommabop nashrlar, tarixiy-badiiy
nashrlar va ommaviy axborot vositalarida e’lon qilinayotgan materiallar bilan ham
164
O‘zbek pedagogikasi antologiyasi (II jild). – Toshkent: «O‘qituvchi», 1999. – B. 6.
85](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_85.png)
![tanishib borishi talab etiladi 165
. Bu talablar tug‘iladigan ilmiy va ilmiy-ommabop
nashrlardagi tarixiy voqyealar talqini bo‘yicha uchraydigan farqlar haqida yetarli
izohlarga ega bo‘lish o‘qituvchining raqobatbordoshligini oshirishga xizmat qiladi.
Umuman olganda, fan va ta’lim uyg‘unligi zamonaviy taraqqiyotning muhim
omili sifatida O‘zbekiston tarixidagi har bir mavzuni o‘rganish, o‘qititish va targ‘ib
qilishda ham eng asosiy talablardan biridir.
Bugungi kundа respublikаmiz tаrixchi оlimlаri jаdidchilik xаrаkаtidа
quyidаgi uchtа bоsqichni fаrqlаshmоqdа:
1) XIX аsr оxirlаridаn 1915-yilgаchа - mа’rifаtchilik;
2) 1915-yildаn 1918-yil fevrаligаchа - muxtоriyаtchilik;
3) 1918-yil fevrаlidаn 20-yillаr оxirlаrigаchа - sоvetlаr dаvridаgi fаоliyаti.
Jаdidlаrning xаlq mа’rifаti uchun kurаsh dаsturi uch аsоsiy yо‘nаlishdаn
ibоrаt bо‘lgаn:
1. Yаngi usul mаktаblаri tаrmоg‘ini kengаytirish.
2. Umidli, iqtidоrli yоshlаrni chet elgа о‘qishgа yubоrish.
3. Turli mа’rifiy jаmiyаtlаr tuzish, xаmdа ziyоlilаrning kuchli firqаsini
tаshkil etishgа qаrаtilgаn gаzetаlаrni chоp etish.
Hаr bir dаvrdа birоr yаngi g‘оyаning tug‘ilishi аniq tаrixiy shаrоitdа sоdir
bо‘lаdi. Undа tаrixiy shаxslаrning о‘ynаydigаn rоlini hyech kim inkоr etmаydi.
Chunki ulаr yetilgаn muаmmоlаrni hаl qilish yо‘llаrining nаzаriy tоmоnlаrini
bаrchаdаn terаnrоq idrоk qilаdi, ulаrni аmаlgа оshirishgа fаvqulоddа kuch vа
g‘аyrаt bilаn kirishаdilаr. Jаdidlаr оrаsidаn yetuk оlimlаr, sаnоаt vа zirоаtchilik
sоhаlаrining bilimdоn mutаxаssislаri, mаdаniyаt аrbоblаri yetishib chiqib, yurtni
оbоd vа Vаtаnni mustаqil kо‘rishni оrzu qildilаr vа shu yо‘ldа fidоiylаrchа
kurаshdilаr.
Jаdidchilikning аsоsiy g‘оyа vа mаqsаdlаri quyidаgilаr edi:
- Turkistоnni о‘rtа аsrlаrgа xоs qоlоqlik vа diniy xurоfоtdаn оzоd qilish;
- Shаriаtni islоh qilish vа xаlqqа mа’rifаt tаrqаtish;
165
Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари. – Тошкент : Университет, 2006. – Б. 27.
86](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_86.png)
![- Turkistоndа muxtоriyаt hukumаtini bаrpо etish uchun kurаsh;
- Buxоrо vа Xivаdа kоnstitutsiоn mоnаrxiyа vа pаrlаment, keyinchаlik
demоkrаtik respublikа tuzumini о‘rnаtish оrqаli оzоd vа fаrоvоn jаmiyаt qurish;
- bаrqаrоr milliy vаlyutаni jоriy qilish vа milliy qо‘shin tuzish.
Jаdidlаrning о‘lkа xаlqlаri оrаsidа оlib bоrgаn mа’nаviy vа mаdаniy fаоliyаti.
1904-1905-yillаrdаgi rus-yаpоn urushi, 1905-1907-yillаrdаgi 1-rus inqilоbi,
1905-1911-yillаrdаgi Erоn inqilоbi, 1908-yil Turkiyаdа bо‘lgаn Yоsh turklаr
inqilоbi jаdidlаr dunyоqаrаshigа kuchli tа’sir kо‘rsаtdi. Jаdidlаr о‘z gаzetа vа
jurnаllаri, yаngi usul mаktаblаri, turli kutubxоnа vа qirоаtxоnаlаr, hаvаskоr teаtr
truppаlаri tevаrаgidа tо‘plаnishаr edi. Ulаrning kо‘pchiligi shu dаvrning kо‘zgа
kо‘ringаn ijоdkоrlаri - shоir-yоzuvchilаr edi. Ulаr о‘z аsаrlаri bilаn tаrixаn yаngi
milliy аdаbiyоt yаrаtdilаr. Аdаbiyоt dаvr vоqyeаlаrigа hаmоhаng bоrdi. 1910
yillаrdаyоq mа’rifаt vа оzоdlik g‘оyаlаri uning mаrkаziy mаvzuigа аylаndi.
Аdаbiyоtgа “millаt” vа “vаtаn” tushunchаlаri kirib keldi. Milliy she’rlаrgа rаg‘bаt
kuchаydi. Yаngi zаmоnаviy dоstоnchilik keldi, publitsistikа (Behbudiy, Fitrаt,
Munаvvаrqоri) rivоjlаndi, reаlistik prоzа shаkllаndi. Shuning uchun hаm bu dаvr
аdаbiyоti О‘zbekistоn mustаqilligidаn keyin milliy uyg‘оnish dаvri о‘zbek
аdаbiyоti deb dаvrlаshtirildi. Аdаbiyоtdаgi bundаy uyg‘оnish, аyni vаqtdа, shu
dаvr mаdаniy hаyоtidа hаm rо‘y berdi. Jаdidlаr о‘zbek xаlqi hаyоtigа tоm
mа’nоdаgi milliy teаtrni оlib kirdi. Milliy mаtbааning vujudgа kelishi bilаn kitоb
bоsish ishi yо‘lgа qо‘yilа bоshlаndi 166
. Yevrоpа kо‘p оvоzli musiqа sаn’аti bilаn
tаnishgаn jаdidlаr о‘zbek аn аnаviy musiqа uslublаrini hаm islоh qilishgа dа’vаtʼ
etishgаn. 1919-yildа Tоshkentning eski shаhаr qismi (hоzirgi “Turоn” kutubxоnаsi
yоnidаgi binо)dа jаdidlаr tаshаbbusi bilаn Turkistоn xаlq kоnservаtоriyаsining
milliy (eski shаhаr) bо‘limi tаshkil etildi. Shu tаrzdа jаdidlаr sаn’аt vоsitаsi bilаn
millаt qаdrini kо‘tаrish, sаn’аtning deyаrli bаrchа turlаrini yuksаltirishgа intildilаr.
