logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. TARIX TA’LIMIDA UZVIYLIKNI TA’MINLASHNING DIDAKTIK ASOSLARI(Maktab tarix darslari misolida)

TARIX TA’LIMIDA UZVIYLIKNI TA’MINLASHNING DIDAKTIK ASOSLARI(Maktab tarix darslari misolida)

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

185.240234375 KB
Ko'chirib olish
TARIX TA’LIMIDA UZVIYLIKNI TA’MINLASHNING DIDAKTIK ASOSLARI(Maktab tarix darslari misolida) MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………….4-9 I BOB. XIX ASR OXIRI XX ASR BOSHLARIDA TURKISTONDAGI IJTIMOIY – SIYOSIY JARAYONLAR……………………….……….…..10- 31 1.1. Mavzuning o‘rganilish tarixishunosligi ……………….………...………10- 20 1.2. Jadidchilik harakati vujudga kelishining tarixiy shart – sharoitlari…….20-31 II BOB. TURKISTONDA XIX ASR O‘RTALARI XX ASR BOSHLARIDA TA’LIM TIZIMI…………………………………………………………..…32-62 2.1. XIX asr o‘rtalari XX asr boshlarida Turkistonda ta’lim tizimi ahvoli va muammolari……………………………………………………………….…..32-44 2.2. “Yangi usul” maktablarining vujudga kelishi va faoliyati………………..44-62 III BOB. TURKISTON ILMIY TAFAKKUR TARAQQIYOTIDA JADID MAKTABLARINING O‘RNI………………………………………….……63-90 3.1 “Yangi usul” maktablari bitiruvchilarining jamiyat hayotida tutgan o‘rni…………………………………………………………………………....63-7 2 3.2. Turkistonda sovet maktablarini shakllanishida jadid allomalarining o‘rni va xizmatlari………………………………………………………………………72-84 3.3. Turkiston jadidlarining ijtimoiy-madaniy hayotni isloh qilishdagi xizmatlari............................................................................................................8 4 - 90 XULOSA…………………………………………………………………..….91-95 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………..……….………96-101 1 KIRISH Mаvzuning dolzаrbligi: Mustaqillik yillarida ijtimoiy – siyosiy hayotning hamma jabhalarida ulkan ishlar amalga oshirildi. O‘zlikni anglash, ma’naviy – marifiy qadryatlarni chuqur anglab yetish va ularni xalqqa yetkazish, yoshlarni vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Ma’naviy hayotimizni yuksaltirishda hukumat tomonidan uzoqni mo‘ljallab ishlab chiqilgan maxsus dasturlar katta ahmiyat kasb etmoqda. “Ta’lim to‘g‘ risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning qabul qilinishi natijasida uzliksiz ta’lim tizimini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etdi. XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi ma’naviy hayotda ham “Yangi usul” maktablari ham jamiyat hayoti uchun juda ahamiyatli edi. Jadid pedagoglari yoshlar tarbiyasi masalasiga “hayot yoki mamot” masalasi deb qaraganlar. Iqtidorli yoshlarni dunyoning taraqqiy etgan oily o‘quv yurtlariga o‘qishga yuborish kabi masalalar bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yuqotgan emas. Jadidchilik harakatining tamal toshi usuli jadid maktablari hisoblanadi. Bu harakatning asl maqsadi millatning o‘zligini tanitish va ijtimoiy – siyosiy tuzumni tubdan isloh qilish orqali Millat, Vatan istiqloli uchun buyuk o‘zgarishlarni sodir qiladigan yangi avlodni tarbiyalab yetishtirishdan iborat bo`lgan. Buning uchun taraqqiy etgan millatlar bilan hamkorlik qilib yangi avlodni tarbiyalash zarurati bor edi. Ammo o‘lkamiz qariyb to‘rt asr davomida jahon taraqqiyotidan orqada qolib ketdi. Buning ustiga mustamlaka tuzumi tufayli parokanda ahvolga tushib qoladi. Shu sababli ham maktablarni tubdan isloh qilish hamda zamon talablariga javob bera oladigan maktablarni tashkil qillish jadid mutafakkirlarining asosiy vazifasiga aylandi. Jadid pedagoglari ibtidoiy maktablarni “usuli savtiya” (“tovush usuli”) 2 metodi asosida qayta tiklashni kechiktirib bo‘lmas vazifa deb bildilar. Lekin ularga Gubernatorlik ma’murlari va mutaassib ulamolar qarshilik qildi. To‘la ishonch bilan aytishimiz mumkinki, usuli jadid maktablarini ochish zaminida milatni mustamlaka zulmidan ozod qilish, taraqqiy topgan millatlar qatorida ko‘rish g‘ oyasi hukmron bo`lgan. XX asr oxiriga kelib xalqimiz jadid mutafakkirlari orzu qulgan va hatto o‘z hayotlarini fido qilgan mustaqillikka erishdi. Endigi vazifa milliy o‘zlikni anglash, istiqlolni chuqur anglagan holda uni mustahkamlash hisoblanadi. Shuning uchun “usuli jadid” maktablarining maqsad va mohiyatini o‘rganish hozirda muhim siyosiy va ma’rifiy ahamiyatga ega. Jadid pedagoglari faoliyatida yoshlarni Turon, Turkiston nomlari bilan atalgan vatanga, millatga va milliy tiliga muhabbat ruhida tarbiyalash eng zaruriy vazifalarimizdan sanaladi. Aynan hozirgi kundagi mamlakatimizda ta`lim sihasida amalga oshirilayotgan islohatlarni tarixiy ildizlarini o`rganish va tahlil qilish III renessans davriga qadam qo`yishimizga xizmat qiladi. Shavkat Mirziyoyev Jadidlar merosini o‘rganishga bag‘ishlangan xalqaro konferensiya ishtirokchilariga tabrik yo‘llab shunday degan edilar: “XIX asr oxiri va XX asr boshlarida bir qator sharq va musulmon mamlakatlarida vujudga kelgan jadidchilik harakati Turkiston o‘lkasida teran tarixiy ildizlarga egadir. Yurtimiz ulkan ijtimoiy-siyosiy va ma’rifiy ahamiyatga ega ushbu jarayonlardan chetda qolmagani, aksincha, bu harakatning markazlaridan biriga aylanganini ta’kidlash lozim. O‘z zamonining ilg‘or namoyandalari bo‘lgan jadidlar g‘oyat murakkab va qiyin sharoitda bilim va ma’rifat tarqatish, ta’lim-tarbiya sohasini tubdan isloh etish orqali milliy taraqqiyotga erishish g‘oyasi bilan maydonga chiqdilar. Shu maqsadda o‘z mablag‘lari hisobidan maktab va teatrlar, nashriyot va kutubxonalar, gazeta va jurnallar tashkil qildilar, qobiliyatli yoshlarni chet ellarga o‘qishga yubordilar. O‘ylaymanki, tarixda ikki buyuk Renessansga zamin bo‘lgan mintaqamizda uchinchi Renessansni aynan jadid ajdodlarimiz amalga oshirishlari mumkin edi. Afsuski, mustabid tuzum ularning ezgu g‘oya va amaliy harakatlarini 3 to‘la ro‘yobga chiqarishga imkon bermadi. Biz bugun mamlakatimizda erkin fuqarolik jamiyati, huquqiy demokratik davlat barpo etar ekanmiz, jadid bobolarimizning gumanistik qarashlariga tayanamiz, ularning merosidan ma’naviy kuch-quvvat olamiz. Yurtimizda mustabid tuzum davrida siyosiy qatag‘onga uchragan ajdodlarimiz xotirasini abadiylashtirish bo‘yicha katta ishlar amalga oshirilmoqda. Biz ma’rifatparvar bobolarimizning muqaddas orzularini ro‘yobga chiqarish uchun mamlakatimizda yangi Renessans poydevorini yaratishni strategik vazifa qilib belgilaganmiz. Shu maqsadda ilm-fan, ta’lim-tarbiya, madaniyat sohalarida tub islohotlarni amalga oshirmoqdamiz. Bu borada avvalo ta’lim tizimini zamon talablari asosida tashkil etish, o‘qituvchi va murabbiylarning jamiyatimiz hayotidagi o‘rni va ta’sirini kuchaytirishga ustuvor ahamiyat qaratmoqdamiz. Farzandlarimizni har tomonlama barkamol, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sodiq insonlar etib tarbiyalashda taraqqiyparvar ajdodlarimizning aql-zakovati, iroda va matonati barchamiz uchun ibrat maktabi bo‘lib xizmat qiladi. Biz xalqaro ilmiy markazlar, dunyo olimlari bilan hamkorlikda jadidlar faoliyatini yanada chuqur o‘rganishni dolzarb vazifa deb hisoblaymiz. Bu noyob meros orqali bugungi kunda insoniyatni tashvishga solayotgan juda ko‘p savollarga to‘g‘ri javob topa olamiz. Bu bebaho boylikni qancha faol targ‘ib etsak, xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz bugungi tinch va erkin hayotning qadrini anglab yetadi” 1 . Shunday qilib yuqoridagi fukrlar tanlangan mavzuning naqadar dolzarb ekankigini ko`rsatib beradi. T adqiqot obyekti va predmeti: Jadidchilik maktablarining Turkistondagi ilmiy tafakkur taraqqiyotida tutgan o‘rnini o‘rganish. Ilk jadid maktablarining shakklanishi rivojlanishi, “Yangi usul” maktablari bitiruvchilarining jamiyat ilmiy- ma`rifiy hayotida tutgan o‘rnini ta hlil qilish hisoblanadi . Ishning maqsadi: Yangi-usul jadid maktablarining Turkistondagi ilmiy tafakkur taraqqiyitidagi o‘rn va ahamiyatini aniqlash va tahlil qilishdan iborat . 1 https://daryo.uz/2023/03/06/shavkat-mirziyoyev-jadidlar-merosini-organishga-bagishlangan-xalqaro-konferensiya- ishtirokchilariga-tabrik-yolladi 4 T adqiqot vazifalari: Ilmiy ishning maqsalaridan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalarni amalga oshirish belgilab olindi: - Jadidchilik maktablarining Turkistondagi ilmiy tafakkur taraqqiyotidagi o‘rni mavzusining tarixshunosligini o‘rganish; - Jadidchilik harakatining vujudga kelish shart - sharoitlarini aniqlash; - XIX asr o‘rtalarida O‘rta Osiyo an’anaviy ta’limi xususiyatlarini tahlil qilish; - Jadidchilik maktablarining vujudga kelishi va faoliyati ni o‘rganish; - “Yangi usul” maktablari bitiruvchilarining jamiyat hayotida tutgan o‘rnini tahlil qilish; - Sovet maktablarini shakllanishida jadidlarni o‘rni va xizmatlarini ochib berish. Tatqiqotning ilmiy yangiligi: - Ishda Turkistonda jadidchilik maktabining tarixi tarixshunosligi, jadid maktablarining yuzaga kelish omillari, ularning shakllanishida jadid marifatparvarlarining o‘rni ilmiy jihatdan tatqiq etildi; - Dissertasiyada Jadid maktablari bitiruvchilarining jamiyat ma`naviy-ma`rifiy hayotida tutgan mavqeylari tahlil qilindi va aniqlandi; - Tatqiqotda sovet maktablarini yaratishda jadidlarning ishtiroki, ularning pedagogik faoliyati asosli ma’lumotlar asosida o‘rganildi; Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Tadqiqotning asosiy masalalari yurtimizdan yetishib chiqqan ma`rifatparvarlarimiz tomonidan tashkil etilgan maktablarning xalqimiz ma`naviy hayotini yuksaltirishdagi ahamiyati ochib berilgan. Shuningdek jadid allomalarimiz sovet davri ta`lim tizimining shakllanishi va faoliyatida ham xizmat qilganliklari, aynan ularning xizmatlari va harakatlari natijasida sho`ro maktablari rivojlanganligi dalillangan. Hozirgi kundagi ta`lim tizimidagi mavjud muammolarni yechish va mamlakatimizda ilm-fan taraqqiyotida xizmat qiluvchi yosh avlodni shakllantirishda jadid maktabdorlari faoliyatining 5 muhimligi va ularning faoliyat tarixini o‘rganish yangi renessans davriga asos solishi farazlangan. T adqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili): “Usuli jadid” maktablari tarixi tarixshunosligi, Turkistonda yangi usul maktablarining ahamiyati, jadidchilik maktablari bitiruvchilarining jamiyat hayotida tutgan o‘rni, xususan, sovet maktablarining shakllanishida jadidlarning ahamiyati maxsus tadqiqot ilmi ob’yekti va predmeti sifatida qaralgan emas. O`zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin ma’naviy – ma’rifiy hayotimizda tub o‘zgarishlar amalga oshirildi. Tarixni o‘zimiz yaratish imkoniyatiga ega bo‘ldik. Jadidchilik harakati, uning tub mohiyati, buyuk rahnomolari va namoyondalari haqida keng ko‘lamda ilmiy tatqiqot ishlari amalga oshirilmoqda. Xorij adabiyotlarining jadidchilik harakatini o‘rganishdagi o‘rni beqiyosdir. Xususan, amerikalik E. Olvort, turkiyalik Nodir Davlat, nemis Ingeborg Baldauf, amerikalik Adib Xolid kabi olimlarning asarlari e’tiborga loyiq. 1999-yilning 16-18 - sentabr kunlarida Toshkentda “XX asr boshida Markaziy Osiyo: jadidchilik, muxtoriyatchilik, istiqlolchilik” mavzusida e’tiborga molik xalqaro anjuman bo‘lib o‘tdi. Bu anjumanni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasining Tarix markazi hamda Germaniyaning Konrad Adenauer jamg‘armasi tashkil qilgan. Bu anjumanda 20 dan ortiq xorijiy mamlakatlarda ko‘plab olimlar ( ular orasida nemis Ingeborg Baldauf, Adib Xolid kabi olimlar bor edi) qatnashishdi. O‘zbek olimlaridan N.Karimov, B.Qosimov, D.Alimova, H.Ziyoyev kabi olimlar o‘zlarining ma’ruzalari bilan qatnashishdi. Mustaqillik yillarida jadidchilik, uning namoyondalari va amalga oshirilgan ishlari haqida ko‘plab tadqiqotlar amalga oshirildi 2 . Qator pedagog olimlar 2 Yo‘ldoshev J. Hasanov S. Jadid tarbiyashunosligi asoslari. T.: O‘qituvchi. 1994. Begali qosimov. Milliy uyg‘ onish. T.: Ma’naviyat. 2002. Sharif Yusupov. Tarix va adab bo‘stoni. T.: Ma’naviyat. 2003. Begali Qosimov, Sharif Yusupov, Ulug‘ bek Dolimov, Shuhrat Rizayev, Sunnat Ahmedov. Milliy uyg‘ onish davri o‘zbek adabiyoti. T.: Ma’naviyat. 2004. 6 tomonidan jadidchilik bo‘yicha yoqlangan dessertatsiyalarda ushbu mavzuning ayrim jihatlari aks etgan 3 . T adqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi: Jadidchilik harakati va “yangi usul” maktablari faoliyatiga mustaqillik yillarida shakllangan ilmiy tatqiqot metodologiyasi asosida yondoshildi. Jadidchilik tarixini chuqur o‘rgangan mahalliy va xorijiy tatqiqotchilarning ilmiy yutuqlari hisobga olindi. Mavzuni o‘rganishda tarixiylik, ob’yektivlik, tizimli tahlil, muammoviy – xronologik usullardan foydalanildi. T adqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Ilmiy tatqiqot natijalaridan quyidagi masalalarda foydalanish mumkin: - Jadidchilik maktablari va uning rivojlanishi muammolariga bag‘ ishlangan tatqiqot ishlarini yaratishda; - Jadidchilik maktablarining tarixini yoritishda; - Oliy o‘quv yurtlari uchun mavzu yuzasidan darslik, o‘quv qo‘llanma va fan majualarini yaratishda. Ish tuzilmasining tavsifi: Dissertаtsiyа kirish, uch bob, xulosа vа foydаlаnilgаn аdаbiyotlаr ro‘yxаtidаn iborаt. 3 Иргашева Н. Просветительскго – педагогические взгляди Мунаввара Кари Абдурашидханова. Дисс. кан. пед. наук. Т. 1997. З. Ахророва. Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг педагогик қарашлари. Педагогика фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун. Т. 2000. Г. Баубекова. ХIX аср охири ХХ аср бошларида Ўрта Осиё мутафаккирларниннг педагогик ғоялари. Т. 2000. 7 I BOB. XIX ASR OXIRI XX ASR BOSHLARIDA TURKISTONDAGI IJTIMOIY – SIYOSIY JARAYONLAR 1.1 Mavzuning o‘rganilish tarixishunosligi Turkistonning XIX asr va XX asr boshlaridagi ma’naviy-madaniy muhiti juda serqirra va murakkab bo‘lgan. Bu davrda o‘nlab badiiy ijod vakillari ham mumtoz adabiyotning tasavvuf falsafasi ruhidagi turli janrlarida qimmatli asarlar yaratganlar. Mintaqada ko‘plab davlat va xususiy ta’lim muassasalari – maktab, madrasa, qorixona, daloilxonalar mavjud bo‘lgan. Turkistonda XIX asr boshlaridayoq ta'lim tizimini isloh qilish uchun boshlangan harakatlar, XX asr boshlarida jamiyatlar ko‘rinishini oldi. Tarixiy manbalarda taraqqiyparvarlar, ma'rifatparvarlar nomi bilan tilga olingan ulamolarning bu guruhi jamiyatning barcha sohalarnning rivojlantirishning yagona yo‘li ta'lim tizimi isloh qilish deb bildilar. Bu borada o‘z g‘oyaviy qarashlarini targib qilish bilan birga amaliy harakatlar ham boshladilar. Ushbu tarixiy jarayonlar o‘z davrida keng bahs munozaralarga sabab bo‘ldi va tadqiq etildi. Turkistondagi madrasalarda ta’lim olgan yetuk ulamolar masjid va xonaqolarda faoliyat olib borib, o‘z bilimlari va ta’lim usullari asosida yoshlarga ta’lim va tarbiya berishgan. E’tiborlisi shundaki, Markaziy Osiyo xalq ta’limi muammolari mahalliy mualliflardan ko‘ra Rossiya sharqshunoslari tomonidan katta qiziqish bilan o‘rganilgan. Garchi bu tadqiqotlar mustamlakachilik siyosati manfaatlari 8 nuqtai nazaridan yozilgan bo‘lsa ham, o‘sha davr real hayoti haqida qimmatli tarixiy hujjat sifatida muhimdir. Turkiston o‘lkasi da ta’lim tizimi faoliyati ning tarixiga bag‘ishlangan tadqiqotlar mustamlaka davrida chop etilgan ishlar, sho‘ro davri adabiyotlari, mustakillik davri tadqiqotlari va xorijiy mualliflar asarlari kabi turkumlarga doir bo‘lib, birinchi guruhga oid adabiyotlar tarixiy jarayonlarning bevosita ishtirokchilari yoki guvohlari tomonidan yozilgan. Bu o‘rinda N.P.Ostroumov, F.M.Kerenskiy, S.M.Gramenitskiy, N.I.Ilminskiy, V.P.Nalivkin asarlarini eslash o‘rinlidir 4 . Sovet davrida olib borilgan tadqiqotlar, o‘tmishni qoralash, yangi tuzum afzalliklarini targ‘ib etish tendensiyasi bilan sug‘orilgan bo‘lishiga qaramay, V.V.Bartold, N.A.Bobrovnikov, I.I.Umnyakov, A.Shukurov va V.Bilik 5 kabi mualliflar ishlarida tarixiy jarayonlarni tahlil etishda ma’lum jihatdan ta’lim tizimini ham yoritib berilgan. Maktab va madrasalarni o‘lka aholisi orasida katta ahamiyatga ega ekanligi, mahalliy xalqlar dini va ta’limi uyg‘unligi masalalari A.Shukurov, V.Bilik makolalarida o‘z aksini topgan. I.Mo‘minov 6 , T.N.Qoriniyozov 7 monografiyalarida qisman sovet davrigacha bo‘lgan O‘zbekiston madaniyati tarixi yoritilib, milliy maorif tizimining asosiy bo‘g‘ini bo‘lgan maktab va madrasalar faoliyatiga baho berishda sovet mafkurasi nuqtai nazaridan yondashuv kuzatiladi. XX asr 60-80 yillariga kelib, Turkiston o‘lkasi ta’lim tizimi tarixini o‘rganishga katta e’tibor qaratildi. Xususan, K.YE.Bendrikovning monografiyasida mustamlaka Turkistondagi musulmon xalq maorifi, I.I.Ilminskiy va K.P.Kaufman faoliyati 4 Граменицкий С.М. О Ташкенте. Т.В., 1875, №30; Остроумов Н.П. Исторический очерк народного образования в городах и укреплениях Сыр-Дарьинской линии и Туркестанской области до учреждения Туркестанского генерал-губернаторства с 1860 г. по 1867 г. - Ташкент, 1881. 5 Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Л., 1927; Шукуров А. Мусульманские школы в Туркестане // Наука и просвещение. - 1922. - №1.-С.31-35; Билик В. Роль конфессиональной школы в жизни Туркестана // Наука и просвещение. - 1922. - №1. - С. 27. 6 Муминов И.М. Из истории развития общественно-философской мысли в Узбекистане конца XIX и начала XX вв. - Ташкент: Узгосиздат, 1957. 7 Кары-Ниязов Т.Н. Очерки истории культуры Советского Узбекистана / Избранные труды. В 8-и Т. - Ташкент: Фан, 1967, Т. 5. 9 yoritilgan 8 . A.P.Savitskiy va I.Abdullayevlarning ilmiy izlanishlarida masjid , madrasa, maktablar va boshqa diniy tashkilotlardan tortib olingan vaqf yerlari, musulmon maktablari nig o‘quvchilar i soni, madrasa mudarrislari shtatlari, boshlang‘ich maktablarda o‘qish va yozuv qanday o‘rgati layotganligi , mahalliy o‘quvchilarga ona tilini o‘qitish hamda madrasa va qorixonalar haqida umumiy ma’lumotlar sanab o‘tilgan . Z.M.Mirtursunov Farg‘ona viloyatida rus-tuzem maktablari tarixi masalasini tahlil etgan bo‘lsa, J.Urumbayev 9 Sirdaryo viloyati Amudaryo bo‘limi hududida joriy etilgan maktablar tizimini yoritib bergan. V.T.Kocharov Turkistonda mustamlaka davrida rus-tuzem maktablari va gimnaziyalar tashkil etilishi, ulardagi ta’lim dasturlari va tarbiya, o‘quvchi va o‘qituvchilar soni hamda mazkur muassasalarda faoliyat yuritgan pedagoglar faoliyatiga atroflicha to‘xtalgan. Tadqiqotchi Sh.Ismoilov maktab va madrasalar faoliyatini arxiv materiallari asosida yoritishga harakat qilgan. XX asr 80- yillari – “ qayta qurish ” davrida yaratilgan R.Rahimov, P.G.Kim, H.N.Bobobekov, M.Hasanov, Z.P.Kondratenko, N.Yo‘ldoshev, M.Sharifxo‘jayevlar tadqiqotlarida o‘tmishda yozilgan asarlarga tanqidiy yondashuv va tarixni obyektiv yoritish unsurlarini ko‘rish mumkin 10 . Sovet davrida mustamlaka Turkistonida an’anaviy ta’lim tizimiga salbiy baho berilib, bunda Rossiya imperiyasining maorif sohasidagi siyosati “ progressiv ” ekanligini ochib berishga harakat qilingan, shuningdek , arxiv xujjatlari va bir qa ncha boshqa turdagi manbalar noto‘g‘ri talqin etilib, mahalliy aholining aksariyatini “ savodsiz ” bo‘lgan deb baholash odat tusiga kirgan edi . Mahalliy ma’rifatparvarlarning faoliyati esa reaksion degan aqida bilan bir yoqlama, koralanib yoritib berilgan. 8 Бендриков К.Е. Очерки по истории народного образования в Туркестане (1865-1917). - М.: Изд- во Акад. пед. наук РСФСР, 1960. 9 Урумбаев Ж. Очерки по истории народного образования и школы Каракалпакии. Нукус. 1958. с. 75. 10 Рахимов Р. Традиционное начальное школьное обучение детей у народов Средней Азии (конец XIX - начало XX вв.) / Сборник музея антропологии и этнографии. Вып. 43 1995 . ; Ким П.Г. Уйдирма ва ҳ а қ и қ ат // Ў збекистон адабиёти ва санъати. - 1989, - 29 октябр . ; Й ў лдошев Н. Маърифат фидойилари // Гулистон. - 1991. - №4 - С. 20-21.; Кондратенко З.П. Туркистонда хал қ таълимининг XIX аср охири - XX аср бошларидаги а ҳ воли ҳ а қ ида // Ў збекистонда ижтимоий фанлар. - 1991. №3. - Б. 39. 10 Mustaqillik yillarida yaratilgan tadqiqotlar yangicha metodologik uslubda yozilgan bo‘lib, Rossiya imperiyasining Turkistondagi mustamlakachilik siyosati masalalari chuqur tahlil etilgan, masalaga sivilizatsion yondashuv sezilib turadi. Bu o‘rinda N.A.Abdurahimova, I.I.Tursunov, M.A.Karliboyev, G.I.Yuldasheva, A.Hudoyqulov, B.Rasulov, G.Solijonova, M.R.Jabborov, A.E.Kurahmedov, N.I.Alimova, G.R.Asatovalarning tadqiqotlarini eslash o‘rinlidir. J.Ismoilova 11 asarida XIX asr oxiri - XX asr boshlari Toshkentning “yangi” shahar qismidagi rus va rus-tuzem muassasalari faoliyati alohida bobda yoritilgan. Bu bobning ahamiyati shundaki, undagi fikrlar orqali o‘sha davrdagi “Yangi Toshkent” ta’lim tizimi bilan Turkistonning boshqa hududlaridagi maorif ahvolini taqqoslash mumkin. F.Ergashev, I.Akramov, T.Rizaboyevlar maqolalari orqali Turkistonda o‘quv jarayonini tashkil etish, maktab va madrasalarda o‘quv dasturi, o‘lka ta’lim muassasalarida o‘qitish usullari haqidagi bir qancha ilmiy mulohazalarni bilib olish mumkin. aks ettirilgan. B.Qosimov, S.Holboyev, O.Sharofiddinov, Z.Ahrorova, S.Ahmad, M.Bozorovalar tadqiqotlari 12 ham mavzuning o‘rganilishida muhim ahamiyat kasb etadi. Ularda milliy ziyolilarning XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Turkiston xalqi madaniyatini yuksaltirishdagi kurashlari ochib berilgan 13 . 11 Абдурахимова Н.А. Колониальная система власти в Туркестане во второй половине XIX - начале XX вв. Автореферат диссертации доктора ист. наук. Ташкент, 1994; Садыков Х.Д. Колониальная политика царизма в Туркестане и борьба за национальную независимость в начале XIX в. Автореферат дисс. доктора ист. наук. Ташкент, 1994; Абдурахимова Н.А., Рустамова Г. Колониальная система власти в Туркестане во второй половине XIX - в первой четверти XX в. Ташкент, 1999. 12 Турсунов И И. Ў збекистон маорифчиларининг исти қ лолчилик й ў лидаги кураш тарихидан (1917 - 1930 йй.) тарих фанлар док. дисс -Т., 1995; Худайкулов А. Просветительская деятельность джадидов Туркестана (конец XIX - начала XX вв.): Автореф. к анд.дисс. Т., 1995; Нукус, 1995; Расулов Б.М. Ў збекистондаги мусулмон мактаб ва мадрасалари тарихидан (XIX аср охири - XX аср 20 йиллари). т ар.ф.н. дисс. Андижон, 1996; Алимова Н.И. Политика царской России в Туркестане в области национальной культуры (1867-1917 гг.). Канд. дисс. на соискан. учен. степ. Т., 2004; Асатова Г.Р. Языковая политика в Узбекистане в XX веке: суть, последствия и уроки. Дисс. канд. ист. наук. Т. 2004. - 204 с. 13 Жадидчилик: исло ҳ от, янгиланиш, муста қ иллик ва тара ққ иёт учун кураш (Туркистон ва Бухоро жадидчилиги тарихига янги чизгилар). Даврий т ў плам №1. - Т.: Университет, 1999; Ў збекистон тарихининг долзарб муаммоларига янги чизгилар. Даврий т ў плам №2. - Т.: Шарк, 1999; Туркестан в начале XX века: к истории истоков национальной независимости. - Т.: Шарк, 2000; Ў збекистоннинг янги тарихи. Биринчи китоб. Туркистон чор Россияси мустамлкачилиги даврида (Тузувчилар Соди қ ов Ҳ. , Шамсуддинов Р., Равшанов П., Усмонов К). -Т.: Шар қ , 2000; Мунаввар қ ори Абдурашидхонов. Хотираларимдан (жадидчилик тарихидан лав ҳ алар). Нашрга тайёрловчи ва изо ҳ лар муаллифи: С.Холбоев. - Т.: Шар қ , 2001; Д ў ст қ ораев Б. Ў збекистон журналистикаси тарихи. Тошкент: F.Fулом, 2009. 11 У.Dolimovning “Turkistonda jadidchilik harakati” tadqiqotida Turkistonda XIX asr oxiri - XX asr boshlarida xalq ta’limi masalalari Rossiya imperiyasining umumiy tarixi kontekstida tadqiq etilgan. Rossiyalik S.I.Kaspe, A.V.Remnyov, A.Y.Baxturina, D.Y.Arapovlar va boshqalarning 14 ilmiy izlanishlari Rossiyada ta’lim modernizatsiyasi tarixini o‘rganishda muhim manba ekanligini qayd etish lozim. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda tarixnavislik bo‘yicha tadqiqotchilarning yangi avlodi yetishib chiqdi. Xususan, ta’lim tarixi masalalari bo‘yicha bir necha olimlar o‘z ilmiy ishlarini e’lon qildilar. O‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha ham qator ishlar ko‘zga tashlanadi. Yuqoridagi faktlardan ko‘rinadiki, Turkiston maorifi tarixini o‘rganish bo‘yicha qator tadqiqotlar yozilgan bo‘lishiga qaramay, aynan jadidlar maktabi masalasidagi bahslar hozirgacha davom etmoqda. Yuqoridagi ma`lumotlar asosida tadqiqotning manbaviy asosini quyidagi besh guruhga ajratish mumkin: 1. Mahalliy tarixchilar va jadidlarning asarlari. 2. Arxiv hujjatlari. 3. E'lon qilingan hujjatlar va materiallar to‘plamlari. 4. Davriy matbuot. 5.Xotira va esdaliklar. Jadidchilik harakatining yetuk namoyandalari va tarafdorlari tomonidan yozilgai asarlar ham ushbu tadqiqotning manbaviy asosini boyitadi. Tatar ma'rifatparvari I. Gaspirinskiy asarlarida, “Tarjimon” gazetasida chop etgan maqolalarida islohotchilik g`oyalarini targib qildi 15 . Buxoro taraqqiyparvari A. 14 Дякин В.С. Национальный вопрос во внутренней политике царизма (XIX в.) // Вопросы истории. 1995. - № 9; Тебиев Б.К. На рубеже веков. Правительственная политика в области образования и общественно - педагогическое движение в России к XIX - началу XX в. Москва: Интеллект, 1996; Арапов Д.Ю. Система государственного регулирования ислама в Российской империи (последняя четверть XVIII - начало XX в.). - М., 2004; Бахтурина А.Ю. Окраины Российской империи: государственной управление и национальная политика в годы первой мировой войны (1914-1917 гг.). Москва, 2004; 15 Бехбудий М. Бухородг // “Самарканд”. (Самарканд), 1914 йид 28 июнь, № 22; Ўша муаллиф; Бухоро вокеадари //“Ҳуррият”. (Са.марканд), 1917 йил 1 май, Х® 5, 2 май, № 6 12 Fitrat esa Buxoroda din va maorif sohasida vujudga kelgan inqiroz hamda ularni bartaraf etishga oid o‘z tavsiyalarini ishlab chiqdi 16 . M.Behbudiy ilmiy maqolalarida Buxoro maktablarini isloh qilish, jadid maktablarini ochish va madrasa ta'limiga dunyoviy fanlarni kiritishga oid mulohazalarini taqdim etdi. Domla Ikrom Buxorodagi diniy ilmsizlik va davlatning taraqqiy etishiga to‘sqinlik qiluvchi muammolarni qayd qilib, ularni bartaraf etishni talab qilib chiqdi. Tehrondagi Amerika tibbiyot kolleji va Bern universitetida (Shveysariya) tibbiyot bo‘yicha oliy ta'lim olgan Mirzo Siroj o‘z asari va maqolalarida Yevropadagi ilm- fan taraqqiyoti haqida gapirib, Buxorodagi ta'lim tizimini o‘zgartirish zarurligini ta'kidladi 17 . Uchinchi guruhga mansub arxiv hujjatlari jadidlar va qadimchilar faoliyatini o‘rganishda muhim manba bo‘lib hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivining fondlarida saqlanayotgan hujjatlarda Turkiston jadidlarining Turkiya taraqqiyparvarlari bilan munosabati va yangi usul maktablari haqida ma'lumotlar keltiriladi. Shuningdek, arxiv fondlarida “ Туркистанский курьер ” , “Sirotil mustaqim”, “So‘z”, “Tarjimon” gazetasida chop etilgan Buxoroga oid maqolalar yig`ilgan bo‘lib, bu ham mavzuni kengroq o‘rganishga xizmat qnladi. Samarqand viloyat davlat arxivida 1762-raqamli Ivan Umnyakovning va 1750- raqamli Yuriy Alekserovning shaxsiy fondlari mavjud bo‘lib. Bular XX asr boshlarida Turkistondagi siyosiy vaziyat, Oktyabr inqilobi, Turkiston o‘lkasi XKS raisi F.Kolesovning Buxoroga yurishi tarixini yoritishda noyob manba bo‘lib xizmat qiladi. Tadqiqot bo`yicha davriy matbuot materiallari asosiy manba bo‘lib, “Tarjimo‘n (Bogchasaroy, 1883-1917), “Vaqt” (Orenburg, 1907-1917), “Sirotil mustaqim” (Istanbul, 1911), “Buxoroyi sharif” (Yangi Buxoro, 1912-1913), “Turon” (Yangi Buxoro, 1912-1913), “Samarqand” (Samarqand, 1913 yil 16 aprel — 1913 yil 17 16 Домла Мухаммад Икром муфти Бухорий. “Ийкозу-н-ноимнйн ва иълому-л-жохилийн” ("Уйкудагнларнн уйготиш ва жохнлларга билдириш”). - Янги Бухоро, 1912. 17 Мирзо Сирож. Вазифашиноси //“Бухорои шариф”. (Янги Бухоро), 1912 йил 20 нюнь; Уша муаллиф. Тухфаи ахли Бухоро. - Душанбе: Адиб, 1991. 13 sentyabr), “Sadoi Turkiston” (Toshkent, 1914-1915), “Sadoi Farg`ona” (Farg`ona, 1914-1915), “Hurriyat”. (Samarqand, 1917-1918), “Ulug` Turkiston” (Toshkent, 1917-1918), “Ishtirokiyun” (Toshkent, 1918-1920), “Ishchilar dunyosi” (Toshkent, 1918), “Uchqun” (Toshkent, 1920), “Buxoro axbori” (Eski Buxoro, 1920-1923) kabi gazetalar. “Oyina” (Samarqand, 1913-1915), “Al-Isloh” (Toshkent, 1914- 1918) va “Mulla Nasriddin” (Tiflis, 1909-1911) jurnallarida tadqiqotga oid muhim materiallar mavjud. Muammo manbashunosligida kundalik va esdaliklari, M. Abdurashidxonov 18 , S Ayniy 19 , Ahmad Zaki Validiy To‘gonning 20 , Xoji Muin, Mahmudxo`ja Behbudiylarning xotiralari alohida ahamiyatga ega. Mavzuga doir adabiyotlarni quyidagi guruhlarga bo‘lib o‘rganish mumkin: 1.Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davrida yaratilgan tadqiqotlar. 2.Sovet davrida yaratilgan ilmiy adabiyotlar. 3.Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda nashr qilingan tadqiqotlar. 4.Xorijda yaratilgan tadqiqotlar. Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davriga oid asarlar asosan Turkistonning siyosiy va iqtisodiy xayotiga doir ma'lumotlarni o‘z ichiga olgan bo‘lib, imperiyaning mustamlakachilik manfaatlariga xizmat qilgan 21 . Sovet davrida bu mavzu doirasida qator tadqiqotlar olib borilgan bo‘lib, uni uch bosqichga ajratib o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Birinchi bosqich XX asrning 20-yillariga oid bo‘lib, unga Buxoro jadidlarining yetakchilari S.Ayniy 22 , 18 Абдурашидхонрв M. Хотпраларимдан (Жадидчнлик тарихндан лавхапар) Нашрга тайбрловчн С. Холбосв. -Тошкент: Шарк, 2001 19 Анний С. Воспоминания. Переьод с таджнкского А Розен(|)ельд. Кннга 1. II. - Сталинабал: Таджгоснздат, 1949; Ўша муаллиф: Воспоминания Книга III. - Сталинабад: Таджгосиздат, 1950; Ўша муаллиф: Воспоминания. Книга IV. - Сталинабад Таджгосиздат, 1954 20 Ахмад Закн Валиднй Тўгон. Бўлинганни бўри ср. Туркистон халкларининг миллий мустакиллик учун кураши тарихидан хотиралар. Бошкнрд тилидан Ш. Турднсп гаржнмаси. - Тошкент; Адолат, 1997. 21 Шубинскии П П. Очерки Eyxapbi // “Исторнческии вестник”. (Петербург), 1892. Кч 7. - С 119-142; Логофст Д Страна безправия Бухарскос ханство и ero современное состоянис. - Санкт-Петербург. 1909; Уша муаллнф: Бухарское ханство. Под русскн.м протекторагом. Том 1, 2. - Санкт-Пстсрбург, 1911; Энпе. Очерки Б>-харь1 // Средная Азня, 1910. № 4; Тамаев К. Волисние в Бухаре // Средная Лзия, 1910. Ks 1; Ўша муаллнф: По поводу развнтня нсламизма / Столкновенно меисду суннитамн и шиитами /7 Туркестанскнн курьер, 1910, .Nrs 35; ЖуковскнП С. В. Сношения Россип с Бухарои и ХивоП за последнее - Пстроград, 1915 22 Син Мим (Аинн С.) Таърихн сшзсилаи Мангития. ки дар Бухоро хукм ронданд // Шуьлан ннқилоб, 1920 - KsKo 50-53, 56-60; 1921 - КчКч 62-63, 66. 68. 70, 72, 74,'76-77, 79, 82-S5, S7-90, Ўша муаллнф. Таърихи 14 F.Xo‘jaev 23 , shuningdek, RKP(b) MK Turkiston byurosi vakillari I.Umnyakov 24 , G.I.Safarov 25 ning asarlarini kiritish mumkin. Bu tadqiqotlarda jadidchilik harakatining vujudga kelishi va mazmun-mohiyati aniq ko‘rsatib berilgan. Ikkinchi bosqich XX asrning 20-yillari ikkinchi yarmidan 50- yillarigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga olib, bu bosqich F.Xo‘jaevning jadidlar haqidagi maqolalari va asariga qarshi G.Turkestanskiy (P. Galuzo)ning tanqidiy sharhining paydo bo‘lishi bilan boshlanadi 26 . G.Turkestanskiy F.Xo‘jaevni jadidchilik harakatining “reaksion” harakat sifatida baholamaganlikda va ularning inqilobiy xarakatlardagi ishtirokini bo‘rttirib ko‘rsatganlikda ayblaydi. 1932-yil F.Xo‘jaevning qayta nashr qilingan “Buxoroning inqilobi tarixi va O`rta Osiyoda milliy chegaralanish nomli asari partiya tanqidchilari ta'qibi ostida mafkura manfaatlarini hisobga olgan holda yozildi 27 . Muallif jadidchilik xarakatining vujudga kelishi, uning taraqqiyparvarlik faoliyatini e'tirof etsa-da, 1917-yildagi inqilobiy harakatlardagi rolini salbiy baholashga majbur bo‘lgan. Shu vaqtdan boshlab jadidchilik harakatini xolis o‘rganish uzoq muddatga to‘xtab qoldi. A.Arsharuni, X.Gabidullin, L.Klimovich, A.Pyaskovskiy, O.Eshonov, A.Gordienko tomonidan yozilgan asarlarda jadidchilik “reaksion” harakat sifatida baholandi va uning faqatgina salbiy tomonlari ko‘rsatildi. Uchinchi bosqich XX asrning 60-80 yillarini o‘z ichiga olib, M.G.Vaxobov, I.S.Braginskiy, X.Mirzozoda, X.Voxidov, B.Iskandarov, T.To‘xtametov, S.Zimanov va boshqalarning asarlarida kommunistik mafkura ta'siri ostida XIX asrning ikkinchi yarmida vujudga kelgan ma'rifatparvarlik harakati va istiqlolchilik harakatlari haqida ma'lumot beradilar. амирони манпгтиян Бухоро. - Тошкснт: Нашриёти давлати Туркистон, 1923, Ўша муаллиф Бухоро инкилобн тарихи учун матерналлар. - Москва: СССР халкларинииг марказни нашриёти, 1926 23 Ходжасв Ф. К историн революцип в Бухаре. - Ташкент, 1926, Ўша муаллиф: Бухоро инқнлобинннг тарихига мзтсриаллар. - Тошкент-Самарканд: Ўздзвнашр, 1926; Ўша муаллиф: Джадидь! //Очеркн революциониого двнжения в СрсднсП Азии Москва, 1926. - С. 6-12; Ўша муаллнф: О младобухарцах // Историк-марксист, 1926 № 1. - С. 123-141 24 Умняков И. К нсторин новометодноП школь! в Бухаре // Бюллстснь Средне-Азиатского Государственного Уииверситста.- Вьшуск 16 Ташкент, 1927. -С.81-99. 25 Сафаров Г.И. Колониальная революцня (оньгт Туркестана). - Москва, 1921. 26 Турксстанскин Г Об одном нсторнчсском док>мекте /7 Коммунистическая мьюль, 1926. Ks 2 — С 136- 148; Ўша муаллиф: Кто такне бьиш джадидь1 - Ташкент, 1926. 27 Ходжаев Ф История рсволюции в Бухаре п нацнонального размежевання Срсдней Азии - Ташкснт, 1932. 15 XX asrning 80-yillari oxiridan e'tiboran, sovet jamiyatida boshlangan qayta qurish, oshkoralik ta'sirida jadidchilikka baho berishda biroz o‘zgarish ko`zga tashlandi. F.Qosimov, Sh.Turdiev, P.Mirzaahmedova, D.Rashidova maqolalarida O‘rta Osiyo xalqlarining XIX asr oxiri - XX asr boshlaridagi ijtimoiy hayotida jadidchilikning tutgan o‘rni haqida ijobiy fikrlar bildirila boshlandi. S ovet hokimiyati yillarida kommunistik mafkura ruhida yaratilgan ko‘plab asarlarda jadidchilik masalalari noxolis o‘rganildi. 1980-yillardan boshlab, taraqqiyparvarlik harakati yangicha qarashlar asosida o‘rganilgan bo‘lsa-da, ularning qadimchilar faoliyati tadqiq etilmadi. Shunday bo‘lsa-da, asarda keltirilgan ma'lumotlarning kengligi va muammoga yondashuv uslublari mavzu tarixshunosligida hamda tarixini o‘rganishda muayyan ahamiyat kasb etadi. Mustaqillik yillarida tarixchilar, huquqshunoslar, faylasuflar va adabiyotshunoslar tomonidan jadidlar faoliyatiga bag‘ishlangan ko‘plab tadqiqotlar amalga oshirildi. Taraqqiyparvarlik harakati mohiyatini ochib berishda tarixchilar F. Qosimov 28 , D. Alimova 29 , R. Abdullaev 30 , Q. Rajabov 31 , D. Ziyoeva 32 asarlari asosiy o‘rin tutadi. Markaziy Osiyodagi jadidchilik masalalariga ba`ishlab respublika va xalqaro konferensiyalarning o‘tkazilishi matijasida bu mavzu nafaqat O‘zbekistonda, balki xorijlik tadqiqotchilar tomonidan ham katta qiziqish bilan o‘rganilayotgani ma'lum bo‘ldi 33 . 28 Касммоп Ф Драма революции н правда исторнн. - Бухара: “Бухоро” нашрибтн, 1996. 29 Алимова Д, Голованов А. Ўзбекнстон мустабид совстт>з>ми даврнда: сисснй ва мафкуравий тазйик окибатлари. 1917-1990 йиллар - Тошкент: Ўзбекистон, 2000; Атнмова Д. История как пстория, мстория как наука. Т I История н нсторическое сознание. - Ташкеит: Узбскистан. 2008; Ўша чуаллиф: Исторня кзк история. история как иаука. Т.2. Феномен джадидизма. -Ташкеит: Узбекистан, 2009; Алимова Д. Рашидов У XIX аср охири - XX аср бошларида Б\хородаги сиёсий харакатлар na курашлар. - Б^оро: ”Б\ лоро” нашриёти. 2009 30 Абдуллаев Р. Национальнь1е политических органнзации Туркестана в 1917-1918 годьг 2-ос издание - Ташкент: Adabiyoi uchqunlari, 2016. 31 Ражабов Қ. Мустақил Туркистон фиқри учун мужодалалар (1917-1935 йиллар). - Тошкснт Ўзбекистон, 2000 32 Зийева Д. Туркнстон миллий озодлик хдракати. - Тошкент. Гафур Ғулом номидаги АдабиСТ ва санъат нашриёти, 2000. 33 Ўзбекнстоннинг янги тарихи Концептуал-методологик муаммолар. Республнка йлмий- назарий анжуманп материаллари (туплам). - Тошкент: Академия, 1999 16 Shu o‘rinda tarixchi olimlar D.Alimova va Q.Rajabovlarning Turkistondagi jadidchilik harakatining mazmun-mohiyatini yoritib bergan tadqiqotlarini alohida ta'kidlab o‘tish joiz. D.Alimova asarlarida Turkistonda jadidchilik harakatiiing vujudga kelishi, taraqqiyparvarlarning davlatchilik, musulmom madaniyatini isloh qilish borasidagi qarashlariga oid muhim ma'lumotlar beriladi. Q.Rajabovning ilmiy maqola va risolalarmda esa Turkiston va Buxorodagi jadidchilik harakatining umumiy hamda o‘ziga xos xususiyatlari. taraqqiyparvarlardan Fayzulla Xo‘jaev, Usmon Xo‘ja, Otaullo Xo‘jaev, Fitrat, Ubaydulla Xo‘jaevlarning bu harakat tarixida tutgan o‘rni, so‘nggi amirlar Abdulahadxon va Olimxonlarning siyosiy faoliyati xolisona talqin qilingan. Xorijda ham Markaziy Osiyoda jadidchilik harakatining vujudga kelishi masalasiga bagishlangan tadqiqotlar amalga oshirilib, unga Boymirza Hayit, Ahad Andijon, A. Zenkovskiy, Dj. Uiller, E. Bekon, H. Kare d'Enkauz. A. Bennigsen, E. Ollvort, H. d’Ekkos, S. Beker, L. Tillet, Adib Xalid, I. Baldauf, S. Dyuduan'on, Xisao Komatsularning monografiya va risolalarini kiritish mumkin 34 . Bular orasida amerikalik jadidshunos Adib Xalidning Markaziy Osiyodagi jadidchilik harakati mavzusini o‘rganish borasidagi xizmatlari alohida e'tirofga sazovordir. Ammo uning tadqiqotlarida ayrim xatoliklar mavjud bo‘lib, muallif Ahmad Donish asarlarining O‘rta Osiyo jadidlari uchun g`oyaviy- nazariy manba sifatida xizmat qilganiga shubha bilan qaraydi. Adib Xalid bu asarlar quvg‘inda yozilgani va o‘z vaqtida nashr etilmagani sabab, Buxoro ziyolilari orasida keng tarqalmagan, degan fikrni ilgari suradi. U “Doniishing asarlari bunday bahoning yukini ko‘tarolmaydi, jadidlar tomonidan yangi dunyo dadillik bilan qarish 34 Zenkovsky S.A. Pan-Turcizm and islam in Russia. Cambridge-Massachusctis’ Hanvard University Press, 1960; Whceler G. The modcm History of Soviet Ccntral Asia. - London - New York, 1964 Bacon K. Central Asia undcr Russian Rule. A Study in Cultural Change. - New York, 1966; Саггсгс d'Encaussc H. Rcformc et Revolution chez les musulmans dc 1’Empire Russe. Boukhara. 1867-1924. - Paris, 1966, Bennigscn A. Islam in thc Soviet Union: thc religios factor and the nationality problcm. - L - New York, 1967; Allworth E. Central Asia. A Ccntry of Russian rule NeNV'york-London Columbia University Prcss, 1967; D'Eccose H C. Abdurauf Fitrat's revivalism // Central Asia. A Century of Russian Rulc. New York-London: Columbia Universily Press, 1967, Becker S Russia's Protectorates in Cenlral Asia: Bukhara and Khiva, 1S65-I924. - Cambridge, 196S, Tillet L The Grcat Fricndship (Soviet Historians on the Non-Russian Nationalitics). Chapel Hill, 1969, Komalsu Hisao. 20 Yuzyil baslarinda Orta Asyada Turkguluk ve dcvrim harekctleri - Ankara, 1993; Ўша муаллиф Turkestan’da Yenilik Hareketleri ve ihtilaller 1900-1924 Osman Hoca Anisina Inselemcler Ч Hazirlavan Timur Koca og’lu. Haarlem-Ankara: SOTA, 2001. 17 olinganligining aksi o‘laroq, uning asarlarida o‘tib ketgan davrga motam tutish tuygulari ko‘zga tashlanadi” 35 , - deb yozadi. Ahmad Donish tarixiy risolasida Amir Temur va Amir Shohmurodga o‘z ehtiromini bildirib, ularga yuqori baho bergani Adib Xolidga o‘tmishni qumsash yoki o‘tmish uchun ta'ziya tutishdek taassurot tug‘dirgan bo‘lishi mumkin. Fransuz olimi Stefan Dyuduan'on asarlarida esa ulamolar harakatiga oid ma'lumotlar bo‘lib, ularning faoliyatiga ijobiy baho beradi. U bu guruh to‘g‘risida hali ham faqat salbiy fikrlar bildirilib, jaholat va feodalizmning og‘ir asoratlarini o‘zida ifoda etgan oqim sifatida baholanishiga qarshi chiqadi va “Qolaversa, bugungi kunda ham aksariyat mualliflar tomonidan Rossiya va O`rta Osiyo islomiy fikrlari tarixidagi har qanday “diniy” nuqtai nazarga “qadim” tamg`asini yopishtirmoqdalar” 36 , - deb yozadi. Xullas, xorijlik olimlar tomonidan yaratilgan tadqiqotlar mazkur mavzu tarixini o‘rganishda alohida o‘rin tutadi. Bu tadqiqotlarning muhim jihati shundaki, jadidchilik harakatida ishtirok etgan shaxslar faoliyatini o‘rganish orqali taraqqiyparvarlikning mohiyati ochib berilgan. Shuningdek, ulamolar xarakati borasidagi yangicha qarashlari bayon qilingan. Mualliflar ixtiyorida birlamchi manbalarning yo‘qligi esa bu harakat tarixini to`liq yoritishga imkon bermagan. Mazkur tadqiqotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, Buxoro amirligida jadidchilikning vujudga kelishi, bu harakatning maqsad-vazifalari va faoliyatini ayrim jihatlarini yoritib beruvchi izlanishlar olib borilgan. Ammo Buxorodagi qadimchilar harakati va ularning jadidlar bilan munosabati bo‘yicha maxsus ilmiy tadqiqot yaratilmagan. Yuqoridagi tadqiqotlarda taraqqiyparvarlik harakatining asl mohiyati va tarixiy ahamiyati ochib berildi. Ulardan oliy o‘quv yurtlari. akademik lisey va kollejlar, maktablar uchun darslik va o‘quv qo‘llanmalar yozishda foydalanildi. 35 Khalid Adceb. The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidizm in Central Asia. Berkeley, Los Angcles, London: Universitv of Califomia Press. 1998. - PTZ5. 36 Стефан A Дюдуаньон . Кадь 1 мизм . элементм соцнолопш у .>* сўльманского гради ‘ цно ^ а ) тнзма в гатарском мире и в Мавераннахре (консц XVIII - нач XX эв ) Исла.м в татарскдм-ь|ире: исторня и современность. - Казань: Инститчт исторни АН Татаристана, \997 -С. 57. 18 1.2. Jadidchilik harakati vujudga kelishining tarixiy shart - sharoitlari Jadidchilik XIX asrning oxirlaridan vujudga kelgan, XX asrning boshlarida shakllangan ijtimoiy harakatdir. XIX asrning ikkinchi yarmida Osiyo, jumladan, Turkiston ilm-fan va texnika taraqqiyoti bo‘yicha Yevropadan ancha orqada qolib ketgan edi. Qoloqlik va jaholat, o‘lka aholisining ayanchli ahvoli Turkistonning Yevropa va jahon sivilizatsiyasidan orqada qolib ketishi va bunday fojiali hayotdan qutulish, erk va ozodlikka erishish haqida o‘z zamonasining ilg‘or ziyoli qatlamlarida fikr-mulohazalar paydo bo‘la boshladi ualar, jamiyatni isloh qilish kerakligini tushunib yetganlar. XIX asr o‘rtalarida Turkiston o‘lkasini Rossiya imperiyasi hukmronligi o‘rnatilishi natijasida birinchidan yangicha boshqaruv tizimi joriy etildi. Ikkinchidan, mazkur boshqaruv apparati mohiyatan mahalliy xalqlar ma’naviyati va madaniyatini mensimasdan, ularning madaniy qoloqligiga urg‘u bera boshladilar va o‘lkada o‘zlarining ta’lim tizimini singdirish orqali mahalliy xalqlarni o‘zlariga to‘laligicha g‘oyaviy jihatdan qaram qilishni rejalashtirdilar. Bunday siyosat natijasida mahalliy aholi yangi madaniyat bilan to‘qnashdi. Milliy ziyolilar esa ma’naviyatni yuksaltirish kerak ekanligini anglab yetdi. Ana shunday bir vaziyatda jadidchilik harakati vujudga keldi. XIX asrning oxirlarida Rossiya imperiyasi o‘zining siyosiy agentlari orqali xon va amirlarning vakolatlarini chekladi, ularni qo‘g‘irchoqqa aylantirib oldi. Mahalliy aholining talab va ehtiyojlari inobatga olinmadi, urf-odatlari poymol qilindi, ijtimoiy adolatsizlik avj oldi. Madrasa va maktablar faoliyati cheklana boshladi. Toshkentni ruslar bosib olish paytida yosh zobit sifatida qatnashgan General Ivanov o‘z qo‘li ostidagi ma’murlarga yerli xalqlarga nisbatan hech qanday achinmaslik, ularga rus mushtining kuchini ko‘rsatib turish kerakligini aytadi 37 . General Samsonov: “Rus e r kagi(мужиг)ning o‘g‘risi ham har qanday 37 Мустафо Чўқай ўғли. Истиқлол жаллодлари. Тошкент. 1992. –Б. 80 19 turkistonlikdan, uning avliyosidan ham yaxshiroqdir”, - degan edi 38 . Bunday kamsitish va xo‘rliklarga chek qo‘yish, xalqni savodxonligini oshirish, ularning haq-huquqlarini himoya qilish dolzarb masalalardan biriga aylandi. Jadidchilik Turkiston o‘lkasida mana shunday tarixiy sharoitda shakllandi. Turkistonda taraqqiyparvarlik harakati vujudga kelishi uchun tarixiy shart-sharoit yetilgan edi. Jadidlar imperiyaning mustamlaka siyosati strategiyasiga jiddiy zaiflantiruvchi o‘zgarishlar qilishga undovchi siyosiy va vatanparvar kuch sifatida XIX asr oxiri – XX asr boshlaridan tarix saxnasiga chiqa boshladilar. Jadidlar Turkistonda XX asr oxirida paydo bo‘lgan ilg‘or usullarni yoqlagan ma`rifatparvarlargina bo‘lib qolmay, ayni chog‘da turkiy-islomiy huquqiy merosning xalq ichida keng yoyilishi, xurfikrlilik, milliy istiqlol va taraqqiyot uchun ham kurashni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan edi. Jadidchilik dastlab XIX asrning 80-yillarida Qirimda Ismoil Gasprinskiy rahbarligida vujudga kelgan 39 . Ismoil Gasprinskiy asos solgan “Tarjimon” gazetasi va u ishlab chiqqan “usuli savtiya” maktabi minglab kilometr yo‘lni bosib Turkistonga kirib kelgan. Mahmudxo‘ja Behbudiy va Munavvar qori Abdurashidxonov lar boshchiligidagi o‘zbek jadidlari Ismoil Gasprinskiy g‘oyalariga ergashdilar. Jadidchilik harakati Turkistonda XIX asrning oxirida faqatgina madaniy-ma’rifiy harakatning, ya’ni an’anaviy maktablarning qiyin o‘qitish tizimiga nisbatan yengil tovush usuliga asoslangan yangi uslub (metod) asosida o‘qitishga o‘tishdangina iborat emasdi. Ular ayni paytda islom huquqiy munosabatlarining millatga o‘rgatilishi, taraqqiyot va milliy istiqlol masalalarini ham o‘z ichiga qamrab olgan edi. Professor Naim Karimov Turkistonda jadidchilik harakatining vujudga kelishini faqatgina Ismoil Gasprinskiyning taraqqiyparvar harakati natijasida vujudga kelgan deb atash noto‘g‘ri ekanligini aytadi. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Turkistonda vujudga kelgan jadidchilik harakati ko‘p jihatdan Ismoil 38 Мустафо Чўқай ўғли. Истиқлол жаллодлари. Тошкент. 1992. –Б. 80 39 Каримов Наим. Туркий дунё юлдузи. // Исмоилбек Гаспринский ва Туркистон //Масъул муҳаррир Наим Каримов//. — Т.: «Шарқ», 2005. –Б. 288 20 Gasprinskiy nomi bilan bog‘liq ekanligi, ammo Ismoil Gasprinskiy dunyoga kelmaganda va “Tarjimon” gazetasini nashr etmaganda ham o‘zbek jadidchilik harakati vujudga kelishi mumkinligini aytib o‘tadi. Chunki, XIX asrning 60- yillaridan Turkistonning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi va bir paytlar Amir Temur asos solgan ulkan davlatning mustamlakaga aylantirilishi turkistonlik ziyolilarni befarq qoldirmagan. Qolaversa XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Kalkutta, Qohira, Qozon va Ufada ilg‘or fikrli gazetalar chiqqan 40 . Bundan tashqari, Rassiya, Turkiya va Eronda ko‘tarilgan inqilobiy harakatlarning shabadalari Turkistonda ham sezilayotgan edi. Umuman olganda jadidchilik harakatining shakllanishi Turkistonda quyidagi boshqichlarni o‘z ichiga oladi: 1. 1885-1895 yillar: G.Ismoilbekning “Tarjimon” gazetasi ta’sirida Qo‘qonda yangi – jadid usulidagi maktablar ochish harakatlari boshlanib, ular asta-sekin rus- tuzem maktablari bilan raqobatlasha boshlagan. 2. 1896-1904-yillar: Qrimdagi Gaspra shahridan Ismoil Gasprinskiy ning Buxoro va Samarqandga tashrifi, Buxoro amiri bilan uchrashishi natijasida 1895- yilda jadid maktablarini tashkil etish davri – Buxoroda Jo‘raboy, Samarqandda A.Shakuriy, S.Aziziy, A.Munzim, Mulla Qilich, Toshkentda Munavvarqori Abdurashidxonov, A.Avloniylar, Qo‘qonda Hamza, Namanganda I.Ibrat, So‘fizoda va boshqa siymolarimiz ochgan jadid maktablari o‘z faoliyatlarini olib boradilar. 3. 1905-1914 yillar: jadidchilikning maktab – maorifdan kengroq gazetchilik, ya’ni ro‘znomalar va jaridalar chop etish, matbaa ishlarini yo‘lga qo‘yish, ilm – fan, adabiyot, madaniyat – maorifni milliylashtirish bosqichi. 4. 1914-1917-yillar: jadidchilikning o‘ta ijtimoiy – siyosiy yo‘nalish kasb etishi, jadidchilik siyosiy firqalarining tuzilishi va ularning uch xil turli talablar qo‘yishi: 40 Каримов Наим. Туркий дунё юлдузи. // Исмоилбек Гаспринский ва Туркистон //Масъул муҳаррир Наим Каримов//. — Т.: «Шарқ», 2005. –Б. 288 21 a) Rossiyadan to‘la ajralib chiqish; b ) Rossiya Federatsiyasi tarkibida “ milliy – hududiy muxtoriyat ” tuzish; c ) Rossiya unitarizmi tarkibida faqat ma’naviy – diniy muxtoriyat huquqlari kafolatiga ega bo‘lish. 5. 1917 yil oktabr – 1918 yil: Q o‘qonda “ Turkiston Muxtoriyati ” ning tuzilishi va uning tugatilishi davri. 6. 1918 – 1924 yillar: sovet tizimi tarkibida maorif – matbaa ishlarida “Chig‘atoy gurungi”ni tuzish bilan ajralib turadi. “Chig‘atoy gurungi” – Turkiston jadidlari tomonidan tashkil etilgan madaniy – ma’rifiy va ilmiy – adabiy tashkilot (1919-1921). Fitrat boshchiligida Toshkentda tuzilgan. 6. 1925-1930-yillar: jadidchilikning keyingi taraqqiyoti “milliy jumhuriyatlar” doirasida bordi. Jadidchilik asosan madaniyat – maorif, maktab va matbaa ishlarida “Chig‘atoy gurungi” g‘oyalarini zimdan amalga oshirishga, milliy – ozodlik harakatini jonlantirishga urinishda namoyon bo‘ldi. 7. 1931-yildan to 1937-1938-yillar orqali XX asrning 50-yillarning birinchi yarmigacha qatag‘on siyosati orqali jadidchilik harakatiga to‘la barham berildi 41 . Shubhasiz Turkistonda “usuli jadid” maktablarining shakllanishi va milliy matbuotning paydo bo‘lishida Ismoil Gasprinskiy ning ta’siri kattadir. Bunga mahalliy xalqning rivojlanishidan manfaatdor bo‘lmagan rus hokimiyati Ismoil Gasprinskiy ni ham, uning turkistonlik izdoshlarini ham taqib ostiga oldi. 1892- 1893-yillarda Buxoro amiri Abdulahadxon Rossiyaning markaziy shaharlariga sayohati davomida Bog‘chasaroyda bo‘ladi va Ismoil Gasprinskiy bilan tanishadi. Bu suhbatda u amirga “usuli savtiya” maktabi, uning afzalliklari haqida batafsil ma’lumotlar beradi va Buxoroda ham bunday maktablarni ochish kerak ekanligini ta’kidlaydi. Amir Abdulahadxon Ismoil Gasprinskiyni Buxoroga taklif qiladi 42 . Ismoil Gasprinskiyning Majid G‘anizoda bilan 1893-yilda Buxoro amirining taklifiga binoan Toshkentga keladi va Buxoro va Samarqandda bo‘ladi. Amirning 41 Ўзбекистон тарихи. Р.Шамсутдинов, Х.Мўминов. “Андижон”. 2011, - Б. 307 – 311 42 Долимов Улуғбек. Исмоил Гаспринский ва Туркистонда усули жадид иактаблари. // Исмоилбек Гаспринский ва Туркистон //Масъул муҳаррир Наим Каримов//. — Т.: «Шарқ», 2005. –Б. 288 22 roziligi bilan 1893-yilda Buxoroda bitta jadid maktabini ochadi. Xalqning deyarli barcha tabaqalari: hunarmandlar, dehqonlar, savdogarlar, mulkdorlar va ulomolar orasida millat istiqbolini o‘ylovchi taraqqiyparvar ziyolilar mavjud edi. Ular xalqni asriy qoloqlikdan uyg‘otish uchun o‘z islohotlarini siyosiy-ma’rifiy sohadan boshlashga qaror qilishdi. 1898-yili Qo‘qonda Salohiddin domla, 1899-yili da eski Toshkentda Mannon Qori tomonidan , Andijonda esa Shamsiddin domla boshchiligida jadid maktablari ochildi. 1901-yilda Munavvar qori Abdurashidxonov tomonidan jadid maktabi ochildi. 1903-yilda Samarqandda Mahmudxo‘ja Behbudiy tomonidan yana bir maktab tashkil qilindi. Jadidlar Buxoro amirligi va Xiva xonligida bor e’tiborini xon va amirni ham o‘z g‘oya va maslaklariga ishontirishga va bu harahatga tortishga harakat qildilar. Va nihoyat, Buxoro jadidlari 1900-yil boshida amirdan yangi usulda faoliyat yuritadigan maktablar ochishga ruxsat olishga muvaffaq bo‘ldilar. Lekin bunday yangi usul maktablarini ochilishi Rossiya manfaatiga zid edi, shu boisdan Rossiya imperiyasining amirga nisbatan bo‘lgan tahdidi ortdi, amir jadidlarni siquv ostiga oldi. Rossiya barcha imkoniyatlarni ishga solib jadidlarning musulmon mamlakatlari, xususan Turkiya bilan bo‘ladigan har qanday bordi-keldi aloqalarini oldini olishga e`tibor beradi. Rossiya imperiyasi mustamlakachilari tomonidan O‘rta Osiyoda ochilgan yangi usul maktablariga qarshi kurash boshlashadi, bunday maktablarni “g‘ayridin maktablari” , “islomiyatga qarshi” deb targ‘ibot-tashviqot yurgizadilar, josuslik idoralarini ishga soladilar, hatto Buxoro amiriga va Xiva xoniga ham kuchli tazyiq o‘tkazadilar 43 . Imperiya ma`murlari islom diniga ham qarshi kurashni kuchaytirib yuboradilar. 1903-yili podsho Turkiston aholisi uchun muborak Haj qilishni ham farmon bilan man etadi. Bu mahalliy musulmon aholisida kuchli norozilik uyg‘otdi. 43 Долимов У. Миллий уйғониш – ўзликни англаш. // Филология масалалари. – Тошкент, 2003. 3-4-сон, 14 – 17-бетлар. 23 1905-yilgi to‘ntarish harakatidan keyin Rossiya hududidagi turkiy xalqlar va ularning Turkiya bilan qardoshlik aloqasi kuchaydi. Usha davrda Turk dunyosining markazlaridan biri hisoblangan Qrim, Qozon va Istanbulda nashr qilingan jadidchilik ruhida sug‘prilgan adabiyotlar va darsliklar Turkiston o‘lkasida ham keng tarqala boshladi. Jadidchilik harakati muhitida jadidchilik adabiyoti ham yuzaga keldi, mukammal bir shaklga kirdi. Ham nasrda, ham nazmda yangilanish, qoloqlik va jaholatdan kutilish, rus istilosiga qarshi kurash, ma`rifat va hurriyatga erishish, istiqlolni qo‘lga kiritish g‘oyalari bilan to‘lib-toshgan yangi bir adabiyot shakllandi. Turkiston o‘lkasida jadidchilik harakati XIX asr oxirlaridan to 1938- yillargacha ma`rifatparvarlik harakati sifatida boshlanib keng ko‘lamli ijtimoiy- siyosiy harakat darajasigacha ko‘tarildi. Turkiston o‘lkasida jadidchilik o‘zining chuqur ma’naviy ildizlariga egadir. Turkiston xalqlarining ijtimoiy-siyosiy hayotda jahon taraqqiyotidan ortda qolib ketayotganligini XIX asrning ikkinchi yarmida yashagan ilg‘or fikrli ziyolilar o‘z vaqtida tushunib yetgan edilar 44 . Jadidlar bu qoloqlikdan qutilishning birdan bir yo‘li deb ilm-ma`rifatni tanlaydilar. Ilm esa taraqqiyotning asosiy negizi bo‘lishini anglab yetgan ilg‘or fikrli ziyolilar avvalo asriy qoloqlikdan qutilishning dastlabki va asosoiy sharti deb ilm-ma`rifatni tanladilar. Taraqqiyparvar ziyolilar omma orasida ilm-ma`rifatni targ‘ib qilishva keng yoyish, ommaning siyosiy ongini yuksaltirish maqsadida ommaviy nashrlar va bosmaxonalar tashkil qildilar, teatr tomoshalari uyushtirdilar. Bu borada Munavvar Qori Abdurashidxon o`g‘li, Mahmudxo`ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Sadriddin Ayniy, Fayzulla Xo`jayev, Toshpo`latbek Norbo`tabekov, Abdurauf Fitrat va boshqa jadidlarning xizmatlari beqiyos hisoblanadi. Turkiston o‘lkasida milliy matbuot vujudga kelgungacha Bog‘chasaroyda nashr qilinuvchi “Tarjumon”, Qozonda chop etiladigan “Vaqt”, “Yulduz” va boshqa ko‘plab gazeta va jurnallar Turkiston jadidlarining faoliyatida o‘zining salomoli ta'siriga ega 44 Ўзбекистон тарихи. Р.Шамсутдинов, Х.Мўминов. “Андижон”. 2011, - Б. 307 - 311 24 bo‘lgan. Yuqoridagi gazeta va jurnallar orqali taraqqiyparvar ziyolilar dunyo xalqlarining milliy uyg‘onish av yuksalish g‘oyalari bilan tanishib borganlar. Turkiston jadidlarining ilk milliy gazetasi 1906-yil 27-iyunda “Taraqqiy” nomi ostida chiqa boshlagan, unga taniqli jamoat arbobi Ismoil Obidov muharrirlik qildigan. Shu narsa diqqatga sazovorki, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993-yil 25-iyun qarori bilan ushbu ro‘znomaning ilk soni chiqqan kun "Matbuot kuni" sifatida keng nishonlanib kelmoqda. Turkistonda shundan keyin bir qancha jadid gazeta-jurnallari – “Osiyo”, “Samarqand”, “Sadoi Turkiston”, “Sadoi Farg‘ona”, “Oyna”, “El bayrog‘i”, “Turon” va boshqa gazetalarga asos solindi. Jadidlarning yuqorida keltirilgan bosma nashrlari 1905- yilda Rossiya Konstitusiyasi yumshatilgan senzurani e’lon qilgandan keyin yuzaga kela boshladi 45 . Ularning ko`pchiligi qisqa vaqt chiqqan bo`lsa-da islohotchilar g‘oyalarini targ‘ib qilisgda muhim o‘ringa ega bo`lgan. Jadidlar ma'rifatchilik faoliyatining yana bir muhim tarmoqlaridan biri - teatr san'ati hisoblangan. Turkiston teatr san'atining ilk kurtagi va to‘ng‘ich sahna asari Mahmudxo‘ja Behbudiy qalamiga mansub “Padarkush” dramasi edi. Bu asar Samarqand, Toshkent va boshqa shaharlarning sahnasida ijro etilgach, 1914-yilning fevral oyi oxirlarida Mahmudxo‘ja Behbudiy boshchilik qilgan Samarqandlik havaskorlar va mahalliy yoshlar hamkorligida Qo‘qon shahrida ham sahnaga qo‘yiladi 46 . Sahna asarlari orqali ma'rifat tarqatish g‘oyasiga e'tibor qaratlib, Andijon taraqqiyparvarlari ham 1914-yilning 6-iyunida “Padarkush” dramasini sahnalashtiradilar. Birinchi jahon urushi davom etayotgan yillarida o‘lka taraqqiyparvarlari ijtimoiy-siyosiy hayotga faol ishtirok eta boshladilar. Aynan shu paytda Turkistonda ham mahalliy nashrlar va jamiyatlar salmog‘I ortib, ziyolilar tomonidan qoloqlikdan qutulish va milliy taraqqiyot tomon dadil qadamlar tashlana boshlagan edi. 45 Жалолов А. Жадцд адабиётда миллий озодлик ва исти қ лол гоялари. Узбек тили ва адабиёти, 1996, 4-сон, 16—23-бетлар. 