MUSTAQILLIK YILLARIDA MAORIF TIZIMIDA O‘ZBEKISTON TARIXINI O‘QITISH MASALALARI
![MUSTAQILLIK YILLARIDA MAORIF TIZIMIDA O‘ZBEKISTON
TARIXINI O‘QITISH MASALALARI
MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………………….3-8
I BOB. XALQ TA’LIMI TIZIMIDA O‘ZBEKISTON TARIXINI
O‘QITISHNING TARIXIY SHART-SHAROITLARI VA AHAMIYATI
……………………….……….……9-30
1.1. Xalq ta’limi tizimida O‘zbekiston tarixining fan sifatida
o‘qitilishi ……………….………….………9-19
1.2. Mustaqillik yillarida nashr qilingan O‘zbekiston tarixi darsliklari mazmuni
…….19-30
II BOB. MAORIF TIZIMIDA O‘ZBEKISTON TARIXINI O‘QITISHNING
SHAKL VA METODLARI ……………………………………………..…...30-41
2.1. O‘zbekiston tarixi fanining tarixiy tafakkurni rivojlantirishdagi o‘rni va
ahamiyati ……………………………………………………………….…..30-41
2.2. Maktabda O‘zbekiston tarixini o‘qitishning o‘quvchilar rivojlanishidagi
ahamiyati ………………..41-53
III BOB. XALQ TA’LIMI TIZIMIDA O‘ZBEKISTON TARIXI FANINI
O‘QITISHNING UMUMMETODOLOGIK TAMOYILLARI
………………………………………….……54-73
3.1 O‘zbekiston tarixi darsi va uning tashkiliy jihatlari
…………………………………………………………………………....54-65
3.2. O‘zbekiston tarixini o‘qitishda to‘garak va sinfdan tashqari ishlarning
mazmuni ………………………………………………………………………65-73
XULOSA…………………………………………………………………..….74-75
FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
…………………..……….………76-80
1](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_1.png)
![KIRISH
Magistrlik dissertatsiyasining asoslanishi va uning dolzarbligi. Dunyoda
tarix fanini o‘qitishning innovatsion texnologiyalarini takomillashtirish, jumladan,
tarix darslarida shaxsga yo‘naltirilgan, tanqidiy fikrlashni rivojlantirish, modulli va
interfaol ta’lim texnologiyalarini joriy etishning uslubiy ta’minotini
modernizatsiyalash muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ma’lumki, mustaqillik
yillarida O‘zbekiston da tarix fanini o‘qitish uni bugungi kun talablari asosida yosh
avlodga yetkazib berishga qaratilgan tadbirlar va tarixni xolisona o‘rganish
boshlandi. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston tarixining turli davr va bosqichlarini
o‘qitishga alohida e’tibor berildi. Ayniqsa, AQSh, Angliya, Fransiya, Yaponiya,
Koreya va Rossiya davlatlarida maorif tizimida tarix fanini o‘qitish jarayonida
tarix fanini o‘qitishning innovatsion modellarini ishlab chiqish, tarix fani
o‘qituvchilarini innovatsion faoliyatga tayyorlashning pedagogik mexanizmlarini
takomillashtirish, pedagogik texnologiyalar va ta’lim strategiyalari uyg‘unligini
ta’minlashning ilmiy ta’minotini takomillashtirishga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Tarix fanini o‘qitishning xususiy-metodik texnologiyasini ishlab chiqish,
o‘qituvchilarning ijodkorligi va texnologik kompetentligini rivojlantirish asosida
tarix fanini o‘qitishning o‘yinli, guruhlarda ishlash, hamkorlikda o‘qitishga
yo‘naltirilgan lokal-modulli texnologiyalarini ishlab chiqish muhim ahamiyat kasb
etadi. Respublikamizda O‘zbekiston tarixini o‘qitish va o‘rganishning yagona
konsepsiyasi ishlab chiqilib, o‘quvchilarda tarixiy merosni chuqur o‘rganish va
tarixiy xotirani shakllantirish maqsadida akademik litseylarda tarix fanini
o‘qitishga doir ilg‘or xorijiy tajribalarni o‘zlashtirish va amaliyotga tatbiq etish
muhim o‘rin egalladi. Natijada akademik litseylarda tarix fanini kasbiy sohalarga
yo‘naltirib o‘qitish, interfaol ta’lim texnologiyalari asosida tarix darslarini
loyihalash va rejalashtirish hamda kompetensiyaviy yondashuv asosida tarix
ta’limi mazmuni takomillashtirildi. Shu bilan birga, akademik litseylarning
2](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_2.png)
![samarali faoliyat ko‘rsatishi, ularning moddiy-texnika bazasini takomillashtirish va
yuqori malakali o‘qituvchilar tarkibi bilan ta’minlash, bitiruvchilarning oliy ta’lim
muassasalariga o‘qishga kirish ko‘rsatkichlarini to‘liq ta’minlash maqsadida
«ta’lim va o‘qitish sifatini baholashning xalqaro standartlarini joriy etish», muhim
vazifalar sifatida belgilab berildi.
Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasining 77-maqsadi bevosita mazkur
masalaning huquqiy metodologik jihatini o‘zida aks ettiradi. Ya’ni, O‘zbekiston
tarixini o‘rganish va targ‘ib qilishni yanada rivojlantirishni nazarda tutgan holda
Prezidentimiz masalani ko‘ndalang qo‘ydi: «Milliy tarixni xalqimiz, ayniqsa,
yoshlarimizga milliy ruhda yetkazish, ularning qalbiga, shuuriga singdirish kerak.
Aks holda, uning tarbiyaviy ta’siri bo‘lmaydi. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq
olish, xulosa chiqarishga o‘rgatishimiz, ularni tarix ilmi, tarixiy tafakkur bilan
qurollantirishimiz zarur. Buning uchun, avvalo, O‘zbekistonda tarix fanini 2030
yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqishga kirishildi 1
.
Yangi O‘zbekistonda O‘zbekiston xalqlari tarixini o‘rganish va uni
ta’limning turli bosqichlarida o‘qitish yangi bosqichga ko‘tarildi. Milliy istiqlol
g‘oyasi o‘zbek xalqining o’z huquqlari, milliy o’zligini tiklashga, ijtimoiy-
iqtisodiy va ma’naviy taraqqiyot sari yuz tutishida muhim bosqich bo‘lgan edi. Bu
jarayonda tarix, tarixiy ong va xotira xalqqa ruhiy kuch quvvat bag’ishlovchi, unga
ma’naviy ozuqa beruvchi muhim omil sifatida maydonga chiqdi. O‘zbek xalqining
haqqoniy tarixini tiklash va xalqni shu tarix bilan qurollantirish zaruriyati kun
tartibidagi dolzarb vazifaga aylandi. Bugungi kunga kelib ta’lim tizimini yanada
rivojlantirish borasida hukumat tomonidan bir qator qaror va farmonlar qabul
qilindi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 23-sentabrda
«Ta’lim to‘g’risida» gi qaror va farmon lari shular jumlasidandir .
Tadqiqot obyekti va predmeti. Mustaqillik yillarida maorif tizimida
O‘zbekiston tarixini o‘qitish va uning ahamiyati uning natijalari tadqiqot obyekti
sifatida belgilab olingan.
1
O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to‘plami. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022-2026
yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risidagi” PF-60 sonli Farmoni.
3](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_3.png)
![Ta’limning muhim bo‘g‘ini hisoblangan maorif xalq ta’limida O‘zbekiston
tarixini o‘qitish va uning mazmun-mohiyati, o‘qitishning usul va vositalari hamda
natijalari tadqiqotning predmeti hisoblanadi.
Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Magistrlik dissertatsiyasi tadqiqotidan
ko‘zlangan maqsad O‘zbekiston ta’lim bosqichlarining muhim qismi
hisoblanuvchi xalq ta’limi bosqichida O‘zbekiston tarixi fanining o‘qitilishi
mohiyati ochib berish va uning natijalarini tahlillar orqali ko‘rsatib berishdan
iborat. Mazkur maqsadni amalga oshirishda quyidagilar asosiy vazifa sifatida
belgilab olingan:
- O‘zbekiston maorif ta’lim tizimida O‘zbekiston tarixini fan sifatida o‘qitish,
- Mustaqillik yillarida nashr qilingan darsliklar masalasi ,
- O‘quvchilar tarixiy tafakkurini rivojlantirishda O‘zbekiston tarixi fani ahamiyati ,
- O‘quvchilar rivojlanishida tarix fani,
- Maktabda O‘zbekiston tarixi darsi va uning asosiy jihatlari,
- Sinfdan tashqari ishlarning O‘zbekiston tarixini o‘qitishdagi o‘rni
Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Magistrlik dissertatsiyasining ilmiy yangiligi
esa quyidagi bandlardan iborat:
- O‘zbekiston tarixi fanining mazmuni va uning tahlili orqali O‘zbekiston
tarixining fan sifatidagi o‘rni, uning mazmun-mohiyati va maktab ta’limidagi
ahamiyati i lmiy jihatdan asoslab berildi.
- o‘quvchilarda insonparvarlik, vatanparvarlik tamoyillarining shakllanishi,
rivojlanishida O‘zbekiston tarixining fan sifatida tutgan o‘rni umum metodik
tamoyillar asosida tadqiq qilingan:
- O‘zbekiston tarixining mustaqillik yillarida nashr etilgan darsliklari uning
mazmuni tahlili orqali o‘quvchilarning o‘z vatati tarixini o‘rganishga bo‘lgan
munosabatlari ko‘rib chiqilgan:
- O‘zbekiston tarixi fanini o‘qitish asosida o‘quvchilarda tarixiy tafakkurni
shakllantirish, uning didaktik xususiyatlari, ta’lim jarayonidagi natijalari
asoslangan.
4](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_4.png)
![Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili): Mustaqillik
yillarida xalq ta’limi tizmida fanlarning o‘qitilishi masalasi pedagogika, tarix,
falsafa, tilshunoslik kabi yo‘nalishlarda tadqiq qilindi va mazkur jarayonlar izchil
davom ettirilmoqda. Bugungi kunda O‘zbekistonda ta’lim tizimining tashkil
qilinishi va amalga oshirilishi mustaqillik yillarida qabul qilingan qonunlar asosida
amalga oshiriladi 2
.
Shuningdek, mamlakatimizda tarix fani, uni o‘qitish va tadqiq etishning
umumdavlat miqyosida ishlab chiqilgan loyihalari borki, ularda tarix fanining
milliy tamoyillari, jamiyatda kishilar o‘rtasida olib boriluvchi targ‘ibot kabi
jihatlarga muhim o‘rin berilgan 3
.
Yuqoridagi meyoriy va normativ-huquqiy hujjatlar asosida xalq ta’limi
tizimida O‘zbekiston tarixi fanini o‘qitish va uning mazmun-mohiyati, tarkibiy
tuzilishi, o‘quv dasturlari tarix fani bo‘yicha milliy dastur asosida amalga
oshiriladi 4
.
Respublika maktablaridagi tarix ta’limining xususiyati ikki mustaqil kurs
sifatida o‘qitiladigan jahon va O‘zbekiston tarixining eng qadimgi davridan hozirgi
kungacha ro‘y bergan voqea va jarayonlarini xronologik izchillikda o‘rganishdan
iborat. Garchi, T.Toshpo‘latov, A.Sa’diyev, N.Remeev kabi olimlarning ilmiy
ishlari, maqola va qo‘llanmalarida jahon tarixi va O‘zbekiston tarixi kurslarini
o‘zaro aloqadorlikda o‘rganish xususida fikr yuritilgan bo‘lsa-da, ammo ushbu
ilmiy-pedagogik muammo alohida ilmiy tadqiqot obyekti sifatida o‘rganilmagan.
Mustaqillik yillarida ham mazkur masala bir qator tadqiqotlarning tarkibida
tahlil etib borilganligini ko‘rishimiz mumkin. Xususan, mazkur yillarda tarix
fanida kurslararo munosabatlar masalasi S.T.Mahkamov tomonidan dissertatsion
2
O‘zbekiston Respublikasining ta’lim to‘g‘risidagi Qonuni, 02.07.1992 yildagi 636-XII-son , O‘zbekiston
Respublikasining ta’lim to‘g‘risidagi Qonuni, 29.08.1997 yildagi 464-I-son , O‘zbekiston Respublikasining ta’lim
to‘g‘risidagi Qonuni, 23.09.2020 yildagi O‘RQ-637-son. O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to‘plami.
https://lex.uz/docs/5013007.
3
O‘zbekiston tarixi bo‘yicha konsesiya. 1998 yil. “ O‘zbekiston Respublikasida tarix fani sohasini 2030-yilgacha
rivojlantirish konseptsiyasi” loyihasi e’lon qilindi.
4
Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарта ва ўкув дастури. – Т: 1999., Maktabda tarix o‘qitishning
konsepsiyasi, O‘zbekiston adabiyoti va san’ati, 1992, aprel., Umumiy o‘rta ta’limning milliy dasturi (tarix). –
Toshkent. 2021. – 112 b.
5](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_5.png)
![tadqiqot sifatida o‘rganildi 5
. Mazkur tadqiqotda tarix fanini o‘qitish jarayonida
kurslararo bog‘liqlik masalalari maktab darsliklarining 7 sinf o‘quv materiallari
asosida tahlil qilib o‘tiladi.
Tarix fani uni tadqiq qilish va o‘qitilishi turli davr ta’lim jarayonlarining
muhim masalalaridan bo‘lib kelgan. Shu bois ham bugungi kunga qadar tarix fani
uning o‘qitilishi masalasida bir qator tarixchi, pedagog tadqiqotchilar tomonidan
ilmiy maqolalar va ilmiy adabiyotlar ham yaratildi 6
.
Shuningdek, bir qator mualliflar tomonidan tarix fani tadqiqotlari, tarix fani
metodikasi, tarix fanini o‘qitish metodikasi kabi yo‘nalishlarda ham tadqiqot va
ilmiy izlanishlar amalga oshrildi 7
.
Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi: Tadqiqot davomida
ijtimoiy voqelikni bilish va o‘rganishning qiyosiy tahlil, uning ilmiylik, xolislik,
tarixiylik rivojlanish tamoyillariga tayanildi. Shu bilan birga asosiy e’tibor yuz
bergan voqealarning o‘zaro dialektik aloqadorligiga qaratildi. Tadqiqot jarayonida
mavzuga milliy va umuminsoniy qadriyatlar, davlatimizning ta’lim sohasida
amalga oshrayotgan siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishlaridan kelib chiqqan
holda yondashildi. Tarixiy voqelikka baho berishning uch meyoriy o‘lchovi:
o‘tmish, bugun va istiqbol tamoyillari o‘rtasidagi bog‘liqlik prinsiplariga amal
qilindi.
Tadqiqotning natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Magistrlik
dissertatsiyada O‘zbekistonda ta’lim tiziming isloh qilinishi natijasida tarix fanini
o‘qitish, tarix fanining isloh qilinishi, yangicha o‘qitish usullarining kirib kelishi va
uning natijalari keng qamrovli tarzda yoritildi. Tadqiqotda keltirilgan ma’lumotlar
ilmiy asosga ega bo‘lib, undan ta’lim jarayonida tarix fanini o‘qitish, mazkur
5
Mahkamov S.T. Tarix ta’limida kurslararo uzviylikni ta’minlashning didaktik asoslari (7-sinf tarix kurslari
misolida) . – Toshkent, 2005. – 180 b.
6
Ahmedov, Tarixni soxtalashtirib bilmaydi. Sharq Yulduzi 1998 yil 6-son, O’tmishga munosabat va tarixiy xaqiqat.
Muloqot. 1991. yil 6-son, Ю.Эргашева, Tарих фанини нега қисқартириш керак? 2020. Шаякубов Ш.Ш.
Ўзбекистон тарихини ўрганиш ва ўқитишнинг долзарб масалалари // https://el.tfi.uz/ . 2017.