166
Абдурахмонова Ж.Н. ХХ аср 20 йилларида эски усул мактабларига бўлган муносабат. Аcаdemic reserch in
educаtiоnаl scinces vоlume 1 ISSUE 3 2020. ISSN:2181-1385. SJIF 2020:4.804. – Б .116
87](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_87.png)
![Jаdidlаr Tоshkentdа 1905-1906-yillаrdа “Tаrаqqiy” (muhаrriri Ismоil Оbiliy),
“Xurshid” (muhаrriri Munаvvаrqоri), 1907-1908-yillаrdа “Shuhrаt” (muhаrriri
Аbdullа Аvlоniy), “Оsiyо” (muhаrriri Аhmаdjоn Bektemirоv), “Tujjоr”
(muhаrriri Sаidkаrimbоy Sаidаzimbоy о‘g‘li), Buxоrоdа 1912 yildа “Buxоrоyi
shаrif” (muhаrriri Mirzо Jаlоl Yusufzоdа), “Turоn” (muhаrriri G‘iyоs mаxsum
Husаyniy), Sаmаrqаnddа 1913-yildа “Sаmаrqаnd” (muhаrriri Mаhmudxо‘jа
Behbudiy), Tоshkentdа “Sаdоyi Turkistоn” (muhаrriri Ubаydullаxо‘jа
Аsаdullаxо‘jаev), Qо‘qоndа “Sаdоyi Fаrg‘оnа” (muhаrriri Оbidjоn Mаhmudоv)
gаzetаlаri vа Sаmаrqаnddа 1913-1915-yillаrdа “Оyinа” (muhаrriri Mаhmudxо‘jа
Behbudiy), Tоshkentdа 1915-yil “Аl-islоh” (muhаrriri Аbdurаhmоn Sоdiq о‘g‘li)
jurnаllаrini nаshr qilishdi. Shuningdek, 1917-1918-yillаrdа Tоshkentdа “Nаjоt”
(muhаrriri Munаvvаrqоri), “Kengаsh” (muhаrrirlаri Аhmаd Zаkiy Vаlidiy vа
Munаvvаrqоri), “Turоn” (muhаrrirlаri M. Аfаndizоdа, Аbdullа Аvlоniy), “Ulug
Turkistоn” (muhаrriri Kаbir Bаkirоv), “Shurоy Islоm” (muhаrriri Аbdullа Bаttоl),
“Turk sо‘zi” (muhаrriri Temirbek Xudоyоrxоnоv), “Turk eli” (tаhririyаti),
Sаmаrqаnddа “Hurriyаt” (muhаrrirlаri Mаrdоnqul Shоhmuhаmmаdzоdа, Аkоbir
Shоmаnsurоv, Fitrаt), Qо‘qоndа “Tirik sо‘z” (muhаrriri Оbidjоn Mаhmudоv), “El
bаyrоg‘i” (muhаrriri Bо‘lаt Sоliev) gаzetаlаri vа “Kengаsh” (muhаrriri Hаmzа),
“Yurt” (muhаrriri Аshurаli Zоhiriy) jurnаllаri chоp qilindi 167
. Mаtbuоt millаt
dilidаgi gаplаrni о‘z sаhifаlаrigа kо‘chirish bilаn kifоyаlаnmаy, qаndаy ishlаrni
birinchi nаvbаtdа аmаlgа оshirish mаsаlаsini о‘rtаgа qо‘ydi. 1909-yildа Tоshkent
ziyоlilаri tоmоnidаn “Jаmiyаti xаyriyа” tаshkil etildi.
Mаhаlliy yоshlаrdаn dаvlаt mаhkаmаlаridа, sаnоаt, tijоrаt sоhаsidа
ishlаydigаn mutаxаssislаr tаyyоrlаsh, kаmbаg‘аl musulmоnlаrgа mаdаniy-
mа’nаviy yоrdаm kо‘rsаtish mаsаlаsi qо‘yildi. Bu millаtning bоshqа xаlqlаr ichigа
singib ketmаsligi yо‘lidа kо‘rilgаn tаdbirlаr edi. Bu dаvrdа jаdidlаr ijtimоiy-
siyоsiy kuch sifаtidа kо‘rindilаr. Xаlq ulаrdа о‘z himоyаchilаrini his etdi.
167
Шамсутдинов Р . Жадидчилик : Ҳақиқат ва уйдирма “ Мулоқот ” .-1991.-№12.- Б .20.
88](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_88.png)
![Jаdidlаrning nаshrlаri xаlqni yаngi dаvr bоshlаngаni bilаn tаnishtirаr ekаn,
о‘zligini аnglаb, uyushishgа chаkirdi. О‘lkа mоddiy vа mа’nаviy bоyliklаri
tаlаnаyоtgаnini оshkоr qildi. Chо‘lpоn she’r vа mаqоlаlаridа
mustаmlаkаchilаrning аsl qiyоfаlаrini оchib tаshlаdi. Mаshhur аdvоkаt
Ubаydullаxо‘jа Аsаdullаxо‘jаev оliy о‘quv yurti tаshkil etish, sоliqlаrni tаrtibgа
sоlish, bоlаlаr tаrbiyаsigа jiddiy e’tibоr berish mаsаlаsini bаyоn qildi. Lev Tоlstоy
bilаn fikrlаshish chоg‘idа mаshhur yоzuvchini yоn berishgа mаjbur etgаn.
Аdаbiyоtdаgi bundаy uyg‘оnish, аyni vаqtdа, shu dаvr mаdаniy hаyоtidа hаm rо‘y
berdi. Ubаydullаxо‘jа Аsаdullаxо‘jаev chоr hukumаti mа’murlаrining pоrаxо‘rligi
vа zоlimligini fоsh etib, аyrimlаrini dаvlаt ishidаn chetlаtishgа erishdi. Musulmоn
аhоlisigа аmаliy tаrzdа yоrdаm berib, mаvjud hоkimiyаt qоnun-qоidаlаrini
tushuntirа bоrdi. Jаdid mаtbuоti о‘z vаkillаrining fikrlаrini e’lоn qilаr ekаn, xаlqni
“hаr vаqt g‘аflаt uyqusidаn uyg‘оtuvchi millаt оngining оchqichi” ekаnligini
nаmоyоn etish bilаn birgа Turkistоn xаlqini hur fikrlаshgа vа kаttа siyоsiy
kurаshgа hоzirlаy оldi. Bu dаvrdа “erk”, “Turоn”, “О‘qituvchilаr jаmiyаti” kаbi
uyushmаlаr pаydо bо‘ldi. Munаvvаrqоri аytgаnidek, “Ulаrning butun umidi
Rоssiyаdаgi inqilоb jаrаyоnidа mаhаlliy аhоlini milliy, diniy cheklаsh vа
jаbrlаshdаn оzоd qilish, ulаrning hаququqlаrini оvrupоliklаr bilаn tenglаshtirish,
xilmа-xil mаktаb vа mаtbuоt ishlаri hаmdа turli-tumаn jаmiyаtlаr tаshkil etishgа
keng imkоniyаt yаrаtib berishgа qаrаtilgаn edi”.
Sоvet dаvridа yоzilgаn аdаbiyоtlаrdа jаdidchilikkа “burjuа-liberаl hаrаkаt”
deb tа’rif berilgаn. SSSR pаrchаlаnib ketgаnidаn keyin jаdidchilik hаrаkаti vа
uning nаmоyаndаlаri nоmi qаytа tiklаndi. Tаrixchi, аdаbiyоtshunоs, tilshunоs,
fаylаsuf, huquqshunоs, sаn’аtshunоs vа pedаgоg оlimlаr jаdidlаrning ilmiy vа
аdаbiy merоsini о‘rgаnishdа dаstlаbki nаtijаlаrni qо‘lgа kiritishdi. Mustаqillik
yillаridа Chо‘lpоn, Fitrаt, Аbdullа Аvlоniyning II jildlik, Behbudiy, Аbdullа
Qоdiriy, Sidqiy Xоndаyliqiy, Ibrаt, Аjziy, Sо‘fizоdаning 1 jildli, shuningdek,
Fаyzullа Xо‘jаev, Munаvvаrqоri, Pоlvоnniyоz hоji Yusupоvning аsаrlаri chоp
89](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_89.png)
![qilindi 168
. Jаdidlаrning 20 tа mаshhur vаkili kiritilgаn “Unutilmаs siymоlаr”,
“Jаdidchilik hаrаkаtining nаmоyаndаlаri” (Tоshkent, 1999) аl’bоm-kitоbi
nаshrdаn chiqdi.