46 Qosimov B. va boshqalar. “Milliy uyg’onish davri o’zbek adabiyoti”. T. 2004 y. 251 - bet. 25 1916-yil Qo‘qon shahrida jadidlar tomonidan “G‘ayrat” jamiyati tashkil etiladi. Bu jamiyatning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlari, birinchidan, yangi usul maktablarini darsliklar, daftar hamda o‘quv qurollari bilan muntazam ta'minlash bo‘lsa, ikkinchidan, mahalliy xalq orasida jurnal, gazeta va kitoblarni mahalliy tilda nashr etish va tarqatishdan iborat bo‘lgan. Milliy matbuotimizning ilk qaldirg‘ochlaridan hisoblangan “Taraqqiy”, “Hurshid”, “Shuhrat” va boshqa gazeta-jurnallarning ko‘p soni chiqmasdan yopib qo‘yilishi, imperiya ma'murlarining o‘lka xalqlarini har jabhada asoratda saqlashga urunib olib borgan siyosatining bir ko‘rinishlaridan biri edi. 1916-yilga kelib jadidlar Andijonda “Taraqqiyparvar” jamiyati tashkil etishadi. Bu vaqtda o‘lka ziyolilarining siyosiy faolligi oshgan bo‘lib, ular o‘z majlislarida, gazeta va jurnallardagi maqolalarida ilmiy-ma'rifiy mavzular bilan bir qatorda ijtimoiy, iqtisodiy masalalarni ko‘rishni ham ko‘tarib chiqa boshlaganlar 47 . Andijondagi bu jamiyat taniqli jadid Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jayev boshchiligida tashkil etilgan bo‘lib, bu haqida imperiya ayg‘oqchilari ham tezda xabar topganlar. Shunday qilib, aytishimiz mumkinki, XX asr boshlarida Turkiston o‘lkasidagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat nihoyatda qiyin bo‘lib, mahalliy xalqning huquqsizligi, tahqirlanishi haddan oshgan, O‘lka mustamlakachilar uchun arzon ishchi kuchi va birlamchi xomashyo bazasiga aylanib qolgandi. Ilg‘or taraqqiyparvarlar Turkiston o‘lkasining xomashyo bazasiga aylantirilishi bilan birga, ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy jihatda jahon taraqqiyotidan ortda qolayotganligini o‘z vaqtida bilganlar. Vatan taqdiri to‘g‘risidagi bunday o‘y-fikrlar oxir-oqibatda erkinlik va mustaqillik tomon kurashishning o‘ziga xos usul va yo‘llarini izlab topishni taqozo etdi 48 . Mavjud vaziyatda, ya'ni, qudratli siyosiy-harbiy kuchga ega bo‘lgan mustamlakachi ma’muriyat bilan xalq kelajagi yo‘lida kurashishning birdan bir yo‘li, ommani dunyoviy ilm bilan qurollantirish, zamon talablari doirasidagi 47 Qosimov B. va boshqalar. “Milliy uyg’onish davri o’zbek adabiyoti”. T. 2004 y. 62-b. 48 Azamxo'jayev S. “Turkiston muxtoriyati” T;sharq 2011 y 19-bet. 26 mutaxassislar yetishtirishdan iborat bo‘ldan. Bu esa o‘z navbatida taraqqiyparvarlik ya’ni jadidchilik harakatining vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. Rus imperiyasi mustamlakachiligiga qarshi olib borilgan kurash turli xil ko‘rinishlarda bo‘lsa ham, u davom etdi. Bu kurash avvalida xalqning ilg‘or fikrli taraqqiyparvarlari turdilar. Dastlab maktab-maorif, yosh avlodning ta'lim va tarbiyasini isloh qilish g‘oyasidan boshlangan ushbu harakat, keyinchalik o‘z ichiga siyosiy masalalarni ham qamrab oldi. Turkiston o‘lkasi xalqlari hayotidagi har bir yangilik mustamlakachi hukumat nazaridan chetda etiborsiz qoldirilmagan, shubhasiz. Ziyolilar millatni ilm - ma'rifatda, haq-huquqda dunyoning rivojlangan millatlari bilan teng, baham ko‘rishni orzu qildilar. Butun vujudini mana shu muqaddas ishga - xalqning ravnaqi va farovonligi yo‘liga sarf etdilar 49 . Bu shunchaki oddiygina bir orzu emas, balki, zamonasining har jabhasidan xabardor, tarix va haqiqatni teran anglagan va tushungan, Sharqni ham G‘arbni ham birday tanigan va ko‘rgan kishilarning aniq va rejali harakati bo‘lgan. Ziyolilarning taraqqiyparvarlik g‘oyalari asosan matbuot orqali targ‘ib qilinar edi. Masalan, Abdulhamid Cho‘lpon milliy an’ana va qadriyatlar, mahalli urf- odatlarni himoya qilishga qaratilgan maqolalarining birida shunday deydi: “...Ey qarindoshlar... katta iltimosimiz shuldurki, Ovro‘poning mo‘dosidan, shishasidan, buzuq ahloqidan namuna olmasdan va bunlarg‘a bul jihatdan taqlid qilmasdan, balki, ilm, fan, hunar, sanoatga o‘hshashlik madaniyatlaridan namuna olub, bul jihatdan taqlid qilmog‘imiz lozimdur. Ovro‘poning mo‘dosi va buzuq axloqi sizlarni xonavayron, bevatan, asir-qul qiladur. Bundan saqlaningiz!!!”. Abdulhamid Cho‘lpon har jabhada zamon talabiga mos ravishda ish yuritish tarafdori hisoblanardi. Xususan, o‘lka iqtisodiyotda Yevropa davlatlarining ilmiy texnika yutuqlaridan foydalanish kerakligini u quyidagicha ifodalaydi: “Ovro‘poning maktab, madrasa, ilm - fan, sanoat, hunarga o‘xshash madaniyatlari sizlarni obod, ma'mur olim qilub, johillikdan, asorat qulligidan qutuldurodur. 49 Azamxo'jayev S. “Turkiston muxtoriyati” T;sharq 2011 y 28 -bet. 27 Birodarlar ko‘zlaringizni ochub yaxshi o‘ylanglar!!!...”. Cho‘lpon dehqonlar uchun maxsus banklar ochish lozimligini va bu kabi tadbirlarning afzallik tomonlarini bayon qilib beradi: “...Amriholiklar ekin asboblari ishlatub, biz 10 kishi 10 kunda qilg‘on ishimizni, onlar 2 kishi bilan 10 soatda qilmoqdadurlar!... Shul oson asboblar Rusiyani butun dehqonlarida bordur. Bizlar ham shul ekin asboblaridan olib ishlatsak og‘ir mehnatlarimiz yengillanur edi...” 50 . Taniqli taraqqiyparvar Abdulvahhob Ibodiyev o‘zining maqolalarining birida ilm-fan rivoji to‘g‘risida qimmatli fikrlar bildiradi, savodsizlik darajasidagi millating holati quyidagicha ijoda etiladi: “Ilm-sharaf va boyliklari (qo‘llarida bo‘lg‘on tijorat va kasblari) boshqalarga o‘tub, bellari tamom bukulub, ming xo‘rlik bilan umr o‘tkazmoqdalar...”. Imperiya mustamlakasi davrida mahalliy xalq vakili sifatida yuqoridagi fikrni oshkora bayon qilish, albatta, jasorat namunasi edi. Turkiston xalqi boshiga yog‘dirilgan bu kulfatlardan xalos bo‘ishning yagona yo‘li - maorifni isloh qilish, asosiy e'tiborni ta'lim-tarbiya jarayonlariga qaratish, Orenburg, Qozon, Ufa kabi shaharlariga ilmli yoshlarni junatish, marifatli boylar ko‘magi bilan maktab binolarini zamonaviy holatga keltirish kerak ekanligini alohida ta'kidladi: shundagina “...tez fursatda Turkistonimiz xalqining ilm va ma'rifat tobmoqlari tabiiydur” 51 ,-deb, kelajakka umid bilan boqadi. Ziyolilarning ma'rifatparvarlik g‘oyasi ijtimoiy jihatdan ancha keng va rang- barang bo‘lgan. Unda bugungi kunda ham jamiyatni tashvishlantiradigan, hayajonlantiradigan tarixiy masalalar o‘z aksini topgan. Ma’rifatparvarik harakati tarixini o‘rganish bugungi kunda shuning uchun ham dolzarbki, bu g‘oya vakillari mustaqilligimiz uchun o‘sha vaqtdayoq kurashishni boshlaganlar. Avval boshda ma'rifatchilik sohasida faoliyat yuritgan ziyolilar, keyinchalik ijtimoiy taraqqiyot kurashchilari sifatida vujudga keldilar 52 . 50 Чўлпон. Туркистон мактуботи Янги Иқбол.-1915.-24 нояб. 51 N. Karimov. “XX asr adabiyoti manzaralari”. T., 2008 yil. 58 - betlar. 52 Алимова Д . Жадидчилик мустамлака даври тарихчиси талқинида . Ўзбекистон тарихи : янги нигоҳ . Жадидлар ҳаракатидан миллий мустақилликка қадар .- Тошкент : Эльдинур , 1998.- Б .4. 28 Jadidchilik harakati dastlab madaniy-ma'rifiy yunalish sifatida vujudga kelganligi tabiiydir, albatta. Chunki, ilg‘or fikrli musulmon ziyolilari ijtimoiy va mustamlakachilik jabr-zulmining asosiy sabablarini dunyo fan yutuqlaridan xabarsizligidan va ta’lim sohasidagi muammolardan izladilar. Shu uchun, jadidlar usha ijtimoiy muammolarni yechishning yakka-yu yagona yo‘li maorif islohoti deb bilganlar va ma'rifatparvarlikka asosiy e'tibor qaratganlar. Xulosa qilib aytganda, Turkistonda jadidchilik harakatining vujudga kelishining tarixiy shart-sharoitlari deganda biz Ismoil Gasprinskiyning ma’rifatparvarlik harakati natijasida vujudga kelganligi guvohi bo‘lamiz. Umuman olganda esa, mahalli aholini milliy ozodlikka olib chiqish, ma’orifni yuksaltirish, xalqni asriy qoloqlikdan olib chiqish uchun tarixiy shart-sharoit yetilib kelmoqda edi. Bu vaziyat qachondir sodir bo‘lishi mumkin edi. Lekin milliy ma`rifatparvarlarimizning taraqqiyparvar g‘oyalari, tashabbusi, intiluvchanligi natijasida chor hukumatining qarshiliklariga qaramasdan bu harakat jadidchilik harakati nomi bilan Turkistonda ertaroq shakllandi va rivojlandi. 29 II BOB. TURKISTONDA XIX ASR O‘RTALARI XX ASR BOSHLARIDA TA’LIM TIZIMI 2.1. XIX asr o‘rtalari XX asr boshlarida Turkistonda ta’lim tizimi ahvoli va muammolari O rta Osiyo xalqlari ma naviyatida yoshlarʼ ʼ ta lim-tarbiyasini rivojlantirish ʼ mintaqa xalqlarining madaniy taraqqiyotida asosiy omil sifatida muhim o rin ʼ tutgan. XIX asr o rtalariga kelib, O rta Osiyo siyosiy xaritasida tinimsiz o zaro ʼ ʼ ʼ kurashlar girdobiga tushib qolgan uch davlat: Buxoro amirligi, Xiva va Qo qon ʼ xonliklari o rtasidagi urushlar natijasida xalq xo jaligi, turar joylar, savdo va ʼ ʼ sug orish tizimlari og`ir ahvolga tushib qolgan edi. Shunga qaramay ta lim va ʼ ʼ tarbiya masalalari ham doimo mintaqa xalqlari hayotida muhim o‘ringa ega bo lgan. Bu vaqtda O rta Osiyo ta lim tizimining asosiy qismini xususiy maktab va ʼ ʼ ʼ madrasalar tashkil etgan. Undan tashqari, o‘lkdagi mavjud qorixona, xonaqoh va otinbibilarning shaxsiy uylarida o‘z faoliyatini yurituvchi qizlar maktablari ham o ziga xos ta lim-tarbiya muassasasi vazifasini o‘tagan. ʼ ʼ Аn anaviy ta lim tizimida maktablar boshlang ich o quv muassasalari ʼ ʼ ʼ ʼ hisoblanib, ular shahar, qishloqlarda va ko chmanchilar ovullarida ham mavjud ʼ 30 edi. Ular, odatda, masjid, madrasa huzurida yoki xususiy hovlilarda tashkil etilgan 53 . Shaharda maktablar, odatda, malakali maktabdor tomonidan o z uyidaʼ yoki mahalliy boylar tomonidan ularning xonadonida tashkil etilgan. Bu davrda musulmon maktablari ta limida arab yozuvi asosiy yozuv shakli bo lib, bu yozuv ʼ ʼ nafaqat fors-tojik tillariga, balki turkiy tillarga ham moslashtirilgan. Maktablarning soni ko p bo lib, ular maktab yoshidagi bolalarning katta qismini qamrab olgan. ʼ ʼ Mahalliy ziyolilar matbuotda an anaviy maktab va madrasalarda ta lim-tarbiyaning ʼ ʼ ahvoli haqida so z yuritib, ularning davr talablariga mos emasligi haqidagi fikrlarni ʼ ta kidlash bilan birga mavjud ta lim tizimini isloh etish zarurligini ta kidlashgan ʼ ʼ ʼ 54 . Musulmon maktablarida ta lim-tarbiyaning samarasizligi ʼ 55 , nisbatan tor maqsadlarga yo naltirilganligi ʼ 56 haqidagi fikrlarni rus mualliflari asarlarida ham uchratishimiz mumkin. XIX asr o rtalariga kelib an anaviy ta limni isloh etish davr ʼ ʼ ʼ talabiga aylanib ulgurgan edi. Shuning uchun ham ta lim tizimi tarixini yoritishga ʼ bag ishlangan adabiyotlarda XIX asrdagi O rta Osiyodagi ta lim tizimi jahon ʼ ʼ ʼ taraqqiyotidan orqada qolganligi haqida fikrlarni uchratamiz. Maktablarda ta lim ʼ berish va ular faoliyati ta lim dasturlarining usha davrda dunyo fani taraqqiyotidan ʼ mazmunan yiroqlashib qolganligi, ta lim muassasalari o qitish jarayonini ʼ ʼ nazoratini amalga oshiruvchi tizim faoliyati samaradorligi pastligiga guvoh bo lamiz. Yana bir jihat, maktablar faoliyati moliyalashtirilishi rasmiy idora yoki ʼ davlat mahkamasi tomonidan emas, balki jamoatchilik tomonidan amalga oshirilgan. Maktab o‘qituvchilari mehnat haqini o‘quvchilarning ota- onalaridan yoki jamoat, ya'ni vaqf fondlaridan olingan. To‘lov hajmi esa jamoat bilan kelishilgan holda belgilanib, aksariyat hollarda har hafta mahsulot ko‘rinishida: un, guruch, go‘sht yoki pul shaklida berilgan. Bundan tashqari, an'ana bo‘yicha o‘quvchi ma'lum bosqichni tugatgandan so‘ng o‘qituvchi ixtiyoriy ravishda ota- 53 O‘zbek pedagogikasi antologiyasi (II jild). – Toshkent: «O‘qituvchi», 1999. – B. 6. 54 Do‘stqoraev B. O‘zbekiston jurnalistikasi tarixi. – Toshkent: G‘.G‘ulom, 2009. – B. 114-115. 55 Наливкин В.П. Школа у туземцев Средней Азии. Речь, произнесенная на годичном акте Туркестанской Учительской Семинарии 31 мая 1889 г. – Тошкент, 1889 // Туркестанский сборник. Т. 418. – С. 39. 56 Остроумов Н.П. Народное образование. Мусульманские мактабы и русско-туземные школы в Туркестанском крае. – Тошкент, 1889 // Туркестанский сборник. Т. 418. – С. 53. 31 onalar tomonidan rag‘batlantirilgan 57 . Ta'lim uchun, odatda, oyiga 20 tiyindan 1 so‘mgacha, ba'zan esa 2-3 so‘m to‘langan. Ota-onalardan “bo‘yra puli”, “ko‘mir puli” kabi to‘lovlar ham olingan 58 . Bolalar maktabga, odatda, 6-8 yoshdan, ba'zan 5 yoshdan borganlar. Ular bir maktabda besh yildan kam o‘qimaganlar, yaxshi maktabdorlarda yanada ko‘proq ilm egallash maqsadida sakkiz yilgacha ta'lim olishgan. An'anaviy ta'lim jarayonida faqat ta'lim uchun to‘lovlarni amalga oshira oladigan ota-onalarning bolalari o‘qitilmagan. Manbalarda yetim bolalarni bepul o‘qitish ham yo‘lga qo‘yilganligi haqida ma'lumotlar keltiriladi 59 . Bu o‘z navbatida ta'lim kishilarning imkoniyatidan kelib chiqqqan holda vujudga kelgan jarayon sifatida emas, balki ma’lum jamiyat a'zolari tomonidan qilinishi lozim bo‘lgan ijtimoiy-madaniy zarurat deb qaralgan. Maktablar faoliyati hamisha ham sermahsul bo‘lavermagan, chunki ularda mustahkam moddiy negiz mavjud emasdi. Maktablar ko‘pincha aholidan tushgan xayriya mablag‘lari hisobiga faoliyat yuritib, ba'zan o‘quvchilar soni kamligi yoxud o‘qituvchi xohishi bilan yopilgan holatlar ham bo‘lgan 60 . Ya'ni maktab ochilishi va yopilishi maxsus mahkama yoki idoraga emas, balki o‘qituvchi hamda o‘quvchi va ularning ota-onalariga bog‘liq holat edi. Qishloq maktablarida o‘quvchilar soni o‘rtacha 10-20, shaharlarda esa 50-60 tagacha yetgan. Mashg‘ulotlar juma va bayram kunlaridan tashqari tongdan to kechki soat 16-17 largacha davom etgan. Tanaffus kun davomida ikki marta bo‘lib, darslar individual tarzda olib borilgan. O‘quvchilarga avval erkin o‘qish o‘rgatilib, so‘ngra yozuv ko‘nikmasi shakllantirilgan 61 , chunki o‘qishni o‘rganish yozuvga o‘tishda birmuncha qulaylik yaratgan. Shuni ta'kidlash joizki, maktabda o‘qitishning rasmiy 57 Гейер И. Туркестан. С дополнительной статьей «Семиреченская область», сост. А.Л.Кирснером. – 2-е, изд. испр. и доп. автор. – Ташкент: Типография Туркестанского печатного Дела, 1909. – С. 27. 58 Исмаилов Ш. Народное образование в Узбекистане в конце XIX–начале XX в. Дис. … канд. ист. наук. – Ташкент,1981. – С. 32. 59 Салижанова Г.Ф. Учебно-просветительские очаги в Туркестане, их общественное значение (конец XIX – начало XX вв.). Автореф. дис. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 1998. – С. 21. 60 Қодиров Н. Туркистондаги рус таълим муассасалари тарихи (1867-1917йй). Тошкент. 2014 й. – Б . 23 . 61 Қодиров Н. Туркистондаги рус таълим муассасалари тарихи (1867-1917йй). Тошкент. 2014 й. – Б . 23 . 32 dasturi bo‘lgan emas 62 , lekin asrlar davomida muayyan ko‘rinishda umumiy o‘qitish dasturi shakllangan edi. O‘qish va yozishni o‘rgangan o‘quvchilar “Dahrul najot”, “Nasoyihul – atfol”, shariat asoslari bayon etilgan “Chor Kitob” kabi o‘quv qo‘llanmalar hamda Navoiy, Fuzuliy, Sheroziy, Attor, Bedil, Mashrab va boshqalarning asarlarini o‘rganishgan 63 . Mashg‘ulotlar individual shaklda bo‘lganligi tufayli o‘quvchi maktabga kelgan vaqtdan qabul qilingan. O‘quvchining bir kitobni o‘zlashtirib ikkinchisiga o‘tishi uning yutuqlaridan dalolat bergan. Qur'on va islom asoslarini o‘rgatuvchi kitoblarni o‘rganish bilan maktabning birinchi bosqichi yakunlangan. Keyingi bosqichda o‘quvchilar bilimlari chuqurlashtirilgan. O‘quvchilarning salohiyatiga qarab har biri uchun alohida dars topshiriqlari berilgan. Maktabda kasb yoki hunar o‘rgatilmagan, hayotda asqotadigan boshqa amaliy faoliyat uchun tayyorlash maqsadi qo‘yilmagan. Chunki xalqimizda tarixan farzandlarini ustoz – shogirt tizimida ma`lum kasbni o`rganishi uchun biror hurmand ustaga shogirdlikka berish a`nanasi mavjud bo`lgan. Maktab, asosan, ta'limning 2-bosqichi bo‘lgan madrasaga kirish uchun tayyorlagan. O‘qitiladigan ilm va fanlar bo‘yicha metodik yo‘l-yo‘riqlar bo‘lmagan. Har bir domla bularni o‘zicha, to‘g‘rirog‘i, an'anaga kirgan tizimda o‘qitgan 64 . Ba'zi maktablarning o‘qituvchilari yuqori bosqich o‘quvchilarining xohlovchilariga “Ilmi hisob”ni hamda madrasalarga tayyorlanayotgan o‘quvchilarga arab tili grammatikasini o‘rgatishgan. O‘z vaqtida Turkiston o‘lkasida rus ta'lim tizimini joriy etishda faol qatnashgan rus ziyolilari o‘rganilayotgan davr nashrlarida musulmon ta'lim muassasalarining ijobiy ahamiyati, O‘rta Osiyo xalqlari madaniyatining buyukligi haqida ko‘plab maqolalar chop etganlar. Masalan, musulmon ta'lim muassasalarilari nazoratini amalga oshirgan xalq ta'lim muassasalari inspektori lavozimida ishlagan, V.P.Nalivkin; “Musulmon olami o‘zining ilmiy faoliyati 62 O‘zbek pedagogikasi antologiyasi (II jild). – Toshkent: «O‘qituvchi», 1999. – B. 6. 63 Салижанова Г.Ф. Учебно-просветительские очаги в Туркестане, их общественное значение (конец XIX – начало XX вв.). Автореф. дис. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 1998. – С. 22. 64 O‘zbek pedagogikasi antologiyasi (II jild). – Toshkent: «O‘qituvchi», 1999. – B. 6. 33 bilan faxrlansa bo‘ladigan davrlar bo‘lgan”, – deb aytgan 65 . Shuningdek, N.P.Ostroumov “O‘rta Osiyo xalqlari orasida, ayniqsa, erkaklar orasida, boshlang‘ich musulmon ta'limi keng tarqalganligi” haqida e'tirof etib “ayollar orasida savodlilar kam uchraydi” 66 deb o‘rinli e'tiroz bayon qilgan. Ammo xotin- qizlarning shariat nuqtai nazaridan ta`lim olganliklari oshkor qilinmagan bo`lishi ham mumkinligini istisno etmaslik lozim. Imperiya hukumatining statistik ma'lumotlariga qaraganda, XIX asr 80- yillarida Turkistonning Sirdaryo, Farg‘ona va Samarqand viloyatlarida 5 mingdan kam bo‘lmagan musulmon maktablari faoliyat yuritgan bo‘lib 67 , ularda 46 ming atrofida o‘quvchilar 68 tahsil olgan. Ushbu maktablarning katta qismi imperiya ma'murlarining ro‘yxatiga olinmagan edi. Chunonchi, 1890-yillarning boshlarida xalq ta'lim muassasalari inspektori V.P.Nalivkin musulmon maktablari soni haqida ma'lumot berar ekan, quyidagi ta'rifni keltiradi: ular “... rasman 5000, aslida esa ehtimol 10000 dan ortiq maktablar faoliyat ko`rsatadi Ularning aniq sonini bilish imkonsizdir” 69 . Manbalarda Turkistondagi maktablar soni haqida aniq ma'lumotlar mavjud emas. O‘troq aholi maktablari soni haqida ma'lumotlar o‘lkadagi imperiya ma'muriyati hujjatlarida uchrasa-da, ko‘chmanchilar ovul maktablari haqida ma'lumotlar deyarli uchramaydi. O‘rta Osiyoda maktablar sonining ko‘pligini ko‘rgan ba'zi sayyoh olimlar mahalliy aholining keng miqyosda savodxonligi haqida xulosalarga kelgan. Masalan, 1878-yil uch oy davomida Farg‘ona vodiysida bo‘lgan akademik A.Middendorf musulmon aholisining ommaviy savodxonligini xalq ta'limi bo‘yicha Rossiya arboblariga namuna va ta'na sifatida keltiradi 70 . Biroq mahalliy aholi orasida uzoq vaqt istiqomat qilgan va kuzatishlarni amalga oshirgan 65 Наливкин В.П. Школа у туземцев Средней Азии. Речь, произнесенная на годичном акте 66 Остроумов Н.П. Сарты. Этнографические материалы. Вып. 1. – Ташкент, 1890. – С. 45. 67 Қодиров Н. Туркистондаги рус таълим муассасалари тарихи (1867-1917йй). Тошкент. 2014 й. – Б . 24 . 68 Махкамова Н. К вопросу об уровне просвещенности и культурного развития среднеазиатских государств XIX – начале XX века // Ўзбекистон тарихи. – Тошкент, 2000, №1-2. – С. 17. 69 Бендриков К.Е. Очерки по истории народного образования в Туркестане 1865-1924 гг. – Москва,: «Наука», 1960. – С. 45. 70 Миддендорф А. Очерки Ферганской долины. – СПб. 1882. – С. 127. 34 mualliflar, turli soha mutaxassislari bo‘lsa-da, A.Middendorf fikrlariga zid ma'lumotlarni yozib qoldirganlar. Chunonchi, S.M.Grameniskiy – “Musulmonlar turmushida hayratlanarli darajada boshlang‘ich maktablar soni ko‘p va savodli kishilar soni kam” 71 ; N.S.Kolchanov – “Qishloqdagi musulmon maktablarning savodxonlik o‘sishiga hech qanday aloqasi yo‘q” 72 ; V.P.Nalivkin – “... mahalliy aholi orasida maktablarning soni ko‘p bo‘lishi bilan birga savodsizlar ko‘pligini uchratamiz” 73 kabi fikrlarni keltirishgan. Mazkur mualliflar maktablarda faqatgina diniy savodxonlikka e'tibor qaratilib, dunyoviy bilimlar kam o‘qitilganligini nazarda tutib, Turkistondagi an'anaviy ta'limning mazmunan davr talablari darajasida emasligini ko‘rsatib o‘tishgan. Zero, ular maktablar ko‘pligini va savodlilar kamligini bir-biriga zid bo‘lgan holat deb keltirishgan. Turkistonda asrlar mobaynida shakllangan ta'lim tizimi mahalliy turmush talabiga mos bo‘lgan 74 . Maktablardagi ta'lim o‘sha davr jahon talablaridan orqada qolgan edi. Bu haqda mahalliy ziyolilar vakillaridan bo‘lgan Ishoqxon Ibrat ham ko‘p marotaba ta'kidlagan 75 . Bundan tashqari, M.Behbudiy 1912-yilda “Turkistonda maktab jarida”, “Ehtiyoji millat”, “Yoshlarga murojaat” kabi maqolalarida musulmon maktablarining endilikda davr talabiga javob bera olmasligi, shu sababli “usuli jadid” maktablarining nechog‘lik ehtiyojga molik ekanini ta'kidlab, “Dunyoda turmak uchun dunyoviy fan va ilm lozimdur; zamona ilmi va fanidan bebahra millat boshqalarga poymol bo‘lur.” 76 , – degan edi. O‘rta Osiyo shahar va qisman qishloqlarida qizlar uchun ham tayanch boshlang‘ich maktablar mavjud bo‘lgan, ular, odatda, o‘qituvchi ayol, ya’ni otinbibilar shaxsiy uylarida faolyat yuritgan. Bunday qizlar o‘qitiladigan joylarga nisbatan “maktab” atamasi qo‘llanilmagan. Qishloqlarda qizlar uchun maktabi juda 71 Граменицкий С.М. В 1875 г. О Ташкенте в Т.В., №30. 72 Колчанов Н.С. О верховьях Зеравшана // «Сборнике материалов для статистики Самаркандской области за 1887-1888 гг.». Вып. 1. – Самарканд, 1890. 73 Наливкин В.П. Сведения о состоянии туземных мадраса Сыр-Дарьинской области в 1890/91 учебный год. – Ташкент, 1916. – С. 44. 74 O‘zbek pedagogikasi antologiyasi (II jild). – Toshkent: «O‘qituvchi», 1999. – B. 6. 75 «Туркистон вилояти газети», 1907 йил, 72-сон. 76 Беҳбудий М. Танланган асарлар. – Тошкент: «Маънавият», 1999. – Б. 199. 35 kam holatlarda mavjud ekanligi kuzatilgan. Ba'zi qishloq hududlarda har 100 ta maktabga atigi bitta qizlar maktabi ham to‘g‘ri kelmagan. Ammo ba'zi shaharlarda qizlar maktablarining salmog‘i o‘g‘il bolalar maktablarining chorak qismigagina teng kelgan 77 . Toshkentda 1864-yilda ruslarga qarshi bo‘lgan urush uchun soliq joriy qilish bo‘yicha ro‘yxatga olish o‘tkazilgan paytda, 8000 ming o‘quvchilar, 4000 nafar o‘quvchi qizlar qayd qilingan. Birgina Sebzor dahasida 25 nafar o‘g‘il bolalar va 15 nafar qizlar, Shayxontohur dahasida esa 20 ta o‘g‘il bolalar va 10 ta qizlar maktabi mavjud bo‘lgan 78 . Otinbibi maktabida o‘quvchi qizlarning ukalari ham o‘qigan. O‘g‘il bolalar maktablarida aholining barcha qatlamlari bolalari ta'lim olgan bo‘lsa, otinbibi o‘quvchilari orasida din peshvolari, yirik va o‘rtahol savdogarlarning qizlari soni ko‘pchilikni tashkil etagan. O‘lkaning barcha hududlarida ham qizlar ta'limiga aholi orasida munosabat bir xil bo‘lmagan. Buning oqibatida mazkur otinbibilar maktablarining soni ham hududlar bo‘yicha nisbati bir xil darajada emasdi. Bunga hududlarda qizlar ta'limiga aholi turmushida bo‘lgan talab va ehtiyoj darajasi ham ta'sir o‘tkazgan. O‘g‘il bolalar maktablariga nisbatan qizlar maktablarida o‘quvchilar sonining bir necha barobar kamligi ham fikrimizni tasdiqlaydi. Otinbibi o‘qituvchilik haqini atrofdagi o‘g‘il bolalar maktablariga nisbatan ko‘proq olgan 79 . Ularga beriladigan oylik to‘lov mazkur jamoa orasida qizlar ta'limiga bo‘lgan ehtiyoj, talab va jamoatchilik munosabatidan kelib chiqib shakllangan. Turkistondagi qizlar maktablarining ikkita umumiy funksional jihatlari bo‘lgan: 1. O‘g‘il bolalar maktablari kabi boshlang‘ich diniy ta'lim berish bilan birga an'anaviy turmush tarzi hamda ajdodlar ma'naviy qadriyatlarini o‘rgatar edi. 2. Maktab va madrasalar kabi diniy ta'limotlarni tashviq etuvchi ta'lim muassasasi bo‘lish bilan birga kelajakda islom asoslarini ayollar orasida 77 Хорошхин А.П. Сборник статей, касающихся Туркестанского края. – СПб., 1876. – С. 90-92, 95. 78 Хорошхин А.П. Сборник статей, касающихся Туркестанского края. – СПб., 1876. – С. 128. 79 Наливкин В.П., Наливкина М. Очерк быта женщин оседлого туземного населения Ферганской области. – Казань, 1886. – С. 57. 36 targ‘ib etuvchi va bo‘lajak yoshlarga ta'lim-tarbiya beruvchi mutaxassislarni tayyorlash maskanlari edi. XIX asr O‘rta Osiyo jamoatchiligida qizlarning savod olishi ijobiy baholangan. Biroq qizlar ta'limiga nisbatan barcha hududlarda ham bu ijobiy munosabat kuzatilmagan. Otinbibilar orasida imomlar va maktabdorlarning ayollari ko‘pchilikni tashkil etgan. Ya'ni ular ayollar jamoasi orasida ilmli kishilar bo‘lishgan. Qizlar maktablaridagi dars mashg‘ulotlarda asosan turkiy hamda fors- tojik tillaridagi asarlar o‘rgatilgan 80 . Ushbu ta'lim muassasalarida “Ta'limi banot”, “Muosharat odobi”, “Tarbiyali xotun” va boshqa sharq axloqiy madaniyatini o‘z ichiga oluvchi fanlar o‘qitilgan 81 . A.P.Xoroshxinning 1876-yildagi ma'lumotiga qaraganda, qizlar 7-11 yoshdan boshlab o‘qitilgan, 11-15 yoshdan boshlab esa tikuvchilik kasbiga o‘rgatilgan 82 . Bunga qaraganda shu narsa aniqki, qizlar maktablaridagi mavjud ta'lim dasturlari o‘g‘il bolalar maktablaridaiga qaraganda kam qamrovli va asosan turmushda eng zarur bo‘lgan bilimlarni berishga ixtisoslashgan. Turkiston o‘lkasida o‘g‘il va qiz bolalar birlikda ta'lim oluvchi aralash turdagi maktablar bo‘lganligi to‘g‘risida ma'lumotlar juda kam uchraydi. 1906-yil Kaspiyorti viloyatidagi maktablari to‘g‘risida ma'lumotlar bergan N.P.Ostroumov turkman orasida, ba'zi joylarda o‘g‘il va qiz bolalar birga ta'lim oluvchi maktablar mavjud bo‘lganligi, ular atigi ikki yoki uch yil davomida ta'lim olishlari haqida ma'lumot beradi 83 . Biroq bu ma'lumotlar butun Turkiston o‘lkasi uchun bir yoki ikkita istisno holat bo‘lib, faqatgina ayrim joylarda ularning birgalikda ta'lim olganliklari holatini qayd etishimiz mumkin. Shu o‘rinda ta'kidlash joizki, bu holat ko‘chmanchi aholi orasida uchraydi. Ya'ni o‘troq aholi orasida o‘g‘il va qizlarning birgalikda ta'lim olishlari mentalitetga xos bo‘lmagan holat edi. 80 Исмаилова Д.А. Роль и место ислама в общественно-политической жизни народов Туркестана (конец XIX – начало XX вв.). Автореф. дис. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 2006. – С. 14. 81 Назимо А. Қизлар тарбияси. – Тошкент: Камалак, 1994. – 64 б.; Олимат ул-банот. Муошарат одоби. – Тошкент: «Меҳнат», 1997. – Б. 32. 82 Хорошхин А.П. Сборник статей, касающихся Туркестанского края. – СПб., 1876. – С. 91. 83 Остроумов Н.П. Мусульманские мактабы и русско-туземные школы в Туркестанском крае. ЖМНП, №2 за 1902 г. – С. 102. 37 O`lkada ta`limning yuqori bosqichi madrasalar bo`lgan. Turkiston general- gubernatorligi tashkil etilishi bilan uning hududidagi barcha madrasalar imperiya ma'muriyati nazorati va boshqaruviga o‘tkazilib, a'lamiyon va mutavalliy lavozimlari tugatilgan. Mazkur lavozimlarni tugatilishi natijasida madrasalar faoliyatini nazorat qilish, vaqflar daromadini tasarrufini imperiyaning hududdagi mahkamalari ixtiyoriga o‘tkazilishiga sabab bo‘lgan. Bu esa o‘z navbatida, o‘lkadagi rus ma'muriyatining rejasiga ko‘ra, moliyaviy ko‘maksiz va nazoratsiz qolgan madrasalarda ta'lim sifatining biroz pasayishiga sabab bo‘lishi kerak edi. Biroq madrasa ta'limi 1920-yillada ham rus ta'lim muassasalariga nisbatan mahalliy aholi turmushida o‘z ahamiyatini saqlab qolishga muvaffaq bo‘lgan. Chunki, jadidlar faoliyati rivojlanguniga qadar ular o‘rnini bosa oladigan boshqa turdagi ta'lim muassasalari yaratilmagan edi. Madrasada o‘qitish bir necha bosqichda amalga oshirilib, bosqichlarni belgilash o‘tilayotgan fan mazmuniga bog‘liq edi. Mazkur bosqichlarning birinchisi “adno” – quyi bosqich, ikkinchisi “avsat” – o‘rta bosqich va uchinchisi “a'lo” – yuqori bosqich 84 – deb yuritilgan. Har bir bosqich uchun muayyan vaqt ajratilmagan. Lekin har bir bosqichga odatda 3 yil va undan ko‘proq vaqt sarflangan. Biroq madrasa talabalarining barchasi to‘liq uchchala bosqichni tamomlamagan. Faqatgina kelajakda mudarris, qozi yoki muftiy, olim bo‘lishni istagan o‘quvchilargina to‘liq ta'limni tugallaganlar. Ta'lim bosqichlariga qarab talabalarga nafaqa belgilangan: quyi bosqichda – 4-12 rubl', yuqori bosqichlarda – 15- 35 rubl' miqdorida o`rtacha nafaqa hisoblangan 85 . Markaziy Osiyo madrasalarining o‘quv dasturlari asosan o‘rta asrlarda shakllangan edi. Mashg‘ulotlar olib borishga mo‘ljallangan adabiyotlar islom olamining ko‘p asrlik madaniyatini o‘zida aks ettirar edi. Misol uchun, “Shamsiya”(formal mantiq kitobi) va unga sharhlar XIII asrda, “Aqoid” – musulmon din aqidalarini bayon etuvchi kitob XII asrda, “Mantiq Tahzib” – 84 Остроумов Н.П. Мадрасы в Туркестанском крае. Журнал министерства народного просвещения. №1, 1907. – С. 1-58. 85 Гейер И.И. Туркестан. С дополнительной статьей «Семиреченская область». Сост. А.Л.Кирснером. – 2-е изд. испр. и др. авт. – Ташкент, 1909. – С. 25. 