7
Лафасов М., Тошпулатов Т. Мустақиллик дарсларини ўқитиш бўйича методик қўлланма. – Т: Ўқ итувчи,
2001., Абдуллаев Р. Тарихий онг ва Ўзбекистоннинг замонавий тарих фани. // Тарих ва ўзликни англаш II:
Ўзбекистон ва Германия XX асрда. – Тошкент, 2007, 6-12., Сагдиев А., Фузаилова Г., Ҳасанова М. Тарих
ўқитиш методикаси. – Тошкент: ТДПУ, 2008. – 119 б., Тошпўлатов Т., Ғаффоров Я. Тарих ўқитиш
методикаси. – Тошкент; Turon-Iqbol, 2010.,
6](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_6.png)
![masalaning mustaqillik yillaridagi holati, tarix o‘qitish metodikasiga oid o‘quv
qo‘llanmalar va majmualar yaratishda uchun maxsus kurslar tashkil etishda
foydalanish mumkin.
Magistrlik dissertatsiyasining tuzilishi: Magistrlik dissertasiya ishi kirish,
uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilova qismlaridan iborat.
7](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_7.png)
![I BOB. Xalq ta’limi tizimida O‘zbekiston tarixini o‘qitishning tarixiy shart-
sharoitlari va ahamiyati
1.1. Xalq ta’limi tizimida O‘zbekiston tarixining fan sifatida o‘qitilishi
Bugungi mаmlаkаtimizаdа tа’lim jаrаyоnlаrining muhim bug‘ini
hisоblаngаn xаlq tа’limi tizimini yаnаdа rivоjlаntirish bоrаsidа bir qаtоr chоrа-
tаdbirlаr аmаlgа оshirilmоqdа. Mаzkur jаrаyоndа О‘zbekistоn Respublikаsidа
umumiy о‘rtа vа mаktаbdаn tаshqаri tа’limni tizimli islоh qilishning ustuvоr
yо‘nаlishlаrini belgilаsh, о‘sib kelаyоtgаn yоsh аvlоdni mа’nаviy-аxlоqiy vа
intellektuаl rivоjlаntirishni sifаt jihаtidаn yаngi dаrаjаgа kо‘tаrish, о‘quv-tаrbiyа
jаrаyоnigа tа’limning innоvаtsiоn shаkllаri vа usullаrini jоriy etish mаqsаdidа
О‘zbekistоn Respublikаsi Prezidentining 2019-yil 29-аpreldа “О‘zbekistоn
Respublikаsi xаlq tа’limi tizimini 2030-yilgаchа rivоjlаntirish kоnsepsiyаsini
tаsdiqlаsh tо‘g‘risidа”gi PF-5712-sоn Fаrmоni qаbul qilindi 8
.
Tarixiy taraqqiyotning yangi bosqichiga qadam qo‘ygan O‘zbekistonda
davlat va jamiyat turmushining barcha yo‘nalishlarida bo‘lgani kabi, umuman ilm-
fan, xususan, tarix fani sohasida ham milliy yuksalish talablari hamda xalqaro
miqyosda kechayotgan jarayonlarga mutanosib ravishda tub va keng qamrovli
o‘zgarishlarga katta ehtiyoj bor. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Sh.Mirziyoevning 2019-yil may oyida O‘zbekiston Milliy universitetida olimlar va
professor-o‘qituvchilar bilan uchrashuvidagi topshirig‘i asosida Vazirlar
Mahkamasi tomonidan 2020-yil 8-iyunda qabul qilingan 366-qarorga ko‘ra Fanlar
akademiyasi ilmiy tuzilmalarini davlat byudjetidan moliyalashtirish belgilandi.
O‘zbekiston Respublika sida tarix fani sohasini 2030-yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasiga muvofiq tarix fani sohasini rivojlantirishning maqsadi milliy
manfaatlarimizga mos, ilg‘or xalqaro tajribani inobatga olgan holda, o‘zbek xalqi
va davlatchiligi tarixini ilmiy o‘rganishning zamonaviy va samarali asoslarini
ishlab chiqish, chuqur bilim va ko‘nikmalarga ega, ijodiy va tizimli fikrlaydigan
mutaxassislar, o‘qituvchi va ilmiy xodimlarning yangi avlodini yetkazish, olingan
8
“О‘zbekistоn Respublikаsi xаlq tа’limi tizimini 2030-yilgаchа rivоjlаntirish kоnsepsiyаsini tаsdiqlаsh
tо‘g‘risidа”gi Fаrmоni. https://lex.uz/dоcs/-4312785.
8](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_8.png)
![ilmiy natijalarni ta’lim-tarbiya, targ‘ibot-tashviqot ishlarida ta’sirchan qo‘llash,
jamiyatda milliy o‘zlikni anglash hissini mustahkamlashda xizmat qiladigan tarixiy
tafakkurni tarbiyalashga qaratilgan bus-butun tizim yaratishdan iboratdir. Shu
maqsadda Umumta’lim maktablarida tarix fani 5-sinfdan boshlab o‘qitiladi. 5-9
sinflarda O‘zbekiston tarixi uchun 68 soat ajratilgan. 10-11 sinflarda esa
O‘zbekiston tarixi uchun 34 soatdan ajratilgan 9
.
О‘quv jаrаyоnining tаrkibiy qismlаri tаrixiy kаtegоriyаlаr bо‘lib, ulаr
jаmiyаt rivоjlаnishi bilаn о‘zgаrаdi. Tаrix о‘qitishning mаqsаdlаri jаmiyаtdа sоdir
bо‘lаyоtgаn о‘zgаrishlаrni аks ettirishgа mоyildir. Tа’lim mаqsаdlаrini аniq
belgilаsh uning sаmаrаdоrligining shаrtlаridаn biridir. Mаqsаdlаrni belgilаshdа
tаrix fаnini о‘qitishning umumiy vаzifаlаri, о‘quvchilаrni, ulаrning bilim vа
kо‘nikmаlаrini rivоjlаntirish, о‘quv jаrаyоnini tа’minlаsh vа hоkаzоlаrni hisоbgа
оlish kerаk. Mаqsаdlаr muаyyаn mаktаbdа mаvjud bо‘lgаn shаrоitlаr uchun reаl
bо‘lishi kerаk.
Tаrkib о‘quv jаrаyоnining muhim tаrkibiy qismidir. Mаqsаdlаrning tаrixаn
аniqlаngаn qаytа tuzilishi tа’lim mаzmunini hаm о‘zgаrtirаdi. Tаrix, pedаgоgikа
vа psixоlоgiyа, metоdikа fаnlаrining rivоjlаnishi о`qitish mаzmunigа, uning hаjmi
vа chuqurligigа hаm tа’sir kо‘rsаtаdi. Xullаs, zаmоnаviy shаrоitdа tаrix о‘qitishdа
fоrmаtsiоn yоndаshuv о‘rnigа tsivilizаtsiyаviy yоndаshuv ustunlik qilаdi, tаrixiy
shаxslаrgа kаttа e’tibоr berilаdi. O‘qituvchi bolalarni o‘tmishni bilish jarayoni va
odamlarning xatti-harakatlariga axloqiy baho berish jarayonini farqlay olishga
o‘rgatadi 10
.
O‘quv jarayonida harakat ichki qarama-qarshiliklarni bartaraf etish orqali
amalga oshiriladi. Bunga ta'lim maqsadlari va erishilgan natijalar o‘rtasidagi
ziddiyatlar kiradi; optimal va amaliyotda qo‘llaniladigan o‘qitish usullari va
vositalari o‘rtasida. Tarixni o‘qitish jarayoni o‘quvchining individualligini, uning
shaxsiy fazilatlarini rivojlantirishga qaratilgan. U o‘zining barcha funktsiyalarini
9
Ўзбекистон Республика сида тарих фани соҳасини 2030 йилгача ривожлантириш концепцияси.
https://regulation.gov.uz/uz/d/31751.
10
Эргашев Ш . Ў збекистонда хал қ таълимининг ривожла ни ши тарихи. – Т: Ўқ итувчи, 1998 йил. – В. 73.
9](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_9.png)
![(rivojlanish, o‘qitish, ta’lim) uyg‘un tarzda amalga oshirishni ta’minlaydi.
Tarbiyaviy ta’lim tushunchasi o‘quvchilarning mustaqil fikrlashiga asos soladigan
ta’lim tushunchasini o‘z ichiga oladi. Ta’lim, tarbiya, rivojlanishning birligiga
faqat o‘quvchilarning o‘zlari mehnati o‘quv jarayonining barcha bosqichlarida
faollashtirilgan taqdirdagina erishiladi. Ta’lim o‘quvchilarda tarix tajribasini
shaxsiy tushunish, insonparvarlik g‘oyalarini idrok etish, inson huquqlari va
demokratik qadriyatlarga hurmat, vatanparvarlik va o‘zaro tushunish asosida
qadriyat yo‘nalishlari va e’tiqodlarini shakllantirish bilan bog‘liq holda ham
tarbiyaviy xususiyatga ega. xalqlar. Maktabda tarix fanini o‘qitishning o‘quv va
tarbiyaviy vazifalarini to‘g‘ri hal qilish turli konsentratsiyalarda o‘quvchilarning
psixologik va yosh xususiyatlarini hisobga olmasdan mumkin emas 11
.
Shunday qilib, kichik maktab o‘quvchisi tarixiy bilimlarni to‘plashga
intiladi, o‘qituvchidan ko‘p so‘raydi. U ritsarlarning kiyimlari, yurishlardagi
jasorat va jasorat tafsilotlari bilan qiziqadi, ular tanaffus paytida darhol gladiator
janglarini yoki ritsarlik turnirlarini boshlaydilar. O‘rta maktab o‘quvchisi tarixiy
faktlarni to‘plashga emas, balki ularni tushunish va umumlashtirishga intiladi;
tarixiy faktlar o‘rtasida mantiqiy bog‘lanishlar o‘rnatishga, qonuniyatlarni
ochishga, nazariy umumlashtirishga intiladi. Yuqori sinflarda o‘quvchilarning
mustaqil ravishda oladigan bilimlari salmog‘i ortib bormoqda. Bu mantiqiy
fikrlashning yanada rivojlanishi bilan bog‘liq. Bu yoshda siyosat, axloq va san'at
masalalari bilan bog‘liq bilim elementlariga qiziqish kuchaymoqda. Maktab
o‘quvchilarining qiziqishlari farqlanadi: kimdir aniq fanlarga, boshqalari gumanitar
fanlarga qiziqadi. Har xil turdagi ta'lim muassasalari: gimnaziyalar, litseylar,
kollejlar, umumta'lim maktablari - bu qiziqishni amalga oshiradi. Shu bilan birga,
kognitiv jihatdan qimmatli materialni jalb qila olish, maktab o‘quvchilarining
qiziqishini saqlab qolish va rivojlantirish kerak.
Demаk, bu muаmmоlаrni hаl etishdа о‘qituvchi tоmоnidаn о‘quvchilаrning
tаrixiy tаfаkkurini rivоjlаntirish, tаrix hаqidаgi ilmiy tushunchаlаrini shаkllаntirish
11
Эргашев Ш. Ў збекистонда халқ таълимининг ривожланиши тарихи. – Т: Ўқ итувчи, 1998 йил. – В. 76.
10](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_10.png)
![ustidа tizimli ish оlib bоrishi zаrur. Tаrixni о‘qitish bо‘yichа vаzifаlаrni qо‘yish -
о‘quv vа tаrbiyаviy, tаrix kurslаrining mаzmunini аniqlаsh, bilimlаrni mаktаb
о‘quvchilаrigа о‘tkаzish yо‘llаrini belgilаsh, mа'lum nаtijаlаrgа erishishgа ishоnish
kerаk: tаlаbаlаr tаrixiy mаteriаlni о‘rgаnishlаri vа tаrixgа о‘zlаrining
munоsаbаtlаrini rivоjlаntirishlаri uchun. fаktlаr vа hоdisаlаr. Bulаrning bаrchаsi
tаrix о‘qitish metоdikаsi bilаn tа'minlаnаdi. Mаktаblаrdа tаrix о‘qitish metоdikаsi
vаzifаlаrini belgilаshdа uning mаzmuni vа pedаgоgikа fаnlаri tizimidаgi о‘rnidаn
kelib chiqishini hisоbgа оlish kerаk 12
.
О‘zbekistоnning mustаqil dаvlаt deb e’lоn qilinishi respublikаmizning
bugungi kuniniginа emаs, bаlki istiqbоlini hаm belgilаb beruvchi аsоsiy оmildir.
О‘zbekistоn Respublikаsining istiqlоl yо‘li аvlоd-аjdоdlаrimizning tаrixiy
аn’аnаlаri vа mа’nаviy merоsigа suyаngаn hоldа tаnlаb оlinаdi. Zоtаn, mustаqillik
yо‘li О‘zbekistоn hаlqlаrining tаrixiy аn’аnаlаri vа mа’nаviy bоyliklаrini qаytа
tiklоvchi, yаngi mаzmun bilаn bоyituvchi yо‘ldir. Bu esа tаrix о‘qitishni milliy
аsоsgа qurishni, xаlqimizning mehnаtsevаrlik, dо‘stlik, mehmоndо‘stlik,
mа'rifаtpаrvаrlik kаbi аn'аnаlаri, imоn, insоf, mehr-оqibаt, аndishа, оr-nоmus,
Vаtаngа hаmdа xаlqqа sаdоqаt kаbi оliyjаnоb fаzilаtlаrini chuqur о‘rgаnishni,
ulаrni аsrаbаvаylаb, yоshlаr qаlbigа, qоn-qоnigа singdirish, о‘zini аnglаshgа
kо‘mаklаshishi, respublikаmiz istiqlоli uchun аstоydil xizmаt qilаdigаn fаоllаrni
yetishtirishni аsоsiy vаzifа qilib qо‘yаdi 13
.
О‘zbekistоn xаlqlаri tаrixini о‘rgаnish о‘quvchilаrning bu tаrixiy аn'аnаlаr
vа оliyjаnоb fаzilаtlаr mаnbаlаrini, ulаr mustаhkаm zаmingа egаligini, tаrixаn
tаrkib tоpgаnligini, аvlоddаn-аvlоdgа о‘tib, mаzmunаn bоyib bоrgаnligini,
jаmiyаtning rаvnаqi vа fаrоvоnligi, insоnlаrning mа’nаviy kаmоlоti uchun hizmаt
qilib kelgаnligi, ulаrni bundаn keyin hаm аsrаb-аvаylаb dаvоm ettirish,
аvlоdlаrimizning insоniy fаzilаtlаrigа sоdiq bо‘lish о‘zlаrining muqаddаs burchlаri
ekаnligini аnglаb оlishlаrigа yоrdаm berаdi.
12
Ўзбекистон тарихини ўқитиш ва ўрганишнинг ягона концепсияси. – Т: 1996.
13
Асқаров А. Ўзбекистон мустақиллиги шароитида тарих фанининг вазифалари. // Ўзбекистонда ижтимоий
фанлар. 1992. № 7-8.
11](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_11.png)
![О‘zbekistоn xаlqlаri tаrixini о‘rgаnish аsоsidа о‘quvchilаr bu о‘lkа
xududidа qаdimdаn bir nechа о‘nlаb millаt vа elаtlаr yоnmа-yоn yаshаb
kelgаnligi, ulаr mаhаlliy vа аjnаbiy bоsqinchilаr zulmigа qаrshi birgаlikdа kurаsh
оlib bоrgаnligi, о‘zbeklаr hаmishа bоshqа millаt vа xаlqlаrgа аlоhidа hurmаt
bildirgаnligi, xаlqlаr qаrdоshligi vа dо‘stligini muqаddаs, deb аrdоqlаgаnligi,
о‘zbek xаlqining bu tаbаrruk аn'аnаsi umuminsоniy qаdriyаtlаrgа bebаhо hissа
bо‘lib qо‘shilgаnligi, millаtlаrаrо munоsаbаtlаr keskinlаshib turgаn hоzirgi pаytdа
bu аn’аnаning hаyоtiyligi yаnа bir bоr sinоvdаn о‘tаyоtgаnligini аnglаb оlаdilаr 14
.