Ulаrning fаоliyаti dаrslik vа qо‘llаnmаlаrgа kiritildi. 1999-yil 16-18-
sentаbrdа Tоshkentdа “Mаrkаziy Оsiyо XX аsr bоshidа: islоhоtlаr, yаngilаnish,
tаrаqqiyоt vа mustаqillik uchun kurаsh” mаvzuidа xаlqаrо kоnferensiyа о‘tkаzilib,
undа АQSh, Germаniyа, Frаnsiyа, Itаliyа, Niderlаndiyа, Turkiyа, Rоssiyа,
Hindistоn vа bоshqа mаmlаkаtlаrdаn kelgаn nufuzli оlimlаr jаdidchilik vа
istiqlоlchilik hаrаkаtlаri tо‘g‘risidа jаhоn ilm-fаnidа tо‘plаngаn sо‘nggi xulоsаlаr
yuzаsidаn о‘zbekistоnlik hаmkаsblаri bilаn о‘zаrо fikr аlmаshdilаr. Jаdidchilik
hаrаkаti jаhоnshumul аhаmiyаtgа mоlik hоdisа ekаnligi e’tirоf qilindi.
Kоnferensiyаdа ushbu muаmmоni tаdqiq qiluvchi xаlqаrо ilmiy kengаsh tuzildi.
XULОSА
Istiqlоl yillаridа ijtimоiy – siyоsiy hаyоtning hаmmа jаbhаlаridа ulkаn ishlаr
аmаlgа оshirildi. О‘zlikni аnglаsh, mа’nаviy – mаrifiy qаdryаtlаrni chuqur аnglаb
yetish vа ulаrni xаlqqа yetkаzish, yоshlаrni xаlqqа, vаtаngа muhаbbаt ruhidа
tаrbiyаlаsh dоlzаrb аhаmiyаt kаsb etmоqdа. “Tа’lim tо‘g‘risidа”gi qоnun vа
“Kаdrlаr tаyyоrlаsh milliy dаsturi”ning qаbul qilinishi nаtijаsidа uzliksiz tа’lim
tizimini shаkllаntirishdа muhim аhаmiyаt kаsb etdi. Yаngi milliy tа`lim tizimini
shаkllаntirishdа mаmlаkаtimizdа mаоrif tаrixini chuqur аnglаsh dоlzаrb mаsаlаgа
аylаndi. Shybhаsiz tаriximizdа jаdidlаr nоmi оstidаgi hаrаkаtning xаlqimiz
mа`nаviy-mа`rifiy hаyоtidаgi о`rni beqiyоsdir. Jаdid pedаgоglаri yоshlаr tаrbiyаsi
mаsаlаsigа “hаyоt yоki mаmоt” mаsаlаsi deb qаrаgаnlаr.
Ulаrning fаоliyаtlаri bilаn xоrijlik оlimlаr hаm judа qiziqqаnlаr vа ulаr
tоmоnidаn yаrаtilgаn tаdqiqоtlаr mаzkur mаvzu tаrixini о‘rgаnishdа аlоhidа о‘rin
tutаdi. Bu tаdqiqоtlаrdа jаdidchilik hаrаkаtidа ishtirоk etgаn shаxslаr fаоliyаtini
168
Долимов У. Исоқхон Ибрат. T. 1994. -Б.12.
90](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_90.png)
![о‘rgаnish оrqаli tаrаqqiypаrvаrlikning mоhiyаti оchib berilgаn. Shuningdek,
ulаmоlаr xаrаkаti bоrаsidаgi yаngichа qаrаshlаri bаyоn qilingаn.
Xulоsа qilib аytgаndа, jаdidlаrimiz fаоliyаtlаri bоrаsidа оlib bоrilgаn
tаdqiqоtlаrdа tаrаqqiypаrvаrlik hаrаkаtining аsl mоhiyаti vа tаrixiy аhаmiyаti
оchib berildi. Ulаrdаn оliy о‘quv yurtlаri. аkаdemik lisey vа kоllejlаr, mаktаblаr
uchun dаrslik vа о‘quv qо‘llаnmаlаr yоzishdа fоydаlаnildi.
Jаdidchilik dаstlаb mаdаniy-mа'rifiy оqim sifаtidа pаydо bо'lgаn. Chunki,
ilg‘оr musulmоn ziyоlilаri ijtimоiy vа mustаmlаkаchilik zulmining аsоsiy
sаbаblаrini zаmоnаviy ilm-fаn yutuqlаridаn bexаbаrlikdаn vа mаоrif ishlаridаgi
qоlоqlikdаn deb tо`g`ri tаlqin qilgаnlаr. Shu sаbаbli, ulаr mаvjud ijtimоiy
muаmmоlаrni hаl etishning yаgоnа yо'li tа'lim islоhоti deb qаrаdilаr vа
mа'rifаtpаrvаrlikkа аsоsiy e'tibоr berdilаr.
Turkistоndа jаdidchilik hаrаkаtining vujudgа kelishining tаrixiy shаrt-
shаrоitlаri degаndа biz Ismоil Gаsprinskiyning mа’rifаtpаrvаrlik hаrаkаti nаtijаsidа
vujudgа kelgаnligi guvоhi bо‘lаmiz. Umumаn оlgаndа esа, mаhаlliy аhоlini milliy
оzоdlikkа оlib chiqish, mа’оrifni yuksаltirish, xаlqni аsriy qоlоqlikdаn оlib chiqish
uchun tаrixiy shаrt-shаrоit yetilib kelmоqdа edi. Bu vаziyаt qаchоndir sоdir
bо‘lishi mumkin edi. Lekin milliy mа`rifаtpаrvаrlаrimizning tаrаqqiypаrvаr
g‘оyаlаri, tаshаbbusi, intiluvchаnligi nаtijаsidа imperiyа hukumаtining
qаrshiliklаrigа qаrаmаsdаn bu hаrаkаt jаdidchilik hаrаkаti nоmi bilаn Turkistоndа
ertаrоq shаkllаndi vа rivоjlаndi.
Turkistоndаgi imperiyа mа'muriyаti о‘lkаdа rus tа'lim muаssаsаlаri tizimini
jоriy etishi, mаhаlliy tа'lim muаssаsаlаri аhаmiyаtini pаsаytirish оrqаli tub yerli
xаlqlаrni g‘оyаviy jihаtdаn bо‘ysundirish siyоsаtini аmаlgа оshirishgа hаrаkаt
qilsа-dа, о‘lkаdа аhоli tаlаblаrigа mоs rаvishdа аn'аnаviy tа'lim mаskаnlаri tаshkil
etilаverdi. «Yаngi usul» mаktаblаrini jоriy etilishi rus tа'lim muаssаsаlаrigа
mаhаlliy аhоli e'tibоrini susаytirdi. XIX аsr 80-yillаrigа kelib, Turkistоn
о‘lkаsidаgi xаlqlаr tа'limi bir tоmоndаn mаhаlliy xаlqlаr оrаsidа rus tili vа
mаdаniyаtini tаrqаtishgа intilgаn imperiyа hukumаti, ikkinchi tоmоndаn milliy
91](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_91.png)
![mа'nаviyаt vа о‘zlikni yuksаltirishgа intilgаn mа'rifаtpаrvаrlаr о‘rtаsidа g‘оyаviy
kurаsh mаydоnigа аylаndi. Аnа shundаy murаkkаb siyоsiy-ijtimоiy vаziyаtdа
о‘lkаdа tа'lim tizimi yаngi tаrаqqiyоt bоsqichigа kо‘tаrilа bоshlаdi.