38 mazmunida yunon falsafasining arabcha talqinini o‘zida mujassam etuvchi dialektika kitobi XVI asrda, Shariat -Qur'on va muqaddas rivoyatlar asosida bayon qilingan diniy, fuqarolik, jinoiy va boshqa davlat, jamiyat qonun-qoidalari hamda xususiy axloq me'yorlari 86 to‘plami VIII IX asrlarda tuzilgan. XIX asr oxirlari –‒ XX asr boshlarida ijtimoiy-iqtisodiy sabablarga ko‘ra diniy ta'lim susayishi natijasida ta'lim sharhlovchi tusga ega bo‘lib, har qanday yangilik qat'iy muhokama qilingan 87 . Madrasalarda hech bir fanni o‘qitishda maxsus pedagogik uslubiyat yoki metodika qo‘llanilmagan. Biroq ta'lim davomida talabalar musulmon faylasuf va pedagoglari qarashlari bilan tanishib borishgan 88 . Madrasa bitiruvchilarining katta qismi maktablarda o‘qituvchilik qilishgan, jumladan bir qismi imom, bir qismi malakali maktabdor sifatida faoliyat yuritgan. Kam ta'minlangan talabalarning ko‘pchiligi talabalik davridayoq o‘qituvchilik qilishgan. O‘rta Osiyo xalqlari orasida islom dinining yoyilishi va rivojlanishida qorixona va daloyilxonalarning ham ahamiyati katta edi. Qorixonalarga maktabni tugatgan 10 yoshdan kichik bo‘lmagan o‘g‘il bolalar o‘qish uchun qabul qilingan. Qorixonalarda, asosan, Qur'on suralari yodlatilgan. Qur'ondagi barcha suralarni yod ayta oladigan bola qorixonani tugatgan hisoblangan 89 . Qorixonalar, odatda maktablar va katta mozorlar yonida ochilgan. Ba'zan qorixonalar yirik madrasalar hujralarining bir qismini egallagan. Qorixonalar soni haqida D.A.Aytmambetov va T.Saidboevlar tadqiqotlarida qator ma'lumotlar qayd etiladi. Ularda ta'kidlanishicha, 1892-yilda Farg‘ona viloyatida qorixonalar soni 252 ta bo‘lsa-da, o‘quvchilar soni kam bo‘lgan. Har bir qorixonada o‘rtacha 10 nafardan o‘quvchi bo‘lgan. 1897-yilda o‘lkada qorixonalar soni 341 ta 90 , 1899-yilda Samarqand, Farg‘ona va Sirdaryo viloyatlarida 333 ta bo‘lgan 91 . 86 Бендриков К.Е. Очерки по истории народного образования в Туркестане 1865-1924 гг.– Москва,: «Наука», 1960. – С. 53-54. 87 Фитрат А. Рассказы индийского путешественника (Бухара, как она есть)/ Перевод с персидского А.Н.Кодратьева. – Самарканд, 1913. – С. 19 88 Керенский Ф.М. Медресе Туркестанского края // Туркестанский сборник. Том 418. – Ташкент, 1907.– С. 22. 89 Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 11-жилд. – Тошкент: Давлат миллий нашриёти, 2005. – Б. 110. 90 Айтмамбетов Д.А. Дореволюционные школы в Киргизии. – Фрунзе, 1961. – С. 35. 91 Саидбоев Т. Ислам и общество. – Москва: «Наука», 1978. – С. 251. 39 Qorixonalar mohiyatan aholining o‘rta yoshdagi qatlamiga Qur'onni o‘rgatishga ixtisoslashgan bo‘lib, bu turdagi ta'lim maskanlari o‘troq aholi orasida ko‘proq tashkil etilgan. Sharqiy Farg‘onada madrasada ta'lim olishga tayyorgarlik ko‘rayotgan yoshlarning qorixonalarda ta'lim olgan holatlari ham bo‘lgan. Qorixonada Qur'on matnlarini mustahkam o‘zlashtirish madrasada ta'lim olishga muhim qulaylik yaratgan. Xiva xonligida oilali toliblarning o‘z oilalari bilan yashashi uchun moslashtirilgan maxsus qorixonalar ham mavjud bo‘lgan 92 . Keltirilgan ma'lumotlar qorixonalar mahalliy xalqlar hayotida ham ijtimoiy, ham ma'naviy jihatdan ahamiyatga ega bo‘lgan ta'lim va ma'rifat maskanlari bo‘lganligini ko‘rsatadi. Turkistonda yoshi katta aholiga diniy tushunchalar va bilimlar berishga ixtisoslashgan yana bir turdagi ta'lim muassasasi ham mavjud bo‘lib, ular daloilxona deb atalgan. Daloyilxonalar diniy maktab bo‘lib, unda o‘quvchilar domla boshchiligida arab tilida yozilgan “Daloyil-ul – hayrot” – Muhammad payg‘ambar (s.a.v.) haqidagi rivoyatlar hamda diniy qasidalardan yod olganlar. “Daloyil-ul – hayrot” XV asrda musulmon aqoidshunosi Muxammad ibn Juzuliy tomonidan tuzilgan. Uning matnlari 7 qismga ajratilgan bo‘lib, hafta kunlariga moslashtirilgan holda yod olishga mo‘ljallangan 93 . Daloyilxonalar kam uchraydigan muassasa edi. Xonliklar davrida Toshkentda ham daloyilxonalar bo‘lgan. XX asr boshida Turkistonda jami 10 ga yaqin daloyilxona bo‘lib, ularda 100 ga yaqin o‘quvchi tahsil olgan 94 . Daloyilxonalarda 3 dan 35 tagacha talaba tahsil olgan 95 . Rossiya hukmronligining so‘nggi yillarida atigi 4-5 ta daloyilxona saqlanib qolgan bo‘lib, ularning 2 tasi Andijonda, 1 tasi Marg‘ilonda, 1 tasi Qo‘qonda joylashgan edi. “Daloyil-ul – hayrot” matnlarini yod olish uchun odatda bir yil vaqt kerak bo‘lgan. XX asr boshida Andijon daloyilxonalarida o‘qishga qabul qilingan va vaqf daromadidan moyana olib turgan, oilali o‘quvchilar bo‘lib, ular domladan uyga vazifa olganlar va uni topshirib keyingi vazifani 92 Билялов Г.М. Из истории культуры и просвещения в Хорезме. – Ургенч, 1957. – С. 99. 93 Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 3-жилд. – Тошкент: Давлат миллий нашриёти, 2002. – Б.183. 94 Қодиров Н. Туркистондаги рус таълим муассасалари тарихи (1867-1917йй). Тошкент. 2014 й. – Б.34 95 Қодиров Н. Туркистондаги рус таълим муассасалари тарихи (1867-1917йй). Тошкент. 2014 й. – Б.34 40 o‘zlashtirishga o‘tgan 96 . Daloyilxonalar faoliyati o‘rta yoshdagi aholi vakillarining diniy bilim egallashlariga qaratilgan ta'lim muassasasi edi. XIX asr o‘rtalarida Turkistonda turli shaklda, keng tarmoqli mahalliy ta'lim tizimi mazmunan ko‘p asrlik an'analar asosida shakllangani holatida mustamlakachi tuzum, yangicha iqtisodiy munosabatlar, qolaversa, davr talabi darajasida emas edi. Biroq XIX asr so‘nggi choragidan, bir tomondan, turli mamlakatlarda bo‘lib jahon ma'naviy-madaniy taraqqiyotini ko‘rgan milliy ziyolilar, ikkinchi tomondan, ma'rifatparvarlik g‘oyalari ta'sirida o‘lkada qoloqlik, mustamlakachilik zulmidan qutulish, taraqqiyotga xalqqa ma'rifat berish orqali erishishni ko‘zlagan jadidchilik harakati yuzaga keldi. Mahalliy ziyolilar orasida ma'rifatparvarlik g‘oyalarining tarqalishi bilan an'anaviy ta'limda rivojlanish boshlandi. I.I.Umnyakovning fikricha, an'anaviy ta'limdagi islohotlar musulmon maktablari va umuman islom turmush tarzini isloh qilish, diniy mutaassiblikka, savodsizlik hamda musulmonlar tarqoqligiga qarshi harakat sifatida Turkiyada shakllangan 97 . Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, Turkistonda mavjud musulmon ta'lim muassasalarida diniy bilimlar bilan birga qisman dunyoviy fanlar ham o‘qitilgan. Musulmon ta'lim maskanlarida davlat tomonidan tasdiqlangan dasturlar yoki nizomlar asosida ta'lim berilmasa-da, ushbu maskanlarda barcha musulmonlar uchun umumiy bo‘lgan, asrlar davomida an'ana tarzida rivojlanib kelgan tushunchalar, o‘quv adabiyotlari asosida o‘qitilgan. Biroq XIX asr ikkinchi yarmi – XX asr boshlariga kelib, an'anaviy ta'lim mazmunan talabga javob bermay qolgan edi. Xususan, o‘lkani Rossiya imperiyasi tomonidan zabt etilishi natijasida yevropacha ta'lim bilan mahalliy ta'limni bir-biri bilan taqqoslama holati vujudga kelgan. Ana shu holatda, mahalliy ta'lim an'analari davr talablaridan ortda qolganligi ma'lum bo‘lib qoldi. An'anaviy ta'limda siklik uslub qo‘llanilib, bir kitob o‘zlashtirilgandan so‘ng ikkinchisiga o‘tilgan. XIX asr o‘rtalari – XX asr 96 Қодиров Н. Туркистондаги рус таълим муассасалари тарихи (1867-1917йй). Тошкент. 2014 й. – Б.34 97 Умняков И.И. К истории новометодной школы в Бухаре //Бюллетень САГУ. Вып. 16. Под. Ред. П.А.Баранова. – Ташкент, 1927. – С. 81-99. 41 boshida Turkistonda imperiya boshqaruv tizimining joriy etilishi, yangicha iqtisodiy munosabatlar kirib kelishi natijasida an'anaviy ta'lim muassasalarida berilgan bilimlar yangi iqtisodiy, sud-huquq munosabatlari sharoitida yaroqsizligi, yangi talablarga moslashishga intilayotgan o‘lka jamoatchiligining ta'limga bo‘lgan ehtiyojlarini qondira olmasligi ma'lum bo‘ldi. Turkiston o‘lkasida imperiya hukumati o‘rnatilishi bilan birga an'anaviy ta'lim muassasalarining tub xalq hayotida egallagan o‘rnini kamaytirish, musulmon ta'lim tizimini 1875, 1893- yillarda qabul qilingan qonunlar, 1879, 1906, 1907 va 1911-yillardagi qo‘llanmalarga asosan jamiyatda o‘rnini yo‘qotishga qaratilgan siyosat olib borilgan bo‘lsa-da, imperiya hukumati barcha mahalliy ta'lim muassasalarini butunligicha tugatish va ular o‘rniga yangi turdagi ta'lim muassasalarini tashkil qilishni reja qilmagan edi. Chunki mustamlaka ma'muriyatida o‘lkadagi maktab va madrasalarning keng tarmog‘ini yo‘q qilib, ularning o‘rniga yangi ta'lim muassasalari tizimini joriy etish salohiyati mavjud emasdi. Mahalliy aholining nisbatan savodsizligi imperiya manfaatlariga mos edi. Turkistondagi imperiya ma'muriyati o‘lkada rus ta'lim muassasalari tizimini joriy etishi, mahalliy ta'lim muassasalari ahamiyatini pasaytirish orqali tub yerli xalqlarni g‘oyaviy jihatdan bo‘ysundirish siyosatini amalga oshirishga harakat qilsa-da, o‘lkada aholi talablariga mos ravishda an'anaviy ta'lim maskanlari tashkil etilaverdi. “Yangi usul” maktablarini joriy etilishi rus ta'lim muassasalariga mahalliy aholi e'tiborini susaytirdi. XIX asr 80-yillariga kelib, Turkiston aholisi ta'limi bir tomondan mahalliy xalqlar orasida rus tili hamda madaniyatini rivojlantirishga va tarqatishga intilgan imperiya ma’muriyati, ikkinchi tomondan milliy ma'naviyat va o‘zlikni yuksaltirishga intilgan ma'rifatparvarlar o‘rtasida g‘oyaviy kurash maydoniga aylandi. Ana shunday murakkab siyosiy-ijtimoiy vaziyatda o‘lkada ta'lim tizimi yangi taraqqiyot bosqichiga ko‘tarila boshladi. 2.2 “Yangi usul” maktablarining vujudga kelishi va faoliyati 42 XIX asr oxiriga kelib Rossiya imperiyasi hududiagi turkiy xalqlar musulmon maktabalaridagi islohotlarni jadal olib boradilar. Turkistonda bo‘lsa ta'limdagi yangilanishlar kech hamda ancha sust olib borilmoqda edi. Jadidchilik harakati O‘rta Osiyoga Qrim, Kavkaz va Volgabo‘yi turkiy tilda so‘zlashuvchi xalqlar ma’rifatparvarlari ta'sirida ostida kirib keldi. Ushbu hududlar O‘rta Osiyoga qaraganda ancha ilgari Rossiya tarkibiga qo‘shib olingan bo‘lib, ularning aholisiga rus hamda Yevropa madaniyatining ta'siri Turkiston xalqlariga qaraganda ancha ilgari singib bo‘lgan edi. Turkiston o‘lkasidan tashqaridagi musulmon mamlakatlarining ta'lim tizimidagi bo‘layotgan islohotlar Turkiston o‘lkasi hayoti hamda maktablari faoliyatiga ijobiy ta'sir qilmay qolmadi. Masalan, Turkistondagi jadidchilik oqimi jamiyatdagi ijtimoiy va siyosiy ehtiyoj sabali shakllandi. O‘z vaqtining ilg‘or va taraqqiyparvar ziyolilari, avvalo, ma’rifatparvarlar tub axalqning dunyo taraqqiyotidan ortda qolib ketayotganligini anglab, jamiyatni yangicha ruhda isloh qilish kerakliginianglab yetgandi. 1892-yilda Toshkentda yuz bergan “Vabo qo‘zg‘oloni”nida panshaxa, ketmon, tosh ko‘targan xalq mustamlakachilar tomonidan zamonaviy qurollar bilan qarshi olindi, minglab olomon Kaykovus daryosiga g‘arq qilindi. 1898-yil Andijon qo‘zg‘oloni qonga botirildi, o‘nlab Mingtepa kabi qishloqlar to‘pga tutildi, kultepalarga aylantirildi. Turkistonlik ma`rifatparvarlar qalbida mustamlakachilarga nisbatan nafrat tuyg‘usi kuchaydi. Ammo Rossiya imperiyasidek dahshatli saltanatga va uning zamonaviy artilleriyalariga qarshi nochor, nodon olomonni qarshi qo‘yish mumkin emasligini jadidlar tushunib yetdilar. Bu masalada ularga Ismoilbey Gasprali, Rizo Faxriddin, Sadri Maqsudiy, Fotih Karimiy qarashlari, Rossiya, Eron, Hindiston, Turkiyada sodir bo‘layotgan siyosiy harakatlar kuchli ta’sir ko‘rsatdi . Qora xalq ongini oqartirish, ilm-ma’rifat sari yetaklash, uni ilm, fan-texnika yangiliklariga oshno qilish lozim. Bunga esa maktab orqali, dastlab ibtidoiy maktab orqali erishish mumkin. Mana shunday o‘ta og‘ir ta’qib va tazyiqlar ostida 43 Qrimda butun turk dunyosini tilda, ishda, fikrda birlikka chaqirgan Ismoilbey Gasprali faoliyatini Turkistonlik jadidlar davom ettirdi. XX asr boshlarida Rossiya imperiyasidagi musulmon ta’lim muassasalarining islohotchisi va "Tarjimon" gazetasi (1883-yildan boshlab Qrimda chiqa boshlagan) asoschisi Ismoil Gaspiralining nomi Sharq bo‘ylab mashhur bo‘lib ketadi. U Bog‘chasaroyda eski usuldagi maktablarning murakkab va tushunilishi qiyin bo‘lgan o‘qish usuliga qaraganda yengil o‘qish usuliga asoslanuvchi yangi maktab tashkil qilib, unda shaxsan o‘zi dars o‘tgan, hatto darsliklar ham yozgan. G‘аspirаli dаsturi bо‘yichа yаngi usul mаktаblаridа quyidаgilаrgа riоyа qilinishi lоzim edi: 1. Sinfdа (mаktаbdа) bоlаlаr sоni о‘ttiztаdаn оshmаsin. 2. Bоlаlаrni fаqаt ikki dаf'а - yоz vа qish bоshlаridаginа qаbul qilish mumkin. 3. Hаr qаbul nechа bо‘lishidаn qаt'i nаzаr bir sinf bо‘lsin. 4. Hаr bir muаllimdа kо‘pi bilаn 3-4 sinf bо‘lsin. 5. Аgаr mаktаb uch sinfdаn ibоrаt bо‘lsа, dаrslаr ketmа-ket, mа'lum uyg‘unlikdа qо‘yilmоg‘i lоzim. 6. 7-9 yоshlаrdаgi bоlа 7-8 sоаt uzluksiz о‘qiy оlmаydi. Uning uchun 5 sоаt kifоyа. Hаr dаrsdаn sо‘ng 10 dаqiqа tаnаffus lоzim. 7. Jumа vа bаyrаm kunlаri dаm оlinаdi. 8. О‘n оy о‘qishdаn sо‘ng yоzning issiq kunlаridа tа'til bо‘lishi mаqsаdgа muvоfiq. 9. Dаrs zeriktirmаsligi lоzim. Besh sоаtdа besh sоаt turli fаndаn dаrs bоqmоq оg‘ir dаgildir, lekin besh sоаt yоlg‘iz bir dаrs ilа о‘grаshmоq zehnni buzаr. 10. Shоgirdlаri urmiyа, sо‘kmiyа hоjаt yо‘qdir. 11. Hаr hаftа nihоyаtindа shоgirdа hаftаlik tаzkirа verilmаlidir. Hаftа bо‘yu dаrslаrinа diqqаtli о‘lub, bildigi ishоrаt edilib, оfаrin yоzilmаlidir. 44 12. Mаktаbning pаnjаrаlаri (terаzаlаri) buyuk vа ichi ziyоli vа оydin о‘lmаsinа bik diqqаt emаlidir. Sоvuq xоnаdа dаrs vermаk, ilm о‘rgаtmаk оg‘ir dаgildir, begunоh sibyоnа jаzо vermаkdir..” 98 Ismoil Gaspirali Imperiyaning Sharqdagi olib borayotgan makkor siyosatini fosh etuvchi asarlari orqali Turkiston marifatparvarlari yo‘lboshchilari Mahmudxo‘ja Behbudiy, Munavvar qori Abdurashidxonov, Tavallo (To‘lagan Xo‘jamyorov), Abdulla Avloniy, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Cho‘lpon va boshqalaming dunyoqarashiga katta ta'sir o‘tkazgan. Yangi usul maktablarining vujudga kelishida turtki bo‘lgan. Jadidlar rus istilosi sababli yanada kuchaygan madaniyat tanazzuli natijasi hisoblangan jaholat va g‘aflatni yo‘q qilish uchun dastlab maorifni qayta yo‘lga qo‘yishga kirishdi. Yangi usul maktablarida dunyoviy fanlar bilan birga diniy fanlar ham o‘quvchilarga o‘rgatilgan. Alifbe kitobi bilan birgalikda “Alifboyi Qur'oniy” ham o‘rgatilgan. Dunyoviy fanlardan kimyo, fizika,geometriya, arifmetika, geografiya, ayrim maktablarda 4-sinfdan rus tili ham o‘qitilgan. Jadid maktablarida yuqori sinf o‘quvchilari uchun uchun kimyo,fizika, geometriya kabi fanlaridan ona tilida yaratilgan darslik va o‘quv qo‘llanmalari mavjud bo‘lmagan 99 . Muallimlar bu fanlar bo‘yicha tatar, turk tillarida nashr qilingan qo‘llanmalardan foydalanishga majbur bo‘lganlar. Ayrim muallimlar o‘zlari darsliklar yozib, shu asosda ta'lim berganlar. Saidrasul Saidazizov “Ustodi avval” (1902), Behbudiy “Risolai as-bobi savod”(1904), “Risolai jug‘rofiya umroniy” (1905), Munavvarqori “Adibi avval”, “Alibi soniy” (1907), Abdulvohid Burhonov “Rahbari xat” (1908), Avloniy “Birinchi muallim” (1910), “Ikkinchi muallim” (1912), Rustambek Yusufbek o‘g‘li “Ta'limi avval”, A.Ibodiev “Tahsil-ul alifbo” darsliklarini yozib nashr etishadi 100 . Yangi usul maktabida xat-savоd chiqarishda bоlalarning оna tilida tоvush usuli – usuli savtiyaga asоslangan. Maktablar asоsan 1-4-sinf о‘quvchilaridan ibоrat 98 Қосимов Бегали . Исмоилбек Гаспирали . T.: 1992 й. - Б 68 99 Абдуллаев Й. Эски ўзбек мактабларида хат-савод ўргатиш. ... – Б. 126. 100 Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари. – Тошкент : Университет, 2006. – Б. 27. 45 bо‘lgan bоshlang‘ich maktablar bо‘lgan. 1913-1914-о‘quv yilidan bоshlab ayrim jоylarda 2 bоsqichli о‘qitish tizimi jоriy qilina bоshlandi 101 . Bu tizimdagi maktablar namuna maktablari deb atalgan bо‘lib, ularning 1-bоsqichi tahziriy (bоshlang‘ich) sinflar, 2-bоsqichi rushdiy (yuqоri) sinflar deyilgan. Xususan, Munavvarqоri Abdurashidxоnоvning Tоshkentdagi namuna maktabi, Abduqоdir Shakuriyning Samarqanddagi va Abduvahоb Ibоdievning Qо‘qоndagi maktabida rushdiy (yuqоri) sinflar (5-6-sinf) ham ish bоshlaganligi sоhani jadallashtirish tоmоn qо‘yilgan muhim qadamlardan biri bо‘lgan 102 . Yangi usul maktablarida hunar o‘rgatish ham yo‘lga qo‘yilgani diqqatga sazovordir. Masalan, 1915-yil 13-sentyabrda Samarqand shahri Qalandarxona qismida yashovchi Musobek Mirzo Fozilov o‘z uyida yangi usul bog‘dorchilik mahalliy maktabi ochish uchun ruxsat so‘ragan va maktabda qo‘yidagi fanlar o‘qitilgan: a) Islom dini axkomlari; b) Maxaliy til; c) Urug‘chilik; d) Rus tili; e) Tomorqa; f) Geografiya; g) Arifmetika 103 . E'tiborli tomoni, talabdan kelib chiqqan holda, jadid maktablarida o‘quvchilarga hunar o‘rgatish ham yo‘lga qo‘yilganini ko‘rish mumkin. Shuni ta'kidlash lozimki, yangi usul maktablari uchun alohida maxsus binolar qurilmagan. Ularning barchasi xususiy bo‘lib, ko‘pincha maktab uchun muallimning shaxsiy o‘zining uyidan yoki biron bo‘sh turarjoy binolaridan va ba'zi shaxslarning tashqi hovlilaridan maktab sifatida foydalanilgan. Imperiya 101 Долимов У. Жaдид мaктaблaри: улaрдa онa тили вa aдaбиёт ўқитишнинг илмий-нaзaрий ҳaмдa aмaлий aсослaри. Педaгогикa фaн. докт. дисс… aвтореф. – Тошкент. 2008. – Б. 29. 102 Ҳaсaнбоевa О., Ҳaсaнбоев Ж., Ҳaмидов Ҳ. Педaгогикa тaрихи. ... – Б. 129-133. 103 ЎзР МДА, И 181-фонд, 1-рўйхат, 89-иш, 99-варақ. 46 ma’muriyati maldorlari bunday maktablar milliy madaniyatning rivojlanishiga yordam berishidan xavfsirab, podsho hukumati uchun xafli deb hisoblashgan. Shu sababli ham ularning faoliyatini to‘xtatish ko‘zlangan turli xil tadbirlar amalga oshirildi. Masalan, 1911-yilda mahalliy xalq maktablarida (rus-tuzem maktablaridan tashqari) o‘quvchilar qaysi millatga mansub bo‘lsa, muallimlar ham shu millatdan bo‘lishlari lozim degan qaror qabul qilinadi 104 . Shu qarorga asosan tatar muallimlari ishdan bo‘shatilib, bir necha o‘nlab yangi usul maktablari faoliyati to‘xtatiladi (dastlab butun o‘lka bo‘ylab jadid maktablarida tatar millatiga mansub o‘qituvchilar dars berishgan). Yangi usul maktablarining biron joyda rasmiy tasdiqlangan yagona o‘quv rejasi yoki dasturi mavjud bo‘lmagan. Darslar muayyan maktab rahbari hamda muallimlari tomonidan ishlab chiqilgan o‘quv rejasi va darsliklar asosida o‘tilgan 105 . Bu rejalar Ismoil G‘aspiralining dasturi asosida tuzilgan bo‘lsa ham o‘lkadagi barcha jadid maktablari qat'iy ravishda bu rejalarga tayanib dars o‘tmagan. Bu holat esa jadid maktablaridagi eng katta muammolardan biri hisoblangan. Mahmudxo‘ja Behbudiy 1905-yilda Samarqandda Xoniy xalfa La'lbek mahallasidagi hovlisiga Shakuriyning yangi usul maktabini ko‘chirib keladi va unda bolalarni bepul o‘qita boshlaydi. Samarqand gazetasida bu maktab haqida: “Shunisi e'tiborga loyiqki, o‘quvchilarning o‘qish va yozishga bo‘lgan munosabatidagi kutilmagan yengillik, jazo qo‘llash zaruratini yo‘qotib, o‘qiyotganlarni maktab va o‘qituvchiga bog‘lab qo‘ydi, bu oddiy maktabda bunday emas.”- deyiladi. Maktab ochiq havoda, oddiy partalar qo‘yilgan joydan iborat bo‘lgan. Behbudiy maktab uchun chet eldan adabiyotlar va xaritalar olib keladi 106 . Behbudiy Saidkarimboy Samarqandlik boylarni ham maktab ishlariga homiylik qilishga da'vat etganligini yozadi. “1907-yil 25-dekabrda Tujjor gazetasining noshiri Saidkarimboy Saidazimboy o‘g‘li hovlimg‘a maftuh maktabi usuli jadidg‘a 104 Бендрикoв К.Е. Oчерки пo истoрии нaрoднoгo oбрoзaвaния в Туркестaне (1865-1924). ... – С . 280-281. 105 Ҳaсaнбoевa O., Ҳaсaнбoев Ж., Ҳaмидoв Ҳ. Педaгoгикa тaрихи. ... – Б. 132. 106 Мустафаева Н. Туркистон жадидларининг замонавий ўрта ва олий мактаб, маориф масаласига муносабати. .// «Жадид маърифатпарварларининг миллий таълим, матбуот, адабиёт ва санъатни ривожлантиришга қўшган ҳиссаси ва унинг Миллий ғоя тарғиботидаги аҳамияти» мавзуидаги Республика илмий-амалий анжумани материаллари. Тошкент, 2016. – Б. 87-88. 47 kelib ikki soat qadar bolalarni hisob, jug‘rofiya, tajvid, insho, sarfi arabiy, Shifohiya, qiroati Qur'on va forsiy va turkiy nazm va nashrdin hifzan va kitoban imtihon etib va muallim Mullo Abdulqodirg‘a 15 so‘m berib ketdilar”. Bundan ma'lum bo‘ladiki Samarqand jadid maktabdorlari boshqa hududdagi yangi usul maktabdorlari bilan bamaslahat va bir-birlariga ko‘maklashib faoliyat ko‘rsatgan. Maktabda 40 nafarga yaqin o‘quvchi ta'lim olgan. Mahmudxo‘ja Behbudiy nafaqat Samarqandda, balki butun Turkistonda jadidchilik harakatining yetuk namoyondasi bo‘lgan. U shunday yozadi: “Boshqa millatning yosh bolalari maktabda ekan, bizniki hammollikda va gadoylikda boshqa millat ulamosig‘a tobe' ekan, bizni ulamo bil'aks avomg‘a tob'edur. Muning oxiri xarobdur. Bukun islohi maktab, madrasa, ya'ni millatga kushoyish qilinmasa, rabi asr so‘ng diyonat barbod bo‘lur va oning javobi, ma'suliyati bugung‘ilarga qolur. Bu ma'suliyatdan qutulmoq uchun millatni diniy va dunyoviy ilm va fanlar o‘qumoq uchun targ‘ib qilmoq kerak” 107 . Abdulqodir Shakuriy 1915-yil 9-maydan 11-maygacha o‘z maktabida imtihon bo‘lishini ma'lum qiladi va xalq bilim yurti inspektorini ushbu imtihonga taklif qiladi. Behbudiy maktabning faoliyatini ko‘rsatish uchun hukumat tomonidan N.S.Likoshin bilan V.L.Vyatkin (1869-1932), shaharning obro‘li ulamolari, savdogarlarini, boylar va do‘kondorlarni taklif qiladi. Ikki kun ertalab 10 dan, kech soat 6 gacha o‘quvchilar imtihon qilinadi. Natijada imtihonda qatnashganlarning ko‘pchiligi bolalar bilimidan hayratga tushadilar. Hatto, ba'zilar bizning farzandlarimiz ham ilm yo‘llarini shunchalik tez egallar ekan-ku, deb yig‘lab ham yuboradilar. “200 qadar do‘kondor, 150 qadar mullobachcha talabalardan, 5-10 mudarris, Siyob qozisi va 200 qadar xar xil qozilar keldilar. Hoji Mavlonbek janoblari olti soat qadar muttasil turib bolalarni qir'oat va diniydin bergan javoblarig‘a yig‘lab, muallimg‘a 15 so‘m hadiya berdilar” 108 , deb yozadi Behbudiy imtihon haqida . 107 Аҳророва З. Жадид педагогика асослари. (Ўқув қўлланма). – Тошкент, 2004. – Б. 12. http://uz.denemetr.com. 108 Беҳбудий Маҳмудхўжа. Танланган асарлар. – Тошкент, 2018. – Б . 263. 48 “Tahsil oyi” maqolasi orqali davrning haqiqiy ahvolini va muammolar sababini ko‘rishish mumkin. Maqolada keltirilishicha, agar avgust va sentyabr oylaridan boshlab ko‘chada ikki xil odamlarni ko‘rish mumkin. Birisi oppoq ko‘ylaklar kiyib yasanib olgan, qo‘llarida o‘nlab nusxa kitoblar ko‘tarib, saodatlik yurish bilan hukumat maktablariga ketayotgan rus, yahudiy, armani bolalari. Ikkinchisi ertalabdan ustlarida og‘ir yuk, qo‘llarida bel, ketmon, korxona va qadoqxonalarga hammollikka yollanib, 20 tiyindan bir so‘mgacha topmoq ilinjidagi Turkiston bolalari... “Oh, na yomon holat..”. Demak, butun ilm-u hunar o‘zgalar qo‘lida ekan, “Endi bizlarg‘a ikki ishdan biri qolur, ya'ni yo alardek zamonani ilum va hunarlarig‘a yopushmoq va yoinki borliq nimarsalarimizni ham qo‘limizdan berib, to‘y, maraka va behudaliklarga sarf etib, alarg‘a xizmatkor bo‘lmoq. Biz o‘z ahvolimiz uchun o‘zgalardan hech xafa bo‘lmasligimiz kerak, bizning boyliklarimizni ular bizdan urib olmadilar, o‘qib oldilar. Moziy istiqbolning tarozusidur. Har kim o‘lchasun-da bilsun” 109 ,- deb yozadi. Imperiya hukumati graf K.K.Palen (1861-1923) taftish qilganigacha jadid maktablariga katta e'tibor berishmagan. Bunday maktablarni yaxshi o‘rgangan K.I.Palen shunday ma'lumot bergan: “Bu maktablarning dasturlari ko‘pincha musulmonlarning 1905-1906-yillardagi s'ezdlari programmasidan kelib chiqqan. Maktab o‘qituvchilari asosan tatarlardir. Darslik va adabiyotlar asosan Qozon va Istanbulda nashr qilingan. Ta'limning asosi o‘quvchiga islomning buyukligini uqtirish, ularni qalblarida musulmonlarning birlashish va yuksalish g‘oyalarini uyg‘otishdir. Hozirgi kunda bunday maktablar Turkistonda juda ko‘p. Ammo ko‘pchiligi hukumat tomonidan ro‘yxatga olinmagani sababli, ularning sonini aniq aytish imkonsizdir. Taftish davrida shunday maktablardan Toshkentda 12 tasi, Qo‘qonda 14 tasi, Andijonda 5 tasi, Samarqandda 4 tasi tekshirildi. Aholi bunday maktablarga bolalarini katta qiziqish bilan beryapti. Masalan, Samarqandning 4 ta 109 Беҳбудий Маҳмудхўжа. Танланган асарлар. – Тошкент , 2009. – Б. 112. 49 yangi usul maktabida 200 dan ortiq bola, Andijondagi 5 ta shunday maktabda 230 bola o‘qimoqda” 110 . Mustamlaka ma'muriyati Turkistondagi yangi usul maktablari faoliyatidan tashvishga tushdi. Chunki yangi usul maktablari ruslashtirish siyosatini tomiriga bolta urar edi. Rossiya imperiyasi Ichki Ishlar vazirligining Toshkentdagi maxfiy senzori M.P.Ostroumovga junatgan ko‘rsatmasidan shunday tahdid sezilardi. Ichki Ishlar vazirligi politsiya departamenti Turkistonda tub xalqlar orasida yangi usuldagi maktablar ochish harakati boshlanib, matbuotda bu haqda turli xil maqolalar nashr qilinayotgani, shu jihatdan ham Turkiston o‘lkasi bo‘yicha maqola yozish, maktab ochish jarayonida ishtirik etayotgan barcha shaxslar haqida to‘liq ma’lumot to‘plab, shaxsan Ichki Ishlar vaziriga xabar qilish uchun tezlikda politsiya departamentiga junatish vazifasi Ostroumovning zimmasiga yuklatilganligi haqida ma'lum qilgani bejiz emas edi 111 . Rossiya imperiyasi hukumati rus va rus-tuzem maktablarining tarmoqlarini kengaytirib, 1908-yildan boshlab yangi usul maktablariga qarshi kurasha boshlaydi. Rossiya imperiyasi ma’muriyati yarim asr davomida o‘rta asr tipidagi musulmon maktablarining faoliyatiga halaqit bermagan edi, shuning uchun ham yangi usuldagi maktablarning barchasini tusatdan hech bir so‘zsiz yopib qo‘yish to‘g‘ri kelmasdi. 1911-yili Turkistonda tatarlar o‘qituvchilik qilgan ellikka yaqin yangi usul maktablari yopildi, chunki biron-bir tub aholining farzandlarini rus bo‘lmagan hamda shu mahalliy xalqning o‘ziga mansub bo‘lmagan muallimning ta’lim berishi ta'qiqlangan alohida qonun chiqarilgandi. Buning ustiga bu vaqtga kelib maktablarda yangi usul bilan o‘qitadigan o‘nlab o‘zbek o‘qituvchilari yetishib chiqqan edi. Yangi usul maktablarida o‘qitadigan o‘zbek o‘qituvchilarining soni o‘sib bormoqda edi. Musulmon ruhoniylari va eski maktab domlalari dastlabki yangi usul maktablariga ular paydo bo‘lishi bilanoq, qattiq qarshi chiqdilar. Biroq imperiya hukmronligining keyingi o‘n yilida eski usuldagi 110 Пален К.К. Отчет по ревизии Туркестанского края . ... – СПб.: « Сенатская типография ». – С. 134-135. 