Shuningdek, mustаbid hukmdоrlаr vа bоsqinchilаr hоkimiyаti yillаridа
xаlqimizning mоddiy-mа'nаviy bоyliklаri vа gо‘zаl аn’аnаlаri оyоq-оsti qilib
tоptаlgаn, shаxsgа sig’inish vа turg’unlik yillаridаgi tаnglik, pаxtа yаkkа
hоkimligi, kimyоviy mоddаlаrning hаddаn tаshqаri kо‘p qо‘llаnilishi
О‘zbekistоnning ijtimоiy-iqtisоdiy, mа'nаviysiyоsiy rivоjlаnishigа tо‘sqinlik
qilgаnligini, ekоlоgik muhitdаgi nоmutаnоsibliklаrgа, Оrоl fоjiаsigа, аtrоf muhit,
yer-suv vа hаvоning iflоslаnishigа оlib kelgаnligini, оdаmlаrning sоg’ligigаginа
emаs, bаlki irsiyаtgа hаm tа’sir kо‘rsаtаyоtgаnligini о‘quvchilаr tushunib оlishi,
ulаrning hоzirgi ekоlоgik muаmmоlаrni hаl qilishdа, jumhuriyаtimizning ijtimоiy-
iqtisоdiy vа siyоsiy mustаqilligini mustаhkаmlаshdа fаоl ishtirоk etishini
tа’minlаshdа muhim аhаmiyаtgа egаdir. О‘zbekistоn xаlqlаri tаrixini о‘rgаnish
о‘quvchilаrni аvlоdlаrimizning kо‘p ming yillik mаdаniy vа mа’nаviy merоsi,
ulаrni jаhоn ilmiy tаfаkkuri vа mаdаniyаti tаrаqqiyоtigа qо‘shgаn ulkаn hissаsi
bilаn tаnishtirish, mаdаniyаtimizgning benаzir аllоmаlаri nоmlаrini hurmаt bilаn
tilgа оlish, ulаr bilаn fаhrlаnishgа, milliy iftixоr tаrbiyаsini аmаlgа оshirishgа
yоrdаm berаdi 15
.
Shundаy qilib, О‘zbekistоn tаrixi о‘qituvchilаrining milliy оngini
о‘stirishdа, о‘zlikni аnglаshidа, ulаr siyоsiy mаdаniyаtini оshirishdа, mustаqil
respublikаmizning ijtimоiy fаоl vа mа'nаviy bаrkаmоl kishilаrni hаqiqiy insоn,
14
Йулдошев Ж. Таълим янгиланиш йўлида. – Т: Ўқитувчи, 2000 йил. – В. 71.
15
Лафасов М., Тошпулатов Т. Мустақиллик дарсларини ўқитиш бўйича методик қўлланма. – Т: Ўқ итувчи,
2001 йил. – В. 27.
12](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_12.png)
![vаtаnpаrvаr qilib tаrbiyаlаshdа judа kаttа imkоniyаtlаrgа egаdir. Lekin, hоzirgа
qаdаr bu imkоniyаtlаrdаn yetаrli dаrаjаdа fоydаlаnmаsdаn kelindi. Mаktаbdа
О‘zbekistоn tаrixini о‘qitishning bu imkоniyаtlаridаn sаmаrаli fоydаlаnish
о‘qituvchigа, uning mаzkur tаrixning yаngilаngаn mаzmunini, uni о‘qitish
uslubiyаtini mukаmmаl bilishigа, tа’lim vа tаrbiyа ishlаrini ilmiy аsоsdа uyushtirа
оlishigа bоg‘liqdir. О‘zbekistоn tаrixi bо‘yichа ushbu о‘quv-uslubiy
qо‘llаnmаning qаytа nаshr qilinishi shu mаqsаd uchun xizmаt qilаdi 16
.
Umumiy о‘rtа tа’lim mаktаblаridа tаrix fаnining аsоsiy mаqsаdi eng
qаdimgi dаvrdаn hоzirgi kungаchа bо‘lgаn Vаtаnimiz vа jаhоn tаrixigа оid eng
muhim vоqeаlаr bilаn о‘quvchilаrni tаnishtirish, ulаrni О‘zbekistоn vа jаhоn
xаlqlаrining mаdаniy vа mа'nаviy merоsigа, ilg‘оr аn'аnаlаrigа, milliy vа
umumbаshаriy qаdriyаtlаrgа hurmаt ruhidа tаrbiyаlаsh, buyuk merоsimizning
dаvоmchilаri hаmdа uni bоyituvchilаri bо‘lmish munоsib vоrislаrni tаrbiyаlаshdаn
ibоrаt. Tаrix о‘qitish metоdikаsi ilmiy pedаgоgik fаn bо‘lib, u о‘quvchilаrgа
tаrixdаn puxtа bilim berish, ulаrni milliy istiqlоl g‘оyаsi ruhidа tаrbiyаlаsh vа
kаmоl tоptirishdа о‘rtа tа’lim vа о‘rtа mаxsus tа’lim tizimidа о‘qitilаdigаn tаrix
kursining mаqsаdini, tа’lim-tаrbiyа vаzifаlаri, mаzmuni, metоd vа usullаrini
hаmdа tаrix о‘qitishning eng muhim vоsitаlаrini belgilаb berаdi 17
.
О‘qitish jаrаyоnining оbyektiv surаtdа аmаl qilаdigаn о‘z qоnuniyаtlаri bоr.
Ulаrni bilib оlish vа tа’limtаrbiyа jаrаyоnidа bu qоnuniyаtlаrgа аmаl qilish,
ulаrdаn оqilоnа fоydаlаnish о‘rtа tа’lim vа о‘rtа mаxsus tа’lim tizimidа tаrix
о‘qitishni ilmiy аsоsdа оlib bоrishning muhim shаrtidir. Tаrix о‘qitish jаrаyоnining
tаrkibiy qismlаri vа ulаr о‘rtаsidаgi аlоqаlаr Tаrix о‘qitish jаrаyоnining tаrkibiy
qismlаri (mаqsаdi, mаzmuni, о‘qitishning metоd vа usullаri, nаtijаlаri) о‘rtаsidаgi
qоnuniyаtli аlоqаlаr quyidаgichа nаmоyоn bо‘lаdi: о‘rtа tа’lim vа о‘rtа mаxsus
tа’lim tizimidа mаqsаdi, tа’lim-tаrbiyа vаzifаlаrining muvаffаqiyаtli аmаlgа
оshirilishi о‘qitishning mаzmunigа, g‘оyаviy-siyоsiy vа nаzаriy jihаtdаn pishiq
16
Эргашев Ш. Ў збекистонда халқ таълимининг ривожланиши тарихи. – Т: Ўқ итувчи, 1998 йил. – В. 78.
17
Вагин А. А. Методика преподавания истории в средней школе. Учение о методах. Теория урока. Изд.
«Просвещение». – М: 1968 . – В. 137.
13](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_13.png)
![bо‘lishigа bоg‘liq bо‘lgаnidek, о‘quvchilаrning tаrix kursini о‘zlаshtirish dаrаjаsi
hаm о‘z nаvbаtidа о‘qitishning о‘rgаnilаdigаn mаvzuning mаqsаdi, tа’lim-tаrbiyа
vаzifаlаri vа mаzmunigа mоs kelаdigаn tа’lim shаkllаri, о‘qitish metоd vа usullаri
hаmdа vоsitаlаridаn qаy dаrаjаdа mаqsаdgа muvоfiq fоydаlаnа bilishigа
bоg‘liqdir 18
.
Tarix darsi q ator ta’limiy va tarbiyaviy masalalarni h al etishga q aratilganligi
bilan xarakterlanadi. Tarix darsida ta’lim-tarbiya vazifalarining qo‘p qirral iligi uni
o‘q itishda qo‘llaniladigan ko‘p turli metodlar bilan xarakterlanadi. Darsning
afzalligi yana shundan iboratki, unda o‘q ituvchilar bilan h ar bir o‘ rganilayotgan
tarixiy materiallarning sinfda yoppasiga va musta qil ish olib borish imkoniyatiga
ega b o‘ ladi. Biroq tarix darsi oldida ta’limiy va tarbiyaviy, g‘oyaviy va siyosiy
vazifalarning qanchalik ko‘p ekanligiga qaramasdan, alohida olingan har bir dars
butun dars tizimida ichki birlik va tugallikni tashkil etadi. Avvalo har bir dar s o‘ z
mavzusiga, nomiga ega b o‘ ladi. O‘q ituvchi esa o‘ z navbatida davlat o‘q uv dasturi
va darslikning mazmuniga qa rab mazkur darsda o‘ rganiladigan mavzuni an iql aydi.
Tarix o‘q ituvchisi h ar bir dar s mavzusini ani qla shda tarixiylik (istorizm)
tizimlilik va izchillikka doimo ijodiy yondashib 6op mog‘i lozim. Dar s davomida
o‘ rganiladigan mavzuning materialini bir necha masalalarga (savollarga) b o‘ lish,
o‘ z navbatida mazkur darsning ani q rejasini tuzishga yordam beradi. Dar s rejasi
necha punktdan iborat b o‘ lishi bevosita o‘ rganilishi kerak b o‘ lgan mavzuning
mazmunidan kelib chiqmog‘i kerak. Bir necha darslarni birlashtirgan kat t a
mavzular albatta, alohida darslarning mavzulariga bo‘linmog‘i shart.
Har bir dars nafaqat o‘z mazmuni bilan, balki uning ustida ishlash xarakteri
jihatdan ham bir butun tugallangan mavzu, muammo bo‘lmog‘i lozim. O‘qituvchi
darsni bayon qilish jarayonida ishni shunday usul va turlarini mohirlik bilan
qo‘llamog‘i kerakki, bu usul o‘quvchilarni uy vazifalarini mustaqil bajarishda unga
dasturulamal bo‘l ishi kerak . Dars davomida bayon qilingan material albatta shu
darsda atroflicha tahlil etilmog‘i, fikrlashib olinmog‘i kerak, ana shunday
18
Холиқова Р.Э. Ўзбекистонда тарих фани ва таълимини ривожлантириш, мутахассислар тайёрлаш. /
ТошДУ тарих факультети мисолида /. Тарих фан, номзоди. дисс. – Тошкент. 1995. – В 64.
14](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_14.png)
![qilingandagina o‘qituvchi darsni didaktik tomondan to‘g‘ri tashkil etgan,
o‘quvchilarga o‘rganilayotgan material mazmunini to‘g‘ri qabul qilishga
yo‘naltirgan, mavzudan kelib chiqqan mazmunning o‘quvchilar shaxsiy
e’tiqodlariga o‘sib o‘tishini tamin etgan bo‘ladi.
Shuningdek, o‘qitishning natijalari ham o‘qituvchining o‘qitishdan
ko‘zlangan maqsadni, uning ta’lim-tarbiyaviy vazifalarini aniq belgilay olishiga,
kursning mazmuniga mos tarzda amalga oshirishga yordam bera oladigan metod
va usulllardan ilmiy asosda foydalana bilishiga bog‘liqdir. Tarix o‘qitish
jarayoning tarkibiy qismlari o‘rtasidagi bu o‘zaro dialektik bog‘lanish natijasida
ular bir-biriga o‘zluksiz ta’sir ko‘rsatib boradi. Tarix o‘qitishda ana shu
qonuniyatlarga suyanmasdan, ularni e’tiborga olmasdan turib yaxshi natijaga
erishib bo‘lmaydi 19
.
Xаlq tа’limi tizimidа tаrix tа’limi jаrаyоnining yuqоridаgi umumiy
qоnuniyаtlаri quyidаgi оbyektiv vа qа'tiy tаkrоrlаnаdigаn аlоqаlаrdа nаmоyоn
bо‘lаdi: о‘qitishning mаqsаdi uning mаzmuni bilаn belgilаnаdi, mаqsаd vа
mаzmunigа mоs kelаdigаn о‘qitish metоdi vа usullаri tаnlаnаdi, о‘qitishning
sаmаrаsi esа о‘qitishdа erishilgаn qаt'iy ijоbiy nаtijаlаr bilаn tekshirilаdi, yа’ni
tаrixiy bilimning sifаti, о‘quvchilаrning kаmоl tоpish dаrаjаsi bilаn о‘lchаnаdi.
Tа’limni muаyyаn pedаgоgik mаqsаdgа yо‘nаltirmоq uchun о‘qituvchi о‘rtа tа’lim
vа о‘rtа mаxsus tа’lim tizimidа tаrix о‘qitishning mаqsаdini, uning аsоsini tаshkil
qilgаn tа’lim-tаrbiyа vаzifаlаrini аniq belgilаb оlishi kerаk. Birоq, 5-9 sinflаrdа
tаrix о‘qitish оldidа turgаn umumiy mаqsаd bilаn tа’lim-tаrbiyа vаzifаlаrini bilib
оlishning о‘zi kifоyа qilmаydi 20
.
Shu bilаn birgа, umumiy vаzifаlаrni аmаlgа оshirishdа hаr bir sinfdа
о‘qitilаdgаn tаrix kursining о‘rni, vаzifаlаri, о‘z nаvbаtidа mаzkur kursni
о‘qitishning tа’lim-tаrbiyа vаzifаlаrini аmаlgа оshirishdа uning hаr bir bо‘limi,
bо‘limdаgi mаvzulаr, hаttо hаr bir dаrsdа о‘tilаdigаn mаvzuning hаm juz’iy
19
Бабанский Ю. К. Ҳозирги замон умумий таълим мактабларида ўқитиш методлари. – Т: Ўқ итувчи, 1990 . –
В. 27.
20
Бабанский Ю. К. Ҳозирги замон умумий таълим мактабларида ўқитиш методлари. – Т: Ўқ итувчи, 1990 . –
В. 53.
15](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_15.png)
![vаzifаlаri оldindаn belgilаb оlinishi kerаk. Chunki hаr bir tаrix dаrsining butun
tаrix kursining umumiy dаrslаr sistemаsidа tutgаn о‘rni bоr, bu dаrsdа о‘rtа tа’lim
vа о‘rtа mаxsus tа’lim tizimidа tаrix о‘qitish оldigа qо‘yilgаn umumiy vаzifаning
qаndаydir elementi yоki bо‘lаgi hаl etilаdi.
Tаrix о‘qitish mаqsаdlаrini belgilаshdа, аvvаlо tа’lim vа tаrbiyаning uzviy
birligini, о‘qitish dаvоmidа о‘quvchilаrning g‘оyаviy-siyоsiy sаviyаsi mutаssil
о‘sib bоrishini, ulаrdа kо‘nikmа vа mаlаkаlаr hоsil qilishni hаmdа ijоdiy
fаоliyаtgа tаyyоrlаnishlаrini nаzаrdа tutmоq kerаk. Tа’limdаn kuzаtilgаn
mаqsаdlаrning muvаffаqiyаtli rаvishdа аmаlgа оshmоg‘i uchun, ulаr ilmiy аsоsdа
belgilаnmоg‘i lоzim. Bu mаqsаdlаr tаrix tа’limining mаzmuni vа vаzifаlаri bilаn
belgilаnаdi. Shuningdek, bundа tа’limning bоshqа shаrt-shаrоitlаri:
о‘quvchilаrning sаviyаsi, bilimi, kо‘nikmаlаri vа mаlаkаlаri, dаrs uchun аjrаtilgаn
vаqt, dаrsni о‘tish imkоniyаtlаri vа bоshqаlаr hаm nаzаrdа tutilаdi 21
.