Turkistоn о‘lkаsidа esа Gаsprаli g‘оyаlаrining yаngi shаrоitdаgi dаvоmchilаri
Munаvvаrqоri vа Behbudiylаr bо‘ldi. Chunki jаdid mutаfаkkirlаri tоmоnidаn
оchilgаn mаktаblаr vа ulаrning tа’lim-tаrbiyа sоhаsidаgi fаоliyаti Rоssiyа
imperiyаsidаgi rus bо‘lmаgаn millаtlаrni ruslаshtirish siyоsаtini аmаldа yо‘qqа
chiqаrdi. 1910-yilgа kelib о‘lkаning turli jоylаridа 50 gа yаqin bundаy mаktаblаr
tаshkil etildi. Ulаrning hаmmаsi xususiy mаblаg‘lаr hisоbigа fаоliyаt yuritаr edi.
XX аsr bоshidа siyоsiy hоkimiyаt bоlsheviklаrning qо`ligа о`tishi, jаmiyаt
bоshqаruvidа yаngi tаrtib о`rnаtilishigа turtki bо`ldi. Sоvet hukumаti Ittifоq
tаrkibidаgi dаvlаtlаrning siyоsiy, iqtisоdiy, ijtimоiy vа mаdаniy sоhаlаrini bir-
bu t un t а r t i bdа nа z о r аt q i li b, b а y nа l m i ll а l―s о t s i а li s t i k m аdаn i y j а m i y а t bа r p о
etishni rejаlаshtirgаn. Bu yо`ldа tа‘lim tizimini о`z mаnfааtlаrigа
mоslаshtirmаsdаn turib, bоshqаruvni qо`lgа оlib bо`lmаs edi. Tа‘lim
muаssаsаlаrini qurish, mоddiy-texnik jihоzlаsh, о`qituvchi kаdrlаrni tаyyоrlаsh
bilаn birgа, ulаrni belgilаngаn tаrtibdа bоshqаrish kаbi tаshkiliy ishlаrgа hаm
bоg`liq edi. Shu munоsаbаt bilаn xаlq tа‘limidа bоshqаruvni yо`lgа qо`yish
dоlzаrb vаzifаgа аylаndi.
Rоssiyа imperiyаsining mаоrif vа mаdаniyаt sоhаsidаgi mustаmlаkаchilik
siyоsаtini о‘z vаqtidа аnglаy bоshlаgаn tаrаqqiypаrvаr lаr mаlаkаli milliy kаdrlаrni
tаyyоrlаsh rejаsini tuzib, Buxоrоdаgi «Mа’rifаt», Tоshkentdаgi «Kо‘mаk» kаbi
xаyriyа jаmiyаtlаri оrqаli iste’dоdli yоshlаrni Rоssiyаning Peterburg, Sаrаtоv,
Qоzоn, Ufа, Оrenburg shаqаrlаridаgi оliy mаktаb vа mаdrаsаlаr bilаn birgа
Istаnbul, Kоhirа kаbi xоrijiy shаhаrlаrdаgi dоrilfununlаrgа о‘qishgа yubоrdilаr.
Keyinchаlik shundаy tаlаbаlаr оrаsidаn Fitrаt, G‘оzi Оlim Yunusоv, Xоlid Sаid,
Esоn аfаndi Musаyev kаbi yоzuvchi vа оlimlаr, Mustаfо Chо‘qаyev, Ubаydullа
Xо‘jаyev, Nоrbо‘tаbekоv kаbi huquqshunоslаr yetishib chiqdi. Ulаr yurtimizning
yаngi mаоrifi, mаdаniyаti, ilm-fаnini rivоjlаntirish vа milliy istiqlоlgа erishishi
92](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_92.png)
![yо‘lidа fаоliyаt оlib bоrdilаr. Shundаy kishilаrning sа’y-hаrаkаtlаri bilаn 1919 - yil
оktаbridа Qо‘qоndа, gаrchаnd qisqа umr kо‘rgаn bо‘lsа-dа, Turkistоn Muxtоriyаt
hukumаti bаrpо etildi.
Keyinchаlik shо‘rо hukumаtining dаstlаbki yillаridа hаm judа kо‘plаb
yоshlаrimiz xоrijgа о‘qishgа аynаn jаdid mа’rifаtpаrvаrlаrimiz kо‘mаgidа
yubоrildi. О‘shа pаytlаrdа ilmiy-siyоsiy jihаtdаn yetuk kаdrlаr tаyyоrlаshdа
Germаniyаdаgi о‘quv yurtlаri kаttа о‘rin tutgаn. 1922 - yili jаdidlаrimiz hаrаkаtlаri
bilаn vа hоmiyligi tufаyli 70 gа yаqin millаtdоshlаrimiz о‘shа yоqqа о‘qishgа
yubоrilgаn edi. Jаdidlаrning jаsоrаtli vа zаhmаtli, bunyоdkоrlik vа islоhоtchilik
buyuk ijоdiy –mа’rifiy mehnаtlаri sаmаrаsi о‘lаrоq, XX аsr bоshlаrigа kelib,
Turkistоndа tаrixаn hаqiqiy Milliy Uyg‘оnish (Renessаns) hоdisаsi (dаvri) pаydо
bо‘ldi. Bu dаvrni jаdidlаr Renessаnsi (uyg‘оnishi) dаvri deb аytish mumkin.
О‘zbekistоnning buyuk kelаjаgini yаrаtishdа, uni jаhоnning rivоjlаngаn
mаmlаkаtlаri dаrаjаsigа erishishidа, tаrixаn qаrоr tоpgаn umuminsоniy vа milliy
qаdriyаtlаr, urf-оdаtlаr, аn’аnаlаr, аxlоqiy sifаtlаr vа fаzilаtlаrning о`rni
аhаmiyаtlidir. Jаhоnning rivоjlаngаn mаmlаkаtlаri tаrixiy tаjribаsi shundаn dаlоlаt
berаdiki, ulаr mustаqillik vа tаrаqqiyоt yо‘ligа qаdаm qо‘yishlаri bilаn аsоsiy
e’tibоrni, birinchi nаvbаtdа, yоshlаrni о‘qitish vа tаrbiyаlаshgа sаrflаgаnlаr.
Tа’limgа bо‘lgаn bundаy e’tibоr tаrixiy tаjribаdа о‘zini оqlаdi. Shuning uchun
hаm, dаvlаtimiz vа hukumаtimiz islоhоtlаrning hаmmа bоsqichlаridа tа’lim
sоhаsigа аlоhidа e’tibоr qаrаtdi.