111 Ahmad Donish. Navodir ul-vaqoe. «Fan», T., 1964 yil. 274-bet. 50 maktablarining ko‘pchilik domlalari yangi usul maktablaridan va rus-tuzem maktablarining mahalliy sinflaridan orqada qolib ketmaslik va o‘quvchilarini yo‘qotmaslik uchun ba'zi bir islohotlar o‘tkazgandilar. Eski maktabda keng tarqalgan yangilik - tovush usuli yordami bilan savodga o‘rgatish edi. 1917-yilga kelib, Turkistonda salgina yangilik kiritilgan bunday eski tipdagi maktablardan tashqari yuzga yaqin yangi usuldagi maktablar ochildi. Bu maktablarda tovush usuli yordami bilan savodga o‘rgatibgina qolmasdan, balki sinf-dars tizimida ham olib borilar edi. Bu maktablarda o‘quvchilar partalarda o‘tirib o‘qiydigan bo‘ldilar, ularda o‘qitiladigan fanlar qatoriga arifmetika hamda tarix va tabiyot elementlari kiritildi 112 . Yangi usul maktablarining tarmog‘i barqaror emas edi, ularning ko‘plari faqat bir yil va hatto undan ham kam vaqt yashardi. Yangi usulda o‘qitadigan ba'zi o‘qituvchilar chor hukumatining ta'qibi tufayli o‘z yashash joylarini bir necha marta o‘zgartirishga majbur bo‘lardilar. Yangi usuldagi maktablaming hammasida ham o‘quv kursi bir xilda emas edi. Ba'zi maktablarda diniy fanlar ko‘proq o‘qitilsa, boshqa maktablarda umumiy ta'lim fanlari ko‘proq o‘qitilardi. Yangi usul maktablarining tarafdorlarini "jadid" (ya'ni, yangilik tarafdorlari) degan nom bilan atar edilar. Jadidlaming bir qismi panturkizm mafkurasi ta'siri ostida edi; ilmga xilof bo‘lgan bu irqiy nazariya, asosan, 1908-yilda burjua revolyutsiyasi bo‘lib o‘tgan Turkiya tomonidan tashviqot qilinardi; panturkist jadidlar 1917-yildan boshlab proletar davlatining dushmanlari lageriga o‘tib oldilar. Yangi usulchilar orasida 1905-yildan keyin rus ishchilar harakatining ilg‘or g`oyalari ta'sir ko‘rsatgan kishilar ham bor edi. Ana shunday g`oyalar ta'sirida bo‘lgan Hamza Hakimzoda (1889- 1929) Qo‘qonda kambag‘allarning bolalari ham kirib o‘qiy oladigan yangi usul maktablarini ochish uchun juda ko‘p kuch sarfladi. Yangi usul maktablarining eng barqarorlari asta-sekin 6 yillik bo‘la boshladi; 6 yil o‘qitiladigan bunday maktablardan Toshkentda, Qo‘qonda, Samarqandda, shuningdek, To‘qmoqda bittadan bor edi. Qolgan yangi usul maktablarida (bu 112 Mo‘minjon Muhammadjonov. Turmush urinishlari. Toshkent, 1926 yil, 277-bet. 51 maktablar ibtidoiya deb atalardi) ko‘p deganda to‘rt yil o‘qitilardi 113 . Toshkent, Samarqand va Qo‘qonda qiz bolalar uchun yangi usuldagi maktablar ham ochilgan edi. Yangi usuldagi maktablar o‘z o‘rnida o‘zbek tilida umumiy ta'limni tarqatishga ham yordam berdilar. Yаngi usuldаgi mаktаblаridа dаrs о‘t ilаdigаn tillаrdа bir xillik yо'q edi. Dаrslаrning bir qismi tаtаr tilidа edi. 1905- 1917-yillаrdа о'zbek tilidа chоp etilаdigаn gаzetаlаrdа, shubhаsiz, tо'g‘ri аdаbiy nutq nаmunаlаrini tоpish judа hаm qiyin edi, chunki nаshriyоt vа muаlliflаr turli xil tа'sirgа berilgаn edilаr. О'qituvchilаr esа о'zbek tilining turli shevаlаridа dаrs о‘tаrdilаr. Ulаrning bа'zilаri tаtаr tilidа sо'zlаshаrdilаr 114 . Yаngi usuldаgi mаktаblаrdа о‘quvchilаr dаrs о'tilаdigаn tilni tushunаrdilаr, birоq ulаr аdаbiy nutqning yаgоnа nоrmаsigа о'rgаtilmаs edi. O‘z bolalarini yangi usuldagi maktabga o‘qishga bergan ota-onalar, shu turdagi maktablarda rus tilining o‘qitilishidan manfaatdor bo‘lganlar. Rus tili darsi eng barqaror maktablarda to‘rtinchi o‘quv yilidan boshlab o‘qitilgan. Kattalar kishilar uchun rus tili kursi birinchi marta 80-yillarning boshlarida ochilgan bo‘lib, keyinchalik, ko‘pgina shaharlarga tarqalgandi. Bunday kurslar, ayniqsa, Toshkentda keng tarqalgan edi. Toshkentda 1909-1911-yillarda bunday kurslarda har yili 150 ga yaqin kishi o‘qir edi. Toshkentda ochilgan rus tili kursida o‘quvchilar uchun ozroq o‘qish haqi ham belgilangandi. Kurslarda o‘quvchilaming ko‘pchiligi faqat ruscha og‘zaki nutqni egallashni istardi, lekin ba'zilar ikki yillab o‘qir, ruscha savodga ega bo‘lar, arifmetikani ham o‘rganardilar. Turkistondagi rus-tuzem maktablari va yangi usuldagi maktablardagi kichik maktab yoshidagi o‘zbek bolalaridan atigi 4 foizigina o‘qir, ammo shunda ham mehnatkash kambag‘allarning bolalari juda kam edi. Bu maktablami bitirib chiqqanlar, odatda, savdo bilan shug‘ullanar yoki korxona va idoralarda mayda xizmatchi bo‘lib ishlardilar. 113 Шамсутдинов Р. Жадидчилик: Ҳақиқат ва уйдирма “Мулоқот”.-1991.-№12.-Б.20. 114 Buxоrоdа nа kо‘rdim? «Tаrjimоn», 1908 yil, 68-sоn. 52 Rus-tuzem maktablarining va Yangi usuldagi maktablarning yordamida eng oddiy umumiy ma'lumot tayyorligiga ega bo‘lgan o‘zbek yoshlari Oktabr to‘ntarishidan keyingina milliy kadrlar, asosan, o‘qituvchilar tayyorlaydigan dastlabki o‘quv yurtlarida ta'lim olishni davom ettirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Munavvar Qori Abdurashidxonov 1901-yilda dastlab Toshkentning Shayxovand Tahur, keyinchalik shaharning boshqa dahalarida birinchi “usuli jadid” maktablari ochdi. Bu maktab 1893-yilda Samarqandda Ismoilbey Gasprali boshchiligida ochilgan va bir necha oygina faoliyat ko‘rsatgan maktabdan keyingi ochilgan usuli jadid maktablarining birinchisi edi. Turkistonda yetishib chiqqan buyuk islohotchilardan biri bo‘lgan Munavvarqori Gaspralining hamma darslik va o‘quv qo‘llanmalari, badiiy va publitsistik asarlari bilan yaqindan tanish, siyosiy qarashlari ta’sirida bo‘ldi. U jadid maktablari uchun darsliklar yaratdi, zamonaviy o‘qituvchilar avlodini tarbiyalab yetishtirdi. Uning bevosita ta’sirida Mannon Uyg‘urdek buyuk san’at arbobi, aka-uka Husanxo‘ja va Eshonxo‘ja Xoniylar, aka- uka Sobirjon va Shokirjon Rahimiylar, Same’qori, Salimxon Tillaxonov, Qayum Ramazon, Shorasul Zunnun, Majid Qodiriy kabi murabbiylar yetishib chiqdilar. Munavvarqori Toshkentda ochilgan jadid maktablari uchun o‘zi tuzgan dastur va darsliklarni joriy etdi, ular asosida jamoat oldida ochiq darslar va imtihonlar tashkil qildi 115 . Bundan asosiy maqsad, birinchidan, usuli jadid maktablarini badnom qiluvchi mutaassib qadimchilarning da’volari asossiz ekanligini xalq oldida namoyish etish bo‘lsa, ikkinchidan, xalq o‘rtasida ilm-ma’rifatga, yangi o‘qitish usuliga, zamonaviy turmush tarziga rag‘bat uyg‘otish edi. Shuning uchun ham Munavvarqori imtihonlarga o‘quvchilarning ota-onalaridan tortib, shariat-din peshvolarigacha, hatto o‘lkada katta e’tibor qozongan olimu shoirlarni, ma’rifatli boylarni ham taklif qilgan. Munavvarqori Abdurashidxonov jadid maktablarining kundalik o‘quv-tarbiya ishlaridan tortib, yillik bitiruv imtihonlarini tashkillashtirishgacha, “usuli savtiya” yo‘lini qiqtidorli va qobiliyatli yosh o‘qituvchilarga o‘rgatishdan to maktablarni 115 Шухрат Ризо. Маърифатпарварликдан маърифатчиликгача Тафаккур.-1995.-№1.-Б.79. 53 zamonaviy darslik hamda o‘quv qo‘llanmalari bilan ta’minlashgacha bo‘lgan uzluksiz jarayonni boshqardi. Uning bu faoliyati davrining ulug‘ mutafakkirlari tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. Mahmudxo‘ja Behbudiydek jadidchilik harakatining karvonboshisi unga madadkor bo‘ldi. Behbudiyning bu boradagi so‘zlariga e’tibor bering: “Turkistonda muallim chiqarmoq uchun dorilmuallimin bo‘lmasa ham, har shaharda usuli ta’limdan xabardor bir-ikki nafar muallim albatta bordur. Ana, muallimlikka tolib kishilarni alarning huzurig‘a yuborib, 3-4 oy zarfida usuli ta’limdan xabardor qildurmoq mumkindur. Agar boyafarz, ushbu xizmatni muallimlarimiz iltizom qilsalar, ul holda muallimlikka havaskor yoshlarni bir oz zahmatlik bo‘lsa ham, to‘g‘ridan-to‘g‘ri Toshkandda Munavvar Qori janoblarining maktabig‘a yubormoq kerakdurki, mushoran alayhning munday toliblarni mamnuniyat ila qabul etmoqlarig‘a amindurmiz. Ishda, muhtaram qarindoshlar, millatimizning tilagi va eng zo‘r ehtiyoji ushbu shaylar ediki, nazari oliylaringiza arzu taqdim etduk” 116 . Bunday tadbirlar jadid maktablarining o‘lka bo‘ylab keng tarqalishida muhim ahamiyat kasb etdi: 1903-yilda Samarqandda Mahmudxo‘ja Behbudiy, Siddiqiy- Ajziy, Abduqodir Shakuriy, Said Alizoda, Qo‘qonda Abdulvahob Ibodiy, Ashurali Zohiriy, Hamza, Po‘latjon Qayumiy, Namanganda Ishoqxon Ibrat, So‘fizoda, Buxoroda Abdulvohid Munzim, Sadriddin Ayniy, Xorazmda Husayn Kushayev, Bobooxun Salimovlar boshchiligida usuli jadid maktablari tarmoqlari kengayib bordi. Bundаy mаktаblаr dаstlаbki vаqtlаrdа hukumаtning ruxsаtisiz оchilа bоshlаgаn edi, keyinchаlik ulаrning оchilishi, butun fаоliyаti tо‘lа gubernаtоrlik nаzоrаtigа о‘tib ketаdi. Jаdid mаktаblаrining fаоliyаti endi nihоyаtdа qiyin kechа bоshlаdi. Bir tоmоndаn, mutааssib ulаmоlаr, “usuli qаdim” tаrаfdоrlаri “usuli jаdid” mаktаblаrigа qаrshi turli-tumаn bо‘htоnlаr uyushtirdilаr, muаllimlаrini esа hаttо kоfirlikdа аyblаdilаr, xаlq bоlаlаrini bundаy mаktаblаrdаn qаytаrishgа hаrаkаt qildilаr. Shu о‘rindа Sаmаrqаndning Ulug‘bek mаdrаsаsi jоmesidа 5-6 ming 116 M.Behbudiy. Muhtaram yoshlarg‘a murojaat. «Oyna» jur., 1914 y., 41-son. 54 nаmоzxоn о‘rtаsidа mutааssiblаr shоir vа pedаgоg Siddiqiy-Аjziy vа Аbduqоdir Shаkuriylаrni kоfirgа chiqаrishlаrini, Mirmuhsin Shermuhаmedоv vа Sо‘fizоdаlаrni sаzоyi qilib, о‘z Vаtаnidаn quvg‘in qilishlаrini esgа оlish о‘rinlidir. Mutааssiblаrning bundаy hаtti-hаrаkаtlаri, ikkinchi tоmоndаn, bundаn hаm dаhshаtlirоq kuch bо‘lmish mustаmlаkаchi hukumаtning tа’qib vа tаzyiqlаrigа kаttа yо‘l оchib berdi. Munаvvаrqоri Аbdurаshidxоn о‘g‘li siyоsiy tаshkilоtlаrning uzluksiz sо‘rоvlаrigа jаvоb berishgа, dо‘q-pо‘pisаlаrigа, qаmоqlаrigа chidаshgа mаjbur bо‘ldi. Shuning uchun hаm “usuli jаdid” mаktаblаrining tаrаqqiyоti vа kо‘lаmining kengаyishi, аyniqsа, mustаmlаkа Turkistоn о‘lkаsi shаrоitidа аnchа оg‘ir kechdi. Bu hаqdа Munаvvаrqоrining sоbiq о‘quvchisi, Аnqаrа universitetining prоfessоri Ibrоhim Yоrqin (Ibrоhim Оrifxоn о‘g‘li – 1902-1993) xоtirаlаridа quyidаgilаrni yоzаdi: “1913-yilda Eshonxo‘ja Xoniyning maktabini bitirgach, Munavvarqorining ikki sinfli rushdiy maktabida o‘qigan yillarimizda Rusiya idorasi o‘quv inspektorlari maktabimizga to‘satdan kelib, foydalanayotgan kitoblarimizni tekshirardi. Ularning maqsadlari bizning maktabda mavjud bo‘lgan darslik va boshqa o‘quv kitoblarining Rusiya idorasi nuqtai nazaridan zararlimi yoki yo‘qmi, shularni tekshirish edi” 117 . Hаr qаndаy tа’qib vа tаzyiqlаrgа, mutааssib ulаmоlаrning dаshnоmlаrigа, bо‘htоnlаrigа qаrаmаy, jаdid mаktаblаri xаlq e’tibоrini qоzоnishi, аyniqsа, musulmоn qаrdоshlаrning bu bоrаdаgi hаmjihаtliklаri, hаmkоrliklаri generаl- gubernаtоrlik siyоsаtdоnlаri, mаfkurаchilаri fаоliyаtini yаnаdа kuchаytirdi. 1909- yildа Nikоlаy Оstrоumоv “Туркестанские ведомости” gаzetаsidа “Что делат с новометодными мактабами ? ” nоmli mаqоlаsini e’lоn qildi. Undа muаllif quyidаgilаrni yоzаdi: “Rus ma’muriyatining yerliklar eski maktablariga nisbatan qo‘llagan mensimaslik, nazar-pisand qilmaslik siyosati o‘lkadagi hukmronligimizning dastlabki o‘n yilligida o‘zini oqlagan bo‘lishi mumkin. Ammo keyingi uch o‘n yillikda bu siyosat o‘zini oqlamaganini hech narsa bilan 117 Turdiev Sh. Ular Germaniyada o‘qigan edilar. T .: 2006, 225- bet . 55 yashirib bo‘lmaydi. Mana, chindan ham pushaymon bo‘ladigan voqea sodir bo‘ldi. Biz o‘lkada… katta qiyinchiliklar bilan bir necha rus-tuzem maktabi ochganimizda, boshqalar tashqaridan (Qrimdan) katta g‘ayrat bilan o‘lka maorifi uchun boshqa bayroq ostida mustaqil faoliyat olib bordi. Bu yangi usul maktablari ma’muriyatning hech qanday ruxsatisiz ochila boshladi va ajablanarli, yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan tomoni shundaki, hozir ham bunday holat oblast, uezd ma’muriyatlari, hatto hukumat maktablar inspektsiyasi nazoratisiz davom etmoqda” 118 . Imperiya hukumati iloji boricha usuli jadid maktablarini taqiqlash, juda bo‘lmaganda, ularning keng tarqalishiga to‘sqinlik qilish, shu yo‘l bilan bunday maktablar rivojlanishining oldini olishni maqsad qiladi. General gubernatorlik ma’muriyati usuli jadid maktabdorlariga oppozitsiyada bo‘lgan mahalliy mutaassiblar, “qadimchi”larni qarshi qo‘ydi, bu kurashda ularni rag‘batlantirdi, bu maktablarga, ularning tashkilotchilariga qarshi turli bo‘htonlar, siyosiy aybnomalar uyushtirdi. Bu bilan gubernatorlik ma’muriyati, birinchidan, mustamlaka xalqlarini asriy qoloqlikda, mutelikda asrashdek qabih niyatini amalga oshirdi, ikkinchidan, o‘zini go`yo musulmon dini himoyachisi sifatida ko‘rsatdi. Mustamlaka hukumati ma’murlari o‘zbek ziyolilarini bir-biriga qarama-qarshi ikki qutbga ajratib tashladilar. Turkiya, Bog‘chasaroy, Ufa, Qozon, Tiflis, Orenburgdan keladigan nashrlarning tarqalishini qattiq nazorat ostiga oldilar. Gubernatorlik ma’murlari ma’rifat fidoyilariga qarshi kurashda, ularni xalq o‘rtasida badnom qilishda eng qabih usullardan ham qaytmaganlar. 1908-yili N.Ostroumov Samarqandda Ulug‘bek madrasasi jomesida bir necha ming nomozxon huzurida usuli jadid maktablarida o‘qiyotgan yoshlar musulmon dini ahkomlariga amal qilmay qo‘yayotganliklari, bunday maktablarda islom diniga xilof ilmlar o‘qitilayotgani haqida “kuyunib” ma’ruza qilgan. Qora xalq, mutaassib ulamolar uning ma’ruzasidan qattiq mutaassir bo‘lib, “g‘ayridin bo‘lsa ham bizga, dinimizga qanchalar mehribon” deb, ko‘zlariga yosh olib, duo qilgan ekanlar. Usuli jadid 118 «Туркестанские ведомости », 1909 г , №1. 56 maktablarida dunyoviy fanlar bilan barobar ona tili va milliy ma’naviyatning chuqur o‘qitilishi gubernatorlik ma’murlariga yoqmas edi. 1905-yil voqealari jadidchilik harakatining yangi taraqqiyot bosqichiga ko‘tarilishiga hamda milliy matbuotning vujudga kelishiga turtki bo‘ldi. Turk, tatar, ozarbayjon, boshqird mutafakkirlari bilan aloqalar yanada mustahkamlandi. Jadid maktablari soni mahalliy maktabdorlar, hur fikrli ziyolilar sa’y-harakati hisobiga ancha ortdi. Bu hol mustamlakachilarning jadid maktabdorlariga qarshi kurashini yanada faollashtirdi. Farg‘ona viloyati xalq o‘quv yurtlari inspektori O. Yegorov 1909-yilda Turkiston o‘lkasidagi rus-tuzem maktablarining faolyatga bag‘ishlangan maxsus kengashda kuyunib shunday degan edi: “Yaqin kelajakda yangi usuldagi mahalliy maktablarning keng yoyilishi va ularga nisbatan mahalliy aholi e’tiborining keskin ortib borishi bilan rus-tuzem maktablari batamom xarob bo‘ladi” 119 . Usuli jadid maktablarini butunlay yopib qo‘yish yoki taqiqlashdan gubernatorlik ma’muriyati qo‘rqar edi, chunki bu ish bunday maktablarni yashirin ravishda tashkil qilishga, ayniqsa, mahalliy xalqning qattiq norozilik harakatiga olib kelar, ko‘plab yoshlarning chet elga, birinchi navbatda, Turkiyaga borib o‘qishiga yo‘l ochilar edi. Shuning uchun mahalliy pedagoglarning “usuli savtiya” (“tovush usuli”) metodiga asoslangan maktablarni ochishi gubernatorlik ma’muriyati tomonidan qattiq nazorat ostiga olindi. Shu munosabat bilan 1909- yilda Turkiston o‘quv okrugi qoshida maxsus komissiya “Farmoyish” ishlab chiqdi. Unga kо`rа: Mаhаlliy mаktаblаr gubernаtоrlik mа’muriyаtining mаxsus ruxsаtnоmаsi bilаn оchilаdi. Mаhаlliy mаktаblаrni оchish vа undа о‘qitish siyоsiy jihаtdаn tо‘lа ishоnchli bо‘lgаn Rоssiyа fuqаrоlаrigаginа ruxsаt etilаdi. Mаhаlliy mаktаb qаysi millаt bоlаlаri uchun оchilаdigаn bо‘lsа, uning о‘qituvchilаri hаm о‘shа millаtgа mаnsub bо‘lishi shаrt. Mаhаlliy mаktаblаrdа fаqаt Rоssiyа tsenzurаsi ruxsаti bilаn chоp etilgаn kitоblаrginа о‘qitilаdi. Mа’muriy pоlitsiyа 119 Алимова Дилором. Жадидчилик Феномени. Т. : 2022 - Б 152 57 idоrаlаridа ishlоvchi mаs’ul shаxslаr zimmаsigа bаrchа mаhаlliy musulmоn mаktаblаrini аniq rо‘yxаtgа оlib bоrish vа rо‘yxаtdаn о‘tmаgаn mаktаblаrning fаоliyаt kо‘rsаtishigа yо‘l qо‘ymаslik vаzifаsi yuklаtilаdi. Maxsus ruxsatsiz maktab ochgan shaxslar maktab ochish va o‘qituvchilik ishidan abadiy mahrum etiladi. Mahalliy maktablardagi o‘qitish ishlari va ularda joriy etilgan tartib-qoidalarga rioya etilishi ustidan nazorat qilib turish mahalliy ma’murlarga hamda maktab nozirlariga yuklatiladi 120 . Natijada Rossiyadan kelgan tatarlar tomonidan ochilgan va ochilayotgan “usuli jadid” maktablarining faoliyati to‘xtatildi, bunday maktablarining soni keskin kamayib ketdi. Bu maktablar uchun mahalliy mualliflarning darsliklari yo‘q yoki yetarli emas edi. Atoqli maorifchi Saidrasul Saidazizovning “Ustodi avval” alifbo darsligi nihoyatda kam miqdorda nashr qilingan bo‘lib, hatto rus-tuzem maktablari uchun ham yetishmas edi. “Usuli jadid” maktablarida Majid Qodiriy tomonidan yaratilgan va 1910-yilda nashr etilgan “Hisob” darsligiga qadar Qozonda, Turkiyada nashr qilingan matematika bo‘yicha turli darsliklardan foydalanilar edi. Buning ustiga, “Farmoyish”ga binoan “usuli jadid” maktablarida muvaffaqiyat bilan o‘qitilayotgan hamda Turkiyada nashr etilgan darsliklardan foydalanish man’ etildi. Bu ham jadid maktablarining keng ko‘lamda faoliyat ko‘rsatishiga katta to‘siq edi. Shuning uchun ham jadid pedagoglaridan Hoji Muin Shukrullayev ko‘plab “usuli jadid” maktablarining yopilib qolayotganini mahalliy o‘qituvchilarning, birinchidan, “usuli savtiya” usulidan xabarsizliklari bo‘lsa, ikkinchidan, bunday maktablar uchun maxsus darsliklarning yo‘q darajada ekanligida, deb ko‘rsatadi 121 . Farmoyish asosida Turkiston o‘lkasidagi bir necha maktablar yopib qo‘yildi, o‘qituvchilari tintuv qilindi. Jadid mutafakkirlariga qarshi olib borilayotgan bunday ta’qiblar haqida Sadri Maqsudiy 122 1912-yilda uchinchi chaqiriq Rossiya 120 Алимова Дилором. Жадидчилик Феномени. Т. : 2022 - Б 109 121 Hoji Muin. Birinchi o‘zbek alifbolari. “Maorif va o‘qitg‘uchi” jurnali. 1926 y. 2-son. 122 Sadri Maqsudiy (Maqsudov Sadriddin Nizomiddinovich-1880-1957) davlat va jamoat arbobi, Rossiya Davlat dumasi a’zosi, 1880 yilda Qozon uezdining Toshsuv qishlog‘ida tatar mullasi oilasida tug‘ilgan. Qozon madrasasida, Bog‘chasaroyda Ismoilbek Gasprali maktabida, 1901-1906 yillarda Parij universitetining huquqshunoslik fakultetida o‘qigan, huquqshunoslik nomzodi. 1917 yil oktyabr inqilobini qabul qilmagan. 1919 58 Davlat dumasi minbaridan turib quyidagilarni bayon qilgan edi: “Har bir millatning o‘ziga xos muqaddas, qadrli odatlari mavjud. Adolatli davlat xalqlarning bunday qadriyatlariga qarshi hech vaqt daxl qilmaydi. Bular millatning tili, badiiyati, maktabi va boshqalardir. Bizning hukumatimiz esa turkiy millatlarning muqaddas odatlariga qarshi muntazam ravishda tajovuz qilib turadi: maktablarimiz, adabiyotimiz, badiiyatimiz ta’qib ostiga olinadi. Faqat bir yil davomida 150 dan ortiq eng e’tiborli o‘qituvchilar, mullalarning uylari tintuv qilindi. Qo‘qon shahrida mahalliy inspektor farmoyishi bilan 20 ga yaqin maktab yopildi va o‘qituvchilari haydab yuborildi. Toshkentda Munavvarqoriga madrasa qoshida rus sinfi ochishga ruxsat berilmadi, Namanganda Husain Makayev o‘qituvchilik ishidan chetlashtirildi” 123 . Generаl-gubernаtоrlik mа’murlаri usuli jаdid mаktаblаrining keng qulоch yоzishigа qаnchаlik tо‘siqlаr qо‘ymаsin, tаbiiy-tаrixiy jаrаyоnni tо‘xtаtа оlmаdi. “Usuli jаdid” nоmini оlgаn “usuli sаvtiyа”gа аsоslаngаn mаktаblаr mоhiyаt e’tibоri bilаn “rus-tuzem” mаktаblаrigа qаrshi vujudgа keldi. “Usuli jаdid” mаktаblаridа milliy mа’nаviyаti yuksаk, millаt, Vаtаn istiqbоli uchun jоn kuydiruvchi yоshlаrni tаrbiyаlаb yetishtirish birinchi о‘rindа turgаn. Jаdid pedаgоglаrining buyuk xizmаtlаri shundаki, ulаr mаktаblаrdа оnа tilidа tа’lim- tаrbiyа berishgа, milliy аdаbiyоt, musulmоn dini vа mа’nаviyаti аsоslаrini о‘qitishgа hаl qiluvchi mаsаlа sifаtidа qаrаdilаr. Chunki ulаr millаtning о‘zligini sаqlоvchi аsоsiy vоsitа оnа tili vа milliy аdаbiyоt deb bildilаr. 1905-yildan keyin g‘ayriruslar (turkiy xalqlar) maorifi muhokamasi yana jiddiy tus oldi. Rossiya maorif vazirligidagi korchalonlar musulmonlar uchun ochilgan va ochilayotgan davlat tasarrufidagi maktablarida ona tilini kirill alifbosida o‘qitish masalasini ko‘tardilar. Bunga qarshi “Tarjimon” gazetasi yozadi: “Ey go‘spo‘dalar, aqla murojaat eting. Bizim o‘z alifbomiz vor: ham diniydur, ham dunyoviydur. yilda Parijda Tinchlik konferentsiyasida ishtirok etgan va turkiy xalqlar huquqlarini himoya qilishga da’vat etgan. 1925 yilda Mustafo Otaturk taklifi bilan Turkiyaga boradi, ko‘p yillar Istanbul va An-qara universitetlarida dars beradi. U hayotining 34 yilini Rossiyada, 11 yilini Frantsiyada va 32 yilini Turkiyada o‘tkazdi. Sadri Maqsudiy 1957 yil 20 fevralda Turkiyada vafot etdi. 123 Мусулманские депутаты Государственной думы России 1906-1917 гг . Уфа, «Китап», 1998, стр.178-179. 59 Ruscha va fransuzcha o‘qiymiz, lekin o‘z alifbomizni hech bir vaqt, hech bir o‘rinda tark etmaymiz… Bu ishda mantig‘sizlig‘g‘ami taajjub edalim yoki izhor o‘linan haqoratami hayron o‘lalim?!” 124 . 1909-yilda Rossiya Davlat dumasida – “G‘ayriruslarning davlat tasarrufidagi maktablarda ta’lim-tarbiya qaysi tilda olib borilishi kerak?” degan mavzu yana muhokama etiladi. Unga binoan “turkistonliklarning adabiy tili yo‘qligi” sababli ta’lim-tarbiya faqat rus tilida olib boriladi, agar mahalliy so‘zlarga ehtiyoj tug‘ilgan taqdirda esa arab yozuvida emas, faqat kirill yozuvida ta’lim beriladi, degan farmoyish e’lon qilinadi. Bu farmoyish turkiyzabon ziyolilarning, pedagoglarning qattiq noroziligiga sabab bo‘ldi. Unga qarshi “Tarjimon” gazetasida e’lon qilingan “Chig‘atoy tili” sarlavhali maqola e`lon qilindi 125 . Rossiya imperiyasi tasarrufidagi turkiy xalqlarni ruslashtirishga qaratilgan Ilminskiy usulini Turkiston o‘lkasi ta’lim-tarbiya tizimiga tatbiq qilar ekanlar, ularni “usuli qadim” tarafdorlari emas, “usuli jadid” ijodkorlari, tarafdorlari qattiq tashvishga soldi. Buning sabablarini Ilminskiyning o‘zi shunday izohlaydi: “Taraqqiyot sari yuz tutib, isloh bo‘layotgan musulmonlik G‘arb madaniyati keltirib chiqargan texnik imkoniyatlardan foydalansa, shu bilan birga, zamonaviy maktablar ochishga kuchini safarbar etsa, u yangi tarixiy bosqichga chiqadi va nasroniylik uchun jiddiy xavf tug‘diradi. Shu sababli Gasprinskiy ilgari surayotgan jadidchilik oqimiga qarshi chiqishga majburmiz. Rus hukumati va ziyolilari jadid maktablarining ochilishiga ruxsat berish bilan o‘zlari o‘tirgan daraxt shoxini kesmoqdalar” 126 . Mаnа shundаy оg‘ir shаrоitdа о‘zbek jаdid pedаgоglаri оnа tili hаmdа milliy аdаbiyоtni о‘qitishgа millаtning hаyоt yоki mаmоti mаsаlаsi sifаtidа qаrаdilаr, оnа tili vа аdаbiyоt о‘qitishning nаzаriy vа аmаliy аsоslаrini ishlаb chiqdilаr. Bundаy mаsаlаlаr ulаrning dаrsliklаridа о‘z ifоdаsini tоpdi. Milliylik vа milliyаt mаsаlаsi Behbudiy, Munаvvаrqоri, Аvlоniy, Fitrаt kаbi mutаfаkkirlаr fаоliyаtidа hаl 124 Реч С.Максудова на Гос.Думе // «Таржимон», 1909, 10-сон. 125 Chig‘atoy dili. // Tarjimon, 1911, 4 mart. 126 Mehmet Saroy. Turk dunyosida ta’lim islohoti va Gasprali Ismoil. Anqara. 1987 yil., 30-bet. 60 qiluvchi аhаmiyаt kаsb etdi. Mаhmudxо‘jа Behbudiyning bu hаqdаgi sо‘zlаrigа e’tibоr bering: “Barchamizga oftob kabi ravshan va ayondurki, makotib taraqqiyning boshlang‘ichi, madaniyat va saodatning darvozasidur. Har millat eng avvalo makotibi ibtidoiysini zamoncha isloh etib ko‘payturmaguncha, taraqqiy yo‘lig‘a kirub, madaniyatdin foydalanmas. Binoan alayh, yer yuzidagi barcha millatlar o‘z bolalarini ibtidoiy tarbiyasig‘a va maktablarining har jihatdan intizom va akmolig‘a ahamiyat berib, bolalarini milliy va diniy ruhda mukammal suratda yetushdururlar. Aning uchundurki, o‘zga millatlar diniy va milliy hissiyotg‘a molik bo‘lub, har ishda diyonat va milliyatni muqaddam tutarlar” 127 . Turkiston o‘lkasida esa Gasprali g‘oyalarining yangi sharoitdagi davomchilari Munavvarqori va Behbudiylar bo‘ldi . Chunki jаdid mutаfаkkirlаri tоmоnidаn оchilgаn mаktаblаr vа ulаrning tа’lim-tаrbiyа sоhаsidаgi fаоliyаti Rоssiyа imperiyаsidаgi rus bо‘lmаgаn millаtlаrni ruslаshtirish siyоsаtini аmаldа yо‘qqа chiqаrаr edi. III BOB. TURKISTON ILMIY TAFAKKUR TARAQQIYOTIDA JADID MAKTABLARINING O‘RNI 3.1 “ Yangi usul” maktablari bitiruvchilarining jamiyat hayotida tutgan o‘rni Turkistondagi milliy ziyolilarimiz asos solgan yangi-usul maktablarining juda ko`plab bituruvchi o‘quvchilari jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy hamda 127 M.Behbudiy. Muhtaram yoshlarg‘a murojaat. “Oyna” jur. 1914 y. 41-son. 61 madaniy hayotida alohida o`rin egallaganlar. Turkiston taraqqiyotida va xalq farovonligi yo`lida xizmat qilganlar . Samarqand yaqinidagi Dehnav qishlog‘ida tug‘ilgan, turkiy bahrin urug‘idan bo‘lgan Bahrombek Turkiston mustaqilligi uchun kurashgan istiqlolchilik harakatining yetuk namoyandalaridan bo‘lgan. Bahrombekning qo‘l ostida 2000 dan ortiq yigit bo‘lib, u va uning yaqin do‘sti Hamroqulbek Abdulqodir Shakuriy (1875-1943) ochgan Samarqanddagi dastlabki jadid maktabida birgalikda tahsil olishgan. Bahrombek jadidchilik g‘oyalarining faol tarafdori bo‘lib, umuman, Samarqand qo‘rboshilarining aksariyati jadid maktablarining sobiq o‘quvchilari bo‘lib, ularga Turkiston taraqqiyparvarlarining g‘oyalari kuchli ta’sir ko‘rsatgan. Samarqand viloyatida olib borilgan istiqlol janglaridan keyin, 1922-yil yozida Bahrombek bilan bolsheviklarning vakillari Nazir To‘raqulov va boshqalar o‘rtasida o‘zaro sulh tuzish uchun muzokaralar olib borilgan. Shakuriy domla unda vositachilik qilgan. Samarqanddagi Registon maydonida, Sherdor madrasasi oldida imzolangan sulh bitimiga binoan Bahrombek o‘zining 200 ta eng yaqin safdoshlari bilan muayyan shartlar asosida sovet hokimiyati tomoniga o‘tadi. Biroq bolsheviklar va qizil armiya qo‘mondonligi Bahrombekni jisman yo‘qotish uchungina unga sulh taklif qilgan edi 128 . Sulhdan keyin Bahrombek qamoqqa tashlandi. Bunday subutsizlikni ko‘rgan Turkiston ASSRdagi milliy rahbar xodimlar Bahrombekni xavfdan ogohlantirib, tutqunlikdan uni ozod qiladilar. Sаmаrqаnddаgi Аbduqоdir Shаkuriy mаktаbining yаnа bir mаshhur nаmоyаndаsi Vаdud Mаhmud bо`lib, u 1898-yildа Sаmаrqаndning Yuqоri Dаrg‘аm tumаnidаgi Tаylоq qishlоg‘idа tug‘ilgаn. Оtаsi Mаhmud Pirmuhаmmаd mаsjiddа imоm bо‘lib ishlаgаn (1905-yili vаfоt etgаn). Оnаsi Аnbаrа (1934-yili vаfоt etgаn) esа uy Bekаsi bо‘lib bоlаlаri tаrbiyаsi bilаn muntаzаm shug‘ullаngаn. Vаdud Mаhmud dаstlаb Sаmаrqаnddа Аbduqоdir Shаkuriyning mаktаbidа tehsil оlgаn. Keyinchаlik Ufаdаgi Оliyа mаdrаsаsidа (1917-1918), Sаmаrqаnd 128 Алимова Д.А. ХХ асрнинг дастлабки уттиз йиллигида Ўзбекистонда маданият муаммоларини ўрганиш тарихидан//Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. -1995. -№ 10. -Б.59 62 pedkursidа (1918), Mоskvаdаgi V.Bryusоv nоmli Оliy Аdаbiyоt institutidа (1925- 1926) bilim оlgаn. Tоshkent shаhridаgi SАGUning iqtisоd fаkultetigа (1923-y.) erkin tinglоvchi bо‘lib qаtnаgshаn . Vаdud Mаhmud 1919-1925-yillаr оrаlig‘idа о‘qituvchilik bilаn hаm shug‘ullаngаn, Sаmаrqаnd hаmdа Jizzаx shаhаrlаridа mаоrif bоshqаruvidа fаоliyаt yuritgаn. 1926-1927-yillаrdа “Mаоrif vа о‘qitg‘uvchi” jurnаlidа muhаrrir yоrdаmchisi bо‘lib, 1926-1929-yillаrdа esа TаjGIZdа tаrjimоn vа dаrsliklаr tuzuvchi bо‘lib fаоliyаt yuritgаn. Vаdud Mаhmud fаоliyаtining mа’lum qismi Tоjikistоn Respublikаsi Fаnlаr аkаdemiyаsi Rudаkiy nоmidаgi Til vа аdаbiyоt institutidа о‘tdi. U mаnа shu ilmiy muаssаsаdа yetаkchi xоdim bо‘lib ishlаgаn Vаdud Mаhmud “Fаrhаngi zаbоni tоjiki”ni tuzishdа ishtirоk etdi, mumtоz shаrq she’riyаtigа tаdqiqоtlаr bilаn bilаn shug‘ullаnаdi, xоtirа vа estаliklаr yоzаdi. U 1976-yildа vаfоt etgаn. Adabiyot maydoniga Samarqand adabiy muhiti orqali XX asr 20-yillar arafasida kirib kelgan Vadud Mahmud bu jarayonga juda faol aralashadi. Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abduqodir Shakuriy, Vasliy, Siddiqiy Ajziy, Sadriddin Ayniy, Hoji Muin, Abdurauf Fitrat va Tamhid Samarqandiy singari muharrir, shoir va muallimlar muhitida tarbiya topadi, ta’lim oladi, shakllanadi. Uning adabiy- tanqidiy, publitsistik maqolalari “Kambag‘allar tovushi”, “Zarafshon”, “Turkiston”, “Inqilob”, “Maorif va o‘qitg‘uvchi”, “Yer yuzi” kabi gazeta va jurnallarda “Vov”, “V.M.”, “Vadud Mahmudiy”, “Vadud Mahmud o‘g‘li” kabi imzolar bilan muntazam nashr qilinib turgan. V.Mahmud mumtoz sharq adabiyoti namoyandalari, mavjud adabiy jarayon xususida Cho‘lponning “Buloqlar”i (1923), “Hind ixtilolchilari” (1923), “Turk shoiri Ajziy” (1924), “Adabiy tanqidga bir nazar” (1924), “Alisher Navoiy” (1925), “Fuzuliy Bag‘dodiy” (1925) kabi qator qimmatli maqolalar yozgan 129 . Vаdud Mаhmudning fаоliyаtini zimdаn kuzаtib turgаn siyоsiy bоshqаrmа xоdimlаri 1930-yil 17-аvgust kuni uning uyini tintuv qilib, Vаdud Mаhmudni 129 Do‘stqoraev B. O‘zbekiston jurnalistikasi tarixi. – Toshkent: G‘.G‘ulom, 2009. – B. 114 63 qаmоqqа оlаdilаr. Ungа “millаtchilik, аksilinqilоbiy tаshkilоt fаоliyаti hаqidа dаvlаt tаshkilоtlаrigа xаbаr bermаgаnlik, bаhоizm bilаn shug‘ullаngаnlikdа” аyb qо‘yаdilаr. ОGPU(Объединённое гасударственное политическое управление) hаy’аtidаgi mаxsus kengаsh 1931-yil 3-оktаbr kunidа uch yil muddаtgа mehnаt tuzаtish lаgerlаridа hаmdа qо‘shimchа yаnа uch yil dаvimidа Qоzоg‘istоndа ishlаshgа mаjbur qilinаdi. U uch yil Tоshkentdа hibsdа sаqlаngаch, Оlmаоtаgа surgun qilingаn. 1936-yil оxiri 1937-yil bоshlаridа surgundаn uyigа qаytib kelаdi. Lekin оrаdаn kо‘p yil о‘tmаy, 1937-yil 18-аvgustdа “Milliy ittihоd»ning fаоl а’zоsi bо‘lgаnlikdа, ushа pаytdа аksilinqilоbiy vа millаtchilik tаshviqоtini оlib bоrgаnlikdа, mаshhur millаtchi Ismоil Sаdriy bilаn аlоqаdоrlikdа” аyblаnаdi vа 10 yilgа Аrxаngelsk vilоyаtidаgi Kаrgоpоl lаgerigа surgun qilingаn. 1944-yili ushbu qаmоqxоnаdа u mаhbuslаr о‘rtаsidа bаhоizmni tаrg‘ib qilmоqdа degаn аyb bilаn yаnа 10 yil muddаtgа hukm qilinаdi hаmdа bu muddаtni 1959-yili utаb Sаmаrqаndgа qаytib kelаdi. Toshkentdagi mashhur Munavvar Qori Abdurashidxonovning yangi usul maktabi tinglovchisi va Munavvar Qorining o`quvchilaridan hisoblangan Hаmzа Hаkimzоdа о‘zbek shоiri, drаmаturgi, jаmоаt аrbоbi hаmdа О‘zbek SSR xаlq shоiri (1926) bо`lgаn. U mumtоz she’riyаt vаzni аruzni xаlq she’riyаti vаzni bо‘lgаn bаrmоq hisоbigа tо‘ldirgаn. Hаmzа О‘zbekistоn mаdаniyаti tаrixi tаrаqqiyоtigа nаfаqаt drаmаturg vа shоir bо‘lib, bаlki teаtr аrbоbi, bаstаkоr hаmdа musiqаchi sifаtidа hаm sаlmоqli hissа qо‘shgаn. Bugungi kundа О‘zbek dаvlаt аkаdemik vа drаmа teаtri Hаmzаning shаrаfigа nоm berilgаn. Hаmzа Hаkimzоdа kаmbаg‘аllаrgа tekin mаktаb tаshkil etib berdi hаmdа undа о‘zi dаrs о‘tdi. She’rlаr yоzishni u 1899-yildаn о‘zbek аdiblаri Muqimiy hаmdа Furqаtlаrning ijоdlаriidаn ilhоmlаngаn hоldа yоzа bоshlаydi. Hаmzаning inqilоb yillаridаn оldin yоzilgаn аsоsiy аsаri о‘zbek hаmdа tоjik tillаridа bitilgаn she’riy «Devоn» (1905 - 1914)i u vаfоt etgаnidаn keyin nаshr qilingаn. 