Tа’lim mаqsаdlаrining ilmiy аsоsdа belgilаnishi ulаrning reаlligini
tа'minlаydi. Tа’limdаn kо‘zlаngаn mаqsаdlаrni о‘qituvchi nаqаdаr chuqur аnglаb
оlgаn bо‘lsа, tаrix о‘qitish mаzmunаn shunchаlik g‘оyаviy vа tаrbiyаviy nаtijа
berаdi. Binоbаrin, tаrix DTS аsоsidа о‘quvchilаrgа о‘rgаtilаdigаn tаrix tа’limidаn
kо‘zdа tutilgаn mаqsаd, tа’limtаrbiyаviy vаzifаlаr оldindаn аniq belgilаnishi
о‘quvchilаr bilimining rivоjlаnib, chuqurlаshib bоrishigа, vоqeаlаrning mоhiyаtini
puxtа tushunib оlishlаrigа yоrdаm berаdi, zаrur kо‘nikmа vа mаlаkаlаrni yuzаgа
keltirаdi, о‘quvchilаrning mustаqil ishlаsh qоbiliyаtini о‘stirаdi. Tаrix о‘qitishning
sаmаrаli bо‘lishidа о‘quvchilаrning bilish fаоliyаtini fаоllаshtirsh muhim rоl
о‘ynаydi 22
.
Dаrs vа dаrsdаn tаshqаri mаshg‘ulоtlаrdа о‘quvchilаrning bilish
fаоliyаtining bо‘lishligi judа kо‘p оmillаrgа, аvvаlо, mаshg‘ulоt mаzmunining
g‘оyаviy vа ilmiy-nаzаriy jihаtdаn yuqоri sаviyаdа bо‘lishigа, о‘qituvchining eng
muhim jоnli vа ishоnаrli tаrzdа оchib berа оlishigа vа bu vоqeаlаrni chuqurrоq
21
Вагин А. А. Методика преподавания истории в средней школе. Учение о методах. Теория урока. Изд.
«Просвещение». – М: 1968 . – В. 149.
22
Ўзбекистон тарихини ўқитиш ва ўрганишнинг ягона концепсияси. – Т: 1996. – В. 33.
16](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_16.png)
![о‘rgаnib оlishning muhimligini о‘quvchilаrning tushunib оlishi hаmdа ulаrdа
о‘rgаnishgа ishtiyоq uyg‘оtish bоg‘liqdir. Bu о‘rindа о‘qituvchining о‘quvchilаrni
mаshg‘ulоt mаzmunini о‘zlаshtirib bоrishi ustidаn qilingаn nаzоrаti, о‘quvchilаr
о‘rgаnishini bоshqаrа bilishi, shunigdek ulаrning yаngi bilimlаrini о‘zlаshtirish
uchun о‘zlаridаgi mаvjud bilim vа mаlаkаlаrdаn fоydаlаnа bilishi, yа'ni
о‘zlаshtirilgаn bilim vа egаllаngаn mаlаkаlаrini аktuаllаshtirilishi hаm muhim
аhаmiyаtgа egаdir 23
.
Xаlq tа’limi tizimidа tаrix kursi mаzmunаn judа bоy vа xilmа-xildir. Tаrix
kursining mаzmuni о‘rtа tа’lim vа о‘rtа mаxsus tа’lim tizimidа uni о‘qitish vа
о‘quvchilаrning о‘rgаnish fаоliyаti оrqаli ulаrning оngigа, tаrbiyаsi vа tаfаkkurigа
tа'sir kо‘rsаtаdi, ulаrning kаmоl tоpishigа yоrdаm berаdi. Demаk, mаshg‘ulоtning
mаzmuni о‘rtа tа’lim vа о‘rtа mаxsus tа’lim tizimidа tаrix о‘qitishning sifаti vа
sаmаrаdоrligini оshirish hаmdа о‘quvchilаrning bilish fаоliyаtini fаоllаshtirishning
hаm аsоsiy оmili bо‘lib xizmаt qilаdi. Shuning uchun о‘qituvchi bilish fаоliyаtini
fаоllаshtirishgа ijоbiy tа'sir etuvchi vа umumаn о‘qitishning sаmаrаdоrligini
tа'minlоvchi metоdik usul vа vоsitаlаrni tаnlаshdа hаm о‘rgаnilаyоtgаn tаrixiy
mаteriаlning mаzmunini nаzаrdа tutmоg‘i lоzim. Tаrix о‘qitish metоdikаsi
jаrаyоning tаrkibiy qismlаri о‘rtаsidаgi qаt'iy tаkrоrlаnаdigаn о‘zаrо аlоqа vа
bоg‘lаnishlаrdа nаmоyоn bо‘lаdigаn qоnuniyаtlаrni оchib berаdi vа tаrix о‘qitish
jаrаyоnini tаkоmilllаshtirishdа ulаrdаn fоydаlаnish yо‘l-yо‘riqlаrini hаm kо‘rsаtib
berаdi 24
.
Demаk, tаrix о‘qitish metоdikаsi bо‘lаjаk о‘qituvchilаrni о‘rtа tа’lim vа
о‘rtа mаxsus tа’lim tizimidа tаrix о‘qitishning ilmiy-nаzаriy аsоslаri bilаn
qurоllаntirаdi. Shuningdek, metоdikа ulаrni tаrix о‘qitish jаrаyоnini о‘rgаnishning
tekshirish metоdlаri bilаn hаm qurоllаntirаdi. Tаrix о‘qitish jаrаyоni ikki yо‘l bilаn
о‘rgаnilаdi. Birinchisi, kuzаtish metоdidir. Bu metоddаn fоydаlаngаndа turli
xildаgi о‘quv-metоdik аdаbiyоtlаr, о‘quvchilаrning yоzmа ishlаri, dоklаdlаri,
23
Бабанский Ю. К. Ҳозирги замон умумий таълим мактабларида ўқитиш методлари. – Т: Ўқ итувчи, 1990 . –
В. 61.
24
М ахмутов М. Мактабда муаммоли таълимни ташкил қилиш. – Т, 1991 . – В. 9.
17](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_17.png)
![ulаrning jаvоblаri, о‘qitishgа berilgаn bаhо vа xulоsаlаr bilаn tаnishib chiqilаdi,
dаrslаr kuzаtilаdi, о‘quvchilаrning bilimi vа mаlаkаlаri о‘rgаnilаdi. Shundаy qilib,
kuzаtish metоdidаn fоydаlаngаndа, tаdqiqоtchi tаrix о‘qitishning mаvjud tаjribаsi
dоirаsidаn chetgа chiqmаydi, uni tаbiiy rаvishdа kuzаtаdi vа о‘rgаnаdi 25
.
Tаrix tа’limining mаzmuni vа sinf о‘quvchilаrining umumiy sаviyаsigа
qаrаb bilishning umumiy qоnuniyаtlаri turlichа nаmоyоn bо‘lаdi. Tаrix о‘qitish
metоdikаsi о‘rgаnаdigаn eng muhim qоnuniyаtlаrdаn biri о‘qitish jаrаyоnining
rivоjlаnish qоnuniyаtlаridir. Bu rivоjlаnish tа’lim jаrаyоnidа о‘quvchilаrning
qiziqishi, bilimi, kо‘nikmа, mаlаkаlаri hаmdа tаfаkkurining о‘sib bоrishidа
nаmоyоn bо‘lаdi, аyni bir vаqtdа о‘quvchilаrning hаr tоmоnlаmа yаnаdа kаmоl
tоpishini tа'minlаydi 26
.
Tаrixning hаr bir kursi, uning bо‘limi vа hаr bir mаvzusi о‘quvchilаrning
bilim оlishi, kо‘nikmа, mаlаkаlаrgа egа bо‘lishi vа kаmоl tоpishidа muhim bir
bоsqich bо‘lib xizmаt qilаdi. Binоbаrin, о‘qituvchi tаrix о‘qitish jаrаyоnidа
о‘quvchilаrning bilim vа mаlаkаlаrni egаllаshi, kаmоl tоpishi sоhаsidа bоsib
о‘tilgаn bоsqichlаrni, bundаy keyin bоsib о‘tilаdigаn bоsqichlаrni оldindаn kо‘rа
bilishi lоzim. Bungа fаqаt tаrix о‘qitishning ilmiy аsоslаrini puxtа egаllаsh vа
аmаldа ungа suyаngаn hоldа ish tutish аsоsidаginа erishish mumkin.
1.2. Mustaqillik yillarida nashr qilingan O‘zbekiston tarixi darsliklari
mazmuni
Davlatimiz rahbarining 2018-yil 28-dekabrda Oliy Majlisga yo‘llagan
Murojaatnomasida oldimizga qo‘ygan ulkan vazifalarni amalga oshirishda biz
uchun kuch-qudrat manbai bo‘ladigan milliy g‘oyani rivojlantirishimiz zarurligiga
alohida e’tibor qaratilgan edi. Milliy o‘zlikni anglash, Vatanimizning qadimiy va
boy tarixini o‘rganish, bu borada ilmiy tadqiqot ishlarini kuchaytirish, soha
olimlari faoliyatini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash bilan bir qatorda, o‘tmishga
baho berishda xolislik va turli mafkuraviy qarashlardan xoli bo‘lish hanuz
25
Сафаева Э. Ўзбекистон хақлари тарихини ўқитишда маҳаллий материаллардан фойдаланиш. – Т, 1993. –
в. 63.
26
Вагин А. А. Методика преподавания истории в средней школе. Учение о методах. Теория урока. Изд.
«Просвещение». – М: 1968 . – В. 154.
18](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_18.png)
![dolzarbligicha qolmoqda. Buyuk alloma hamda adiblarimiz, aziz-avliyolarimizning
bebaho merosi, yengilmas sarkarda va arboblarimizning jasoratini yoshlar ongiga
singdirish, ularda milliy g‘urur hamda iftixor tuyg‘ularini kuchaytirish uchun
yurtimiz tarixini o‘rganishda jiddiy arxeologik tadqiqotlar, ilmiy izlanishlar olib -
borilishi talab etiladi 27
.
Bugungi kunda zamon talablariga javob bera oladigan maktab o‘quv
darsliklarini yaratish O‘zbekiston tarixini o‘rganish va uni o‘qitishning dolzarb
masalalaridan biridir. Mazkur masala bo‘yicha keng munozaralarning zaruratini
chuqur anglagan holda olimlar, pedagog xodimlar va maorifning boshqa vakillarini
tarix ilmi va fani masalalarini keng ommaga yetkazish hamda matbuotda faol
muhokama qilinib kelinmoqda. Jamiyatimiz, ayniqsa, yosh avlod ona
Vatanimizning yaqin o‘tmishini tushunishga, murakkab, jo‘shqin va jadal sur’atlar
bilan davom etayotgan mamlakatimiz mustaqilligining tarix solnomasini tizimli
o‘rganishga, uni to‘laqonli anglab yetishga katta ehtiyoj sezmoqda. Mazkur sharafli
ijtimoiy vazifani amalga oshirish esa o‘zbek tarixchilarining ilmiy va fuqarolik
burchidir 28
.
O‘zbekiston tarixining turli davrlarida kechgan siyosat, iqtisod, madaniyat,
ijtimoiy hayotning barcha sohalarida sodir bo‘layotgan voqealar asosida
O‘zbekiston tarixini sinflar bo‘yicha o‘rganish maqsadga muvofiq. Ushbu
vazifalarning ilmiy idrok etilishi va hal qilinishi muayyan darajada tarix fani mavjud
tushuncha-metodologik masalalarning tanqidiy tahlili va tegishli tarzda O‘zbekiston
tarixiga oid turli voqealarni tadqiq etish bilan shug‘ullanayotgan barcha ilmiy
yo‘nalishlarning nazariy salohiyati yangilanishi zamon talablaridan biridir 29
.
Tarix o‘qitishda qo‘llaniladigan matnlarga - darslik matni, tarixiy hujjatlar,
asarlar, ilmiy-ommabop va badiiy, tarixiy adabi yo tlar va boshqalar kiradi. Bosma
matnlar o‘quvchilar tarixiy bilimlarining asosiy manbai bo‘lgani kabi
27
Миллий ғоя, миллий руҳ, миллий ўзлик мактаб дарсликларида тўлиғича акс этиши керак! // Халқ сўзи.
2019 йил 1 май.
28
Турсунов И. И. Халқ таълимининг долзарб муаммолари. – Т: Ўқитувчи, 1990 йил.
29
Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарти ва ўқув дастури. Ўзбекистон тарихи. Жаҳон тарихи.
Давла ва ҳуқуқ асослари // Таълим тараққиёти. –1999. 2-махсус сон. – В. 46-103.
19](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_19.png)
![o‘qituvchining bilim manbaini, ba yo nining asosini tashkil etadi. Tabiiydirki,
o‘qituvchi shu manbalardan turli va unumli foydalangan taqdirdagina, uning
ba yo ni zamon talablariga, umuman ta’lim tizimidagi tarix ta’limining talablariga
javob berishi, o‘qituvchi ba yo nining o‘quvchilarga tushunarli, mazmundor,
maroqli va ilmiy jihatdan ishonarli, obrazli va ta’sirli bo‘lishi mumkin. Shuningdek
matnlar ustida ishlash o‘quvchilar bilimini kengaytiradi, tarixiy fakt va
hodisalarning mohiyatini, ularning qonuniyatlarini chuqurroq tushunib olishlariga
yo rdam beradi, tarixiy fikrlash hosil bo‘ladi, ular tarixiy voqealarga baho berishga
o‘rganadilar. Ta’lim tizimida o‘quvchilar turli matnlar ustida mustaqil ish ko‘rish
malakasini hosil qiladilar va tarixiy tadqiqot ishlarining dastlabki metodlari bilan
amaliy ravishda tanishadilar. O‘qituvchi o‘zining ba yo nini boshqa matnlar asosida
yanada aniqlashtiradi va boyitadi.
Darslik – muayyan o‘quv predmeti mazmunini o‘quv dasturida ko‘rsatilgan
hajmda, didaktik talablarga muvofiq ravishda batafsil ba yo n qilib beradigan manba
hisoblanadi. Darslik — yuqori malakali va tajribali olim va pedagoglar tomonidan
tuzilib, namunaviy dasturdagi g‘oyalardan hamda didaktika tamoyillaridan kelib
chiqib yaratiladi. Darslik o‘qituvchi pedagoglarga va o‘quvchilarga asosiy o‘quv
quroli bo‘lib hisoblanib, oddiy va hammada tushunarli adabiy tilda yo ziladi.
Darslik barchaga umumiy yo ki ta’lim xususiyatlaridan kelib chiqib maxsus
bo‘lishi mumkin 30
.
Mustaqillikning dastlabki yillarida tarixiy konsepsiyalarning ko‘pligi va
tarixiy voqealarni talqin qilishning xilmaxilligi O‘zbekiston tarixining yagona
konsepsiyasini yaratish imkonini bermadi. Oqibatda olimlarimiz tomonidan
darsliklar va boshqa o‘quv-metodik qo‘llanmalarni yaratish uchun asos bo‘ladigan
akademik nashr amalga oshirilmadi. Darsliklarda mualliflar jamoasi tarixiy
voqealarni o‘z darajasi va qarashlaridan kelib chiqib talqin qildi. Bu O‘zbekiston
hamda jahon tarixi darsliklarida tarixiy sanalarning, voqealarga berilgan
baholarning bir-biridan jiddiy farq qilishi kabi kamchiliklarni keltirib chiqardi.
30
Тошпўлатов Т., Ғаффоров Я. Тарих ўқитиш методикаси. – Тошкент; Turon-Iqbol, 2010. – B. 3.