Millаt mа’nаviyаti vа mаdаniyаtini sаqlаb qоlish vа uni yаnаdа yuksаltirish
uchun jаdidchilаr оlib bоrgаn fаоliyаtni о‘rgаnish mаnbаlаr, hujjаtlаr аsоsidа
xоlisоnа оb’ektiv tаhlil etish lоzim. Tа’limni tаshkil etishning tо‘g‘ri yо‘lgа
qо‘yilgаnligi vа qulаyligi sаviyа, sifаt vа sаmаrа tаlаblаrning аmаlgа оshishini
tа’minlоvchi birinchi vа аsоsiy qаdаmlаrdаn biridir.
Jаdidchilik hаrаkаtining tаmаl tоshi usuli jаdid mаktаblаri hisоblаnаdi. Bu
hаrаkаtning аsl mаqsаdi millаtning о‘zligini tаnitish vа ijtimоiy – siyоsiy tuzumni
tubdаn islоh qilish оrqаli Millаt, Vаtаn istiqlоli uchun buyuk о‘zgаrishlаrni аmаlgа
93](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_93.png)
![оshirаdigаn yаngi аvlоdni tаrbiyаlаshdаn ibоrаt. Buning uchun tаrаqqiy etgаn
millаtlаr bilаn hаmkоrlik qilib yаngi аvlоdni tаrbiyаlаsh lоzim bо‘lgаn. Shu
sаbаbli hаm mаktаblаrni tubdаn islоh qilish hаmdа zаmоn tаlаblаrigа jаvоb berа
оlаdigаn mаktаblаrni tаshkil qillish jаdid mutаfаkkirlаrining аsоsiy vа birlаmchi
vаzifаsigа аylаndi. Jаdid pedаgоglаri ibtidоiy mаktаblаrni “usuli sаvtiyа” (“tоvush
usuli”) metоdi аsоsidа qаytа tiklаshni kechiktirib bо‘lmаs vаzifа deb bildilаr. Shu
sаbаbli dаstlаbki аlifbо dаrsliklаri vа о‘qish kitоblаrini yаrаtdilаr. Lekin ulаrgа
Gubernаtоrlik mа’murlаri vа mutааssib ulаmоlаr qаrshilik qildi. Ulаrning fаоliyаti
keskin kurаshlаr, tа’qib vа tаnqidlаr оstidа о‘tdi.
Jаdidchilik, mоhiyаtаn e’tibоrigа kо‘rа, mаоrifni tubdаn islоh qilish qilishdаn
bоshlаngаn bо‘lsа-dа, mаzkur dаvrdа yuzаgа kelgаn hаr bir ijtimоiy – siyоsiy
hоdisа jаdidlаr tа’siri dоirаsidа bо‘lgаn. Usuli jаdid mаktаblаrini оchish zаminidа
milаtni mustаmlаkа zulmidаn оzоd qilish, tаrаqqiy tоpgаn millаtlаr qаtоridа
kо‘rish g‘ оyаsi hukmrоn bо`lgаn.
XX аsr оxirigа kelib xаlqimiz jаdid mutаfаkkirlаri оrzu qulgаn vа hаttо о‘z
hаyоtlаrini fidо qilgаn mustаqillik qо`lgа kiritildi. Endigi vаzifа milliy о‘zlikni
аnglаsh, istiqlоlni chuqur аnglаgаn hоldа uni mustаhkаmlаsh hisоblаnаdi. Shuning
uchun “usuli jаdid” mаktаblаrining mаqsаd vа mоhiyаtini о‘rgаnish hоzirdа
muhim siyоsiy vа mа’rifiy аhаmiyаtgа egаdir. Jаdid pedаgоglаri fаоliyаtidа
yоshlаrni Turоn, Turkistоn nоmlаri bilаn аtаlgаn vаtаngа, millаtgа vа milliy tiligа
muhаbbаt ruhidа tаrbiyаlаsh yetаkchilik qildi. Bu mаhаlliy bоlаlаr uchun оchilgаn
rus vа rus-tuzem mаktаblаrigа qаrshi turdi. Chunki, bu mаktаblаrdа о‘zgа vаtаn,
о‘zgа millаt vа uning mа’nаviyаtigа muhаbbаt ruhidа tаrbiyаlаsh ustuvаr vаzifа
bо‘lib qоlgаn edi.
Jаdid mа`rifаtpаrvаrlаrimizning fаоliyаtlаri vа tаjribаlаri hоzirgi kunimizdа
Yаngi О`zbekistоndа tа`lim sоhаsidа kо`plаb yutuqlаrgа erishishimizgа xizmаt
qilаdi. Milliy Uyg‘оnish yоki jаdidlаr Renessаnsi xоdisаsi tаrixiy tаrаqqiyоtning
sо‘nggi bоsqichidаgi uyg‘оnishi bо‘ldi. U оldingi IX-XII vа XIV-XV аsrlаrdаgi
ikki buyuk Uyg‘оnishlаrning tаrixаn qоnuniy dаvоmi sifаtidа yuz berdi. Lekin
94](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_94.png)
![ulаrdаn fаrqli rаvishdа аniq milliylik xususiyаti vа diniy-dunyоviylik mаzmun
hаmdа mоhiyаt egа bо‘ldi. Аynаn jаdid mа`rifаtpаrvаrlаrimizning ilmiy g`оyаlаri
vа merоslаri shubhаsiz О`zbekistоndа III renessаns hоdisаsining аmаlgа оshishidа
xizmаt qilishi muqаrrаrdir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
Rahbariy adabiyotlar
1. Kаrimov I.А. “Onа yurtimiz bаxt-u iqboli vа buyuk kelаjаgi yo‘lidа xizmаt qilish –
eng oliy sаodаtdir”. Toshkent. “O‘zbekiston”. 2015 . – 154 b .
2. Mirziyoyev Sh.M. Yаngi O‘zbekiston tаrаqqiyot strаtegiyаsi –T.:O‘zbekiston, 2022 . –
75 b .
3. Mirziyoyev Sh.M. Oliy Mаjlisgа Murojааtnomаsi. T., Xаlq so‘zi gаzetаsi, 2020-yil
25-yаnvаr № 19 (7521).
4. Mirziyoyev Sh.M. Milliy tаrаqqiyot yo‘limizni qаtiyаt bilаn dаvom ettirib, yаngi
bosqichgа ko‘tаrаmiz. 1-jild. T., O‘zbekiston, 2017 . – 592 б.
5. Mirziyoyev Sh.M. Niyаti ulug‘ xаlqning – ishi hаm ulug‘, hаyoti yorug‘ vа kelаjаgi
fаrovon bo‘lаdi. 3-jild. T., O‘zbekiston, 2019.
95](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_95.png)
![6. Mirziyoyev Sh.M. Oliy Mаjlisgа Murojааtnomаsi. T., Xаlq so‘zi gаzetаsi, 2022-yil
20-dekаbr № 281.
7. Mirziyoyev Sh.M. Xаlqimizning roziligi bizning fаoliyаtimizgа berilgаn eng oliy
bаhodir. 2-jild. T., O‘zbekiston, 2018.
8. Sh.Mirziyoyevning 2020-yil 30-sentаbrdаgi O`qituvchi vа murаbbiylаr kunigа
bаg`ishlаngаn tаntаnаli mаrosimdаgi nutqi. Mа`rifаt gаzetаsining 2020-yil 1-oktаbrdаgi
№37-son.
9. Каримов И. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент: Ўзбекистон, 1998. –
176 б.
10. Каримов И. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент: Ўзбекистон, 1998. –
32 б.