1916 - 1919-yillаr mоbаynidа Hаmzа yettitа she’riy tо‘plаmlаrini nаshr ettirаdi, ulаrdа shоirning inqilоbiy-demоkrаtik mа’nаviyаtshunоslik yо‘lidаn inqilоb jаngchisi 64 bо‘lgаnligi sezilаdi 130 . “Xushbо‘y аtirgul” tо‘plаmidаn о‘rin egаllаgаn she’rlаri о‘zbek tilidаgi prоletаriаt she’riyаtning ilk nаmunаlаri hisоblаnаdi. Оktyаbr inqilоbidаn keyin 1917-yil Hаmzа Qо‘qоn vа Fаrg‘оnаdа fаоliyаt yuritib, Turkistоn frоntidа Qizil Аrmiyаgа xizmаt qiluvchi sаyyоr teаtr truppаsini tаshkillаshtirаdi. Turkfrоnt Siyоsаt bо‘limidа ishchi bо‘lib xizmаt kо‘rsаtаdi, keyinrоq tumаn siyоsаt mа’nаviyаt bо‘limidа ishlаydi. 1918-yil u о‘zbek sоvet drаmаturgiyаsidаgi ilk аsаr bо‘lgаn “Bоy ilа xizmаtchi” sаhnа аsаrini yаrаtаdi 131 . Ijоdiy ishlаri: “Devоn” (1905-14), “Rаmаzоn” (1914), “Yаngi bаxt” (1915), “Zаhаrlаngаn hаyоt” (1916), “Xushbо‘y аtirgul” (1919), “Bоy ilа xizmаtchi”, “Mаysаrаning ishi” (1926), “Pаrаnjining sirlаri” (1927), “Fаrg‘оnа, Buxоrо vа Xivа qо‘shiqlаri” (1931) 132 . Munаvvаr Qоri mаktаbining yаnа bir о`quvchisi Elbek hisоblаngаn. uning аsl ismi Yunusоv Mаshriq bо‘lib u 1898-yil Bо‘stоnliq tumаni Xumsоn qishlоg‘idа tug‘ilgаn. U 1911-yildа muhtоjlik nаtijаsidа Tоshkentgа kо‘chib kelib, qоrа mehnаt bilаn shug‘ullаngаn. U Xizmаtdаn bо‘sh vаqtlаridа “Xоniy” mаktаbi (1911), sо‘ng Аvlоniyning “usuli sаvtiyа” mаktаbi (1914)dа tаhsil оlgаn. Shu bilаn birgаlikdа bоsmаxоnаdа ishlаb, gаzetа sоtish оrqаli kun kо‘rgаn. Nаrimоnоv nоmidаgi tа’lim-tаrbiyа texnikumidа о‘qituvchilik fаоliyаtini bоshlаgаn (1920- yildаn). Mаdаniy qurilish ilmiy tekshirish institutidа ilmiy xоdim (1931—34) bо‘lib ishlаgаn. Ijodi 1917-yildan boshlangan. Dastlabki she’rlari “El bayrog‘I”, “Turon”, “Turk so‘zi”, “Ulug‘ Turkiston” gazetalari, shuningdek, “O‘zbek yosh shoirlari” to‘plami (1922)da bosilgan. Elbek – “Armug‘on”, “Yolqinlar” (1925), “Sezgilar” (1927), “Mehnat kuylari”, “G‘unchalar”, “Chirchiq bo‘ylarida” (1935), “Bolalar qo‘shig‘I”, “SHe’rlar to‘plami” (1936), “SHe’rlar” (1937) singari she’riy to‘plamlar, “Anorgul” (1926), “Go‘zal qiz” (1927), “Turkiston” (1928), “Bizniki”, “Paxta”, “O‘tmishim”, “Chirchiq” (1929), “Batrak kolxozi” (1930), “O‘zbekiston” 130 https://arboblar.uz/uz/people/khamza-khakimzade-niyazi 131 https://elib.buxdu.uz/index.php/pages/buyuk-shaxslar/item/6850-hamza-hakimzoda-niyoziy 132 Karimov Naim. “XX asr o’zbek adabiyoti”. T., 1996-yil 58-bet 65 (1934), “Bog‘bon”, “Etik”, “Mergan” (1935) singari dostonlar, “Tozagul” (1934) she’riy romani, “Qo‘shchi Turg‘un” (1925), “Dadamat” (1936) hikoyalar kitobi muallifi 133 . Elbek she’riy vа nаsriy аsаrlаridа о‘zbek xаlqining yаqin tаrixidаn оlingаn, shu jumlаdаn, shоirning kechmish-kechirmishi bilаn bоg‘liq vоqeаlаr tаsviri muhim о‘rinni egаllаydi. U tаrixiy о‘tmishgа murоjааt etgаnidа hаm, zаmоnаviy mаvzulаrdа qаlаm tebrаtgаnidа hаm ibrаtli vоqeаlаrni tаsvirlаshgа, zаmоndоshlаrining, аyniqsа, yоsh аvlоdning dunyоqаrаshi vа аxlоq-оdоbini shаkllаntirishdа kаttа аhаmiyаtgа egа bо‘lgаn mаsаlаlаrni kо‘tаrishgа intilgаn. Elbek shu mаqsаddа hаmmа uchun tushunаrli, оmmаbоp til vа uslubdа, mаsаl, rivоyаt, qо‘shiq singаri xаlqchil jаnrlаrdа аsаrlаr yоzishgа аlоhidа e’tibоr bergаn 134 . А. Аvlоniy vа Hаmzа qаtоri, Elbek hаm mаsаl jаnridа оlib bоrgаn izlаnishlаri bilаn Gulxаniyning mаsаlnаvislik аn’аnаlаrini dаvоm ettirgаn, bоlаlаrgа bаg‘ishlаngаn аsаrlаri bilаn о‘zbek bоlаlаr аdаbiyоtining rivоjlаnishigа sezilаrli hissа qо‘shgаn, XX аsr о‘zbek аdаbiyоtidа birinchi bо‘lib she’riy rоmаn jаnrini bоshlаb bergаn. Elbek 2, 4-sinf o‘quvchilari uchun “Yozuv yo‘llari” (1-bo‘lak, 1921), “O‘rnak”, “Boshlang‘ich maktabda ona tili” (1923), “Go‘zal yozg‘ichlar” (1925) kabi o‘quv qo‘llanmalari va majmualarni yaratgan. Xalq og‘zaki ijodi materiallarini to‘plash va o‘rganish maqsadida 1921-1922-yillarda Bo‘stonliq tumaniga, 1932-yilda esa Ohangaron va Chirchiq tumanlariga hamda Farg‘ona vodiysiga ekspeditsiya uyushtirgan. Elbek ilmiy safarlar natijasida to‘plangan materiallardan 1, 3-sinflar uchun “Bilim” to‘plamida keng foydalangan. “Ashulalar to‘plami” (1934—1935-yillarda 2 marta nashr etilgan), “Laparlar” va “Ertaklar” (1935) to‘plamlarini e’lon qilgan 135 . 133 https://uzpedia.uz/pedia/elbek 134 Долимов У.Туркистонда жадид мактаблари. –Тошкент Университет, 2006. – Б. 27 135 https://www.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/uzbek-sheriyati/zamonaviy-o-zbek-she-riyati/elbek-1898-1939 66 Elbek I.A. Krilov, A.S.Pushkin hamda N.A. Nekrasovlarning bir qancha she’rlarini o‘zbek tiliga o‘girgan. Uning muallifligida tuzilgan “O‘zbekcha shakldosh so‘zlar” lug‘ati (1934) o‘zbek tilidagi ilk omonimlar lug‘ati hisoblanadi. Elbek 1937-yilda qatag‘on qilinib 10 yillik jazo muddatini o‘tash uchun Magadanga jo‘natilgan hamda o‘sha yerda vafot etgan. U 1957-yil 1-avgustda oqlangan. Munavvar Qori Abdurashidxonov yangi usulmaktabining yana bir bitiruvchisi Qayum Ramazon 1900-yilda Toshkentda tavallud topgan. O‘zbek pedagogi, jurnalist, teatr tanqidchisi, tilshunosi, Qayum, O‘ktam, Turg‘unboy qori, Ramazon qori kabi taxalluslar bilan ijod qilgan. Dastlab Munavvarqorining yangi usul maktabida tehsil olgan. Keyinchalik madrasada, Boku pedagogika institutida (1916–17) o‘qigan. 1918–1921-yillarda o‘qituvchilar tayyorlash kursi va boshlang‘ich maktablarda o‘qituvchi bo`lib faoliyat ko`rsatgan. 1919-yilda Fitrat bilan birga “Chig‘atoy gurungi”ni tashkil qilgan va unda kotib bo‘lib ishlagan. 1921-1923-yillarda “Qizil bayroq” va “Turkiston” gazetalarida adabiy xodim bo`lib ishlagan. 1934-1937-yillarda Fan qo‘mitasi huzuridagi Til va adabiyot instituti dotsent lavozimida ishlagan. O‘zbek maktablari uchun dastlabki ona tili darsliklarini yaratgan 136 . 1918-yilda Fitrat va Sh.Rahimiy bilan birga “Ona tili”, 1919-yilda “Bilim yo‘llari”, “Yozuv yo‘llari”, Munavvarqori va Sh.Zunnun bilan hamkorlikda 1925-1926-yillarda 4 kitobdan iborat “O‘zbekcha til saboqligi”, “Yer 1930-yilda yuzidagi tillar orasida o‘zbek tili”, 1931-yilda “O‘zbek tilining imlo qoidalari”, 1934-yilda “O‘zbek tilining birlashgan imlo qoidasi”, Sh.Shamsiy bilan hamkorlikda 1935-1936-yillarda “O‘zbek tili ish kitobi” kitoblarini yozib nashr etadi. U ham “Xalq dushmani” sifatida otib tashlangan. 1957-yilda oqlangan. Munаvvаr Qоri 1909-yildаgi mаslаkdоsh dо‘stlаri Аbdullа Аvlоniy, Ubаydullа Аsаdullаxо‘jаyev, Tоshpо‘lаtbek Nоrbо‘tаbekоv vа bоshqаlаr bilаn hаmkоrlikdа tоshkentlik bir bоyning rаisligidа “Jаmiyаti hаyriyа” ni tаshkil qildi. 136 Алимова Д.А. ХХ асрнинг дастлабки уттиз йиллигида Ўзбекистонда маданият муаммоларини ўрганиш тарихидан//Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. -1995. -№ 10. -Б. 6 3 67 Munаvvаr qоri vа sаfdоshlаri jаmiyаt оrqаli qаshshоq vа kаsаlmаnd kishilаr, о‘quvchilаrgа yоrdаm kо‘rsаtish bilаn birgа Rоssiyа vа Turkiyаdаgi оliy о‘quv yurtlаrigа tаlаbаlаr yubоrish bilаn hаm shug‘ullаnаdi. Munаvvаr qоri guruhigа mаnsub keksа sаn'аtkоr Аbdurаxmоn Аkbаrоv о‘z xоtirаsidа shundаy vоqeаni eslаydi: Guruhdаgi jаdidlаrning bоsh rаhbаri bо‘lgаn Munаvvаr Qоri bir kuni tо‘dаning mаjlisigа kelib: “Ziyоli yоshlаrdаn bir nechtаsini Germаniyаgа yubоrib о‘qitish kerаk”, deb uzоq nutq sо‘zlаdi. Shundаn keyin tо‘dаning rаhbаrlаridаn 7-8 kishi Оrifxо‘jаbоyning yаngi shаhаrdаgi hоvlisidа shu hаqidа birinchi mаrtа mаjlis о‘tkаzdilаr. Оrаdаn chаmаsi 15 kunlаr keyin Kаttаxо‘jа Xо‘jаyevning uyidа ikkinchi mаrоtаbа kаttа yig‘in bо‘ldi. Bu mаjlisdа Tоshkentning eng mаshhur bоyоnlаri yig‘ildilаr. Buni tаshkil qilishdа kо‘prоq tаshаbbus kо‘rsаtgаn Munаvvаr qоri edi. Оqqо`rg`оndаgi jаdid mаktаbi bitiruvchisi xаlqimiz mа`nаviy yuksаlishidа xizmаt qilgаn nаmоyоndаlаrdаn biri Аbdullа Qаhhоr bо`lib, u о‘zbek аdаbiyоtigа аjоyib hikоyаsi vа ushbu jаnrning tengsiz ustаsi bо‘lib kirib kelgаn, аmmо u rоmаnnаfiyа vа drаmаturg sifаtidа hаm ishtirоk etаdi. Uning hikоyаlаridа о‘zbek xаlqining eng yаxshi jihаtlаri: sоg‘lоm аqli, hаjviylikkа yо‘g‘rilgаn hаyоtiy dоnоligi nаmоyоn bо‘lаdi 137 . Аdаbiyоt sоhаsidаgi xizmаtlаri uchun Аbdullа Qаhhоrgа о‘limidаn sо‘ng “О‘zbekistоn xаlq yоzuvchisi” unvоni berilgаn. Аbdullа Qаhhоr 1907-yil 17-sentаbr kuni Qо‘qоndа tug‘ilgаn. Аbdullаning оtаsi temirchi bо‘lib, оilаsi qishlоqdаn qishlоqqа vаqtinchа ish qidirish ilinjidа kо‘chib yurgаn. Kechqurunlаri оtаsi ungа surаtlаr tushirilgаn eskirib ketgаn kitоblаrdаn hikоyаlаr о‘qib berаrdi. Bаrchа qiyinchiliklаrgа qаrаmаy, оtаsi Аbdukаhhоr Jаlilоv vа оnаsi Rоhаt о‘g‘ligа bоshlаng‘ich tа’limni berа оlishgаn. 1919-yildаn 1924-yilgаchа Аbdullа Оqqо rg оn qishlоg idаgi Mаmаjоn qоriningʻ ʻ ʻ yаngi-usuli mаktаbidа tаhsil оlаdi. 1924-1926-yillаr Qо‘qоn dаvlаt kоmsоmоllаr qо‘mitаsidа ishlаydi, sо‘ngrа Tоshkentdаgi “Qizil О‘zbekistоn” gаzetаsi 137 Каримов Н. ХХ аср бошларидаги тарихий вазият ва жадидчилик харакатининг вужудга келиши. //Ўзбекистоннинг янги тарихи. Концептуал-методологик муаммолар мавзуидаги илмий анжуман материаллари. -Т., 1995. -Б.38. 68 tаhririyаtidа ishlаydi. 1926-1934-yillаr ishchilаr fаkultetidа, keyin birinchi О‘rtа Оsiyо dаvlаt universitetining pedаgоgikа fаkultetidа tаhsil оlаdi 138 . 1934-1938- yillаr “Sоvet Аdаbiyоti” jurnаlidа mаs’ul kоtib, 1938-1939-yillаr Hаmzа nоmidаgi О‘zbek аkаdemik drаmа teаtrining аdаbiy bо‘limigа bоshchilik qilаdi. 1939-yildаn О‘zbekistоn nаshriyоtlаridа muhаrrir vа tаrjimоn bо‘lib ishlаydi 139 . О‘zbek SSR Qо‘shmа kоrxоnаsi prezidiumi rаisi (1954-1956). 1955-yil О‘zbek SSR Оliy Kengаshi deputаti etib sаylаnаdi. Ilk she’ri “Оy kuygаndа” nоmi оstidа “Mushtum” jurnаlidа chоp etilgаn. О‘zbek nаsrnаfisligi rivоjidа uning “Sаrоb”, “Qо‘shchinоr chirоqlаri” rоmаnlаri, shuningdek, “Sinchаlаk” vа “О‘tmishdаn ertаklаr” qissаlаri аlоhidа о‘rin tutаdi. Аbdullа Qаhhоr о‘zbek аdаbiyоtigа аjоyib hikоyаsi vа ushbu jаnrning tengsiz ustаsi bо‘lib kirgаn. Uni hаttо о‘zbek Chexоvi deb hаm nоmlаshаdi. Uning hikоyаlаridа о‘zbek xаlqining eng yаxshi jihаtlаri: sоg‘lоm аqli, hаjviylikkа yо‘g‘rilgаn hаyоtiy dоnоligi nаmоyоn bо‘lаdi. Аbdullа Qаhhоr hikоyаlаrining tili qisqа, nаqllаrgа bоy vа аn’аnаviy о‘zbek nаsrigа xоs dаbdаbа vа bаjаmdоrlikdаn xоli. Аbdullа Qаhhоr “Shоyi sо‘zаnа” hаjviy аsаri mаmlаkаtimiz vа undаn tаshqаridаgi kо‘plаb teаtr sаhnаlаrini аylаnib, аlоhidа shuhrаt qоzоngаn. Аbdullа Qаhhоr о‘zbek tiligа rus vа sоvet аdаbiyоtini tаrjimа qilgаn (А.S. Pushkinning “Kаpitаn qizi”, N.V. Gоgоlning “Revizоr” vа “Uylаnish”, L.N. Tоlstоyning “Urush vа tinchlik”, А.S. Serаfimоvichning “Temir оqim”, M. Gоrkiyning “Mening universitetlаrim”, shuningdek, А.P. Chexоv, M.S. Shаginyаn, K.А. Trenyоv vа bоshqаlаrning аsаrlаri). 1968-yilning 25-mаy kuni Аbdullа Qаhhоrgа “О‘zbekistоn xаlq yоzuvchisi” unvоni berilgаn, о‘limidаn sо‘ng “Buyuk xizmаtlаri uchun” оrdeni bilаn tаqdirlаngаn. 138 Kаrimоv Nаim. “XX аsr о’zbek аdаbiyоti”. T., 1996-yil 58-bet 139 https://аkаdemiklаr.uz/аbdullа-qаhhоr/ 69 Behbudiy qobiliyatli, yaxshi xulq-atvorli bolalarni chet ellarga o‘qishni davom ettirishga yuborgan. Masalan, A.Azimiy o‘z xotiralarida Behbudiy uni Turkiyaga o‘qishga yuborishga homiy bo‘lganligini yozadi: “ Siz menim ko‘rsatmalarimdek Istanbuldagi Boyazid talabalar jamiyatig‘a boringiz. Mening va Gaspirinskiy afandining salom va maktubini u yerga yetkazingiz ” deydi. Shubhasiz Behbudiyning bunday shogirdlari ko‘p bo‘lgan . Ma`rifatparvar jadidlar tashabbuslari bilan Turkiya da ta'lim olgan mahalliy yoshlardan biri, keyinchalik mashhur shoir, adib va olim bo‘lgan Abdurauf Abdurahim o‘g‘li Fitrat edi. Jadidlar har xil xayriya jamg‘armalarini tashkil etish, boy va badavlat kishilarning ortiqcha mablag‘larini millat va Vatan manfaati yo‘lida sarflashga ham katta e’tibor berdilar. Toshkentda 1909 - yilda “ Ko‘mak ” , 1913 - yilda “ Dorilu ojizin ” Buxoroda 1910 - yilda “ Tarbiyai atfol ” xayriya jamiyatlari tashkil etiladi. Ularning oldiga qo‘yilgan asosiy maqsad sarmoya topib, jadid maktablariga yordam berish va iqtidorli yoshlarni Turkiya va boshqa xorijiy mamlakatlarga o‘qishga yuborishdan iborat bo‘ldi 140 . “ Ko‘mak ” ning ta’sischilari Munavvarqori Abdurashidxonov, Nizomqori Xasanov, Abdulla Avloniy, Basharulla Asadullaxo‘jaev va Toshxo‘ja Tuyoqboevlar bo‘ldi. Bu va “ Tarbiyai atfol ” ning yordamida 1911 - yilda 15 ta, 1912 - yilda 30 ta turkistonlik iqtidorlik yoshlar Istanbulda o‘qiganligi haqida ma’lumot bor. Rossiya imperiyasining maorif va madaniyat sohasidagi mustamlakachilik siyosatini o‘z vaqtida anglay boshlagan taraqqiyparvar malakali milliy kadrlarni tayyorlash rejasini tuzib, Buxorodagi “ Ma'rifat ” , Toshkentdagi “ Ko‘mak ” kabi xayriya jamiyatlari orqali iste'dodli yoshlarni Rossiyaning Peterburg, Saratov, Qozon, Ufa, Orenburg shaqarlaridagi oliy maktab va madrasalar bilan birga Istanbul, Kohira kabi xorijiy shaharlardagi dorilfununlarga o‘qishga yubordilar. 140 Turdiev Sh. Ular Germaniyada o‘qigan edilar. T.: 2006, 225-bet. 70 Keyinchalik shunday talabalar orasidan Fitrat, G‘ozi Olim Yunusov, Xolid Said, Eson afandi Musaev kabi yozuvchi va olimlar, Mustafo Cho‘qaev, Ubaydulla Xo‘jaev, Norbo‘tabekov kabi huquqshunoslar yetishib chiqdi 141 . Ular yurtimizning yangi maorifi, madaniyati, ilm-fanini rivojlantirish va milliy istiqlolga erishishi yo‘lida faoliyat olib bordilar. Shunday kishilarning sa'y-harakatlari bilan 1919-yil oktyabrida Qo‘qonda, garchand qisqa umr ko‘rgan bo‘lsa-da, Turkiston Muxtoriyat hukumati barpo etildi. Keyinchalik sho‘ro hukumatining dastlabki yillarida ham juda ko‘plab yoshlarimiz xorijga o‘qishga aynan jadid ma'rifatparvarlarimiz ko‘magida yuborildi. O‘sha paytlarda ilmiy-siyosiy jihatdai yetuk kadrlar tayyorlashda Germaniyadagi o‘quv yurtlari katta o‘rin tutgan. 1922 - yili jadidlarimiz harakati bilan va homiyligi tufayli 70 ga yaqin millatdoshlarimiz o‘sha yoqqa o‘qishga yuborilgan edi. Xulosa shuki, jadidlarning jasoratli va zahmatli, bunyodkorlik va islohotchilik buyuk ijodiy –ma’rifiy mehnatlari samarasi o‘laroq, XX asr boshlariga kelib, Turkistonda tarixan haqiqiy Milliy Uyg‘onish (Renessans) hodisasi (davri) paydo bo‘ldi. Bu davrni ikkinchi bir ma’noda jadidlar Renessansi (uyg‘onishi) deb aytish ham haqiqatga to‘g‘ri keladi. Milliy Uyg‘onish yoki jadidlar Renessansi xodisasi tarixiy taraqqiyotning so‘nggi bosqichidagi uchinchi uyg‘onishi bo‘ldi. U oldingi IX-XII va XIV-XV asrlardagi ikki buyuk Uyg‘onishlarning tarixan qonuniy davomi sifatida yuz berdi. Lekin ulardan farqli ravishda aniq milliylik xususiyati va diniy-dunyoviylik mazmun hamda mohiyat ega bo‘ldi. Jadidlaming maktablari istiqlolchilar yetishtiruvchi maskan ekanligini rus ma'muriyati yaxshi bilgan. 141 Алимова Д . А . ХХ асрнинг дастлабки уттиз йиллигида Ўзбекистонда маданият муаммоларини ўрганиш тарихидан // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар . -1995. -№ 10. - Б .93 71 3.2. Turkistonda sovet maktablarini shakllanishida jadid allomalarining o‘rni va xizmatlari XX asr boshida siyosiy hokimiyat bolsheviklarning qo`liga o`tishi, jamiyat boshq a ruvida yangi tartib o`rnatilishiga turtki bo`ldi. Sovet hukumati Ittifoq tarkibidagi davlatlarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy sohalarini bir- bu t un t a r t i bda na z o r at q i li b, b a y na l m i ll a l―s o t s i a li s t i k m adan i y j a m i y a t ba r p o etishni rejalashtirgan. Bu yo`lda ta‘lim tizimini o`z manfaatlariga moslashtirmasdan turib, boshqaruvni qo`lga olib bo`lmas edi. Ta‘lim muassasalarini qurish, moddiy-texnik jihozlash, o`qituvchi kadrlarni tayyorlash bilan birga, ularni belgilangan tartibda boshqarish kabi tashkiliy ishlarga ham bog`liq edi. Shu munosabat bilan xalq ta‘limida boshqaruvni yo`lga qo`yish dolzarb vazifaga aylandi. Sovet hukumatining boshqaruvni tartibga solish yo`lidagi dastlabki qadami xalq ta‘limida yangi tartib o`rnatish bo`lgan. 1917-yil 9-noyabrda maxsus Maorif Xalq Komissariati tashkil etildi. Uning tаrkibigа: Dаvlаt ilmiy kengаshi (ГУС), Mа‘muriy-tаshkiliy bоshqаrmа, Ijtimоiy tаrbiyа vа bоlаlаr pоlitexnik tа‘lim bоsh bоshqаrmаsi (Главсоцвос), Kаsbiy tа‘lim bоsh bоshqаrmаsi (Главпрофобор), Bоsh bоshqаrmа huquqi аsоsidа Respublikа Bоsh siyоsiy-mа‘rifiy kоmiteti (Главполитпросвет), Ilmiy, muzey, ilmiy-bаdiiymuassasalar bosh boshqarmasi (Главнаука), Adabiyot va nashriyot bosh boshqarmasi (Главлит), Millati rus tili bo`lmagan xalqlar Maorif Kengashi (Совнацмен) kiritilgan. Bundan tashqari RSFSR Maorif Xalq Komissariati boshqaruviga Davlat Nashriyoti (Госиздат), Markaziy davlat Foto-kinosanoat korxonasi (Госкино), Musiqa sanoati korxonalari uyushmasi (Музпред) biriktirilgan 142 . Tashkilot zimmasiga qisqa muddat ichida xalq ta‘limi faoliyatini qaytadan tashkil etish yuklatilgan. Rossiyada A.V.Lunacharskiy Xalq ta‘limi komissari etib tayinlangan. Komissarlikning qabul qilgan qarori butun Ittifoq o`lkalarida birdek majburiy tarzda joriy etilgan. 142 Галицко М.И., Деревенко Н.Н. Весь СССР. Справочная и адресная книга 1926 год. – Москва-Ленинград.: Типо-литография ―Красный печатник Гостехиздата, 1926. – С.94 ‖ 72 1918-yil barcha ta‘lim muassasalarini Maorif Xalq Komissariati tasarrufiga o`tkazish to`g`risida Xalq Ta‘limi Komissariatining A.V.Lunacharskiy rahbarligida qarori qabul qilinadi 143 . Qarorda Rossiya o`quv va ta‘lim ishlarini yangi pedagogika va sotsializm asosida o`zgartirish maqsadida barcha oliy, o`rta va quyi, umumiy va maxsus o`quv yurtlari mol-mulki bilan birga Maorif Xalq Komissariati tasarrufiga o`tkazilgan. Maorif tizimida ma‘naviy tahdidni sezgan jadid ma‘rifatparvarlari mustamlakachi hukumatni qurol kuchi bilan ag`darishdan tiyilishadi. Ular dastlab eski tuzumni isloh qilish yo`lidagi madaniy xarakterdagi harakat sifatida vujudga kelgan 144 . Oktabr inqilobi millionlab xalqlarning ijod erkinligiga yo`l ochganiga ishongan ma‘rifatparvarlar sotsialistik taraqqiyot sari dadil qadam tashlagan. Ular tomonidan ko`tarilgan siyosiy va madaniy g`oya mahalliy aholi orasida ijtimoiy hayotni modernizatsiya qilishga qaratilgan. Ammo, sovet hukumatining madaniy sohada amalga oshirmoqchi bo`lgan inqilobi birin-ketin yangi mazmun kasb eta borgan 145 . Yosh jadidchilik harakati vakilari o`z yurtida olgan dastlabki bilimlarini chet davlatlarga borib, yangi qarashlar bilan boyitgan. Shu bilan birga, o`z qarashlarini boshqa taraqqiyparvar va ziyoliylar bilan o`rtoqlashgan. 1918-yil 23-yanvarda cherkovni davlatdan va maktabni cherkovdan ajratish to`g`risida farmon qabul qilingan. Farmonga ko`ra, diniy ta‘lim bilan bog`liq mavzular ta‘lim tizimidan chiqariladi. Bu madaniy inqilobning a s o s i y v az i f a s i s i f a t i da ― S ov e t f uqa r o l a r i n i n g s hax si y e ‘ t i q o d i g a m a r k s i s t i k - leninistik mafkura tamoyillari ni kiritish ekanligi namunasi edi. Farmonni hayotga tatbiq etish yo`lida xаlq intellektuаl sаlоhiyаtini jilоvlаsh uchun mаktаb, mаdrаsа vа qоrixоnаlаr qаttiq nаzоrаt оstigа оlingаn. Mаhаlliy bоlаlаr siyоsiy jihаtdаn kelаjаkdа xаvf sоlishidаn xаvfsirаgаn hukumаt 143 http://istmat.info/node/28945.Собрание узаконений и распоряжений правительства за 1917-1918 гг. Управление делами Совнаркома СССР М. 1942, стр. 386. Распубликовано в Газеты Рабочего и Крестьянского Правительства № 31 от 23 (10) февраля 1918 года 144 Bazarbayev K. K., Tursun H., Sadykova R. Jadidism as an Educational System and a Political Movement in Turkestan (Central Asia). www.ccsenet.org/ies. International Education Studies. Vol. 6, No. 1; 2013 145 Timur Kocaoğlu. Türkistan‘da Yenilik Hareketleri ve Ġhtilaller: 1900-1924. Ġkinci Baski: Haarlem, Hollanda, 2018. – 24 s. 73 vаkillаri ulаrni rusiyzаbоn bоlаlаr bilаn birgа tаrbiyаlаb, intellektuаl qоbiliyаt vа tаrtiblаrini nаzоrаtgа оlgаn. Shu tаriqа XIX аsr оxiri Turkistоn о`lkаsidа аhоlining umumiy sоni 3792774 kishi, maktab muassasalari soni 6027 ta, ta‘lim oluvchilar soni 64015 kishi, aholining umumiy soniga nisbatan ta‘lim oluvchilar – 1,7 % bo`lgan 146 . 1918-yilgа kelib imperiyа hukumаti dаvridа fаоliyаt оlib bоrgаn tа‘lim muаssаsаlаri (gimnаziyаlаr, mаktаb-uchilishilаr, rus mаktаblаri, о`qituvchilаr seminаriyаsi vа jаdid mаktаblаri)ni tugаtib bаrchа jihоz, о`quv qо`llаnmаlаri vа xоdimlаr bilаn birgа mаhаlliy xаlq tа‘limi bо`limlаri tаsаrrufigа о`tkаzish tо`g`risidа qоnun qаbul qilinаdi. Аmmо bu jаrаyоn uzоqqа chо`zilmаydi, chunki 1918-1921-yillаrdа bаrpо etilgаn sоvet mаktаblаri tаrmоg`i yаngi iqtisоdiy siyоsаt dаvоmidа pаrchаlаnаdi. Nаtijаdа, kоnfessiоnаl tа‘lim tizimi qаytа rivоjlаnib, ―1924-yil Turkistоndаgi kоnfessiоnаl tа‘lim muаssаsаlаri sоni 2403 tаgа yetаdi. Sоvet hukumаti esа bundаy mаktаblаrning kо`pаyishigа dоimо qаrshi bо`lgаn. Fаqаtginа siyоsiy vа iqtisоdiy vаziyаtning murаkkаbligi qаrshilikning sо`nishigа xizmаt qilgаn. Оktаbr inqilоbi esа bu jаrаyоnni mа‘lum dаrаjаdа tezlаshtirgаn. XX аsr bоshlаridа siyоsiy vа hаrbiy sоhаni bоlsheviklаr egаllаb оlgаch, dingа qаrshi kurаshni kuchаytirgаn. Mаоrif sоhаsidа hukumаtning оlib bоrgаn bu qаt‘iy nаzоrаti vа cheklоv siyоsаti mа‘rifаtpаrvаrlаrning nоrоziliklаrigа sаbаb bо`lgаn. Hukumatning muddaolarini anglagan jadid ma‘rifatparvarlari: Mahmudxo`ja Behbudiy, Abduqodir Shakuriy, Munavvar qori Abdurashidxonov va boshqalar xalq savodini chiqarish uchun diniy dars bilan dunyoviy fanlarni birgalikda o`qitib borish zarur, deb bilishgan. Masalan, Munavvar qori Abdurashidxonov 1920-yil may oyi xalq ta‘limi bo`lim boshliqlarining I syezdidagi ma‘ruzasida diniy ta‘lim muassasalarini yo`q qilish emas, balki dastur va uslublarini zamonaviylashtirish orqali ta‘lim tizimini isloh qilish kerakligini ta‘kidlagan. О`rtа аsrlаrdа Turkistоn mаdrаsаlаridа diniy ilmlаr bilаn birgа аrаb tili, mаntiq, mаtemаtikа, tibbiyоt, geоgrаfiyа, аstrоnоmiyа kаbi dunyоviy fаnlаr о`rgаtilgаni nаtijаsidа buyuk 146 Vatan tarixi (XVI-XX asr boshlari). K.2. R. Shamsuddinov, Sh. Karimov, O`. Ubaydullayev; mas‘ul muharrirlar: O`.Mavlonov, Q. Usmonov. – T.: Sharq, 2010. – B.232-235 74 аllоmаlаr yetishib chiqqаnigа аlоhidа urg`u bergаn. 1920-yilning 30-iyunidа Munаvvаr qоri Аbdurаshidxоnоv Turkistоn АSSR xаlq tа‘limi bо`limi bоshqаruvchilаri qurultоyidа hаm Turkistоndаgi vаqf mulkini qаytа tiklаsh tо`g`risidа mа‘ruzа qilib, Vаqflаr nаfаqаt diniy vа xаyriyа ehtiyоjlаri uchun, bаlkim mаdаniy sоhа tаrаqqiyоti vа xаlq mаоrifi uchun hаm zаrurligi, vаqfdаn mаktаb vа mаdrаsаlаr umumiy mа‘lumоt berаdigаn fаn vа sаn‘аtni mоddiy tа‘minlаnishi, ularni diniy nuqtayi nazar bilan qarashdan xoli qilishini ta‘kidlagan 147 . Halil Zavqiy x a l q m a k t a b l a ri da d i n d a r s i 148 maqolasida diniy fanlarni sho`ro maktablarida ham qo`shib o`tishni taklif etgan. Bu milliy qadriyatlarga sadoqatli bo`lgan mahalliy millat vakillari sho`ro maktablarida diniy bilim berilmagani uchun farzandlarini ulardan qaytarib ola boshlaganligi bilan izohlanadi. Ammo Sovet hukumati o`z qarash va istaklarini amalga oshirish uchun tish-tirnog`i bilan rejalashtirgan ishini davom ettirgan. Sоvet hukumаti dаstlаb mаktаb qurish ishini tаrtibsiz tаrzdа оlib bоrgаn. Аyrim chekkа dehqоnchilik vа hunаrmаndchilik bilаn bаnd qishlоq hududlаridа mаktаb tа‘limi qish fаsli dаvоmidа fаоliyаt yuritgаn. Sаbаbi аhоli bаhоr vа kuz оylаri ekin ekish vа yig`ishtirish bilаn shug`ullаngаn. Jаdid rаhnаmоlаri mаvjud zаmоnа hоlаtidаn qаyg`urib, bu illаtlаr оldini оlish uchun mаtbuоt vа teаtr tаmоshоlаri аsnоsidа xаlq dunyоqаrаshini о`zgаrtirishgа qаt‘iy bel bоg`lаgаn.Abdulhamid Cho`lpon yosh bolalarni kelajak mevasi, avlod davomchilari bilib, ularni bog`chalarda tarbiyalash kerak 149 , deb munosabat bildirgan. Abdulla Avloniy bolani tug`ulgan kunidan tarbiyalab, vujudni quvvatlantirish, fikrni nurlantirib, axloqni go`zal, zehnimizni ravshan qilish lozimligini alohida ta‘kidlab, tarbiyachi ona, maktab va madrasani isloh etish 147 Салмонов А ., Болтабоев М . ― Туркистонда вақф мулклари ва мадрасалар фаолиятининг советлар тазйиқига олиниши оқибатлари Madrasa oliy ta‘lim tarixini o`rganishning dolzarb muammolari‖ mavzusida respublika miqyosidagi ilmiy-amaliy konferensiya. – Samarqand, 2020 yil 23-24 oktabr. – B.162-166 148 Мустафаева Н . ХХ аср 20-30 йилларида Ўзбекистон маданиятининг асосий йўналишлари ва муаммолари давр тарихшунослигида . T арих фанлари номзоди илмий диссертацияси . – Тошкент . 1999 yil. – Б .58 149 Чўлпон , Абдулҳамид . Асарлар . 4 жилдлик Ж . 1/ Чўлпон . – Т .: Akademnashr, 2016. – В .67 75 zaruriyatini yozadi 150 . Milliy hududiy chegaralanishdan so`ng O`zbekiston SSR Maorif Xalq Komissariatiga boshliq etib Rahim Inog`omov, o`rinbosar etib Davlat Rizboyev tayinlangan 151 . Uning bo`limlariga: Bosh boshqarma huquqi asosida Respublika Bosh siyosiy-ma‘rifiy komitetiga boshliq Murtazin, o`rinbosar Vohidov; Professional ta‘lim bosh boshqarmasiga rahbar Saidov, o`rinbosar Aganovlar qo`yilgan. Bu davr sovet manbalarida O`zbekiston maktab yoshidagi (8-11 yoshli) bolalar taxminan 310576 kishidan iborat bo`lib, boshlang`ich ta‘limiga o`rtacha qamrab olish 15,4 foiz ekanligi qayd etilgan. Tashkil etilayotgan sovet maktabi ikki bosqichli: 1) 5 yillik (8 yoshdan 13 yoshgacha); 2) 4 yillik (13 yoshdan 17 yoshgacha) tartibda tuzilgan 152 . 1924-yil 1-apreldan boshlab sovetlashtirilgan ta‘lim muassasalari Maorif Xalq Komissariatining yagona mehnat maktabi programmasi asosida mashg`ulotga o`ta boshlagan. Bu tipdagi sovetlashtirilgan maktablarda o`qituvchilar tarkibi ham 90 % da sovet o`qituvchi va xodimlari bilan to`ldirilgan. Mutaxassislarni qayta tayyorlash uchun: Toshkentda 100 kishiga, Qo`qon va Samarqandda 60 kishi, Katta Qo`rg`onda 40 kishi va Andijonda 50 kishi uchun qisqa muddatli o`quv kurslari tashkil etilgan. Bu kurslarda qayta tayyorlashdan o`tgan xodimlar sovet maktablarida yangi o`sib kelayotgan yoshlarni proletar ruhda tayyorlashlari kutilgan. 1925-yil 31-avgustdan butun RSFSR hududida umumiy boshlang`ich ta‘lim va maktab tarmog`ining qurilishi haqida qaror qabul qilinadi 153 . Qarorda RSFSR hududida keyingi yillardan umumiy majburiy ta‘limni amalga oshirib, maktab muassasalari va ijtimoiy ta‘lim tizimini aholi ehtiyojlari va uning etnik tarkibi bilan uyg`unlashtirish rejalashtirilgan. Yangi ta‘lim tartibi bo`yicha o`rta 150 Abdulla Avloniy. Turkiy Guliston yoxud axloq. Tanlangan asarlar. – T.: Ma‘naviyat, 1998. – В .4 151 Галицко М.И., Деревенко Н.Н. Весь СССР 1926 г. Справочная и адресная книга 1926 год. – Москва- Ленинград.: Типо-литография ―Красный печатник Гостехиздата, 1926. – B.127‖ 152 Абдурахмонова Ж.Н. ХХ аср 20 йилларида эски усул мактабларига бўлган муносабат. Academic reserch in educational scinces volume 1 ISSUE 3 2020. ISSN:2181-1385. SJIF 2020:4.804. – Б .116 153 О введении в РСФСР всеобщего начального обучения и построении школьной сети (Пост. ВЦИК и СНК РСФСР от 31/VIII 1925 г. http://docs.historyrussia.org/ru/nodes/136571#mode/inspect/page/5/zoom/4 76 maktab va oliy o`quv yurtlarida o`qish davomiyligini 9 oy etib belgilangan 154 . Barcha hududlarda maorif seksiyalari, viloyat, shahar va uyezd Xalq Maorifi Sovetlari tashkil etiladi. Ilm-fаn vа mа‘nаviy hаyоtning аxlоqiy nоrmаlаri diniy qаdriyаtlаr bilаn bоg`liqligi sоvet hukumаtigа qо`l kelgаn. Bu mаоrif vа diniy sоhа xоdimlаrigа nisbаtаn repressiyа (kuch bilаn bоstirish) vа Sibirgа surgun qilish аvj оlib, tаz‘yiqqа оlish uchun bаhоnа bо`ldi. Eski mаktаb vа mаdrаsаlаr yоpilib, jаmiyаt ilm-fаn rivоjigа nisbаtаn qо`llаngаn zо`rаvоnlik tаrtibi аhоli intellektuаl sаlоhiyаtining pаsаytirilishigа hаm qаrаtilgаni shubhаsiz. Sovet boshqaruvi o`rnatilgan dastlabki yillarda ta‘lim tizimida tartibsiz jarayon boshlangan. Buni maktab binolari qurilishi, o`qituvchi kadrlar yetishmovchiligi, asbob-uskuna va ko`rgazmali qurollar bilan ta‘minlashdagi yetishmovchilikda kuzatildi. Dunyо ilm-fаn tаrаqqiyоtigа tа‘sir qilgаn оnа- Vаtаnimizdа mаоrif tizimining XX аsr bоshlаridа sun‘iy tаrzdа tаmоmilа susаyishigа оlib kelgаn. 1. Аn‘аnаviy tа‘limdа bоlаgа kо`prоq e‘tibоrni insоniylik xislаtini shаkllаntirishgа qаrаtilgаn bо`lsа, sоvet tа‘limidа fаnlаrni о`zlаshtirishgа yо`nаltirgаn . 