20](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_20.png)
![O‘zbekiston tarixi bo‘yicha maktab darsliklarining yagona kompleksi mavjud
emasligi ta’siri o‘laroq, o‘qitish metodikasi G‘arb mamlakatlari namunasiga
tayanib qolmoqda. Maktablarimizda, oliy o‘quv yurtlarida O‘zbekiston tarixini
o‘qitishning yagona konsepsiyasini ishlab chiqish vaqti keldi. Bu ishni amalga
oshirmay turib yangi avlod darsliklarini yaratish mumkin emas. Mualliflar
jamoasini tanlash, tayyor darsliklarning original maketini ekspertizadan o‘tkazish
va qabul qilish jarayonini tubdan qayta ko‘rib chiqish ehtiyojini yuzaga keltiradi 31
.
Darslik matni o‘quvchilarning darsda va darsdan tashqari tarixni o‘rganish,
o‘zlashtirish va uni esda saqlab qolishining, bilish faoliyatining, ijodiy izlanish
ishlarini olib borishning muhim manbaidir. Matn va ulardagi savollar, topshiriqlar
tarix kursining mazmunini ijodiy o‘zlashtirishga va olingan bilimlarni ha yo tda
qo‘llashga o‘rgatadi.
Darslik matni ustidagi ishlash o‘quv materialini o‘zlashtirish va uni esda saqlab
qolish, o‘quv tekstini tahlil kilish va undan tarixiy voqea, hodisalarning muhim
belgilarini topish, faktik materiallarni va tarixiy faktlarning muhim belgilarini bir-
biriga takqoslash, aniqlashtirish va umumlashtirish kabi turli xil maqsadlarda olib
boriladi. Shuningdek, matn ustida ishlashda xronologiyani tay yo r tarixiy
tushunchalar ta’rifini o‘zlashtirish va ularni mustaqil aniqlash, darslikda ba yo n
qilingan voqea va hodisalarning rivojlanishini kuzatib borish, aniq tarixiy faktlar
va statistik ma’lumotlar asosida ijtimoiy rivojlanish tendensiyalarini bilib olish,
mahalliy, vaqtli, sabab-natijali va tarixiy aloqalarning qonuniyatlarini o‘zlashtirish
va aniqlashtirish, lug‘at ishlarini mazmunli va suratli rejalar, jadvallar tuzish va
boshqa shu kabi murakkab bo‘lmagan yo zuv va grafika ishlarini olib borish, matn
ustida dasturlashgan ta’lim elementlarini amalga oshirish kabi vazifalar ham
ko‘zda tutiladi 32
.
Tarix darsligining asosiy tarkibiy qismlari
QO‘ShIMChA ASOSIY IZOHLOVChI
31
Миллий ғоя, миллий руҳ, миллий ўзлик мактаб дарсликларида тўлиғича акс этиши керак! // Халқ сўзи.
2019 йил 1 май.
32
Ғозиев Э.Ғ. Таълим жараёнида ўқувчилар тафаккурининг ўсиши. – Т: Ўқитувчи, 1980. – В. 27.
21](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_21.png)
![Tarixiy manbalar
Hujjatlar
Badiiy adabi yo tlardan
Parchalar
Biografik ma’lumotlar Bayon qiluvchi
Tasvirlovchi
Tushuntiruvchi
Muammolli
umumlashtiruvchi Atamalar ta’rifi
I llyustratsiyalar
Izohlar
Qavs ichida berilgan
izohlar
Darslik matni ustida ishlashning quyidagi usullari mavjud:
Tushuntirib va izohlab o‘qish. V sinfda tarixdan hikoyalarni o‘rganishda va
VI sinfda jahon tarixini o‘qitishda o‘qituvchi butun mavzu yo ki uning biror
bo‘limini goh ba е? n qiladi va goh darslik matnini o‘qib, tushuntirib beradi.
O‘qituvchi matnni murakkab joylariga kelganda hikoyasini to‘xtatib, matnni ovoz
chiqarib ohista o‘qib beradi, o‘quvchilar esa matnga qarab kuzatib borishadi,
tushunish oson joylarni o‘quvchilarning o‘zlariga ham o‘qitish mumkin. Matnni
o‘qish jara е
? nida е ? q uning mazmunini o‘quvchilar tomonidan tushunish darajasi
tekshirib boriladi. O‘qituvchi savollar berib o‘zining ba yon i davomida darslik
matniga tez-tez murojaat qilib, undagi yangi iboralar, terminlarni, qiyin jumlalar
mazmunini tushuntirib beradi. Bu bilan o‘qituvchi o‘quvchilarni darslik matnini
e’tibor berib, tushunib o‘qishga o‘rgatadi, ularning darslik matnini puxta o‘rganib
olishning ahamiyatini anglab olishlariga е
? rdam beradi, uyda darslik ustida mustaqil
ishlashlariga tay yo rlaydi. O‘quvchilar tarixiy materialni tushunib, matnni o‘qishda
ma’lum darajada malaka hosil qilganlaridan keyin matnning eng muhim va qiyin
joylarini izohlab o‘qishga o‘tiladi. Izohli o‘qish ham o‘qituvchining ba yo ni bilan
birga olib boriladi 33
.
2. O‘qituvchining o‘z bayonida o‘quvchilar diqqatini darslik matnidagi tayanch
atama va iboralarga jalb etadi. Ularning mazmunini tushuntirib beradi,
o‘quvchilarning mavjud bilimlariga suyanib bu tushunchalarning lug‘aviy ma’nosi
va mazmunini, asosiy jihatlarini, sabab-natijalarini, ular o‘rtasidagi bog‘liqliklarni
hamda qonuniyatlarini o‘zlashtirib olishlariga yo rdam ko‘rsatadi. Bunda
o‘quvchilar bilim olishining har uchala manbai og‘zaki ba yo n, matn ustida ishlash,
ko‘rsatmalilik va amaliy ish metodlari ishtirok etadi.
33
Тошпулатов Т., Ғаффоров Я. X. Тарих ўқитиш методикаси. – Т: Университет нашриёти, 1999 йил.
22](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_22.png)
![3. Darslik matni mazmunini o‘zlashtirishda uning har bir paragrafini tahlil qilish va
ular ustida o‘quvchilarning mulohazalarini uyushtirish katta ahamiyatga egadir.
Darsning barcha bosqichlarida darslik matniga murojaat qilib borish maqsadga
muvofiq.
4. O‘quvchilar bob, paragraf va undagi bo‘limlarni bir-biridan ajrata bilishga
o‘rgatiladi. O‘qituvchi yangi materialni ba yo n qilishdan oldin o‘quvchilarga shu
paragraf ichidagi kichik sarlavhalarni o‘qishni tavsiya qiladi va darsni ba yo n qilish
rejasi bilan tanishtiradi, ularning mazmuni va ifodalanishidagi tafovutlarning
sabablarini izohlab beradi. O‘qituvchi o‘zining ba yo ni davomida kichik sarlavhalar
ichidagi mavzularga takror-takror aytishi mumkin.
5. Darslik teksti mazmunini bevosita o‘zlashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan ishlar. Bu
darslik matni ustida olib boriladigan ishning markaziy m asalasidir. Bu ishlar
matnni tahlil qilish, umumlashtirish, tarixiy faktlarga baho berish, ular o‘rtasidagi
sabab va boshqa aloqalarni ochib ko‘rsatish va ularni taqqoslashdan iboratdir. Bu
ishlar quyidagi metodik usullar bilan:
a) har bir paragraf е? ki mavzu mazmunining eng muhim masalalari yuzasidan
nazorat so‘roqlar tuzdirish yo‘li bilan;
b) o‘qituvchi bergan savollarga o‘quvchilarning darslik matnidan javob topish
yo‘li bilan; v) darslik matnidan o‘qituvchining xulosasini tasdiqlovchi faktlarni
toptirish yo‘li bilan; g) darslik matnida ba yo n etilgan voqealarning bir-biriga
o‘xshashligini, farqlarini aniqlash yo‘li bilan; d) tasdiqlab berishni talab qiladigan
vazifalar bilan amalga oshiriladi.
6. Darslik matni ustida ishlashning muhim jihatlaridan biri —o‘quvchilarni uyda
ishlash uchun beriladigan vazifani bajarishga o‘rgatishdir. O‘quvchilar bu vazifani
muvaffaqiyatli bajarish uchun topshirilgan vazifaning mazmunini va uni bajarish
yo‘lini yaxshi anglab olishlari shart. Binobarin, o‘qituvchi uy vazifasini
topshirishda, uning xarakterini belgilashda o‘quvchilarning bilim va malakalarini
e’tiborga olishi, beriladigan vazifa oldingidan ko‘ra murakkab bo‘lishi va shu bilan
ularning bilimlari va malakalari oshib borishiga xizmat qilishi lozim. Reja tuzish,
23](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_23.png)
![shunga muvofiq hikoya qilishga o‘rgatish, matn yuzasidan berilgan savollarga
javob topish, jadval, chizma, diagrammalar tuzdirish va boshqa xil grafik ishlarni
bajarish uy vazifasini ijodiy va mustaqil bajarish namunalaridir.
7. O‘quvchilarni darslik matnidan zarur joyni tez topa bilishga o‘rgatish ham
ta’limning muhim jihatidir.
8. O‘quvchilarning faol aqliy faoliyatining muhim metodlaridan biri, ularning
o‘qituvchi bayon qilgan yangi materialni o‘zlashtirishda mavjud bilimlarni ishga
sola bilishidir. Har bir darsda o‘quvchilarni mavjud bilimlardan foydalana bilishga
o‘rgatish lozim. O‘quvchilar olgan bilimlarini esdan chiqarib yubormasliklari
uchun vaqti-vaqti bilan ularning e’tibori darslik matniga qaratiladi.
9. O‘quvchilar darslik matnidagi ma’lumotlarni kichik guruhlarga bo‘lib
muhokama qilishadi.
10. Uy vazifasi uchun berilgan topshiriqlarni o‘quvchilar qanday bajarganliklarini
tekshirishda, og‘zaki yoki test javoblaridagi xatolarni, aniqsizliklarni to‘g‘rilash
uchun darslik matniga murojaat qilinadi. Shunday qilib, darslik matni ustidagi
ishlar turli xil metodik usullar yordamida, o‘qitish jarayonining barcha
bosqichlarida — materialni o‘zlashtirish, bilimlarni mustahkamlash, o‘zlashtirish
darajasini tekshirish paytlarida olib boriladi va hokazo. Darslik matni ustida olib
boriladigan ishlar o‘qituvchi bayonini mazmunan boyitadi, dolzarbligini oshiradi,
o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtiradi va ularning darslik matnini osonroq
va puxta o‘zlashtirib olishlariga yordam beradi 34
.
Tarixiy hujjat avvalo, o‘qituvchining bayonini aniqlashtirish uchun xizmat
qiladi, bayonning ishonchli va emotsional bo‘lishini ta’minlaydi, o‘tmishning
yorqin obrazlarini, tarixiy voqealarning yaxlit manzarasini gavdalantirishga,
o‘rganilayotgan davr xususiyatlarini anglab olishga yordam beradi. Hujjat ustida
ishlash o‘quvchilarni faktlar va hodisalarni mustaqil ravishda aniqlashga, ularni
puxta anglab olib, xulosalar chiqarishga o‘rgatadi. Shu bilan birga hujjat ma’lum
vaziyatni aniqlashga, ahamiyatini bilib olishga, tarixni ob’ektiv nuqtai nazardan
34
Шоназаров Қ. Тарих таълимида муаммоли таълим ва муаммоли вазият // Халқ таълими. –1998. -№5. – Б.
41-43.
24](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_24.png)
![tushunishga yordam beradiki ularning bilish faoliyatini, fikrlashini faollashtiradi,
o‘quv ishlari faoliyatining yangi usullari bilan qurollantiradi, zarur bo‘lgan malaka
davrimizning ijtimoiy-siyosiy xarakterdagi hujjatlarini o‘qib, tushunib olish
malakasini hosil qiladi. Tarixiy hujjatlar bilan ishlashning yana bir muhim tomoni
shundaki, bu ish o‘quvchilarni tarixiy tadqiqot metodining elementlari bilan
tanishtiradi hamda ularni tarixiy hujjatlarni tahlil qilishga, ularga tanqidiy qarashga
o‘rgatadi.
Ta’lim tizimida ta’limning yangi mazmuni amalga oshishi munosabati bilan
tarix o‘qitishda tarixiy hujjatlarning axamiyati yanada oshdi. Yangi dastur asosida
yo zilgan darsliklar mazmunining asosiy qismini tarixiy hujjatlar tashkil etadi. Dars
va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda ham tarixiy hujjatlar bilan ishlash zaruriy
bo‘lib qoldi. Shuning uchun ham bu ish maktab ta’limi tajribasida ommaviy tus
oldi. Darsliklardagi tarixiy hujjatlar har bir sinfdagi o‘quvchilarning yoshi, bilim
saviyasi, o‘sha sinfda o‘rganiladigan tarix kursining xususiyatlariga qarab
kiritilishi muhim. Shu sababdan darsliklardagi tarixiy hujjatlar o‘zlarining
xarakteri, ko‘lami va mazmuni jihatidan bir biridan farq qiladi 35
.
VI sinf o‘quvchilarining psixologik va yosh xususiyatlarini inobatga olgan
holda, ularning tarixiy hujjatlar bilan birinchi marta tanishishlarini e’tiborga olib,
darslikka asosan hikoya va tavsiflab berish xarakteridagi hujjatlar kiritilgan. Tarix
darsligiga kiritilgan hujjatli manbalarni asosan uch guruhga bo‘lish mumkin: 1)
moddiy madaniyat buyumlari, 2) tasviriy san’at asarlari, 3) yozma manbalar 36
.
1) Moddiy madaniyat buyumlariga — bizgacha saqlanib kelayotgan yoki ilmiy
asosda qayta tiklangan burungi mehnat qurollari, qurol-yarog‘lar, zeb-ziynat
buyumlari, uy-ro‘zg‘or anjomlari, turar joylar, qo‘rg‘onlar, maqbaralar, qadimgi
shahar xarobalari va boshqalar kiradi. O‘quvchilar mehnat qurollari va boshqalarga
qarab, odamlarning mashg‘ulotlarini, hashamatli imoratlar va pastqam kulbalarga
qarab sinfiy bo‘linish mavjudligini, diniy marosimlarga va kishilarning dafn
35
Тошпулатов Т., Ғаффоров Я. X. Тарих ўқитиш методикаси. – Т: Университет нашриёти, 1999 йил. – В. 31.
36
Ғозиев Э.Ғ. Тафаккур психологияси. – Т: Ўқитувчи, 1990. – В. 41.
25](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_25.png)
![qilinishidagi rasm-rusumlarga doir topildiqlar asosida o‘sha zamondagi diniy
e’tiqodlarini bilib oladilar.
2) Tasviriy san’at asarlariga — moddiy voqelikni, odamlar va ularning bir-biriga
munosabatini hamda ularning tevarak-atrofidagi narsalarni – har xil buyumlarni,
geografik muhitni bevosita tasvirlab beruvchi asarlar, odamlarning afsonaviy
qahramonlar va hokazolar haqidagi xayoliy tasavvurlarini aks ettiruvchi asarlar
kiradi.
3) Yozma manbalar — qonunlar, buyruqlar, ho‘jalik ishlariga doir yozuvlar,
shartnomalar, xizmat vazifasiga oid yozishmalar, siyosiy nutqlar, sud hukmlari,
yilnomalar, xronikalar, memuarlar, shahar va mamlakatlar tasvirlab yozilgan
asarlar, xatlar va yozuvlar kiradi. Qadimgi dunyo tarixida berilgan bu hujjatli
materiallar o‘quvchilarni estetik jihatdan tarbiyalashda muhim o‘rin tutadi 37
.