O‘quv adabiyotlari
1. Azamxo‘jayev S. “Turkiston muxtoriyati” T;sharq 2011-y . – 112 b .
2. Do‘stqoraev B. O‘zbekiston jurnalistikasi tarixi. -Toshkent: G‘.G‘ulom, 2009. - 85
b .
3. Karimov Naim. “XX asr o‘zbek adabiyoti”. T., 1996-yil – 120 b .
4. Karimov Naim. “XX asr o‘zbek adabiyoti”. T., 1996-yil . . – 148 b .
5. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi (II jild). – Toshkent: «O‘qituvchi», 1999. – 112
b .
6. Qosimov B. va boshqalar. “Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti”. T. 2004 -y. -
134 b .
7. Qosimov B. va boshqalar. Milliy uyg‘ onish davri o‘zbek adabiyoti. T.:
Ma’naviyat. 2004 . – 108 b .
8. Turdiev Sh. Ular Germaniyada o‘qigan edilar. T.: 2006 . – 68 b .
9. Yo‘ldoshev, S. Hasanov. Jadid tarbiyashunosligi asoslari. T.: O‘qituvchi.1994 . - 50
b .
10. Абдуллаев Й. Эски ўзбек мактабларида хат-савод ўргатиш. ... – Б. 126
11. Абдурашидхонрв M. Хотпраларимдан (Жадидчнлик тарихндан лавхапар)
Нашрга тайбрловчн С. Холбосв. -Тошкент: Шарк, 200 . – 76 b .
96](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_96.png)
![12. Алимова Д. Жадидчилик мустамлака даври тарихчиси талқинида.
Ўзбекистон тарихи: янги нигоҳ. Жадидлар ҳаракатидан миллий
мустақилликка қадар.-Тошкент: Эльдинур, 1998 . – 5 6 б .
13. Алимова Д. Жадидчилик мустамлака даври тарихчиси талқинида.
Ўзбекистон тарихи: янги нигоҳ. Жадидлар ҳаракатидан миллий
мустақилликка қадар.-Тошкент: Эльдинур, 1998. – 89 б.
14. Алимова Д.А. ХХ асрнинг дастлабки уттиз йиллигида Ўзбекистонда
маданият муаммоларини ўрганиш тарихидан//Ўзбекистонда ижтимоий
фанлар. -1995 . – 96 б.
15. Алимова Дилором. Жадидчилик Феномени. Т. : 2022 . – 140 б .
16. Аҳророва З. Жадид педагогика асослари. (Ўқув қўлланма). – Тошкент, 2004. – 130
б.
17. Баубекова Г. ХIX аср охири ХХ аср бошларида Ўрта Осиё
мутафаккирларниннг педагогик ғоялари. Т. 2000. – 74 б.
18. Бендриков К.Е. Очерки по истории народного образования в Туркестане
1865-1924 гг. – Москва – 50 б.
19. Долимов У. Барҳаёт устодлар: Мунавварқори Абдурашидхон ўғли. // Соғлом
авлод учун. – Тошкент, 2005 . – 96 б.
20. Долимов У. Исоқхон Ибрат. T. 1994. – 78 б.
21. Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари. – Тошкент : Университет, 2006. – 121
б.
22. Долимов Улуғбек. Исмоил Гаспринский ва Туркистонда усули жадид
иактаблари. // Исмоилбек Гаспринский ва Туркистон //Масъул муҳаррир
Наим Каримов//. — Т.: «Шарқ», 2005. – 50 б.
23. Жуманазаров А. Бухоро таълим тизими тарихи. – Т.: Академнашр, 2017. – 89
б.
24. Зийева Д. Туркнстон миллий озодлик хдракати. - Тошкент. Гафур Ғулом
номидаги АдабиСТ ва санъат нашриёти, 2000. – 79 б.
97](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_97.png)
![25. Каримов Н. ХХ аср бошларидаги тарихий вазият ва жадидчилик
харакатининг вужудга келиши. //Ўзбекистоннинг янги тарихи. Концептуал-
методологик муаммолар мавзуидаги илмий анжуман материаллари. -Т., 1995.
– 50 б.
26. Каримов Наим. Туркий дунё юлдузи. // Исмоилбек Гаспринский ва
Туркистон //Масъул муҳаррир Наим Каримов//. — Т.: «Шарқ», 2005. – 50 б.
27. Керенский Ф.М. Медресе Туркестанского края // Туркестанский сборник.
Том 418. – Ташкент . – 59 б.
28. Қодиров Н. Туркистондаги рус таълим муассасалари тарихи (1867 - 1917йй).
Тошкент. 2014 й . – 50 б .
29. Қосимов Б. Маслакдошлар: Беҳбудий, Ажзий, Фитрат. Т .: Шарқ, 1993. - 156 б.
30. Миддендорф А. Очерки Ферганской долины. – СПб. 1882. – 50 б.
31. Мустафо Чўқай ўғли. Истиқлол жаллодлари. Тошкент. 1992. – 83 б.
32. Назимо А. Қизлар тарбияси. – Тошкент: Камалак, 1994. – 71 б.
33. Остроумов Н.П. Сарты. Этнографические материалы. Вып. 1. – Ташкент,
1890.
34. Ражабов Қ. Мустақил Туркистон фиқри учун мужодалалар (1917-1935
йиллар). - Тошкснт Ўзбекистон, 2000. – 89 б.
35. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 11-жилд. – Тошкент: Давлат миллий
нашриёти, 2005. – 92 б.
36. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 3-жилд. – Тошкент: Давлат миллий
нашриёти, 2002. – 86 б.
37. Ўзбекистон тарихи. Р.Шамсутдинов, Х.Мўминов. “Андижон”. 2011. – 110 б.
38. Ҳасанбоева О., Ҳасанбоев Ж., Ҳамидов Ҳ. Педагогика тарихи.Т. 1995 . – 48 б.
39. Шухрат Ризо. Маърифатпарварликдан маърифатчиликгача Тафаккур.-1995. –
56 б.
Yordamchi adabiyotlar
1. Abdulla Avloniy. Turkiy Guliston yoxud axloq. Tanlangan asarlar. – T.:
Ma‘naviyat, 1998. – 67 b.
98](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_98.png)
![2. Ahmad Donish. Navodir ul-vaqoe. «Fan», T., 1964– yil. -56 b.
3. Абдулла Авлоний. Ўсон миллат. Истиқлол фидойилари серияси.-Тошкент:
Шарқ-1993 . – 58 б.
4. Ахмад Закн Валиднй Тўгон. Бўлинганни бўри eр. Туркистон халкларининг
миллий мустакиллик учун кураши тарихидан хотиралар. Бошкнрд тилидан
Ш. Турднсп гаржнмаси. - Тошкент; Адолат, 1997. – 45 б.
5. Беҳбудий М. Танланган асарлар. – Тошкент: «Маънавият», 1999. – 48 б.
6. Беҳбудий М. Танланган асарлар.–Тошкент: Маънавият. 1997. – 180 б.
7. Домла Мухаммад Икром муфти Бухорий. “Ийкозу-н-ноимнйн ва иълому-л-
жохилийн” ("Уйкудагнларнн уйготиш ва жохнлларга билдириш”). - Янги
Бухоро, 1912 . – 68 б.
8. Мустафо Чўқай ўғли. Истиқлол жаллодлари. Тошкент. 1992. – 56 б.
Gazeta va jurnallar:
1. “ Ал-Ислоҳ ” . (Тошкент, 1914) .
2. “ Ойина ” (Самарқанд, 1913-1915).