2. Аn‘аnаviy tа‘limdа bоlаni kо`prоq insоn hаyоtini xаvfsiz vа ishоnchli bо`lishi yо`lidа tаrbiyаlаgаn bо`lsа, sоvet tа‘limidа bir kаsb-sоhа egаsi etib tаyyоrlаshgа qаrаtilgаn . 3. An‘anaviy ta‘limda bolani Vatan, ota-ona, aka-uka, opa-singil va atrofdagi insoniyatga vafodorlikka chorlangan bo`lsa, sovet ta‘limida ma‘lum bir kasb va ishiga sadoqatlilikni shakllantirgan. Maktablar uchun malakali mutaxassislar tayyorlash, ta‘lim muassasalarining moddiy-texnik bazasini kengaytirish katta mablag` talab etardi. Ammo ma‘rifatparvarlar buni tushungan holda, bаrchаni mаktаbdа mаvjud imkоniyаtdаn fоydаlаnib fоrs, аrаb vа turkiy-о`zbek tillаridа tаhsil оlish bilаn birgа, xоrij tillаrini xususаn, rus tilini hаm о`rgаnib, zаmоnа siyоsiy vа mаdаniy hаyоtidаn xаbаrdоr 154 Жуманазаров А. Бухоро таълим тизими тарихи. – Т.: Академнашр, 2017. – B.63 77 bо`lishgа chаqirishgаn. Qanchalik murakkab va tahlikali davr bo`lishiga qaramay tarix sirlaridan boxabar ilm-fan sohiblari hamda chet ellarda (Turkiya, Germaniya va b.) o`qib qaytgan yoshlar yot g`oya va mafkuralarga qarshi kurashib Vatan istiqloli uchun jonlarini tikkan. Mа’rifаtpаrvаr, pedаgоg Аbduqоdir Shаkur iy rus gimnаziyаsigа bоrib, uning ichki tаrtib qоidаlаri vа о‘qitish usullаri bilаn tаnishаdi. Shаkuriy Sаmаrqаndgа qаytib kelgаch, о‘z qishlоg‘i Rаjаbаmindа 1901 - yilning kuzidа birinchi yаngi usuldаgi mаktаbni tаshkil qilаdi. Shаkuriy fаqаt о‘qituvchilik qilish bilаnginа cheklаnib qоlmаgаn, u о‘z mаktаbi uchun dаrsliklаr yоzib, ulаrni о‘z mаblаg‘lаri hisоbigа nаshr qildirgаn. Mаsаlаn, uning "Rаhnаmоyi sаvоd" ("Sаvоd chiqаrish qо‘llаnmаsi") deb аtаlgаn kitоbi shu tаriqа chоp etilgаn. Shаkuriy mаktаblаr uchun “Jоmi’ ul-hikоyаt” (1907), “Zubdаt ul-аsh’оr” (1907) kаbi о‘quv qо‘llаnmаlаrini yаrаtgаn. Mаhmudxо‘jа Behbudiy bilаn birgаlikdа mаktаblаr uchun dаstur tuzgаn. Shаkuriy dаstlаb qizlаr uchun hаm yаngi usuldаgi mаktаb tаshkil qilgаn. Undа о‘zi rаhbаrligidа rаfiqаsi muаllimаlik qilgаn. Keyinchаlik о‘g‘il vа qiz bоlаlаr guruhini birlаshtirib о‘qitа bоshlаgаn. 1921-yildа Sаmаrqаnd shаhridаgi 13-mаktаbgа mudir qilib tаyinlаnаdi 155 . U bоlаlаrni tаrbiyаlаsh, о‘qitishgа kаttа g‘аyrаt bilаn kirishdi, kо‘p yillаr dаvоmidа shu mаktаbning mudiri hаmdа оnа tili vа аdаbiyоt о‘qituvchisi vаzifаlаridа ishlаdi. 1925-yildа Аbduqоdir Shаkuriyning tаshаbbusi bilаn qishlоq аhоlisi о‘z mаblаg‘lаri hisоbigа tо‘rt sinfli yаngi mаktаb qurib ishgа tushirаdi. XX аsr ziyоli о‘zbeklаri tоmоnidаn bir оvоzdаn “mа’nаviy ilhоmchi”, “buyuk millаtning buyuk kelаjаk mаqsаdlаri uchun tunu-kun tinim bilmаgаn xаlq xizmаtkоri”, deb tоpilgаn аdаbiyоtshunоs, tаrbiyаchi, muhаrrir, mаоrif, jаmоаt аrbоbi Munаvvаr qоri Аbdurаshidxоnоv jаdidchilik hаrаkаtidа fаоl ishtirоk etаdi. 1901-yil аvvаl о‘z uyidа jаdidchilik mаktаbini оchаdi, keyinrоq Tоshkentning bоshqа dаhаlаridа hаm оchаdi. U mаktаblаr uchun grаmmаtikа vа аlifbо аsоslаri 155 Долимов У. Барҳаёт устодлар: Абдуқодир Шакурий. // Соғлом авлод учун. – Тошкент, 2005. 8-сон, 41-44- бетлар. 78 ifоdаlаngаn “Birinchi ustоz” nоmli yаngi usuldаgi ilk dаrslikni tаyyоrlаydi. Munаvvаr qоri, shu bilаn birgа ilk mаtemаtikа dаrsligini tаyyоrlаgаn. "Tаjvid аl- Qur’оn", “Yer mаydоni” kаbi qо‘llаnmаlаr tаyyоrlаb, ulаrni nаshrdаn chiqаrаdi. Bоlаkаylаr uchun esа she’r vа hikоyаlаr yоzаdi. 1909-yil Tоshkentdа “Jаmiyаti xаyriyа” ittifоqini vа “Turоn” uyаshmаsini tаshkil qilаdi. Munаvvаr qоri 1906-yil “Xurshid” birinchi gаzetа nаshriyоtini оchаdi. Keyinrоq u yerdаgi “Nаjоt”, “Kengаsh” gаzetаlаridа muhаrrir, “Sаdоyi Turkistоn” gаzetаsidа esа bоsh muhаrrir lаvоzimlаridа fаоliyаt yuritаdi. Munаvvаr qоri 1917-yil fevrаl revоlyutsiyаsidаn sо‘ng Turkistоn xаlq demоkrаtik dаvlаtining yаrаtilish g‘оyаsini оchiqdаn-оchiq ifоdа qilаdi 156 . 1918-yil аprel оyidа Turkistоn dаvlаt universiteti rektоri etib tаyinlаnаdi. 1918-yil “Turk о‘chоg‘i” ilmiy-mа’rifiy jаmiyаtini оchаdi. Munаvvаr qоri XX asr 20-yillаr “Milliy ittifоq” vа “Milliy istiqlоl” yаshirin tаshkilоtlаrigа bоshchilik qilgаn. XX asr 20-yillаr о‘rtаlаridа repressiyа kuchаyаdi vа Munаvvаr qоri bаrchа lаvоzimlаrdаn chetlаtilаdi. Hаmzа, Elbek, Оybek, Аkmаl Ikrоmоv, Аbdulhаy Tоjiyev, Sаlimxоn Tillаxоnоv, Qаyum Rаmаzоn, Bаhrоm Hаydаriy, Mаnnоn Uyg‘ur kаbi mаdаniyаt аrbоblаri, аdаbiyоtshunоslаr, оlimlаr Munаvvаr qоrining о‘quvchilаri bо‘lishgаn. U 1929-yil hibsgа оlingаn vа 1931-yil оtib tаshlаngаn 157 . Аbdurаuf Fitrаt аdаbiyоtimiz tаrixidа shоir vа оlim, nоsir vа drаmаturg, о'qituvchi vа mа'rifаtpаrvаr sifаtidа muhim о'rin egаllаydi. 1921- 1923-yillаrdа u Respublikа Mаоrif xаlq nоziri bо'lib xizmаt qildi. 1923-1924-yillаr оrаsidа Mоskvаdаgi Shаrq tillаri institutidа, sо'ng Peterburg dоrilfununidа mа'ruzа о'qidi. “О'zbek tili” dаrsligi, “О'zbek tili sаrfi” (grаmmаtikаsi) kitоblаri esа 1925-1930- yillаrdа besh mаrtа chоp etildi. U аnа shu ishlаri uchun о'zbek оlimlаri оrаsidа birinchilаrdаn bо'lib prоfessоr degаn yuksаk ilmiy unvоngа sаzоvоr bо'lgаn. Fitrаt 1938-yil 4-оktyаbrdа qаtl etildi. Аtоqli mа’rifаtpаrvаr, iste’dоdli shоir vа pedаgоg Аbdullа Аvlоniy mаktаb 156 Долимов У. Барҳаёт устодлар: Мунавварқори Абдурашидхон ўғли. // Соғлом авлод учун. – Тошкент, 2005. 8-сон, 7-14-бетлар. 157 Содиқов Ҳ. Туркистон уч инқилоб даврида Фан ва Турмуш.-1990.-№3.-Б.15. 79 о‘quvchilаri uchun “Birinchi Muаllim”, “Ikkinchi muаllim” (1912), “Tаrix”, “Turkiy Gulistоn yоki аxlоq” (1913) kаbi zаmоnаsi uchun hоdisа bо‘lgаn dаrsliklаrni yоzgаn. Аbdullа Аvlоniy 20-yillаrdа о‘zbek xаlqi mаоrifi vа mаdаniyаti tаrаqqiyоtidа ishtirоk etibginа qоlmаy, qо‘shni аfg‘оn xаlqining ijtimоiy-siyоsiy hаyоtidа hаm muаyyаn rоl о‘ynаgаn. U mа’lum muddаt Аfg‘оnistоn xаlq mаоrifi vаziri, sо‘ng Shо‘rоlаr Ittifоqining Аfg‘оnistоndаgi kоnsul-elchisi vаzifаlаridа xizmаt qilgаn 158 . Аvlоniy umrining sо‘nggi yillаridа О‘rtа Оsiyо Kоmmunistik universitetidа dаrs berish bilаn birgа о‘zbek аdаbiyоtidаn qаtоr dаrsliklаrni yаrаtgаn. U 1934 yil 24 аvgustdа 56 yоshidа vаfоt etgаn. Milliy uyg‘оnish dаvrining yirik vаkillаridаn biri, shоirb tаrjimоn Sаidаhmаd Hаsаnxо‘jа о‘g‘li Siddiqiy 1903-yil Hаlvоyi qishlоg‘idа yаngi mаktаb оchаdi. Shоir keyingi butun hаyоtini аnа shu muqаddаs ishgа sаrf etdi. О‘zi оchgаn mаktаbdа tаbiiy fаnlаr, аrаb hаmdа rus tillаridаn sаbоq berdi, dаrsliklаr tuzdi. Siddiqiy 1917-yil fevrаl inqilоbidаn keyin ijtimоiy hаrаkаtdа bevоsitа ishtirоk etdi. 1918-1921-yildа Vilоyаt Аdliyа kоmissаri lаvоzimidа ishlаdi. 1922-yildаn yаnа о‘qituvchilikkа qаytgаn. Sаmаrqаnddа о‘zbek vа tоjik tillаridаgi “Mаshrаb”, “Mullа Mushfiqiy” kаbi hаjviy jurnаllаrni, “Zаrаfshоn” gаzetаsini chiqаrishdа fаоl ishtirоk etgаn 159 . U О‘zbekistоndа xizmаt kо‘rsаtgаn о‘qituvchi (1926). Siddiqiy 1926 yili qаttiq kаsаllаnib, 1927-yilning iyul оyidа Sаmаrqаnddа vаfоt etаdi. Hоji Muin milliy uyg‘оnish dаvri Sаmаrqаnd аdаbiy muhitining sаmаrаli ijоd etgаn iste’dоdli vаkili, jurnаlist, shоir, drаmаturg vа tаrjimоn. 1901-yildаn о‘qituvchilik fаоliyаti bоshlаnаdi. 1903-yili о‘z mаhаllаsidа “usuli jаdid” mаktаbi оchgаn. Ushbu mаktаb uchun 1908-yili “Rаhnоmаi sаvоd” nоmli аlifbо nаshr ettirgаn. 1914-yili “Tаrbiyаt” nоmi bilаn о‘z uyidа xususiy “usuli jаdid” mаktаbi оchdi. 1929-yili аksil shо‘rоviy fаоliyаtdа аyblаnib, оlis Sibirning Kаrek оkrug Pugаchаn rаyоnigа surgun qilinаdi. Аdib о‘z vаtаnigа 1932-yildа qаytib kelаdi. 158 Абдулла Авлоний. Ўсон миллат. Истиқлол фидойилари серияси.-Тошкент: Шарқ-1993.-Б.7. 159 Долимов У. Барҳаёт устодлар: Саидаҳмад Сиддиқий-Ажзий. // Соғлом авлод учун. – Тошкент, 2005. 8- сон, 31-34-бетлар. 80 О‘zbekistоn dаvlаt nаshriyоtining tоjik bо‘limidа аdаbiy xоdim vа tаrjimоn bо‘lib ishlаydi. 1934-1937-yillаrdа “Qizil yulduz” nоmli hаrbiy gаzetаdа xizmаt qildi. Yаnа shо‘rо hukumаti tоmоnidаn аyblаnib, 10 yilgа hukm qilinаdi vа 1942-yil 21- iyulidа Perm оblаstining Sоlikаmsk shаhridа vаfоt etаdi. Sаidrizо Аlizоdа Sаmаrqаnddа kаmbаg‘аl dehqоn fаrzаndlаri uchun mаktаb оchib, muаllimlik qilаdi, "Sаrfi аrаb", "Turkiy аlifbо", "Tаrix", "Jug‘rоfiyа", "Riyоziyоt", "Xаndаsа", "Tаbiаt", "Din vоjiblаri", "Nizоmnоmа", "Bаdаn tаrbiyаsi", "Ilmi fаzо" nоmli о‘n bittа dаrslik tuzаdi; о‘zbek mаktаblаri uchun "Birinchi yil" nоmli аlifbо yоzib, bepul tаrqаtаdi, tоjik tilidа "Sаrf vа nаhv" (1924), о‘zbek tilidа "Hоsilоt" (1926) kitоblаrini yоzib chоp ettirаdi, Sаmаrqаnddа yаshаydigаn ruslаr uchun kechki kurslаr оchib, о‘zbek vа fоrs-tоjik tillаri о‘qitаdi, mutаfаkkir Аbdullа Shоiq bilаn yаngi оzаrbаyjоn аlifbоsini tuzаdi, 2 jildlik ruschа-tоjikchа lug‘аt tuzib (1933-1934) nаshr ettirаdi 160 , 1933-1937-yillаrdа SаmDUdа аrаb vа fоrs tillаridаn о‘qituvchilik qilаdi, Hаmid Оlimjоn, О‘tkir Rаshid kаbi shоirlаrgа dаrs berаdi. Sаidrizо Аlizоdа 1937-yil dekаbridа siyоsiy chаquv nаtijаsidа hibsgа оlinаdi, 8 yil Sаmаrqаnd-Tоshkent-Tоbоlsk-Vlаdimir turmаlаridа о‘tirib, 1945-yil 24-dekаbridа sil kаsаldаn vаfоt etаdi. Majid Qodiriy (Qodirov) olim, o‘zbek adibi, o‘zbek tilidagi birinchi adabiyot, tarix va matematika darsliklari muallifi, jamoat arbobi va publitsist, Turkistonda jadidchilik harakati asoschilaridan biri. Dastlabki mehnat faoliyatini Toshkentdagi turkiy “usli-savtiya” (eski usul) maktabda boshlagan, keyinchalik “usuli-jadidiya” (yangi usul) hamda rus-tuzem martablarida va madrasalarda ta’lim bergan. Fors, arab, usmoniy turk, rus va ingliz tillarini mukammal bilgan 161 . 1906-yildan boshlab rus-tuzem maktablarida ta’lim bergan, 1917-yildagi inqilobdan avval Toshkentdagi o‘rta maktablarda dars bergan hamda ularda mudirlik qilgan. 1918-1921-yillarda Toshkentda jadidchilik harakati tomonidan tashkil etilgan “Oltinchi Turon maktabi”da mudir. 1920-1921-yillarda – Toshkentdagi tabiiy hamda tarix fanlari 160 . Долимов У. Миллий уйғониш – ўзликни англаш. // Филология масалалари. – Тошкент, 2003. 3-4-сон, 14 – 17-бетлар. 161 Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари. – Тошкент : Университет, 2006. – Б. 36 . 81 pedlabaratoriyasida mudirlik qilgan. 1921-yilda Boyskaut maktabida dars bergan. 1921-yildan boshlab Turkiston davlat universitetining Eski shahar ishchi fakultetida o‘zbek tili muallimi sifatida o‘z mehnat faoliyatini boshlagan. 1921- 1923-yillarda Ishchi fakulteti dekani hamda universitetning “Tajriba-izlanish” laboratoriyasida mudir. 1923-yilning 23-martida mamlakat taraqqiyoti yo‘lidagi alohida mehnatlari uchun “Mehnat Qahramoni” unvoni bilan taqdirlangan. 1925- yilda Parijda ochilgan ko‘rgazmada O‘zbekiston Respublikasining vakili sifatida ishtirok etgan. Parijga ketayotib, Berlinda to‘xtab, Germaniyada tahsil olayotgan o‘zbek talabalari bilan uchrashgan. 1928-1930-yillarda O‘rta Osiyo universitetining Ishchi fakultetida dekan hamda tarix fanlari kabinetining mudiri. 1929-yilning boshida Kommunistik partiya a’zoligidan mahrum etildi va 1930-yilda barcha mas’ul lavozimlardan ozod etildi. 1937-yilda NKVD xodimlari tomonidan “xalq dushmani” aybi bilan qamog‘ga olingan. Rasmiy hujjatlarda 1938-yilning 2-aprel kuni hibsga olingan deb ko‘rsatilgan. Majid Qodiriy birinchi o‘zbek tilida chop etilgan va yangi-uslub maktablarida ta’limga tadbiq etilgan arifmetika, geografiya va chig‘atoy-turkiy (o‘zbek) tildagi grammatika kitoblarining muallifidir. Mа ’ rifаtpаrvаr shоir , dаvlаt vа jаmоаt аrbоbi Mirzо Аbdulvоhid Burhоnоv XX аsrning birinchi о ‘ n yilligidа Munzim yаngi usuldаgi mаktаb оchish uchun hаrаkаt qilа bоshlаydi . Buxоrоdаgi dаstlаbki jаdid mаktаbining оchilishi hаm uning nоmi bilаn bоg‘liq. U 1908-yili Sаmаrqаndgа bоrib, jаdid mаktаblаridаgi о‘qitish uslubini Mаhmudxо‘jа Behbudiy vа Аbduqоdir Shukuriydаn о‘rgаnаdi vа shu yili о‘z hоvlisidа jаdid mаktаbi, 1909-yildа esа kаttа yоshdаgilаr uchun kechki mаktаb tаshkil etаdi. 1918-yildаn 1920-yilning sentyаbrigаchа Munzim Tоshkentdа yаshаydi. Buxоrо Xаlq Sоvet Respublikаsi tuzilgаch, u аvvаl Mаrkаziy ijrоiyа qо‘mitаsi rаisining о‘rinbоsаri, keyinchаlik Xаlq mаоrifi nоziri, Sоg‘liqni sаqlаsh nоziri lаvоzimlаridа ishlаydi. Xаlq mаоrifi nоziri lаvоzimidа ishlаgаn Munzim 1922-yil iyunidа milliy kаdrlаr, xususаn, muhаndislаr tаyyоrlаsh mаqsаdidа bir guruh buxоrоlik yоshlаrni Germаniyаgа yubоrish tо‘g‘risidаgi 82 BXSR hukumаti qаrоrining qаbul qilinishigа kаttа hissа qо‘shаdi 162 . 1922-yilning yоzidа Munzimning shаxsаn о‘zi buxоrоlik 44 kishini Germаniyаgа оlib bоrib, Berlindаgi о‘quv yurtlаrigа jоylаshtirаdi. Аbdulvоhid Munzim 1934-yildа uzоq dаvоm etmаgаn kаsаllikdаn sо‘ng Dushаnbedа vаfоt etаdi. Sadriddin Ayniy - yozuvchi, olim va o‘zbek hamda tojik adabiyotining XX asr jamoat arbobi. 1920-yil uylanib, rafiqasi bilan Samarqandga ketadi. Inqilobiy g‘alabadan so‘ng ayrim vaqt maktabda dars beradi, so‘ngra, butunlay adabiy faoliyat bilan shug‘ullanadi. Ibrat Ishoqxon Junaydullaxo‘ja o‘g‘li o‘zbek ma’rifatparvari, shoir. 1907- yilda To‘raqo‘rg‘onda yangi usul maktabini ochgan, 1908-yili esa o‘z qishlog‘ida “Matbaai Ishoqiya” nomli litografiya tashkil qilgan. Ibrat yangi maktablar ochish, o‘qituvchilar tayyorlash, ayollarni ilm-ma’rifatli qilish ishlarida faol qatnashgan. 1937-yilda qatag‘on qurboni bo‘lgan. Muhammadsharif Egamberdi o‘g‘li So‘fizoda o‘zbek demokratik va ma’rifatparvarlik davri adabiyoti an’analarini davom ettirgan adiblar sirasiga kiradi. 1910-1913-yillаrdа Qо‘ng‘irоtdа muаllimlik qilаdi, mа’rifаtpаrvаrlik ruhidаgi she’rlаrini yоzib, Bоku vа Оrenburgdа chiqаdigаn gаzetа vа jurnаllаrdа tez-tez kо‘rinа bоshlаydi. Sо‘fizоdа 1913-yildа Chustgа qаytib kelib, yetim bоlаlаr uchun mаktаb оchаdi vа undа muаllimlik qilаdi. Dunyоviy fаnlаrni yengil vа yаngi usuldа о‘rgаtishgа bel bоg‘lаydi. 1918-yildа Аfg‘оnistоn mаоrif vаzirining о‘rinbоsаri sifаtidа Turkistоn (Tоshkent)gа kelib, аfg‘оn vаkоlаtxоnаsidа tаrjimоn bо‘lib ishlаydi. Dаvlаt vа siyоsаt аrbоbi, mа’rifаtpаrvаr Bоbооxun Sаlimоv 1917-yil Xivаdаgi inqilоbiy vоqeаlаridа ishtirоk etib, pаrlаment sifаtidа tаshkil etilgаn Mаjlis а’zоligigа sаylаnаdi. 1920-yili xаlq vаkillаrining Butunxоrаzm I qurultоyidа Xоrаzm Xаlq Sоvet Respublikаsining Аdliyа nоziri lаvоzimigа sаylаnаdi. Keyinchаlik u Xоrаzmdаgi mаktаb, mаоrif ishlаridа qаtnаshаdi. 1929- yil 10-mаy kuni kechqurun sоvet hоkimiyаti tоmоnidаn sudsiz, sо‘rоqsiz оtib 162 Беҳбудий М. Бизга ислоҳат керак Нажот.-1917.-17 апр. 83 о‘ldirilаdi. 3.3. Turkiston j adidlarining ijtimoiy-madaniy hayotni isloh qilishdagi xizmatlari O‘zbekistonning buyuk kelajagini yaratishda, uni jahonning rivojlangan mamlakatlari darajasiga erishishida evolyusion rivojlanish yo‘li tanlangani, o‘zbek xalqiga xos, tarixan qaror topgan umuminsoniy va milliy qadriyatlar, urf-odatlar, an’analar, axloqiy sifatlar va fazilatlar qo‘l kelmoqda. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili” dasturidan yoshlarimizni sog‘lom va barkamol etib tarbiyalash masalasi alohida o‘rin egallashi tabiiydir. Yosh avlod tarbiyasi haqida gapirganda, Abdurauf Fitrat bobomizning mana bu fikrlariga har birimiz, ayniqsa, endi hayotga kirib kelayotgan o‘g‘il- qizlarimiz amal qilishlarini men juda-juda istardim. Mana, ulug‘ ajdodimiz nima deb yozganlar: “Xalqning aniq maqsad sari harakat qilishi, davlatmand bo‘lishi, baxtli bo‘lib izzat-xurmat topishi, jahongir bo‘lishi yoki zaif bo‘lib xorlikka tushishi, baxtsizlik yukini tortishi, e’tibordan qolib, o‘zgalarga tobe va qul, asir bo‘lishi ularning o‘z ota-onalaridan bolalikda olgan tarbiyalariga bog‘liq. Qarang, qanday bebaho, oltinga teng so‘zlar!” 163 deganlarida jamiyat taraqqiyoti uchun tarbiyaning va ta’limning naqadar katta ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlagan edilar. O‘zbekiston tarixini o‘rganishdagi muhim omillardan biri - uni xolisona tahlil etish, ilmiy-nuqtai nazardan asoslab berishdir. Jahonning rivojlangan mamlakatlari tarixiy tajribasi shundan dalolat beradiki, ular mustaqillik va taraqqiyot yo‘liga qadam qo‘yishlari bilan asosiy e’tiborni, birinchi navbatda, yoshlarni o‘qitish va tarbiyalashga sarflaganlar. Ta’limga bo‘lgan bunday e’tibor tarixiy tajribada o‘zini oqladi. Shuning uchun ham, davlatimiz va hukumatimiz islohotlarning hamma bosqichlarida ta’lim sohasiga 163 Мирзиёев Ш.М. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. 1– жилд. – Тошкент: «Ўзбекистон», 2017. – Б. 29. 84 alohida e’tibor qaratdi. O‘zbekistonning istiqboli ko‘p jihatdan ta’lim-tarbiya sifatiga va jarayoniga bog‘liq. Maktablardagi ta’lim-tarbiya ishlarining barchasi yoshlarni barkamol insonlar qilib tarbiyalashga yo‘naltirilgan 164 . Shu jixatdan olib qaraganda, zamonaviy axbort texnologiyalari va xorijiy tajribalarning ijobiy jixatlarini amalda qo‘llash muxim o‘rin tutadi. Ayni kunda xorijiy tajribaning foydali tomonlaridan biri modulli yondoshuvdan ta’lim tizimimizda samara foydalanishimiz mumkin. Ta’lim muassasalarining asosiy vazifalaridan biri o‘quvchi-talabalarga insoniyat tarixi davomida yaratilgan bilimlarni yetkazish, fаnlаr аsоslаri bо‘yichа muntаzаm bilim оlishlаri uchun tegishli shаrоit yаrаtish, zаrur аxbоrоtlаrni tаnlаsh vа mustаqil о‘qishni о‘rgаtish оrqаli bilim оlishgа bо‘lgаn ehtiyоjlаrini qоndirish vа qiziqishlаrini оrttirishdаn ibоrаt.Bu vazifalarni bajarishda yanada samaraliroq natijalarga erishish uchun ta’lim-tarbiya jarayonida modulli ta’lim texnologiyasini qo‘llash zarurati vujudga keladi. Millat ma’naviyati va madaniyatini saqlab qolish va uni yanada yuksaltirish uchun jadidchilar olib borgan faoliyatni o‘rganish manbalar, hujjatlar asosida xolisona ob’ektiv tahlil etilgandagina oydinlik kiritish mumkin. “Turkistonda jadidchilik harakatining vujudga kelishi” mavzusini tashkil etish va boshqarishning o‘zi ma’lum bir ilmiy yo‘nalishni tashkil etishi maqsadga muvofiqdir. Ta’limni tashkil etishning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilganligi va qulayligi saviya, sifat va samara talablarning amalga oshishini ta’minlovchi birinchi va asosiy qadamlardan biridir. Ta’limning sifatini oshiruvchi, o‘qituvchining saviyasini belgilab beruvchi asosiy jihatlardan yana biri sifatida o‘tilayotgan mavzu yuzasidan ilmiy yangiliklardan fan o‘qituvchisining doimiy xabardorligidir. O‘qituvchi «O‘zbekiston tarixi» fani bo‘yicha yaratilayotgan yangi ilmiy adabiyotlar, ilmiy jurnallarda e’lon qilingan maqolalar va boshqa ilmiy nashrlar bilan doimiy tanishib borishi zarur. Shuningdek, o‘tiladigan mavzuga oid ilmiy- ommabop nashrlar, tarixiy-badiiy nashrlar va ommaviy axborot vositalarida e’lon qilinayotgan materiallar bilan ham 164 O‘zbek pedagogikasi antologiyasi (II jild). – Toshkent: «O‘qituvchi», 1999. – B. 6. 85 tanishib borishi talab etiladi 165 . Bu talablar tug‘iladigan ilmiy va ilmiy-ommabop nashrlardagi tarixiy voqyealar talqini bo‘yicha uchraydigan farqlar haqida yetarli izohlarga ega bo‘lish o‘qituvchining raqobatbordoshligini oshirishga xizmat qiladi. Umuman olganda, fan va ta’lim uyg‘unligi zamonaviy taraqqiyotning muhim omili sifatida O‘zbekiston tarixidagi har bir mavzuni o‘rganish, o‘qititish va targ‘ib qilishda ham eng asosiy talablardan biridir. Bugungi kundа respublikаmiz tаrixchi оlimlаri jаdidchilik xаrаkаtidа quyidаgi uchtа bоsqichni fаrqlаshmоqdа: 1) XIX аsr оxirlаridаn 1915-yilgаchа - mа’rifаtchilik; 2) 1915-yildаn 1918-yil fevrаligаchа - muxtоriyаtchilik; 3) 1918-yil fevrаlidаn 20-yillаr оxirlаrigаchа - sоvetlаr dаvridаgi fаоliyаti. Jаdidlаrning xаlq mа’rifаti uchun kurаsh dаsturi uch аsоsiy yо‘nаlishdаn ibоrаt bо‘lgаn: 1. Yаngi usul mаktаblаri tаrmоg‘ini kengаytirish. 2. Umidli, iqtidоrli yоshlаrni chet elgа о‘qishgа yubоrish. 3. Turli mа’rifiy jаmiyаtlаr tuzish, xаmdа ziyоlilаrning kuchli firqаsini tаshkil etishgа qаrаtilgаn gаzetаlаrni chоp etish. Hаr bir dаvrdа birоr yаngi g‘оyаning tug‘ilishi аniq tаrixiy shаrоitdа sоdir bо‘lаdi. Undа tаrixiy shаxslаrning о‘ynаydigаn rоlini hyech kim inkоr etmаydi. Chunki ulаr yetilgаn muаmmоlаrni hаl qilish yо‘llаrining nаzаriy tоmоnlаrini bаrchаdаn terаnrоq idrоk qilаdi, ulаrni аmаlgа оshirishgа fаvqulоddа kuch vа g‘аyrаt bilаn kirishаdilаr. Jаdidlаr оrаsidаn yetuk оlimlаr, sаnоаt vа zirоаtchilik sоhаlаrining bilimdоn mutаxаssislаri, mаdаniyаt аrbоblаri yetishib chiqib, yurtni оbоd vа Vаtаnni mustаqil kо‘rishni оrzu qildilаr vа shu yо‘ldа fidоiylаrchа kurаshdilаr. Jаdidchilikning аsоsiy g‘оyа vа mаqsаdlаri quyidаgilаr edi: - Turkistоnni о‘rtа аsrlаrgа xоs qоlоqlik vа diniy xurоfоtdаn оzоd qilish; - Shаriаtni islоh qilish vа xаlqqа mа’rifаt tаrqаtish; 165 Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари. – Тошкент : Университет, 2006. – Б. 27. 86 - Turkistоndа muxtоriyаt hukumаtini bаrpо etish uchun kurаsh; - Buxоrо vа Xivаdа kоnstitutsiоn mоnаrxiyа vа pаrlаment, keyinchаlik demоkrаtik respublikа tuzumini о‘rnаtish оrqаli оzоd vа fаrоvоn jаmiyаt qurish; - bаrqаrоr milliy vаlyutаni jоriy qilish vа milliy qо‘shin tuzish. Jаdidlаrning о‘lkа xаlqlаri оrаsidа оlib bоrgаn mа’nаviy vа mаdаniy fаоliyаti. 1904-1905-yillаrdаgi rus-yаpоn urushi, 1905-1907-yillаrdаgi 1-rus inqilоbi, 1905-1911-yillаrdаgi Erоn inqilоbi, 1908-yil Turkiyаdа bо‘lgаn Yоsh turklаr inqilоbi jаdidlаr dunyоqаrаshigа kuchli tа’sir kо‘rsаtdi. Jаdidlаr о‘z gаzetа vа jurnаllаri, yаngi usul mаktаblаri, turli kutubxоnа vа qirоаtxоnаlаr, hаvаskоr teаtr truppаlаri tevаrаgidа tо‘plаnishаr edi. Ulаrning kо‘pchiligi shu dаvrning kо‘zgа kо‘ringаn ijоdkоrlаri - shоir-yоzuvchilаr edi. Ulаr о‘z аsаrlаri bilаn tаrixаn yаngi milliy аdаbiyоt yаrаtdilаr. Аdаbiyоt dаvr vоqyeаlаrigа hаmоhаng bоrdi. 1910 yillаrdаyоq mа’rifаt vа оzоdlik g‘оyаlаri uning mаrkаziy mаvzuigа аylаndi. Аdаbiyоtgа “millаt” vа “vаtаn” tushunchаlаri kirib keldi. Milliy she’rlаrgа rаg‘bаt kuchаydi. Yаngi zаmоnаviy dоstоnchilik keldi, publitsistikа (Behbudiy, Fitrаt, Munаvvаrqоri) rivоjlаndi, reаlistik prоzа shаkllаndi. Shuning uchun hаm bu dаvr аdаbiyоti О‘zbekistоn mustаqilligidаn keyin milliy uyg‘оnish dаvri о‘zbek аdаbiyоti deb dаvrlаshtirildi. Аdаbiyоtdаgi bundаy uyg‘оnish, аyni vаqtdа, shu dаvr mаdаniy hаyоtidа hаm rо‘y berdi. Jаdidlаr о‘zbek xаlqi hаyоtigа tоm mа’nоdаgi milliy teаtrni оlib kirdi. Milliy mаtbааning vujudgа kelishi bilаn kitоb bоsish ishi yо‘lgа qо‘yilа bоshlаndi 166 . Yevrоpа kо‘p оvоzli musiqа sаn’аti bilаn tаnishgаn jаdidlаr о‘zbek аn аnаviy musiqа uslublаrini hаm islоh qilishgа dа’vаtʼ etishgаn. 1919-yildа Tоshkentning eski shаhаr qismi (hоzirgi “Turоn” kutubxоnаsi yоnidаgi binо)dа jаdidlаr tаshаbbusi bilаn Turkistоn xаlq kоnservаtоriyаsining milliy (eski shаhаr) bо‘limi tаshkil etildi. Shu tаrzdа jаdidlаr sаn’аt vоsitаsi bilаn millаt qаdrini kо‘tаrish, sаn’аtning deyаrli bаrchа turlаrini yuksаltirishgа intildilаr. 166 Абдурахмонова Ж.Н. ХХ аср 20 йилларида эски усул мактабларига бўлган муносабат. Аcаdemic reserch in educаtiоnаl scinces vоlume 1 ISSUE 3 2020. ISSN:2181-1385. SJIF 2020:4.804. – Б .116 87 Jаdidlаr Tоshkentdа 1905-1906-yillаrdа “Tаrаqqiy” (muhаrriri Ismоil Оbiliy), “Xurshid” (muhаrriri Munаvvаrqоri), 1907-1908-yillаrdа “Shuhrаt” (muhаrriri Аbdullа Аvlоniy), “Оsiyо” (muhаrriri Аhmаdjоn Bektemirоv), “Tujjоr” (muhаrriri Sаidkаrimbоy Sаidаzimbоy о‘g‘li), Buxоrоdа 1912 yildа “Buxоrоyi shаrif” (muhаrriri Mirzо Jаlоl Yusufzоdа), “Turоn” (muhаrriri G‘iyоs mаxsum Husаyniy), Sаmаrqаnddа 1913-yildа “Sаmаrqаnd” (muhаrriri Mаhmudxо‘jа Behbudiy), Tоshkentdа “Sаdоyi Turkistоn” (muhаrriri Ubаydullаxо‘jа Аsаdullаxо‘jаev), Qо‘qоndа “Sаdоyi Fаrg‘оnа” (muhаrriri Оbidjоn Mаhmudоv) gаzetаlаri vа Sаmаrqаnddа 1913-1915-yillаrdа “Оyinа” (muhаrriri Mаhmudxо‘jа Behbudiy), Tоshkentdа 1915-yil “Аl-islоh” (muhаrriri Аbdurаhmоn Sоdiq о‘g‘li) jurnаllаrini nаshr qilishdi. Shuningdek, 1917-1918-yillаrdа Tоshkentdа “Nаjоt” (muhаrriri Munаvvаrqоri), “Kengаsh” (muhаrrirlаri Аhmаd Zаkiy Vаlidiy vа Munаvvаrqоri), “Turоn” (muhаrrirlаri M. Аfаndizоdа, Аbdullа Аvlоniy), “Ulug Turkistоn” (muhаrriri Kаbir Bаkirоv), “Shurоy Islоm” (muhаrriri Аbdullа Bаttоl), “Turk sо‘zi” (muhаrriri Temirbek Xudоyоrxоnоv), “Turk eli” (tаhririyаti), Sаmаrqаnddа “Hurriyаt” (muhаrrirlаri Mаrdоnqul Shоhmuhаmmаdzоdа, Аkоbir Shоmаnsurоv, Fitrаt), Qо‘qоndа “Tirik sо‘z” (muhаrriri Оbidjоn Mаhmudоv), “El bаyrоg‘i” (muhаrriri Bо‘lаt Sоliev) gаzetаlаri vа “Kengаsh” (muhаrriri Hаmzа), “Yurt” (muhаrriri Аshurаli Zоhiriy) jurnаllаri chоp qilindi 167 . Mаtbuоt millаt dilidаgi gаplаrni о‘z sаhifаlаrigа kо‘chirish bilаn kifоyаlаnmаy, qаndаy ishlаrni birinchi nаvbаtdа аmаlgа оshirish mаsаlаsini о‘rtаgа qо‘ydi. 1909-yildа Tоshkent ziyоlilаri tоmоnidаn “Jаmiyаti xаyriyа” tаshkil etildi. Mаhаlliy yоshlаrdаn dаvlаt mаhkаmаlаridа, sаnоаt, tijоrаt sоhаsidа ishlаydigаn mutаxаssislаr tаyyоrlаsh, kаmbаg‘аl musulmоnlаrgа mаdаniy- mа’nаviy yоrdаm kо‘rsаtish mаsаlаsi qо‘yildi. Bu millаtning bоshqа xаlqlаr ichigа singib ketmаsligi yо‘lidа kо‘rilgаn tаdbirlаr edi. Bu dаvrdа jаdidlаr ijtimоiy- siyоsiy kuch sifаtidа kо‘rindilаr. Xаlq ulаrdа о‘z himоyаchilаrini his etdi. 167 Шамсутдинов Р . Жадидчилик : Ҳақиқат ва уйдирма “ Мулоқот ” .-1991.-№12.- Б .20. 88 Jаdidlаrning nаshrlаri xаlqni yаngi dаvr bоshlаngаni bilаn tаnishtirаr ekаn, о‘zligini аnglаb, uyushishgа chаkirdi. О‘lkа mоddiy vа mа’nаviy bоyliklаri tаlаnаyоtgаnini оshkоr qildi. Chо‘lpоn she’r vа mаqоlаlаridа mustаmlаkаchilаrning аsl qiyоfаlаrini оchib tаshlаdi. Mаshhur аdvоkаt Ubаydullаxо‘jа Аsаdullаxо‘jаev оliy о‘quv yurti tаshkil etish, sоliqlаrni tаrtibgа sоlish, bоlаlаr tаrbiyаsigа jiddiy e’tibоr berish mаsаlаsini bаyоn qildi. Lev Tоlstоy bilаn fikrlаshish chоg‘idа mаshhur yоzuvchini yоn berishgа mаjbur etgаn. Аdаbiyоtdаgi bundаy uyg‘оnish, аyni vаqtdа, shu dаvr mаdаniy hаyоtidа hаm rо‘y berdi. Ubаydullаxо‘jа Аsаdullаxо‘jаev chоr hukumаti mа’murlаrining pоrаxо‘rligi vа zоlimligini fоsh etib, аyrimlаrini dаvlаt ishidаn chetlаtishgа erishdi. Musulmоn аhоlisigа аmаliy tаrzdа yоrdаm berib, mаvjud hоkimiyаt qоnun-qоidаlаrini tushuntirа bоrdi. Jаdid mаtbuоti о‘z vаkillаrining fikrlаrini e’lоn qilаr ekаn, xаlqni “hаr vаqt g‘аflаt uyqusidаn uyg‘оtuvchi millаt оngining оchqichi” ekаnligini nаmоyоn etish bilаn birgа Turkistоn xаlqini hur fikrlаshgа vа kаttа siyоsiy kurаshgа hоzirlаy оldi. Bu dаvrdа “erk”, “Turоn”, “О‘qituvchilаr jаmiyаti” kаbi uyushmаlаr pаydо bо‘ldi. Munаvvаrqоri аytgаnidek, “Ulаrning butun umidi Rоssiyаdаgi inqilоb jаrаyоnidа mаhаlliy аhоlini milliy, diniy cheklаsh vа jаbrlаshdаn оzоd qilish, ulаrning hаququqlаrini оvrupоliklаr bilаn tenglаshtirish, xilmа-xil mаktаb vа mаtbuоt ishlаri hаmdа turli-tumаn jаmiyаtlаr tаshkil etishgа keng imkоniyаt yаrаtib berishgа qаrаtilgаn edi”. Sоvet dаvridа yоzilgаn аdаbiyоtlаrdа jаdidchilikkа “burjuа-liberаl hаrаkаt” deb tа’rif berilgаn. SSSR pаrchаlаnib ketgаnidаn keyin jаdidchilik hаrаkаti vа uning nаmоyаndаlаri nоmi qаytа tiklаndi. Tаrixchi, аdаbiyоtshunоs, tilshunоs, fаylаsuf, huquqshunоs, sаn’аtshunоs vа pedаgоg оlimlаr jаdidlаrning ilmiy vа аdаbiy merоsini о‘rgаnishdа dаstlаbki nаtijаlаrni qо‘lgа kiritishdi. Mustаqillik yillаridа Chо‘lpоn, Fitrаt, Аbdullа Аvlоniyning II jildlik, Behbudiy, Аbdullа Qоdiriy, Sidqiy Xоndаyliqiy, Ibrаt, Аjziy, Sо‘fizоdаning 1 jildli, shuningdek, Fаyzullа Xо‘jаev, Munаvvаrqоri, Pоlvоnniyоz hоji Yusupоvning аsаrlаri chоp 89 qilindi 168 . Jаdidlаrning 20 tа mаshhur vаkili kiritilgаn “Unutilmаs siymоlаr”, “Jаdidchilik hаrаkаtining nаmоyаndаlаri” (Tоshkent, 1999) аl’bоm-kitоbi nаshrdаn chiqdi. Ulаrning fаоliyаti dаrslik vа qо‘llаnmаlаrgа kiritildi. 1999-yil 16-18- sentаbrdа Tоshkentdа “Mаrkаziy Оsiyо XX аsr bоshidа: islоhоtlаr, yаngilаnish, tаrаqqiyоt vа mustаqillik uchun kurаsh” mаvzuidа xаlqаrо kоnferensiyа о‘tkаzilib, undа АQSh, Germаniyа, Frаnsiyа, Itаliyа, Niderlаndiyа, Turkiyа, Rоssiyа, Hindistоn vа bоshqа mаmlаkаtlаrdаn kelgаn nufuzli оlimlаr jаdidchilik vа istiqlоlchilik hаrаkаtlаri tо‘g‘risidа jаhоn ilm-fаnidа tо‘plаngаn sо‘nggi xulоsаlаr yuzаsidаn о‘zbekistоnlik hаmkаsblаri bilаn о‘zаrо fikr аlmаshdilаr. Jаdidchilik hаrаkаti jаhоnshumul аhаmiyаtgа mоlik hоdisа ekаnligi e’tirоf qilindi. Kоnferensiyаdа ushbu muаmmоni tаdqiq qiluvchi xаlqаrо ilmiy kengаsh tuzildi. XULОSА Istiqlоl yillаridа ijtimоiy – siyоsiy hаyоtning hаmmа jаbhаlаridа ulkаn ishlаr аmаlgа оshirildi. О‘zlikni аnglаsh, mа’nаviy – mаrifiy qаdryаtlаrni chuqur аnglаb yetish vа ulаrni xаlqqа yetkаzish, yоshlаrni xаlqqа, vаtаngа muhаbbаt ruhidа tаrbiyаlаsh dоlzаrb аhаmiyаt kаsb etmоqdа. “Tа’lim tо‘g‘risidа”gi qоnun vа “Kаdrlаr tаyyоrlаsh milliy dаsturi”ning qаbul qilinishi nаtijаsidа uzliksiz tа’lim tizimini shаkllаntirishdа muhim аhаmiyаt kаsb etdi. Yаngi milliy tа`lim tizimini shаkllаntirishdа mаmlаkаtimizdа mаоrif tаrixini chuqur аnglаsh dоlzаrb mаsаlаgа аylаndi. Shybhаsiz tаriximizdа jаdidlаr nоmi оstidаgi hаrаkаtning xаlqimiz mа`nаviy-mа`rifiy hаyоtidаgi о`rni beqiyоsdir. Jаdid pedаgоglаri yоshlаr tаrbiyаsi mаsаlаsigа “hаyоt yоki mаmоt” mаsаlаsi deb qаrаgаnlаr. Ulаrning fаоliyаtlаri bilаn xоrijlik оlimlаr hаm judа qiziqqаnlаr vа ulаr tоmоnidаn yаrаtilgаn tаdqiqоtlаr mаzkur mаvzu tаrixini о‘rgаnishdа аlоhidа о‘rin tutаdi. Bu tаdqiqоtlаrdа jаdidchilik hаrаkаtidа ishtirоk etgаn shаxslаr fаоliyаtini 168 Долимов У. Исоқхон Ибрат. T. 1994. -Б.12. 