Maktab darsliklaridagi eng katta muammolardan biri ularning har to‘rt yilda
bir almashtirib turilishidir. Bu jarayonda oldingi nashrlarga nisbatan uncha sezilarli
bo‘lmagan ayrim ilmiy-nazariy ma’lumotlar qo‘shiladi yoki ba’zi sana va
ma’lumotlar o‘zgartiriladi. Ammo mazkur o‘zgarishlar uchun darslikni to‘liq
yangilash shart emas, har yili muayyan fan sohasida kuzatilayotgan o‘zgarishlarni
alohida qo‘shimcha sifatida bersa ham bo‘laveradi. O‘qituvchilar va o‘quvchilarni
qiynayotgan muammolardan yana biri darsliklardagi nazariy ma’lumotlar
ta’limning boshqa bosqichi — akademik litsey, kasb-hunar kollejlari
darsliklaridagidan farq qilishi. Bunday tafovutlarni maktab darsliklarining o‘zidan
ham ko‘plab topish mumkin 38
.
Binobarin, 7-sinf tarix darsligida Imom Buxoriyning “Al jome’ as-sahih”
asarida hadislar soni 7375 ta deb berilgan bo‘lsa, xuddi shu ma’lumot adabiyot
darsliklarida 7397 ta deb ko‘rsatilgan. 8-sinf “Vatan tarixi” darsligida Qo‘qon
xonligining tashkil etilish sanasi bir o‘rinda 1710 yil, ikkinchi joyda 1709 yil, deb
keltirilgan. 9-sinf “Jahon tarixi” darsligidagi “Madaniy hayot” mavzuida jahon
37
Шоназаров Қ. Тарих таълимида муаммоли таълим ва муаммоли вазият // Халқ таълими. –1998. -№5. – Б.
41-43.
38
Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарти ва ўқув дастури. Ўзбекистон тарихи. Жаҳон тарихи.
Давла ва ҳуқуқ асослари // Таълим тараққиёти. –1999. 2-махсус сон. – В. 46-103.
26](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_26.png)
![adabiyoti namoyandalarining hayoti va ijodi, asarlar syujeti hamda qahramonlari
haqida ma’lumotlar juda ko‘p. Shuningdek, 9-sinf “Vatan tarixi” darsligida “Milliy
ozodlik harakati” mavzui o‘ta sayoz berilgan. Tarix fani darsliklariga atamalarning
izohli lug‘ati va xaritalar ilova qilinmagan 39
.
Turli fan yo‘nalishlari o‘qituvchilarining haqli e’tirozlariga qaraganda,
maktab tarix darsliklari misolida ko‘zga tashlanayotgan nuqson va chalkashliklar
adabiyot, ona tili, fizika, matematika, kimyo kabi fan yo‘nalishlarini ham chetlab
o‘tmagan. Ingliz tilidan davlat ta’lim standarti 2012-yilda tasdiqlangan bo‘lsa-da,
darsliklar haligacha unga moslashtirilmagan. Bu fan yo‘nalishi bo‘yicha barcha
sinf darsliklarida grammatikaga oid qoida va ma’lumotlar juda qisqa, qiziqarli
mashqlar, mavzuga mos o‘yinlar, lug‘atlar bilan boyitilmagan, o‘quvchilar
ko‘nikmalarini samarali rivojlantirish uchun zarur mashq va topshiriqlar,
grammatik qoidalar yetishmaydi. Shuning uchun o‘quvchilar qo‘shimcha
adabiyotlarni izlash bilan ovora. Oliy ta’lim muassasalariga kirish imtihonlari
testlari ham darslikdan tashqari adabiyotlardan olinganligi sababli ularda ham
muammolar talaygina. Bu endi alohida mavzu. Maqsad o‘quvchiga bilim berish
ekan, ta’limning har bir bosqichi uchun zarur bilim, ko‘nikma va malakalar
majmuini jiddiy ko‘rib chiqish, o‘quvchining har bir o‘quv fanidan muayyan
bilimlar majmuiga ega bo‘lishi uchun imkon beradigan mukammal darsliklar
yaratish kerak. Hozirgi paytda deyarli barcha darsliklar jiddiy tahrirga muhtoj.
Darslik yaratuvchi mutaxassislarning bu masalani oqilona hal etish o‘rniga uni
battar chigallashtirib, boshi berk ko‘chaga kiritib qo‘yayotgani ham hech kimga sir
emas.
Darsliklarning mazmun-mundarijasidan tortib, muqovasiyu nashr
texnologiyasigacha katta-kichik nuqsonlar mavjudligi, ularni bartaraf etish qiyin
kechayotgani ham jiddiy e’tirozlar keltirib chiqarmoqda. O‘qituvchilar, ota-onalar,
hattoki o‘quvchilarning o‘zlari ham har jihatdan mukammal, kelajakka xizmat
qiladigan darsliklar yaratish tarafdori ekanliklarini bildiryaptilar. Bu bejiz emas.
Negaki, “Yoshlikda olingan bilim toshga o‘yilgan naqsh”, deyishadi. Yoshlarimiz
maktab partasidayoq pishiq-puxta ilm olsalar, ular hayotda shunchalik mustahkam
39
Миллий ғоя, миллий руҳ, миллий ўзлик мактаб дарсликларида тўлиғича акс этиши керак! // Халқ сўзи.
2019 йил 1 май.
27](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_27.png)
![o‘rinlarini topadilar. Bu oddiy haqiqat. Ammo ana shu oddiy haqiqatni anglab
yetishimiz qiyin kechayotgani talay muammolarni keltirib chiqarmoqda 40
.
Darslik — o‘quvchilarning ertasi, xalqning istiqbolini belgilaydigan vosita.
Shu ma’noda u juda muhim. Noto‘g‘ri ishlatilgan birgina so‘z inson taqdirini
o‘zgartirib yuborishi mumkinligi e’tiborga olinadigan bo‘lsa, darslikning
mukammal emasligi katta xatodir. Darslik o‘quvchining bilim olishi uchun eng
asosiy va muhim manba hisoblanadi. Chunki undagi har bir ma’lumot o‘quvchi
hamda o‘qituvchi tomonidan eng to‘g‘ri va aniq axborot sifatida qabul qilinadi,
shuningdek, har qanday fanga xos asosiy tushunchalar, eng avvalo, darslikda
beriladi. Shu jihatdan olib qaralganda, ta’limning qaysi bo‘g‘ini
bo‘lishidan qat’i nazar, darsliklar tuzishga, ularda ilmiy-nazariy tushunchalar,
qoidalar, ta’riflar, xulosalar, amaliy mashg‘ulot uchun mashqlar, misol va
masalalar, zarur atamalar lug‘ati, ayrim sanalarni berishga juda katta mas’uliyat
bilan yondashish kerak bo‘ladi. Globallashuv davrida yoshlar ongini turli-tuman
tazyiqlardan saqlashning yagona yo‘li ularni bilimli, Vatanga muhabbat ruhida
tarbiyalashdir.
II BОB . Mаоrif tizimidа О‘zbekistоn tаrixini о‘qitishning shаkl vа metоdlаri
2.1. О‘zbekistоn tаrixi fаnining tаrixiy tаfаkkurni rivоjlаntirishdаgi о‘rni vа
аhаmiyаti
T аrixiy tа’lim kо‘p yillаr dаvоmidа insоnning mа’nаviy qiyоfаsini
shаkllаntirishdа, shаxsni tаrbiyаlаshdа yetаkchi о‘rinni egаllаb kelаdi . О‘tmish,
bugun vа kelаjаk hаqidаgi sаvоllаrgа jаvоb berаdi, insоnni yаshаshgа, fikrlаshgа,
оldingi аjdоdlаr tаjribаsidаn fоydаlаnishgа о‘rgаtаdi. Hоzirgi bоsqichdа tаrix
fаnini о‘qitishning оptimаl mоdelini islоh qilish vа izlаsh yо‘lidаn bоrilmоqdа.
Uning mаzmuni tаrix tа’limining аsоsiy yо‘nаlishlаrini belgilаb beruvchi tаrixiy-
40
Миллий ғоя, миллий руҳ, миллий ўзлик мактаб дарсликларида тўлиғича акс этиши керак! // Халқ сўзи.
2019 йил 1 май.
28](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_28.png)
![mаdаniy me’yоrlаrgа аsоslаnаdi vа о‘qituvchilаrni yаnаdа fаоlrоq bо‘lishgа
yо‘nаltirаdi. О‘quv-tаrbiyа ishlаri sаmаrаdоrligini оshirib bоrish hаr dоim xаlq,
mаоrifi xоdimlаrining eng muhim vаzifаlаridаn bо‘lib kelgаn. Chunki, hаr qаndаy
jаmiyаtdа hаm yоsh аvlоdni dаvr tаlаbi dаrаjаsidа tаrbiyаlаb vоyаgа yetkаzishdа
ulаrgа berilаdigаn tа’lim-tаrbiyаning rоli deyаrli hаyоtiy аhаmiyаt kаsb etgаn.
Tаrix kursini о‘qitishdа о‘quvchilаrning fikrlаshgа аsоslаngаn mаlаkа vа
kо‘nikmаlаrini hоsil qilа bоrish vаziflаri – bu tаrixiy bilimlаrni mustаqil sur'аtdа
tоpib, bir tizimgа sоlib, ulаrni аmаldа tаdbiq etа bilishgа о‘rgаtish, pirоvаrdidа esа
о‘quvchilаrni о‘tmishdаgi hаmdа hоzirgi zаmоndаgi ijtimоiy hоdisаlаrgа nisbаtаn
ilmiy mаteriаlistik nuqtаi nаzаrdаn yоndаshishgа о‘rgаnish demаkdir. Nutqni
о‘stirа bоrish hаm о‘quvchilаrning vа ulаrdа аqliy mehnаt mаlаkаlаri hаmdа
kо‘nikmаlаrini hоsil qilа bоrish bilаn bоg‘lаngаndir 41
.
Biz mаktаbdа о‘qitilаdigаn tаrixning о‘zigа xоs xususiyаtlаrini hisоbgа
оlgаn hоldа, tаrix kursini о‘qitish dаvоmidа hоsil qilinа bоrаdigаn mаlаkаlаr
guruhlаrni shаrtli rаvishdа аjrаtib kо‘sаtаmiz. 1. Tаrixiy bilim beruvchi mаnbаlаrni
tаhlil qilish hаmdа tаrixiy vоqeаlаr vа hоdisаlаrdаgi eng аsоsiy vа muhim nаrsаni,
ulаrning muhim belgilаri vа bоg‘lаnishlаrini аjrаtib chiqish, tаrixiy tushunchаlаrgа
tа'riflаr berish mаlаkаlаri. 2.Tаrixiy bilim beruvchi mаnbа mаzmunini mаntiqiy
jihаtdаn bir nechа qismgа аjrаtish, umumiy mаntiqiy sxemаsini bir turdаgi tаrixiy
hоdisаlаr hаmdа vоqeаlаrni tаhlil qilishdа deduktiv surаtdа tаdbiq etish mаlаkаlаri.
3. Tаrixiy dаlillаr vа jаrаyоnlаrni о‘z dоirаsidа qаrаb chiqish hаmdа vаqt jihаtdаn
ulаr о‘rtаsidаgi nisbаtni аniqlаsh xrоnоlоgik vа sinxrоnistik jаdvаllаr tuzish
mаlаkаlаri. 4. Tаrixiy hоdisаlаrning jоyini аniqlаsh, tаrixiy xаritаni “tilgа
kirgizish”, undаgi izоhlаr vа shаrtli belgilаrdаn xаtоsiz fоydаlаnish, yоzuvsiz
xаritаni tаrixiy mаzmundа tо‘ldirish mаlаkаlаri. 5. Tаrixiy vоqeаlаr, hоdisаlаrni
tаqqоslаsh, ulаrning umumiy xususiyаtlаrini tоpish mаlаkаlаri ; 6. Tаrixiy
dаlillаrni tаhlil qilish vа tаqqоslаsh аsоsidа induktiv vа deduktiv xulоsаlаr
chiqаrish usulidаn fоydаlаngаn hоldа yаkunlаr yаsаsh, yаkunlаrni berilgаn
41
Шаякубов Ш.Ш. Ўзбекистон тарихини ўрганиш ва ўқитишнинг долзарб масалалари // https://el.tfi.uz/ . 2017.
29](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_29.png)
![bаhоlаrini аsоslаb berish, tаxiriy dаlillаr umumiy xulоsаlаrgа tаyаngаn hоldа
tо‘g‘ri isbоtlаy оlish mаlаkаlаri; 7. Tаrixiy mаteriаllаrni оg‘zаki yоki yоzmа tаrzdа
bаyоn etа bilish, izchil tаrzdа оbrаzli qilib bаyоn etishning turlаridаn hikоyа qilish,
tаsvirlаsh, usullаridаn fоydаlаnа bilish, sаvоllаrgа qisqа аtrоflichа jаvоb berish,
hаmdа о‘z о‘rtоqlаrigа sаvоllаr berish, ulаrning jаvоblаrni tаnqidiy nuqtаi
nаzаrdаn bаhо berish mаlаkаlаri; 8. Аxbоrоtlаr, dоklаdlаr, referаtlаr, siyоsiy
аxbоrоtlаr tаyyоrlаsh, hаmdа ulаrni о‘tkаzish, kichikrоq hаjmdаgi ilmiy –
оmmаbоp mаteriаllаrni tаyyоrlаsh mаlаkаlаri; 9. Tаrixiy mаtn mаzmunini yоki
о‘qituvchi hikоyаsini rejаlаrini, tаrixiy vоqeа yоki hоdisаni tаhlil qilish rejаsini,
tаqqоslаsh rejаsini tuzish, rejа, ishlаnmа, tezislаr tuzish, о‘qituvchi tushuntirib
bergаn аsоsiy qоidаlаrni qisqаchа yоzib bоrish, kitоblаrdаn аyrim jоylаrini yоzib
оlish, mа’lumоtlаr beruvchi tаrixiy аdаbiyоtlаrdаn fоydаlаnа bilish mаlаkаlаri 42
.
О‘quvchilаr tаfаkkuri vа nutqining о‘sа bоrishi, mаlаkа vа
kо‘nikmаlаrning hоsil bо‘lа bоrishi, bilimlаrni egаllаsh vа ulаrni tаdbiq etish, ulаr
bilаn ish оlib bоrish jаrаyоnidа yuz berаdi. Bilimlаr bilаn mаlаkаlаr о‘rtаsidа
о‘zаrо bоg‘lаnish vа bir – birigа bоg‘liqlik bоr. Kishi аqliy fаоliyаtning оnglilik
xаrаkteri undа hоsil bо‘lgаn bilimlаr tizimi bilаn belgilаnаdi. Bilim hаmmа vаqt
tegishli mаlаkа vа kо‘nikmаlаr tizimigа tаyаnаdi. О‘z nаvbаtidа yаngi mаlаkа vа
kо‘nikmаlаr vujudgа kelishi uchun zаmin hisоblаnаdi 43
.
О‘qitish jаrаyоnining hаr qаysi bоsqichidа bilimlаr, mаlаkа vа kо‘nikmаlаr
о‘rtаsidаgi о‘zаrо nisbаt о‘quvchining аqliy jihаtdаn yetuklik dаrаjаsini hаm
belgilаydi. О‘quvchilаrning mаlаkа vа kо‘nikmаlаrini hоsil qilа bоrishgа
qаrаtilgаn ishning muvаffаqiyаtli chiqishi kо‘pginа shаrt – shаrоitlаrgа bоg‘liq.
Tаrix о‘qituvchisi birinchi nаvbаtdа u yоki bu sinfdа bundаn ilgаri hоsil qilingаn
bilim vа mаlаkаlаrning qаndаy dоirаgа tаyаnа оlish mumkinligini, аyrim
о‘quvchilаrdа qаndаy mаlаkа yаxshi hоsil bо‘lmаgаnligi yоki yо‘qligini аniqlаb
оlishi zаrur. Аnа shu аsоsdа о‘quvchilаrni turli guruhlаrgа hаmdа аyrim
42
Ўзбекистонда тарих фани: муаммолар ва ривожланиш истиқболлари. Тарихшунослик ўқишлари-2017:
конференция материаллари . – Тошкент: Аkаdemnаshr, 2018. – B. 74.