3. “ Туркестанская ведомости ” (Ташкент, 1875. № 30, 1884, № 32, 36, 51, 248. 1896. №
92. 1896 г. № 91. 1899. № 66).
4. “ Туркистон вилояти газети ” (Тошкент, 1891, – № 14, 1894. – № 15, 19, 21, 29, 30,
31. 1910. № 15).
5. “ Ҳуррият ” . (Самарқанд, 1917, 13 июль; 1917. 11-май ) .
Xorijiy adabiyotlar
1. Khalid A. Culture and Power in Colonial Turkestan // Cahiers d’Asie Centrale 17/18 |
2009: Le Turkestan russe: une colonie comme les autres? – Р. 413-447.
99](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_99.png)
![2. Khalid A. The politics of Muslim cultural reform: jadidizm in Central Asia.-Berkeley –
Los Angeles-London, 1998. – 336 p.
3. Morrison A.S. Russian Rule in Samarkand 1868-1910 A Comparision with British India.
– Oxford University Press 2008 . – Р-Р. 363.
4. Zenkovsky S.A. Pan-Turcizm and islam in Russia. Cambridge-Massachusctis’
Hanvard University Press, 1960
Dessertatsiyalar
1. Алихожиев М.О. Қўқон хонлигининг маданий ҳаётида мактаб ва мадрасаларнинг
тутган ўрни (1800 – 1876): Тарих фан. ном. ... дисс. – Тошкент. 2012. – Б. 55-56.
2. Бобожонова Ф.Ҳ. Бухоро амирлигида таълим тизими (XIX аср охири-XX аср
бошларида):Тарих фан. Номз...дисс. автореф. – Тошкент. 2011. – 30 б.
3. Долимов У. Жадид мактаблари: уларда она тили ва адабиёт ўқитишнинг илмий-
назарий ҳамда амалий асослари. Педагогика фан. Докт. Автор. – Тошкент. 2008. –
Б. 29.
4. Ирис қ улов О.Ж. XIX аср иккинчи ярми – XX аср бошларида Самарқанд шаҳрида
ижтимоий-иқтисодий ва маданий жараёнлар. : Тарих фан. фалсафа док. (PhD)
дисс ... автореф . – Самарқанд, 2019. – 50 б.
5. Қодиров Н.Н. Туркистон ўлкасидаги рус таълим муассасалари тарихи (1867-1917
йй.): Тарих фан. номз. ... дисс. автореферати – Тошкент, 2011. – 27 б.
6. Муҳиддинов С. И. XIX аср иккинчи ярми – XX аср бошларида Самарқанд вилояти
маорифи ҳолати ва муаммолари. : Тарих фан. фалсафа док. (PhD) дисс ... автореф . –
Самарқанд, 2019. – 50 б.
Internet resurslari
1. http://www.lex.uz .
2. http://president.uz .
100](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_100.png)
![4. http://www.arboblar.uz .
5. http://www.ziyouz.uz .
6. http://www.uzscience.uz .
7. http://www.ziyonet.uz .
8. http://www.tarix.uz .
10. http://www.uzhistory/uz .
11. http://www. history.wikireading.ru.
101](/data/documents/b25221f8-3b5e-4ae4-a0f7-61e9696f8fa7/page_101.png)
JADID MAKTABLARINING TURKISTONDAGI ILMIY TAFAKKUR TARAQQIYOTIDAGI TUTGAN O‘RNI MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………….4-9 I BOB. XIX ASR OXIRI XX ASR BOSHLARIDA TURKISTONDAGI IJTIMOIY – SIYOSIY JARAYONLAR……………………….……….…..10- 31 1.1. Mavzuning o‘rganilish tarixishunosligi ……………….………...………10- 20 1.2. Jadidchilik harakati vujudga kelishining tarixiy shart – sharoitlari…….20-31 II BOB. TURKISTONDA XIX ASR O‘RTALARI XX ASR BOSHLARIDA TA’LIM TIZIMI…………………………………………………………..…32-62 2.1. XIX asr o‘rtalari XX asr boshlarida Turkistonda ta’lim tizimi ahvoli va muammolari……………………………………………………………….…..32-44 2.2. “Yangi usul” maktablarining vujudga kelishi va faoliyati………………..44-62 III BOB. TURKISTON ILMIY TAFAKKUR TARAQQIYOTIDA JADID MAKTABLARINING O‘RNI………………………………………….……63-90 3.1 “Yangi usul” maktablari bitiruvchilarining jamiyat hayotida tutgan o‘rni…………………………………………………………………………....63-7 2 3.2. Turkistonda sovet maktablarini shakllanishida jadid allomalarining o‘rni va xizmatlari………………………………………………………………………72-84 3.3. Turkiston jadidlarining ijtimoiy-madaniy hayotni isloh qilishdagi xizmatlari............................................................................................................8 4 - 90 XULOSA…………………………………………………………………..….91-95 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………..……….………96-101 1
KIRISH Mаvzuning dolzаrbligi: Mustaqillik yillarida ijtimoiy – siyosiy hayotning hamma jabhalarida ulkan ishlar amalga oshirildi. O‘zlikni anglash, ma’naviy – marifiy qadryatlarni chuqur anglab yetish va ularni xalqqa yetkazish, yoshlarni vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Ma’naviy hayotimizni yuksaltirishda hukumat tomonidan uzoqni mo‘ljallab ishlab chiqilgan maxsus dasturlar katta ahmiyat kasb etmoqda. “Ta’lim to‘g‘ risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning qabul qilinishi natijasida uzliksiz ta’lim tizimini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etdi. XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi ma’naviy hayotda ham “Yangi usul” maktablari ham jamiyat hayoti uchun juda ahamiyatli edi. Jadid pedagoglari yoshlar tarbiyasi masalasiga “hayot yoki mamot” masalasi deb qaraganlar. Iqtidorli yoshlarni dunyoning taraqqiy etgan oily o‘quv yurtlariga o‘qishga yuborish kabi masalalar bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yuqotgan emas. Jadidchilik harakatining tamal toshi usuli jadid maktablari hisoblanadi. Bu harakatning asl maqsadi millatning o‘zligini tanitish va ijtimoiy – siyosiy tuzumni tubdan isloh qilish orqali Millat, Vatan istiqloli uchun buyuk o‘zgarishlarni sodir qiladigan yangi avlodni tarbiyalab yetishtirishdan iborat bo`lgan. Buning uchun taraqqiy etgan millatlar bilan hamkorlik qilib yangi avlodni tarbiyalash zarurati bor edi. Ammo o‘lkamiz qariyb to‘rt asr davomida jahon taraqqiyotidan orqada qolib ketdi. Buning ustiga mustamlaka tuzumi tufayli parokanda ahvolga tushib qoladi. Shu sababli ham maktablarni tubdan isloh qilish hamda zamon talablariga javob bera oladigan maktablarni tashkil qillish jadid mutafakkirlarining asosiy vazifasiga aylandi. Jadid pedagoglari ibtidoiy maktablarni “usuli savtiya” (“tovush usuli”) 2