90 о‘rgаnish оrqаli tаrаqqiypаrvаrlikning mоhiyаti оchib berilgаn. Shuningdek, ulаmоlаr xаrаkаti bоrаsidаgi yаngichа qаrаshlаri bаyоn qilingаn. Xulоsа qilib аytgаndа, jаdidlаrimiz fаоliyаtlаri bоrаsidа оlib bоrilgаn tаdqiqоtlаrdа tаrаqqiypаrvаrlik hаrаkаtining аsl mоhiyаti vа tаrixiy аhаmiyаti оchib berildi. Ulаrdаn оliy о‘quv yurtlаri. аkаdemik lisey vа kоllejlаr, mаktаblаr uchun dаrslik vа о‘quv qо‘llаnmаlаr yоzishdа fоydаlаnildi. Jаdidchilik dаstlаb mаdаniy-mа'rifiy оqim sifаtidа pаydо bо'lgаn. Chunki, ilg‘оr musulmоn ziyоlilаri ijtimоiy vа mustаmlаkаchilik zulmining аsоsiy sаbаblаrini zаmоnаviy ilm-fаn yutuqlаridаn bexаbаrlikdаn vа mаоrif ishlаridаgi qоlоqlikdаn deb tо`g`ri tаlqin qilgаnlаr. Shu sаbаbli, ulаr mаvjud ijtimоiy muаmmоlаrni hаl etishning yаgоnа yо'li tа'lim islоhоti deb qаrаdilаr vа mа'rifаtpаrvаrlikkа аsоsiy e'tibоr berdilаr. Turkistоndа jаdidchilik hаrаkаtining vujudgа kelishining tаrixiy shаrt- shаrоitlаri degаndа biz Ismоil Gаsprinskiyning mа’rifаtpаrvаrlik hаrаkаti nаtijаsidа vujudgа kelgаnligi guvоhi bо‘lаmiz. Umumаn оlgаndа esа, mаhаlliy аhоlini milliy оzоdlikkа оlib chiqish, mа’оrifni yuksаltirish, xаlqni аsriy qоlоqlikdаn оlib chiqish uchun tаrixiy shаrt-shаrоit yetilib kelmоqdа edi. Bu vаziyаt qаchоndir sоdir bо‘lishi mumkin edi. Lekin milliy mа`rifаtpаrvаrlаrimizning tаrаqqiypаrvаr g‘оyаlаri, tаshаbbusi, intiluvchаnligi nаtijаsidа imperiyа hukumаtining qаrshiliklаrigа qаrаmаsdаn bu hаrаkаt jаdidchilik hаrаkаti nоmi bilаn Turkistоndа ertаrоq shаkllаndi vа rivоjlаndi. Turkistоndаgi imperiyа mа'muriyаti о‘lkаdа rus tа'lim muаssаsаlаri tizimini jоriy etishi, mаhаlliy tа'lim muаssаsаlаri аhаmiyаtini pаsаytirish оrqаli tub yerli xаlqlаrni g‘оyаviy jihаtdаn bо‘ysundirish siyоsаtini аmаlgа оshirishgа hаrаkаt qilsа-dа, о‘lkаdа аhоli tаlаblаrigа mоs rаvishdа аn'аnаviy tа'lim mаskаnlаri tаshkil etilаverdi. «Yаngi usul» mаktаblаrini jоriy etilishi rus tа'lim muаssаsаlаrigа mаhаlliy аhоli e'tibоrini susаytirdi. XIX аsr 80-yillаrigа kelib, Turkistоn о‘lkаsidаgi xаlqlаr tа'limi bir tоmоndаn mаhаlliy xаlqlаr оrаsidа rus tili vа mаdаniyаtini tаrqаtishgа intilgаn imperiyа hukumаti, ikkinchi tоmоndаn milliy 91 mа'nаviyаt vа о‘zlikni yuksаltirishgа intilgаn mа'rifаtpаrvаrlаr о‘rtаsidа g‘оyаviy kurаsh mаydоnigа аylаndi. Аnа shundаy murаkkаb siyоsiy-ijtimоiy vаziyаtdа о‘lkаdа tа'lim tizimi yаngi tаrаqqiyоt bоsqichigа kо‘tаrilа bоshlаdi. Turkistоn о‘lkаsidа esа Gаsprаli g‘оyаlаrining yаngi shаrоitdаgi dаvоmchilаri Munаvvаrqоri vа Behbudiylаr bо‘ldi. Chunki jаdid mutаfаkkirlаri tоmоnidаn оchilgаn mаktаblаr vа ulаrning tа’lim-tаrbiyа sоhаsidаgi fаоliyаti Rоssiyа imperiyаsidаgi rus bо‘lmаgаn millаtlаrni ruslаshtirish siyоsаtini аmаldа yо‘qqа chiqаrdi. 1910-yilgа kelib о‘lkаning turli jоylаridа 50 gа yаqin bundаy mаktаblаr tаshkil etildi. Ulаrning hаmmаsi xususiy mаblаg‘lаr hisоbigа fаоliyаt yuritаr edi. XX аsr bоshidа siyоsiy hоkimiyаt bоlsheviklаrning qо`ligа о`tishi, jаmiyаt bоshqаruvidа yаngi tаrtib о`rnаtilishigа turtki bо`ldi. Sоvet hukumаti Ittifоq tаrkibidаgi dаvlаtlаrning siyоsiy, iqtisоdiy, ijtimоiy vа mаdаniy sоhаlаrini bir- bu t un t а r t i bdа nа z о r аt q i li b, b а y nа l m i ll а l―s о t s i а li s t i k m аdаn i y j а m i y а t bа r p о etishni rejаlаshtirgаn. Bu yо`ldа tа‘lim tizimini о`z mаnfааtlаrigа mоslаshtirmаsdаn turib, bоshqаruvni qо`lgа оlib bо`lmаs edi. Tа‘lim muаssаsаlаrini qurish, mоddiy-texnik jihоzlаsh, о`qituvchi kаdrlаrni tаyyоrlаsh bilаn birgа, ulаrni belgilаngаn tаrtibdа bоshqаrish kаbi tаshkiliy ishlаrgа hаm bоg`liq edi. Shu munоsаbаt bilаn xаlq tа‘limidа bоshqаruvni yо`lgа qо`yish dоlzаrb vаzifаgа аylаndi. Rоssiyа imperiyаsining mаоrif vа mаdаniyаt sоhаsidаgi mustаmlаkаchilik siyоsаtini о‘z vаqtidа аnglаy bоshlаgаn tаrаqqiypаrvаr lаr mаlаkаli milliy kаdrlаrni tаyyоrlаsh rejаsini tuzib, Buxоrоdаgi «Mа’rifаt», Tоshkentdаgi «Kо‘mаk» kаbi xаyriyа jаmiyаtlаri оrqаli iste’dоdli yоshlаrni Rоssiyаning Peterburg, Sаrаtоv, Qоzоn, Ufа, Оrenburg shаqаrlаridаgi оliy mаktаb vа mаdrаsаlаr bilаn birgа Istаnbul, Kоhirа kаbi xоrijiy shаhаrlаrdаgi dоrilfununlаrgа о‘qishgа yubоrdilаr. Keyinchаlik shundаy tаlаbаlаr оrаsidаn Fitrаt, G‘оzi Оlim Yunusоv, Xоlid Sаid, Esоn аfаndi Musаyev kаbi yоzuvchi vа оlimlаr, Mustаfо Chо‘qаyev, Ubаydullа Xо‘jаyev, Nоrbо‘tаbekоv kаbi huquqshunоslаr yetishib chiqdi. Ulаr yurtimizning yаngi mаоrifi, mаdаniyаti, ilm-fаnini rivоjlаntirish vа milliy istiqlоlgа erishishi 92 yо‘lidа fаоliyаt оlib bоrdilаr. Shundаy kishilаrning sа’y-hаrаkаtlаri bilаn 1919 - yil оktаbridа Qо‘qоndа, gаrchаnd qisqа umr kо‘rgаn bо‘lsа-dа, Turkistоn Muxtоriyаt hukumаti bаrpо etildi. Keyinchаlik shо‘rо hukumаtining dаstlаbki yillаridа hаm judа kо‘plаb yоshlаrimiz xоrijgа о‘qishgа аynаn jаdid mа’rifаtpаrvаrlаrimiz kо‘mаgidа yubоrildi. О‘shа pаytlаrdа ilmiy-siyоsiy jihаtdаn yetuk kаdrlаr tаyyоrlаshdа Germаniyаdаgi о‘quv yurtlаri kаttа о‘rin tutgаn. 1922 - yili jаdidlаrimiz hаrаkаtlаri bilаn vа hоmiyligi tufаyli 70 gа yаqin millаtdоshlаrimiz о‘shа yоqqа о‘qishgа yubоrilgаn edi. Jаdidlаrning jаsоrаtli vа zаhmаtli, bunyоdkоrlik vа islоhоtchilik buyuk ijоdiy –mа’rifiy mehnаtlаri sаmаrаsi о‘lаrоq, XX аsr bоshlаrigа kelib, Turkistоndа tаrixаn hаqiqiy Milliy Uyg‘оnish (Renessаns) hоdisаsi (dаvri) pаydо bо‘ldi. Bu dаvrni jаdidlаr Renessаnsi (uyg‘оnishi) dаvri deb аytish mumkin. О‘zbekistоnning buyuk kelаjаgini yаrаtishdа, uni jаhоnning rivоjlаngаn mаmlаkаtlаri dаrаjаsigа erishishidа, tаrixаn qаrоr tоpgаn umuminsоniy vа milliy qаdriyаtlаr, urf-оdаtlаr, аn’аnаlаr, аxlоqiy sifаtlаr vа fаzilаtlаrning о`rni аhаmiyаtlidir. Jаhоnning rivоjlаngаn mаmlаkаtlаri tаrixiy tаjribаsi shundаn dаlоlаt berаdiki, ulаr mustаqillik vа tаrаqqiyоt yо‘ligа qаdаm qо‘yishlаri bilаn аsоsiy e’tibоrni, birinchi nаvbаtdа, yоshlаrni о‘qitish vа tаrbiyаlаshgа sаrflаgаnlаr. Tа’limgа bо‘lgаn bundаy e’tibоr tаrixiy tаjribаdа о‘zini оqlаdi. Shuning uchun hаm, dаvlаtimiz vа hukumаtimiz islоhоtlаrning hаmmа bоsqichlаridа tа’lim sоhаsigа аlоhidа e’tibоr qаrаtdi. Millаt mа’nаviyаti vа mаdаniyаtini sаqlаb qоlish vа uni yаnаdа yuksаltirish uchun jаdidchilаr оlib bоrgаn fаоliyаtni о‘rgаnish mаnbаlаr, hujjаtlаr аsоsidа xоlisоnа оb’ektiv tаhlil etish lоzim. Tа’limni tаshkil etishning tо‘g‘ri yо‘lgа qо‘yilgаnligi vа qulаyligi sаviyа, sifаt vа sаmаrа tаlаblаrning аmаlgа оshishini tа’minlоvchi birinchi vа аsоsiy qаdаmlаrdаn biridir. Jаdidchilik hаrаkаtining tаmаl tоshi usuli jаdid mаktаblаri hisоblаnаdi. Bu hаrаkаtning аsl mаqsаdi millаtning о‘zligini tаnitish vа ijtimоiy – siyоsiy tuzumni tubdаn islоh qilish оrqаli Millаt, Vаtаn istiqlоli uchun buyuk о‘zgаrishlаrni аmаlgа 93 оshirаdigаn yаngi аvlоdni tаrbiyаlаshdаn ibоrаt. Buning uchun tаrаqqiy etgаn millаtlаr bilаn hаmkоrlik qilib yаngi аvlоdni tаrbiyаlаsh lоzim bо‘lgаn. Shu sаbаbli hаm mаktаblаrni tubdаn islоh qilish hаmdа zаmоn tаlаblаrigа jаvоb berа оlаdigаn mаktаblаrni tаshkil qillish jаdid mutаfаkkirlаrining аsоsiy vа birlаmchi vаzifаsigа аylаndi. Jаdid pedаgоglаri ibtidоiy mаktаblаrni “usuli sаvtiyа” (“tоvush usuli”) metоdi аsоsidа qаytа tiklаshni kechiktirib bо‘lmаs vаzifа deb bildilаr. Shu sаbаbli dаstlаbki аlifbо dаrsliklаri vа о‘qish kitоblаrini yаrаtdilаr. Lekin ulаrgа Gubernаtоrlik mа’murlаri vа mutааssib ulаmоlаr qаrshilik qildi. Ulаrning fаоliyаti keskin kurаshlаr, tа’qib vа tаnqidlаr оstidа о‘tdi. Jаdidchilik, mоhiyаtаn e’tibоrigа kо‘rа, mаоrifni tubdаn islоh qilish qilishdаn bоshlаngаn bо‘lsа-dа, mаzkur dаvrdа yuzаgа kelgаn hаr bir ijtimоiy – siyоsiy hоdisа jаdidlаr tа’siri dоirаsidа bо‘lgаn. Usuli jаdid mаktаblаrini оchish zаminidа milаtni mustаmlаkа zulmidаn оzоd qilish, tаrаqqiy tоpgаn millаtlаr qаtоridа kо‘rish g‘ оyаsi hukmrоn bо`lgаn. XX аsr оxirigа kelib xаlqimiz jаdid mutаfаkkirlаri оrzu qulgаn vа hаttо о‘z hаyоtlаrini fidо qilgаn mustаqillik qо`lgа kiritildi. Endigi vаzifа milliy о‘zlikni аnglаsh, istiqlоlni chuqur аnglаgаn hоldа uni mustаhkаmlаsh hisоblаnаdi. Shuning uchun “usuli jаdid” mаktаblаrining mаqsаd vа mоhiyаtini о‘rgаnish hоzirdа muhim siyоsiy vа mа’rifiy аhаmiyаtgа egаdir. Jаdid pedаgоglаri fаоliyаtidа yоshlаrni Turоn, Turkistоn nоmlаri bilаn аtаlgаn vаtаngа, millаtgа vа milliy tiligа muhаbbаt ruhidа tаrbiyаlаsh yetаkchilik qildi. Bu mаhаlliy bоlаlаr uchun оchilgаn rus vа rus-tuzem mаktаblаrigа qаrshi turdi. Chunki, bu mаktаblаrdа о‘zgа vаtаn, о‘zgа millаt vа uning mа’nаviyаtigа muhаbbаt ruhidа tаrbiyаlаsh ustuvаr vаzifа bо‘lib qоlgаn edi. Jаdid mа`rifаtpаrvаrlаrimizning fаоliyаtlаri vа tаjribаlаri hоzirgi kunimizdа Yаngi О`zbekistоndа tа`lim sоhаsidа kо`plаb yutuqlаrgа erishishimizgа xizmаt qilаdi. Milliy Uyg‘оnish yоki jаdidlаr Renessаnsi xоdisаsi tаrixiy tаrаqqiyоtning sо‘nggi bоsqichidаgi uyg‘оnishi bо‘ldi. U оldingi IX-XII vа XIV-XV аsrlаrdаgi ikki buyuk Uyg‘оnishlаrning tаrixаn qоnuniy dаvоmi sifаtidа yuz berdi. Lekin 94 ulаrdаn fаrqli rаvishdа аniq milliylik xususiyаti vа diniy-dunyоviylik mаzmun hаmdа mоhiyаt egа bо‘ldi. Аynаn jаdid mа`rifаtpаrvаrlаrimizning ilmiy g`оyаlаri vа merоslаri shubhаsiz О`zbekistоndа III renessаns hоdisаsining аmаlgа оshishidа xizmаt qilishi muqаrrаrdir. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR Rahbariy adabiyotlar 1. Kаrimov I.А. “Onа yurtimiz bаxt-u iqboli vа buyuk kelаjаgi yo‘lidа xizmаt qilish – eng oliy sаodаtdir”. Toshkent. “O‘zbekiston”. 2015 . – 154 b . 2. Mirziyoyev Sh.M. Yаngi O‘zbekiston tаrаqqiyot strаtegiyаsi –T.:O‘zbekiston, 2022 . – 75 b . 3. Mirziyoyev Sh.M. Oliy Mаjlisgа Murojааtnomаsi. T., Xаlq so‘zi gаzetаsi, 2020-yil 25-yаnvаr № 19 (7521). 4. Mirziyoyev Sh.M. Milliy tаrаqqiyot yo‘limizni qаtiyаt bilаn dаvom ettirib, yаngi bosqichgа ko‘tаrаmiz. 1-jild. T., O‘zbekiston, 2017 . – 592 б. 5. Mirziyoyev Sh.M. Niyаti ulug‘ xаlqning – ishi hаm ulug‘, hаyoti yorug‘ vа kelаjаgi fаrovon bo‘lаdi. 3-jild. T., O‘zbekiston, 2019. 95 6. Mirziyoyev Sh.M. Oliy Mаjlisgа Murojааtnomаsi. T., Xаlq so‘zi gаzetаsi, 2022-yil 20-dekаbr № 281. 7. Mirziyoyev Sh.M. Xаlqimizning roziligi bizning fаoliyаtimizgа berilgаn eng oliy bаhodir. 2-jild. T., O‘zbekiston, 2018. 8. Sh.Mirziyoyevning 2020-yil 30-sentаbrdаgi O`qituvchi vа murаbbiylаr kunigа bаg`ishlаngаn tаntаnаli mаrosimdаgi nutqi. Mа`rifаt gаzetаsining 2020-yil 1-oktаbrdаgi №37-son. 9. Каримов И. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент: Ўзбекистон, 1998. – 176 б. 10. Каримов И. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент: Ўзбекистон, 1998. – 32 б. O‘quv adabiyotlari 1. Azamxo‘jayev S. “Turkiston muxtoriyati” T;sharq 2011-y . – 112 b . 2. Do‘stqoraev B. O‘zbekiston jurnalistikasi tarixi. -Toshkent: G‘.G‘ulom, 2009. - 85 b . 3. Karimov Naim. “XX asr o‘zbek adabiyoti”. T., 1996-yil – 120 b . 4. Karimov Naim. “XX asr o‘zbek adabiyoti”. T., 1996-yil . . – 148 b . 5. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi (II jild). – Toshkent: «O‘qituvchi», 1999. – 112 b . 6. Qosimov B. va boshqalar. “Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti”. T. 2004 -y. - 134 b . 7. Qosimov B. va boshqalar. Milliy uyg‘ onish davri o‘zbek adabiyoti. T.: Ma’naviyat. 2004 . – 108 b . 8. Turdiev Sh. Ular Germaniyada o‘qigan edilar. T.: 2006. – 68 b . 9. Yo‘ldoshev, S. Hasanov. Jadid tarbiyashunosligi asoslari. T.: O‘qituvchi.1994 . - 50 b . 10. Абдуллаев Й. Эски ўзбек мактабларида хат-савод ўргатиш. ... – Б. 126 11. Абдурашидхонрв M. Хотпраларимдан (Жадидчнлик тарихндан лавхапар) Нашрга тайбрловчн С. Холбосв. -Тошкент: Шарк, 200 . – 76 b . 96 12. Алимова Д. Жадидчилик мустамлака даври тарихчиси талқинида. Ўзбекистон тарихи: янги нигоҳ. Жадидлар ҳаракатидан миллий мустақилликка қадар.-Тошкент: Эльдинур, 1998 . – 5 6 б . 13. Алимова Д. Жадидчилик мустамлака даври тарихчиси талқинида. Ўзбекистон тарихи: янги нигоҳ. Жадидлар ҳаракатидан миллий мустақилликка қадар.-Тошкент: Эльдинур, 1998. – 89 б. 14. Алимова Д.А. ХХ асрнинг дастлабки уттиз йиллигида Ўзбекистонда маданият муаммоларини ўрганиш тарихидан//Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. -1995 . – 96 б. 15. Алимова Дилором. Жадидчилик Феномени. Т. : 2022 . – 140 б . 16. Аҳророва З. Жадид педагогика асослари. (Ўқув қўлланма). – Тошкент, 2004. – 130 б. 17. Баубекова Г. ХIX аср охири ХХ аср бошларида Ўрта Осиё мутафаккирларниннг педагогик ғоялари. Т. 2000. – 74 б. 18. Бендриков К.Е. Очерки по истории народного образования в Туркестане 1865-1924 гг. – Москва – 50 б. 19. Долимов У. Барҳаёт устодлар: Мунавварқори Абдурашидхон ўғли. // Соғлом авлод учун. – Тошкент, 2005 . – 96 б. 20. Долимов У. Исоқхон Ибрат. T. 1994. – 78 б. 21. Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари. – Тошкент : Университет, 2006. – 121 б. 22. Долимов Улуғбек. Исмоил Гаспринский ва Туркистонда усули жадид иактаблари. // Исмоилбек Гаспринский ва Туркистон //Масъул муҳаррир Наим Каримов//. — Т.: «Шарқ», 2005. – 50 б. 23. Жуманазаров А. Бухоро таълим тизими тарихи. – Т.: Академнашр, 2017. – 89 б. 24. Зийева Д. Туркнстон миллий озодлик хдракати. - Тошкент. Гафур Ғулом номидаги АдабиСТ ва санъат нашриёти, 2000. – 79 б. 97 25. Каримов Н. ХХ аср бошларидаги тарихий вазият ва жадидчилик харакатининг вужудга келиши. //Ўзбекистоннинг янги тарихи. Концептуал- методологик муаммолар мавзуидаги илмий анжуман материаллари. -Т., 1995. – 50 б. 26. Каримов Наим. Туркий дунё юлдузи. // Исмоилбек Гаспринский ва Туркистон //Масъул муҳаррир Наим Каримов//. — Т.: «Шарқ», 2005. – 50 б. 27. Керенский Ф.М. Медресе Туркестанского края // Туркестанский сборник. Том 418. – Ташкент . – 59 б. 28. Қодиров Н. Туркистондаги рус таълим муассасалари тарихи (1867 - 1917йй). Тошкент. 2014 й . – 50 б . 29. Қосимов Б. Маслакдошлар: Беҳбудий, Ажзий, Фитрат. Т .: Шарқ, 1993. - 156 б. 30. Миддендорф А. Очерки Ферганской долины. – СПб. 1882. – 50 б. 31. Мустафо Чўқай ўғли. Истиқлол жаллодлари. Тошкент. 1992. – 83 б. 32. Назимо А. Қизлар тарбияси. – Тошкент: Камалак, 1994. – 71 б. 33. Остроумов Н.П. Сарты. Этнографические материалы. Вып. 1. – Ташкент, 1890. 34. Ражабов Қ. Мустақил Туркистон фиқри учун мужодалалар (1917-1935 йиллар). - Тошкснт Ўзбекистон, 2000. – 89 б. 35. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 11-жилд. – Тошкент: Давлат миллий нашриёти, 2005. – 92 б. 36. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 3-жилд. – Тошкент: Давлат миллий нашриёти, 2002. – 86 б. 37. Ўзбекистон тарихи. Р.Шамсутдинов, Х.Мўминов. “Андижон”. 2011. – 110 б. 38. Ҳасанбоева О., Ҳасанбоев Ж., Ҳамидов Ҳ. Педагогика тарихи.Т. 1995 . – 48 б. 39. Шухрат Ризо. Маърифатпарварликдан маърифатчиликгача Тафаккур.-1995. – 56 б. Yordamchi adabiyotlar 1. Abdulla Avloniy. Turkiy Guliston yoxud axloq. Tanlangan asarlar. – T.: Ma‘naviyat, 1998. – 67 b. 98 2. Ahmad Donish. Navodir ul-vaqoe. «Fan», T., 1964– yil. -56 b. 3. Абдулла Авлоний. Ўсон миллат. Истиқлол фидойилари серияси.-Тошкент: Шарқ-1993 . – 58 б. 4. Ахмад Закн Валиднй Тўгон. Бўлинганни бўри eр. Туркистон халкларининг миллий мустакиллик учун кураши тарихидан хотиралар. Бошкнрд тилидан Ш. Турднсп гаржнмаси. - Тошкент; Адолат, 1997. – 45 б. 5. Беҳбудий М. Танланган асарлар. – Тошкент: «Маънавият», 1999. – 48 б. 6. Беҳбудий М. Танланган асарлар.–Тошкент: Маънавият. 1997. – 180 б. 7. Домла Мухаммад Икром муфти Бухорий. “Ийкозу-н-ноимнйн ва иълому-л- жохилийн” ("Уйкудагнларнн уйготиш ва жохнлларга билдириш”). - Янги Бухоро, 1912 . – 68 б. 8. Мустафо Чўқай ўғли. Истиқлол жаллодлари. Тошкент. 1992. – 56 б. Gazeta va jurnallar: 1. “ Ал-Ислоҳ ” . (Тошкент, 1914) . 2. “ Ойина ” (Самарқанд, 1913-1915). 3. “ Туркестанская ведомости ” (Ташкент, 1875. № 30, 1884, № 32, 36, 51, 248. 1896. № 92. 1896 г. № 91. 1899. № 66). 4. “ Туркистон вилояти газети ” (Тошкент, 1891, – № 14, 1894. – № 15, 19, 21, 29, 30, 31. 1910. № 15). 5. “ Ҳуррият ” . (Самарқанд, 1917, 13 июль; 1917. 11-май ) . Xorijiy adabiyotlar 1. Khalid A. Culture and Power in Colonial Turkestan // Cahiers d’Asie Centrale 17/18 | 2009: Le Turkestan russe: une colonie comme les autres? – Р. 413-447. 99 2. Khalid A. The politics of Muslim cultural reform: jadidizm in Central Asia.-Berkeley – Los Angeles-London, 1998. – 336 p. 3. Morrison A.S. Russian Rule in Samarkand 1868-1910 A Comparision with British India. – Oxford University Press 2008 . – Р-Р. 363. 4. Zenkovsky S.A. Pan-Turcizm and islam in Russia. Cambridge-Massachusctis’ Hanvard University Press, 1960 Dessertatsiyalar 1. Алихожиев М.О. Қўқон хонлигининг маданий ҳаётида мактаб ва мадрасаларнинг тутган ўрни (1800 – 1876): Тарих фан. ном. ... дисс. – Тошкент. 2012. – Б. 55-56. 2. Бобожонова Ф.Ҳ. Бухоро амирлигида таълим тизими (XIX аср охири-XX аср бошларида):Тарих фан. Номз...дисс. автореф. – Тошкент. 2011. – 30 б. 3. Долимов У. Жадид мактаблари: уларда она тили ва адабиёт ўқитишнинг илмий- назарий ҳамда амалий асослари. Педагогика фан. Докт. Автор. – Тошкент. 2008. – Б. 29. 4. Ирис қ улов О.Ж. XIX аср иккинчи ярми – XX аср бошларида Самарқанд шаҳрида ижтимоий-иқтисодий ва маданий жараёнлар. : Тарих фан. фалсафа док. (PhD) дисс ... автореф . – Самарқанд, 2019. – 50 б. 5. Қодиров Н.Н. Туркистон ўлкасидаги рус таълим муассасалари тарихи (1867-1917 йй.): Тарих фан. номз. ... дисс. автореферати – Тошкент, 2011. – 27 б. 6. Муҳиддинов С. И. XIX аср иккинчи ярми – XX аср бошларида Самарқанд вилояти маорифи ҳолати ва муаммолари. : Тарих фан. фалсафа док. (PhD) дисс ... автореф . – Самарқанд, 2019. – 50 б. Internet resurslari 1. http://www.lex.uz . 2. http://president.uz . 100 4. http://www.arboblar.uz . 5. http://www.ziyouz.uz . 6. http://www.uzscience.uz . 7. http://www.ziyonet.uz . 8. http://www.tarix.uz . 10. http://www.uzhistory/uz . 11. http://www. history.wikireading.ru. 101

TARIX TA’LIMIDA UZVIYLIKNI TA’MINLASHNING DIDAKTIK ASOSLARI(Maktab tarix darslari misolida) MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………….4-9 I BOB. XIX ASR OXIRI XX ASR BOSHLARIDA TURKISTONDAGI IJTIMOIY – SIYOSIY JARAYONLAR……………………….……….…..10- 31 1.1. Mavzuning o‘rganilish tarixishunosligi ……………….………...………10- 20 1.2. Jadidchilik harakati vujudga kelishining tarixiy shart – sharoitlari…….20-31 II BOB. TURKISTONDA XIX ASR O‘RTALARI XX ASR BOSHLARIDA TA’LIM TIZIMI…………………………………………………………..…32-62 2.1. XIX asr o‘rtalari XX asr boshlarida Turkistonda ta’lim tizimi ahvoli va muammolari……………………………………………………………….…..32-44 2.2. “Yangi usul” maktablarining vujudga kelishi va faoliyati………………..44-62 III BOB. TURKISTON ILMIY TAFAKKUR TARAQQIYOTIDA JADID MAKTABLARINING O‘RNI………………………………………….……63-90 3.1 “Yangi usul” maktablari bitiruvchilarining jamiyat hayotida tutgan o‘rni…………………………………………………………………………....63-7 2 3.2. Turkistonda sovet maktablarini shakllanishida jadid allomalarining o‘rni va xizmatlari………………………………………………………………………72-84 3.3. Turkiston jadidlarining ijtimoiy-madaniy hayotni isloh qilishdagi xizmatlari............................................................................................................8 4 - 90 XULOSA…………………………………………………………………..….91-95 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………..……….………96-101 1

KIRISH Mаvzuning dolzаrbligi: Mustaqillik yillarida ijtimoiy – siyosiy hayotning hamma jabhalarida ulkan ishlar amalga oshirildi. O‘zlikni anglash, ma’naviy – marifiy qadryatlarni chuqur anglab yetish va ularni xalqqa yetkazish, yoshlarni vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Ma’naviy hayotimizni yuksaltirishda hukumat tomonidan uzoqni mo‘ljallab ishlab chiqilgan maxsus dasturlar katta ahmiyat kasb etmoqda. “Ta’lim to‘g‘ risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning qabul qilinishi natijasida uzliksiz ta’lim tizimini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etdi. XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi ma’naviy hayotda ham “Yangi usul” maktablari ham jamiyat hayoti uchun juda ahamiyatli edi. Jadid pedagoglari yoshlar tarbiyasi masalasiga “hayot yoki mamot” masalasi deb qaraganlar. Iqtidorli yoshlarni dunyoning taraqqiy etgan oily o‘quv yurtlariga o‘qishga yuborish kabi masalalar bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yuqotgan emas. Jadidchilik harakatining tamal toshi usuli jadid maktablari hisoblanadi. Bu harakatning asl maqsadi millatning o‘zligini tanitish va ijtimoiy – siyosiy tuzumni tubdan isloh qilish orqali Millat, Vatan istiqloli uchun buyuk o‘zgarishlarni sodir qiladigan yangi avlodni tarbiyalab yetishtirishdan iborat bo`lgan. Buning uchun taraqqiy etgan millatlar bilan hamkorlik qilib yangi avlodni tarbiyalash zarurati bor edi. Ammo o‘lkamiz qariyb to‘rt asr davomida jahon taraqqiyotidan orqada qolib ketdi. Buning ustiga mustamlaka tuzumi tufayli parokanda ahvolga tushib qoladi. Shu sababli ham maktablarni tubdan isloh qilish hamda zamon talablariga javob bera oladigan maktablarni tashkil qillish jadid mutafakkirlarining asosiy vazifasiga aylandi. Jadid pedagoglari ibtidoiy maktablarni “usuli savtiya” (“tovush usuli”) 2

metodi asosida qayta tiklashni kechiktirib bo‘lmas vazifa deb bildilar. Lekin ularga Gubernatorlik ma’murlari va mutaassib ulamolar qarshilik qildi. To‘la ishonch bilan aytishimiz mumkinki, usuli jadid maktablarini ochish zaminida milatni mustamlaka zulmidan ozod qilish, taraqqiy topgan millatlar qatorida ko‘rish g‘ oyasi hukmron bo`lgan. XX asr oxiriga kelib xalqimiz jadid mutafakkirlari orzu qulgan va hatto o‘z hayotlarini fido qilgan mustaqillikka erishdi. Endigi vazifa milliy o‘zlikni anglash, istiqlolni chuqur anglagan holda uni mustahkamlash hisoblanadi. Shuning uchun “usuli jadid” maktablarining maqsad va mohiyatini o‘rganish hozirda muhim siyosiy va ma’rifiy ahamiyatga ega. Jadid pedagoglari faoliyatida yoshlarni Turon, Turkiston nomlari bilan atalgan vatanga, millatga va milliy tiliga muhabbat ruhida tarbiyalash eng zaruriy vazifalarimizdan sanaladi. Aynan hozirgi kundagi mamlakatimizda ta`lim sihasida amalga oshirilayotgan islohatlarni tarixiy ildizlarini o`rganish va tahlil qilish III renessans davriga qadam qo`yishimizga xizmat qiladi. Shavkat Mirziyoyev Jadidlar merosini o‘rganishga bag‘ishlangan xalqaro konferensiya ishtirokchilariga tabrik yo‘llab shunday degan edilar: “XIX asr oxiri va XX asr boshlarida bir qator sharq va musulmon mamlakatlarida vujudga kelgan jadidchilik harakati Turkiston o‘lkasida teran tarixiy ildizlarga egadir. Yurtimiz ulkan ijtimoiy-siyosiy va ma’rifiy ahamiyatga ega ushbu jarayonlardan chetda qolmagani, aksincha, bu harakatning markazlaridan biriga aylanganini ta’kidlash lozim. O‘z zamonining ilg‘or namoyandalari bo‘lgan jadidlar g‘oyat murakkab va qiyin sharoitda bilim va ma’rifat tarqatish, ta’lim-tarbiya sohasini tubdan isloh etish orqali milliy taraqqiyotga erishish g‘oyasi bilan maydonga chiqdilar. Shu maqsadda o‘z mablag‘lari hisobidan maktab va teatrlar, nashriyot va kutubxonalar, gazeta va jurnallar tashkil qildilar, qobiliyatli yoshlarni chet ellarga o‘qishga yubordilar. O‘ylaymanki, tarixda ikki buyuk Renessansga zamin bo‘lgan mintaqamizda uchinchi Renessansni aynan jadid ajdodlarimiz amalga oshirishlari mumkin edi. Afsuski, mustabid tuzum ularning ezgu g‘oya va amaliy harakatlarini 3

to‘la ro‘yobga chiqarishga imkon bermadi. Biz bugun mamlakatimizda erkin fuqarolik jamiyati, huquqiy demokratik davlat barpo etar ekanmiz, jadid bobolarimizning gumanistik qarashlariga tayanamiz, ularning merosidan ma’naviy kuch-quvvat olamiz. Yurtimizda mustabid tuzum davrida siyosiy qatag‘onga uchragan ajdodlarimiz xotirasini abadiylashtirish bo‘yicha katta ishlar amalga oshirilmoqda. Biz ma’rifatparvar bobolarimizning muqaddas orzularini ro‘yobga chiqarish uchun mamlakatimizda yangi Renessans poydevorini yaratishni strategik vazifa qilib belgilaganmiz. Shu maqsadda ilm-fan, ta’lim-tarbiya, madaniyat sohalarida tub islohotlarni amalga oshirmoqdamiz. Bu borada avvalo ta’lim tizimini zamon talablari asosida tashkil etish, o‘qituvchi va murabbiylarning jamiyatimiz hayotidagi o‘rni va ta’sirini kuchaytirishga ustuvor ahamiyat qaratmoqdamiz. Farzandlarimizni har tomonlama barkamol, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sodiq insonlar etib tarbiyalashda taraqqiyparvar ajdodlarimizning aql-zakovati, iroda va matonati barchamiz uchun ibrat maktabi bo‘lib xizmat qiladi. Biz xalqaro ilmiy markazlar, dunyo olimlari bilan hamkorlikda jadidlar faoliyatini yanada chuqur o‘rganishni dolzarb vazifa deb hisoblaymiz. Bu noyob meros orqali bugungi kunda insoniyatni tashvishga solayotgan juda ko‘p savollarga to‘g‘ri javob topa olamiz. Bu bebaho boylikni qancha faol targ‘ib etsak, xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz bugungi tinch va erkin hayotning qadrini anglab yetadi” 1 . Shunday qilib yuqoridagi fukrlar tanlangan mavzuning naqadar dolzarb ekankigini ko`rsatib beradi. T adqiqot obyekti va predmeti: Jadidchilik maktablarining Turkistondagi ilmiy tafakkur taraqqiyotida tutgan o‘rnini o‘rganish. Ilk jadid maktablarining shakklanishi rivojlanishi, “Yangi usul” maktablari bitiruvchilarining jamiyat ilmiy- ma`rifiy hayotida tutgan o‘rnini ta hlil qilish hisoblanadi . Ishning maqsadi: Yangi-usul jadid maktablarining Turkistondagi ilmiy tafakkur taraqqiyitidagi o‘rn va ahamiyatini aniqlash va tahlil qilishdan iborat . 1 https://daryo.uz/2023/03/06/shavkat-mirziyoyev-jadidlar-merosini-organishga-bagishlangan-xalqaro-konferensiya- ishtirokchilariga-tabrik-yolladi 4

T adqiqot vazifalari: Ilmiy ishning maqsalaridan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalarni amalga oshirish belgilab olindi: - Jadidchilik maktablarining Turkistondagi ilmiy tafakkur taraqqiyotidagi o‘rni mavzusining tarixshunosligini o‘rganish; - Jadidchilik harakatining vujudga kelish shart - sharoitlarini aniqlash; - XIX asr o‘rtalarida O‘rta Osiyo an’anaviy ta’limi xususiyatlarini tahlil qilish; - Jadidchilik maktablarining vujudga kelishi va faoliyati ni o‘rganish; - “Yangi usul” maktablari bitiruvchilarining jamiyat hayotida tutgan o‘rnini tahlil qilish; - Sovet maktablarini shakllanishida jadidlarni o‘rni va xizmatlarini ochib berish. Tatqiqotning ilmiy yangiligi: - Ishda Turkistonda jadidchilik maktabining tarixi tarixshunosligi, jadid maktablarining yuzaga kelish omillari, ularning shakllanishida jadid marifatparvarlarining o‘rni ilmiy jihatdan tatqiq etildi; - Dissertasiyada Jadid maktablari bitiruvchilarining jamiyat ma`naviy-ma`rifiy hayotida tutgan mavqeylari tahlil qilindi va aniqlandi; - Tatqiqotda sovet maktablarini yaratishda jadidlarning ishtiroki, ularning pedagogik faoliyati asosli ma’lumotlar asosida o‘rganildi; Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Tadqiqotning asosiy masalalari yurtimizdan yetishib chiqqan ma`rifatparvarlarimiz tomonidan tashkil etilgan maktablarning xalqimiz ma`naviy hayotini yuksaltirishdagi ahamiyati ochib berilgan. Shuningdek jadid allomalarimiz sovet davri ta`lim tizimining shakllanishi va faoliyatida ham xizmat qilganliklari, aynan ularning xizmatlari va harakatlari natijasida sho`ro maktablari rivojlanganligi dalillangan. Hozirgi kundagi ta`lim tizimidagi mavjud muammolarni yechish va mamlakatimizda ilm-fan taraqqiyotida xizmat qiluvchi yosh avlodni shakllantirishda jadid maktabdorlari faoliyatining 5

O'xshashlar

Tarix falsafasi
“Samarqand – tarix beshigi” bo‘limini o‘rgatish metodikasi (2-sinf misolida)
Birinchi sinf matematika darslarida uzviylikni ta’minlash masalalari
“Alpomish” – qahramonlik eposining yorqin namunasi. “Alpomish” dostonida milliy tarbiyaning o‘rni
MUSTAQILLIK YILLARIDA MAORIF TIZIMIDA O‘ZBEKISTON TARIXINI O‘QITISH MASALALARI