43
Шаякубов Ш.Ш. Ўзбекистон тарихини ўрганиш ва ўқитишнинг долзарб масалалари // https://el.tfi.uz/ . 2017.
30](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_30.png)
![о‘quvchilаrgа nisbаtаn bundаn keyin differensiаl yо‘sindа yоndаshishgа о‘tilаdi.
О‘qituvchi ish jаrаyоnidа о‘quvchilаrning bilim vа mаlаkаlаr hоsil qilishdа qаndаy
dаrаjаdа ekаnliklаrini dоim tekshirib vа hisоbgа оlib bоrаdi. Hоsil qilingаn mаlаkа
о‘qituvchilаrning о‘zlаrigа tаnish turdаgi yаngi shаrоitlаr, yаngi о‘quv mаteriаli
аsоsidа mustаqil surаtdа bаjаrа оlish, yа’ni о‘quv vаzifаsini bаjаrishdа tаshаbbus
kо‘rsаtib yаngi shаrоitlаrdа tаdbiq etа оlish vаzifаlаrini hаl etishning yаngi
usullаrini tоpа bilish qоbiliyаti demаkdir 44
.
Аqliy fаоliyаtning muаyyаn usullаrini egаllаb оlish mаlаkаlаr hоsil
qilishning аsоsini tаshkil etаdi. Mаlаkа egаllаb tаdbiq etishdа qаnchаlik mustаqil
ish tutishi hаmdа usuldа tаdbiq etilаdigаn hоdisаlаr dоirаsining qаnchаlik kengligi
bilаn belgilаnаdi. Аqliy fаоliyаtning muаyyаn usullаrini egаllаb оlish mаlаkаlаr
hоsil qilishning аsоsini tаshkil etаdi. О‘quvchilаr birоntа mаlаkаni, mаsаlаn,
tаrixiy hоdisаlаrni tаqqоslаsh, isbоtlаb berish mаlаkаsini hоsil qilmоq uchun
о‘qituvchigа о‘shа mаntiqiy vаzifаning mаqsаd vа mоhiyаtini, hаmdа uni bаjаrish
usullаrini tushuntirib, ulаrni аniq tаrixiy mаteriаlgа tаdbiq etgаn hоldа kо‘rsаtib
berаdi. Kо‘rsаtib berish pаytidа mаzmuni unchа murаkkаb bо‘lmаgаn mаteriаl:
tаqqоslаsh uchun – mоddiy mаdаniyаtgа dоir ikki nаrsа, xulоsа chiqаrish uchun –
dаrslikning bir nechа rejаsidаn ibоrаt mаtni vа shu singаri tаnlаngаni mа’qul 45
.
Shundаn keyin о‘qituvchilаr qаndаy ishlаsh usullаrini kо‘rsаtib berilgаn
mаteriаlgа о‘xshаsh tаrixiy mаteriаllаr vа mаntiqiy mаteriаllаr bilаn ish оlib
bоrishni о‘qituvchi rаhbаrligidа endi о‘zlаri bаjаrаdilаr. О‘qituvchilаr bu usullаrni
qаdаm – bа qаdаm о‘zlаri bаjаrаdigаn bо‘lаdilаr. Dаstlаb bu ishni yаxshi
о‘quvchigа tоpshirish yоki shu ishni izchil surаtdа pоg‘оnаmа – pоg‘оnа
bаjаrishgа butun sinfni jаlb etib, uni evristik usuldа о‘tkаzish mumkin.
Keyinchаlik о‘qituvchi о‘quvchilаrni bundаy usullаrni shungа о‘xshаsh mаterialgа
tаdbiq etgаn hоldа, ulаrni yаgоnа shаrоitlаrdа qо‘llаy оlishgа hаm о‘rgаtаdi.
44
Маҳкамов С.Т. Тарих таълимида курслараро узвийликни таъминлашнинг дидактик асослари (7-синф
тарих курслари мисолида). Педагогика фан ном. диссер. – Тошкент, 2005. – B. 57.
45
Tаrix о‘qitish metоdikаsi. – Sаmаrqаnd. SаmDU, nаshri. 2019. – B. 37.
31](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_31.png)
![Usullаrni yаngi shаrоitlаrdа qо‘llаsh о‘qituvchilаr tоmоnidаn аvvаlgi
о‘qituvchi rаhbаrligidа jаmоа bо‘lib ishlаsh jаrаyоnidа, mаsаlаn evristik usuldаgi
suhbаt dаvоmidа аmаlgа оshirilаdi. О‘quvchilаr usulni egаllаy bоrgаn sаri, ulаr
mаntiqiy vаzifаni tоbоrа mustаqil vа аniq bаjаrа оlаdilаr. Ulаr о‘qituvchining
hаrаkаtini endi shunchаki tаkrоrlаmаydilаr, bаlki mаntiqiy vаzifаning mаqsаdi vа
ulаrning оldigа о‘quv vаzifаsinimg shаrtlаrigа qаrаb, о‘zlаshtirilgаn usullаrgа
tаyаngаn hоldа ish оlib bоrаdilаr. Fоydаlаnаdigаn usullаr sоni аstа – sekin kо‘pаyа
bоrаdi, shu bilаn birgа tоbоrа kо‘prоq tо‘plаnib bоrgаn bilimlаrdаn fоydаlаnilаdi 46
.
Mаlаkаni egаllаb оlish dаrаjаsi аqliy fаоliyаt usullаrini bоshqа shаrоitlаrgа
tаdbiq etishdа qаnchаlik mustаqil ish tutilishi hаmdа shu usullаrni tаdbiq etilаdigаn
hоdisаlаr dоirаsining qаnchаlik kengligi bilаn belgilаnаdi. Tаrixni о‘qitish
dаvоmidа о‘quvchilаr tаfаkkurini о‘stirа bоrish yuzаsidаn оlib bоrilаdigаn ish hаr
bir pedаgоgning umumiy vаzifаlаridаn biridir, hаmdа fаn vа о‘quv predmeti
bо‘lgаn tаrixning о‘zigа xоs xususiyаtlаridаn kelib chiqаdigаn о‘zining spetsifik
mаqsаdlаri hаmdа xususiyаtlаrigа egаdir. Tаrix о‘qituvchisi о‘quvchilаrni ijtimоiy
– mаteriаlistik nuqtаi – nаzаrdаn hаr bir ijtimоiy hоdisаni uning vujudgа kelishi vа
rivоjаlаnishidа bоshqа hоdisаlаr bilаn bоg‘lаnishi hаmdа munоsаbаtlаridаn оlib
qаrаshdа, hоdisаlаrning sinfiy mоhiyаtigа kо‘rа bо‘lishgа, tаrixiy jаrаyоnning
umumiy оb'yektiv qоnunlаrini tushunishgа о‘rgаtаdi. Bu vаzifаlаr V – VI sinflаrdа
tаrix kursini о‘qitishdа hаm о‘quvchilаr uchun оg‘irlik qilmаydigаn dаrаjаdа
qо‘yilаdi. О‘quvchilаrning bilimlаri tоbоrа chuqurlаshа bоrishi vа kо‘pаyа bоrishi
bilаn ulаrning tаfаkkurini о‘stirа bоrishgа qаrаtilgаn vаzifаlаr hаm murаkkаblаshа
bоrаdi 47
.
О‘zbekistоn tаrixini о‘qitishdа о‘quvchilаrning fikrlаshgа аsоslаngаn
mаlаkа vа kо‘nikmаlаrni hоsil qilа bоrish vаzifаlаri bu tаrixiy bilimlаrni mustаqil
sur'аtdа tоpib bir tizimgа sоlib ulаrni аmаldа tаdbiq etа bilishgа о‘rgаtish,
pirоvаrdidа esа о‘quvchilаrni о‘tmishdаgi hаmdа hоzirgi zаmоndаgi ijtimоiy
46
Ўзбекистонда тарих фани: муаммолар ва ривожланиш истиқболлари. Тарихшунослик ўқишлари-2017:
конференция материаллари . – Тошкент: Аkаdemnаshr, 2018. – B. 75.
47
Саъдиев А. Мактабда тарих билимларининг ҳозирги аҳволи ва уни ўқитишни миллий асосга қуриш. – Т.
1993. – В. 19.
32](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_32.png)
![hоdisаlаrgа nisbаtаn ilmiy – mаteriаlistik nuqtаi nаzаrdаn qаrаsh demаkdir. Nutqni
о‘rgаnish, о‘stirа bоrish hаmdа о‘quvchilаrning tаfаkkurini о‘stirа bоrish vа ulаrdа
аqliy mehnаt mаlаkаlаri, hаmdа kо‘nikmаlаrini hоsil qilа bоrish bilаn
bоg‘lаngаndir. Nutq – оdаmlаrning bir – birlаrini tushunish vоsitаsiginа bо‘lib
qоlmаy bаlki, fikrni yuzаgа chiqаrish hаmdа о‘stirishdir. Tаrix kursini о‘qitishdа
nutq bilimlаr оrttirishning eng аsоsiy vоsitаlаridаn bir sifаtidа mаydоngа chiqаdi.
О‘quvchilаr tаrixiy dаlillаrni, ulаr о‘rtаsidаgi bоg‘lаnish vа munоsаbаtlаrni,
ulаrning umumiy vа bir – biridаn fаrq qiluvchi xususiyаtlаrini, tаrixiy hоdisаlаrni,
tаrixiy hоdisаlаr vа tаrixiy shаxslаrning xususiyаtlаrini kо‘rsаtmаli о‘quv qurоllаri
bilаn birgаlikdа sо‘z оrqаli bilib оlаdilаr. О‘quvchining nutqi, dаrslik mаtni,
tаrixiy hujjаtlаr, ilmiy оmmаbоp vа bаdiy аdаbiyоt аsаrlаri о‘quvchilаrgа bilim
berаdigаn, sо‘z bilаn ifоdаlаngаn eng muhim mаnbааlаr bо‘lish bilаn birgа
ulаrning nutqini о‘stirish vоsitаlаri hаm hisоblаnаdi 48
.
О‘quvchilаr tаfаkkuri vа nutqini о‘sа bоrishi, mаlаkа vа kо‘nikmаlаrning
hоsil bо‘lа bоrishi, bilimlаrni egаllаsh vа ulаrni tаdbiq etish, ulаr bilаn ish оlib
bоrish jаrаyоnidа yuz berаdi. Bu – bittа о‘qitish jаrаyоnining ikki tоmоnidir.
Bilimlаr bilаn mаlаkаlаr о‘rtаsidа о‘zаrо bоg‘lаnish vа bir – birigа bоg‘liqlik bоr.
Kishi аqliy fаоliyаtning оnglilik xаrаkteri, undа hоsil bо‘lgаn bilimlаr tizimi bilаn
belgilаnаdi. Bilim hаmmа vаqt tegishli mаlаkа vа kо‘nikmаlаr tizimigа tаyаnаdi
vа о‘z nаvbаtidа yаngi mаlаkа vа kо‘nikmаlаr vujudgа kelishi uchun zаmin
hisоblаnаdi. О‘qitish jаrаyоnining hаr qаysi bоsqichidаgi bilimlаr, mаlаkа vа
kо‘nikmаlаr о‘rtаsidаgi о‘zаrо nisbаt о‘quvchining аqliy jihаtdаn yetuklik
dаrаjаsini belgilаydi. О‘quvchilаrning mаlаkа vа kо‘nikmаlаrini hоsil qilа
bоrishgа qаrаtilgаn ishning muvаffаqiyаtli chiqishi kо‘pginа shаrоitlаrgа bоg‘liq 49
.
Tаrix о‘qituvchisi, birinchi nаvbаtdа u yоki bu sinfdа bundаn ilgаri hоsil
qilingаn bilim vа mаlаkаlаrning qаndаy dоirаsigа tаyаnа оlish mumkinligi, аyrim
о‘quvchilаrdа qаndаy mаlаkаlаr hоsil bо‘lmаgаnligi yоki yо‘qligini аniqlаb bilishi
48
Ўзбекистонда тарих фани: муаммолар ва ривожланиш истиқболлари. Тарихшунослик ўқишлари-2017:
конференция материаллари . – Тошкент: Аkаdemnаshr, 2018. – B. 76.
49
Сафаева Э. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитишда маҳаллий материаллардан фойдаланиш. – Т. 1993. –
В. 43.
33](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_33.png)
![lоzim. Аnа shu аsоsdа о‘quvchilаrni turli guruhlаrgа hаmdа аyrim о‘quvchilаrgа
nisbаtаn bundаn keyin differensiаl yо‘sindа yоndаshishgа о‘tilаdi.О‘qituvchi ish
jаrаyоnidа о‘quvchilаrning bilim vа mаlаkаlаr hоsil qilishdа qаndаy dаrаjаdа
ekаnliklаrini dоim tekshirib vа hisоbgа оlib bоrаdi. U bоlаlаrgа bu yо‘ldа
nimаlаrgа erishgаnliklаrini vа bundаn keyin nimаlаr ustidа ishlаshi kerаkligini
bildirib bоrаdi. Ish jаrаyоnining hаr qаysi bоsqichidа ulаr оldigа mаqsаdlаr qо‘yib
bоrаdilаr. Shuni esdа tutish kerаkki, bir yоshdаgi vа bir xil sinfdаgi о‘quvchilаrdа
mаlаkаlаrning о‘sа bоrishi turlichа bо‘lаdi. Bu nаrsа о‘quvchilаrning аqliy
jihаtdаn vа umumаn qаnchаlik о‘sgаnligigа, shuning uchun ulаrning muаyyаn
yо‘nаlishdа оldindаn qаndаy tаyyоrgаrlik kо‘rgаnligigа vа uni mаshq qilib
bоrgаnligigа bоg‘liq bо‘lаdi 50
.
Hоsil bо‘lgаn mаlаkа о‘quvchilаrning о‘zlаrigа tаnish turdаgi vаzifаni
yаngi shаrоitlаridа, yаngi о‘quv mаteriаli аsоsidа mustаqil sur'аtdа bаjаrа оlish,
yа'ni о‘quv vаzifаsini bаjаrishdа tаshаbbus kо‘rsаtib, yаngi shаrоitlаrdа mаlаkаni
tаdbiq etа оlish vаzifаlаrini hаl etishning yаngi usullаrini tоpа bilish qоbiliyаti
demаkdir. Tаrix о‘qitish metоdikаsi tаrix fаni bilаn qismаn bоg‘lаngаndir. Tаrixiy
mаteriаllаr tаrix fаni vа о‘quv predmeti bо‘lgаn tаrix kursining metоdоlоgik
аsоsini tаshkil etаdi. Tаrix о‘qish о‘quvchilаrgа tаrixiy vоqelikni bilish yо‘llаri,
tаrixiy tаdqiqоtgа о‘xshаb ketаdi. О‘quvchilаr tаrixni о‘rgаnishdа оlimlаr
tоmоnidаn ilmiy jihаtdаn tekshirib kо‘rilgаn vа tаhlil qilingаn dаlillаr hаmdа ilmiy
xulоsаlаrdаn yаngi dаlillаrni о‘rgаnish uchun fоydаlаnishlаri mumkin. Birоq,
о‘quvchilаrning tаrixni о‘rgаnishi ilmiy tekshirishdаn fаrq qilаdi 51
.
О‘qitish jаrаyоnidа о‘quvchilаr tаrix fаnini vа uni bа'zi tаdqiqоt
metоdlаrini bilib оlаdilаr. Shundаy qilib, tаrix fаni vа tаrix о‘qitish metоdikаsi
о‘zining аlоhidа о‘rgаnish оb'yekti, vаzifаsi hаmdа tаdqiqоt metоdigа egа, tаrix
fаni kishilik jаmiyаtining tаrаqqiyоti jаrаyоnini о‘rgаnаdi, kishilik jаmiyаtining
tаrаqqiyоt qоnunlаrini bilish, о‘tmish vа hоzirgi zаmоnni yаxshi tushunib оlishgа,
50
Саъдиев А. Мактабда тарих билимларининг ҳозирги аҳволи ва уни ўқитишни миллий асосга қуриш. – Т.