metodi asosida qayta tiklashni kechiktirib bo‘lmas vazifa deb bildilar. Lekin ularga Gubernatorlik ma’murlari va mutaassib ulamolar qarshilik qildi. To‘la ishonch bilan aytishimiz mumkinki, usuli jadid maktablarini ochish zaminida milatni mustamlaka zulmidan ozod qilish, taraqqiy topgan millatlar qatorida ko‘rish g‘ oyasi hukmron bo`lgan. XX asr oxiriga kelib xalqimiz jadid mutafakkirlari orzu qulgan va hatto o‘z hayotlarini fido qilgan mustaqillikka erishdi. Endigi vazifa milliy o‘zlikni anglash, istiqlolni chuqur anglagan holda uni mustahkamlash hisoblanadi. Shuning uchun “usuli jadid” maktablarining maqsad va mohiyatini o‘rganish hozirda muhim siyosiy va ma’rifiy ahamiyatga ega. Jadid pedagoglari faoliyatida yoshlarni Turon, Turkiston nomlari bilan atalgan vatanga, millatga va milliy tiliga muhabbat ruhida tarbiyalash eng zaruriy vazifalarimizdan sanaladi. Aynan hozirgi kundagi mamlakatimizda ta`lim sihasida amalga oshirilayotgan islohatlarni tarixiy ildizlarini o`rganish va tahlil qilish III renessans davriga qadam qo`yishimizga xizmat qiladi. Shavkat Mirziyoyev Jadidlar merosini o‘rganishga bag‘ishlangan xalqaro konferensiya ishtirokchilariga tabrik yo‘llab shunday degan edilar: “XIX asr oxiri va XX asr boshlarida bir qator sharq va musulmon mamlakatlarida vujudga kelgan jadidchilik harakati Turkiston o‘lkasida teran tarixiy ildizlarga egadir. Yurtimiz ulkan ijtimoiy-siyosiy va ma’rifiy ahamiyatga ega ushbu jarayonlardan chetda qolmagani, aksincha, bu harakatning markazlaridan biriga aylanganini ta’kidlash lozim. O‘z zamonining ilg‘or namoyandalari bo‘lgan jadidlar g‘oyat murakkab va qiyin sharoitda bilim va ma’rifat tarqatish, ta’lim-tarbiya sohasini tubdan isloh etish orqali milliy taraqqiyotga erishish g‘oyasi bilan maydonga chiqdilar. Shu maqsadda o‘z mablag‘lari hisobidan maktab va teatrlar, nashriyot va kutubxonalar, gazeta va jurnallar tashkil qildilar, qobiliyatli yoshlarni chet ellarga o‘qishga yubordilar. O‘ylaymanki, tarixda ikki buyuk Renessansga zamin bo‘lgan mintaqamizda uchinchi Renessansni aynan jadid ajdodlarimiz amalga oshirishlari mumkin edi. Afsuski, mustabid tuzum ularning ezgu g‘oya va amaliy harakatlarini 3
to‘la ro‘yobga chiqarishga imkon bermadi. Biz bugun mamlakatimizda erkin fuqarolik jamiyati, huquqiy demokratik davlat barpo etar ekanmiz, jadid bobolarimizning gumanistik qarashlariga tayanamiz, ularning merosidan ma’naviy kuch-quvvat olamiz. Yurtimizda mustabid tuzum davrida siyosiy qatag‘onga uchragan ajdodlarimiz xotirasini abadiylashtirish bo‘yicha katta ishlar amalga oshirilmoqda. Biz ma’rifatparvar bobolarimizning muqaddas orzularini ro‘yobga chiqarish uchun mamlakatimizda yangi Renessans poydevorini yaratishni strategik vazifa qilib belgilaganmiz. Shu maqsadda ilm-fan, ta’lim-tarbiya, madaniyat sohalarida tub islohotlarni amalga oshirmoqdamiz. Bu borada avvalo ta’lim tizimini zamon talablari asosida tashkil etish, o‘qituvchi va murabbiylarning jamiyatimiz hayotidagi o‘rni va ta’sirini kuchaytirishga ustuvor ahamiyat qaratmoqdamiz. Farzandlarimizni har tomonlama barkamol, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sodiq insonlar etib tarbiyalashda taraqqiyparvar ajdodlarimizning aql-zakovati, iroda va matonati barchamiz uchun ibrat maktabi bo‘lib xizmat qiladi. Biz xalqaro ilmiy markazlar, dunyo olimlari bilan hamkorlikda jadidlar faoliyatini yanada chuqur o‘rganishni dolzarb vazifa deb hisoblaymiz. Bu noyob meros orqali bugungi kunda insoniyatni tashvishga solayotgan juda ko‘p savollarga to‘g‘ri javob topa olamiz. Bu bebaho boylikni qancha faol targ‘ib etsak, xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz bugungi tinch va erkin hayotning qadrini anglab yetadi” 1 . Shunday qilib yuqoridagi fukrlar tanlangan mavzuning naqadar dolzarb ekankigini ko`rsatib beradi. T adqiqot obyekti va predmeti: Jadidchilik maktablarining Turkistondagi ilmiy tafakkur taraqqiyotida tutgan o‘rnini o‘rganish. Ilk jadid maktablarining shakklanishi rivojlanishi, “Yangi usul” maktablari bitiruvchilarining jamiyat ilmiy- ma`rifiy hayotida tutgan o‘rnini ta hlil qilish hisoblanadi . Ishning maqsadi: Yangi-usul jadid maktablarining Turkistondagi ilmiy tafakkur taraqqiyitidagi o‘rn va ahamiyatini aniqlash va tahlil qilishdan iborat . 1 https://daryo.uz/2023/03/06/shavkat-mirziyoyev-jadidlar-merosini-organishga-bagishlangan-xalqaro-konferensiya- ishtirokchilariga-tabrik-yolladi 4
T adqiqot vazifalari: Ilmiy ishning maqsalaridan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalarni amalga oshirish belgilab olindi: - Jadidchilik maktablarining Turkistondagi ilmiy tafakkur taraqqiyotidagi o‘rni mavzusining tarixshunosligini o‘rganish; - Jadidchilik harakatining vujudga kelish shart - sharoitlarini aniqlash; - XIX asr o‘rtalarida O‘rta Osiyo an’anaviy ta’limi xususiyatlarini tahlil qilish; - Jadidchilik maktablarining vujudga kelishi va faoliyati ni o‘rganish; - “Yangi usul” maktablari bitiruvchilarining jamiyat hayotida tutgan o‘rnini tahlil qilish; - Sovet maktablarini shakllanishida jadidlarni o‘rni va xizmatlarini ochib berish. Tatqiqotning ilmiy yangiligi: - Ishda Turkistonda jadidchilik maktabining tarixi tarixshunosligi, jadid maktablarining yuzaga kelish omillari, ularning shakllanishida jadid marifatparvarlarining o‘rni ilmiy jihatdan tatqiq etildi; - Dissertasiyada Jadid maktablari bitiruvchilarining jamiyat ma`naviy-ma`rifiy hayotida tutgan mavqeylari tahlil qilindi va aniqlandi; - Tatqiqotda sovet maktablarini yaratishda jadidlarning ishtiroki, ularning pedagogik faoliyati asosli ma’lumotlar asosida o‘rganildi; Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Tadqiqotning asosiy masalalari yurtimizdan yetishib chiqqan ma`rifatparvarlarimiz tomonidan tashkil etilgan maktablarning xalqimiz ma`naviy hayotini yuksaltirishdagi ahamiyati ochib berilgan. Shuningdek jadid allomalarimiz sovet davri ta`lim tizimining shakllanishi va faoliyatida ham xizmat qilganliklari, aynan ularning xizmatlari va harakatlari natijasida sho`ro maktablari rivojlanganligi dalillangan. Hozirgi kundagi ta`lim tizimidagi mavjud muammolarni yechish va mamlakatimizda ilm-fan taraqqiyotida xizmat qiluvchi yosh avlodni shakllantirishda jadid maktabdorlari faoliyatining 5