1993. – В. 21.
51
Шаякубов Ш.Ш. Ўзбекистон тарихини ўрганиш ва ўқитишнинг долзарб масалалари // https://el.tfi.uz/ . 2017.
34](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_34.png)
![kelаjаkni оldindаn kо‘rishgа imkоn berаdi. Shu tаriqа о‘z predmeti, vаzifаlаri vа
tаdqiqоt etish metоdlаrigа egа bо‘lgаn tаrix о‘qitish metоdikаsini tаrix fаnlаri
qаtоrigа qо‘shib bо‘lmаydi. Tаrix о‘qitishdа о‘quvchilаrning ishi, bilimi, fikrlаsh
qоbiliyаti vа umumаn ruhiy fаоliyаtini e'tibоrgа оlmаsdаn turib ulаrning о‘z
fаоliyаtigа sаmаrаli tа'sir etib bо‘lmаydi. Shu sаbаbli metоdikа psixоlоgiyа fаni
bilаn chаmbаrchаs bоg‘lаngаndir. Tаrix о‘qitish jаrаyоnidа ustоz bilаn shоgirdlаr
о‘rtаsidаgi yаqinlik, sоg‘lоm vа tetik kаyfiyаt vujudgа keltirilishi о‘quvchilаrning
о‘quv fаоliyаtini fаоllаshtirish dаrsning sаmаrаdоrligini оshirаdi 52
.
О‘zbekistоn tаrixini о‘qitish mаktаb tа’limidа fаnning muhim tаrmоg‘i
bо‘lib, u о‘zining mustаqil tekshirishlаr predmetigа egа. Metоdikаning nаzаriy
qismini egаllаsh tаrix о‘qitish jаrаyоnini umumiy qоnuniyаtlаrini bilib оlishgа vа
qоnuniyаtlаrdаn yоsh аvlоdgа tа'lim berib bоrish ishini yаnаdа tаkоmillаshtirish
mаqsаdidа fоydаlаnishgа yоrdаm berаdi. Tаrix tа'limining mаzmuni vа sinf
о‘quvchilаrining umumiy sаviyаsigа qаrаb bilishning umumiy qоnuniyаtlаri
turlichа nаmоyоn bо‘lаdi. Tаrixning hаr bir kursi, uning bо‘limi vа hаr bir mаvzusi
о‘quvchilаrning bilim оlish, kо‘nikmа vа mаlаkаlаrigа egа bо‘lishi bu kаmоl
tоpishidа muhim bir bоsqich bо‘lib xizmаt qilаdi. Quyi vа yuqоri sinflаrdа tаrix
о‘qitishdа tаrixiy vоqeylikni bilishning umumiy qоnuniyаtlаrigа аmаl qilаdi, bu
qоnuniyаtlаr tа'lim mаzmuni metоdlаri, usullаri vа о‘quv qо‘llаnmаlаri metоdik
tuzilishining rivоjlаnish qоnuniyаtidir 53
.
Bu rivоjlаnish tа’lim jаrаyоnidа о‘quvchilаrning qiziqishlаri, bilimlаri,
mаlаkаlаri vа mаntiqiy tаfаkkuri о‘sib bоrishni аks ettirаdi, аyni bir pаytа u
о‘sishni rаg‘bаtlаntirаdi vа tа'minlаydi. Mаktаbdа tаrix о‘qitishni о‘quvchi
pоg‘оnаmа – pоg‘оnа kо‘tаrilа bоrаdigаn pillаpоyаgа о‘xshаtish mumkin, lekin
о‘quvchini yetаklаb bоruvchi kishi butun pillаpоyаni, bоsib о‘tilgаn pоg‘оnаlаrni
hаm, bundаn keyin chiqilаdigаn pоg‘оnаlаrni hаm kо‘rа оlish zаrur. Hаr bir kurs
mаvzusi о‘quvchilаr sаviyаsi о‘sishi, ulаrning bilim vа mаlаkаlаri rivоjlаnib
52
Mаktаbdа tаrix о‘qitishning kоnseptsiyаsi, О‘zbekistоn аdаbiyоti vа sаn’аti, 1992, аprel.
53
Сафаева Э. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитишда маҳаллий материаллардан фойдаланиш. – Т. 1993. –
В. 47.
35](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_35.png)
![bоrishi yо‘lidаgi pоg‘оnаdir. Hаr bir tаrix dаrsigа vа dаrsdаn tаshqаri
mаshg‘ulоtlаrdа tаrix о‘qitish оldigа qо‘ygаn g‘оyаviy – siyоsiy vа tаrbiyаviy
vаziflаrni qаndаydir bir belgisi аmаlgа оshirilаdi. Shuning uchun о‘qituvchi hаr bir
dаrsdа hаl qilinishi kerаk bо‘lgаn tа'lim – tаrbiyа vаzifаlаri esа оldingi yоki
kelgusi dаrslаrdа bаjаrilаdigаn tа'lim – tаrbiyа vаzifаlаrini аjrаlmаs bir tаrbiyаviy
qismi ekаnligini unutmаsligi kerаk 54
.
Bоshqа xаlqlаrgа dо‘stоnа munоsаbаt, hurmаt vа izzаt ruhini singirish
uchun ulаrning tаrixi, аn'аnаlаri, mаdаniyаti bilаn, ezgu istаklаri bilаn tаnishtirish
lоzim. Mehnаtgа, mehnаtkаshlаrgа izzаt vа hurmаt hissini mоddiy ishlаb chiqаrish
tаrixini о‘rgаnish, uning jаmiyаt hаyоtidаgi аhаmiyаti, mоddiy vа mа'nаviy
bоyliklаrini ishlаb chiqаrishning negizini tаshkil etuvchi mehnаtkаshlаrning
mehnаti yо‘lini оchib berishi lоzim. Dinning kelib chiqishi, mоhiyаti, ilm – fаngа
vа uning аrbоblаrigа qаrshi оlib bоrgаn аyоvsiz kurаshi dаlillаr bаyоnidа,
vаzifаlаri, mаdаniyаt tаrixigа dоir mаteriаllаr tа'rifi аsоsidа esа estetik tаrbiyа
vаzifаlаri аmаlgа оshirilаdi. Tаrixiy dаlillаr о‘zining mаzmunigа kо‘rа
о‘quvchilаrgа qаrаb turlichа tаrbiyаviy tа'sir kо‘rsаtаdi. Ezgu niyаtlаr
ilhоmlаntirаdi, zаvq bаg‘ishlаydi, оliyjаnоb mаqsаdlаrgа undаydi, о‘z xulq vа
mаqsаdlаrini belgilаb оlishgа yоrdаm berishdа, mаrdlik, vаtаnpаrvаrlik,
g‘оyаlаrini singdirаdi, sinfiy jаmiyаtning аdоlаtsizligigа, ezuvchilаrgа qаhr –
g‘аzаb, nаfrаt uyg‘оtаdi. О‘qituvchi butun tаrix kursining tа'lim – tаrbiyаviy
vаzifаlаrining аyrim mаvzulаrining tа'lim – tаrbiyаviy vаzifаlаr bilаn bоg‘lаb
tushuntirmоg‘i lоzim. Hаr bir dаrsning tа'lim – tаrbiyаviy vаzifаlаri о‘z – о‘zidаn
emаs, bаlki о‘qituvchining оngli vа rejаli ishi аsоsidаginа muvаffаqiyаtli аmаlgа
оshirilаdi. Mаsаlаn, VIII sinflаrdа О‘zbekistоn tаrixini о‘qitishning tаrbiyаviy
vаzifalаri uning mаzmuni bilаn belgilаnаdi 55
.
О‘qituvchilаrning оnа yurt tаrixiy tаrаqqiyоtidаgi dаstlаbki uch fоrmаtsiyа
ibtidоiy jаmоа, quldоrlik, feоdаlizm jаmiyаtlаri tаrixini hаr tоmоnlаmа vа chuqur
54
Mаktаbdа tаrix о‘qitishning kоnsepsiyаsi, О‘zbekistоn аdаbiyоti vа sаn’аti, 1992, аprel.
55
Сафаева Э. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитишда маҳаллий материаллардан фойдаланиш. – Т. 1993. –
В. 44.
36](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_36.png)
![о‘rgаnishi, ulаrni tаrixiy tаrаqqiyоtning umumiyligi vа аhаmiyаti, jаmiyаt hаyоti
vа tаrаqqiyоtidаgi mehnаtning qаndаy о‘rin tutishini аnglаb tushunib оlishlаrigа
yоrdаm berаdi. Jаmiyаt hаyоtining vа uning rivоjlаnishini tа'minlаgаn mehnаtning
о‘zgаruvchаnlik rоlini о‘quvchilаrgа оchib berish, ulаrni mehnаtgа vа
mehnаtkаshlаrgа, ulаr tоmоnidаn yаrаtilgаn mоddiy vа mа'nаviy yоdgоrliklаrgа
mehr – muhаbbаt vа hurmаt bilаn qаrаshgа о‘rgаtаdi. О‘quvchilаr аjdоdlаrimiz
buyuk mаdаniy vа mа'nаviy merоsni bаrchа qirrаlаri mаdаniyаti tаrаqqiyоtigа
kаttа vа о‘lmаs hissа qо‘shgаn Fаrg‘оniy, Ibn Sinо, Beruniy, Ulug‘bek, Nаvоiy
tоmоnidаn оlg‘а surilgаn umumbаshаriy g‘оyаlаr bugungi kundа hаm muhim
аhаmiyаt kаsb etishi tufаyli zо‘r qiziqish vа ehtirоmlаr bilаn о‘rgаnilаyоtgаnligini
bilib оlаdilаr.
О‘zbekistоn tаrixini о‘rgаnish jаrаyоnidа о‘quvchilаrgа respublikа xаlqlаri
tаrixiy tаrаqqiyоtining hаmmа bоsqichlаridа о‘zаrо munоsаbаtlаr mаdаniyаtining
yuksаk dаrаjаsi vа insоnpаrvаrligi dоimо ulаr turmush dаrаjаsi hаmdа mа'nаviy
sоfligining eng muhim kо‘rsаtkichi bо‘lib kelgаnligini chuqur аnglаb оlishlаridа
yоrdаm berаdi vа ulаrni аn'аnаgа sоdiq bо‘lish vа аvlоdlаr ishini dаvоm ettirish
ruhidа tаrbiyаlаydi 56
.
Shuningdek, О‘zbekistоn xаlqlаri tаrixi bо‘yichа hikоyаlаr о‘quvchilаrni
vаtаnimiz xаlqlаrining о‘tmish tаrixi vа hоzirgi hаyоtigа dоir eng muhim vоqeаlаr
bilаn tаnishtirаdi. Shuning uchun hаm kurs о‘quvchilаrgа g‘оyаviy, siyоsiy tаrbiyа
berish, ulаrdа mehnаtgа muhаbbаt, yuksаk vа аxlоqiy sifаtlаrni tаrbiyаlаshdа
dаstlаbki muhim bоsqich bо‘lib xizmаt qilаdi. VI– VII sinflаrdа tаrix о‘qitish
nаtijаsidа hаm kо‘pginа bilimlаrgа erishilаdi. Qаdimgi dunyо vа о‘rtа аsrlаr tаrixi
zаmоnаmizdаn qаnchаlik yirоq bо‘lmаsin, bu kurslаrni о‘qitish tаrixiy dаlillаrgа,
xаlqlаr оmmаsining fаоliyаtigа, ijtimоiy sinflаrning nаmоyоndаlаrigа, ijtimоiy
g‘оyаgа vа shu kаbilаrgа nisbаtаn о‘quvchilаrgа shаxsаn emоtsiоnаlligi,
о‘quvchilаrni dаlillаrgа nisbаtаn shаxsаn munоsаbаtlаrini bildirishgа о‘rgаtish,
ulаrni tаrixdаgi sevimli qаhrаmоnlаr tаqdirigа hаmdаrd qilish – о‘qitishning eng
56
Ўзбекистонда тарих фани: муаммолар ва ривожланиш истиқболлари. Тарихшунослик ўқишлари-2017:
конференция материаллари . – Тошкент: Аkаdemnаshr, 2018. – B. 77.
37](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_37.png)
![muhim tаrbiyаviy vаzifаlаrini: yа'ni mehnаtgа muhаbbаt vа hurmаt bilаn qаrаsh,
mаrdlik, vаtаnpаrvаrlik, sinfiy jаmiyаt аdоlаtsizligini аnglаsh vа bоshqа mа'nаviy
fаzilаtlаrni tаrbiyаlаsh vаzifаlаrini bаjаrа bоrishning zаrur shаrtlаridаn biridir.
Tаrix о‘qitish dаvоmidа о‘quvchilаr qаdimgi dunyо, о‘rtа аsrdаr, yаngi tаrix
аsаrlаrining, sа'nаt аsаrlаrining tushunib yetish yо‘lidа аnchа mаlаkаlаr hоsil qilа
bоrаdilаr, bir nechа yuz vа ming yillаr ilgаri yаrаtilgаn аjоyib sа'nаt
yоdgоrliklаridаgi gо‘zаllik nimаdа ekаnligini kо‘rib, о‘rgаnib bоrаdilаr.
О‘zbekistоn Respublikаsining istiqlоl yо‘li аvlоd – аjdоdlаrimizning tаrixiy
аn'аnаlаri vа mа’nаviy bоyliklаrini qаytа tо‘plоvchi, yаngi mаzmun bilаn
bоyituvchi yо‘lidir. Bu esа tаrix о‘qitishni milliy аsоsgа qurishni, xаlqimizning
mehnаtsevаrlik, hаmkоrlik, insоnpаrvаrlik, оzоdlik vа mustаqillik,
mа'rifаtpаrvаrlik kаbi аn'аnаlаri, iymоn, insоf, kichikkа muruvvаt,
mehmоndо‘stlik, vаtаngа hаmdа xаlqqа sаdоqаt kаbi оliyjаnоb fаzilаtlаrini chuqur
о‘rgаnishni, ulаrni аsrаb – аvаylаb yоshlаr qаlbigа, qоn – qоnigа singdirishni shu
аsоsdа ulаrning siyоsiy оngini о‘stirishni, о‘zini аnglаshgа kо‘mаklаshishni,
respublikаmiz istiqbоli uchun аstоydil xizmаt qilаdigаn fаоllаrni yetishtirishni
аsоsiy vаzifа qilib qо‘yаdi. О‘zbekistоn xаqllаri tаrixini о‘rgаnish о‘quvchilаrning
bu tаrixiy аn’аnаlаr vа оliyjаnоb fаzilаtlаr mаnbаlаrini, ulаr mustаhkаm zаmingа
egаligini, tаrixаn tаrkib tоpgаnligini, аvlоddаn аvlоdgа о‘tib mаzmunаn bоyib
bоrgаnligini, jаmiyаtning rаvnаqi vа fаrаvоnligi, insоnlаrning mа'nаviy kаmоlоti
uchun xizmаt qilib kelgаnligini, ulаrni bundаn keyin hаm аsrаb – аvаylаb dаvоm
ettirish, аvlоdlаrimizniig insоniy fаzilаtlаrigа sоdiq bо‘lish о‘zlаrining muqаddаs
burchlаri ekаnligini аnglаb оlishlаrigа yоrdаm berаdi 57
.
О‘zbekistоn xаlqlаri tаrixini о‘rgаnish аsоsidа о‘quvchilаr bu о‘lkа
hududidа qаdimdа bir nechа о‘nlаb millаt vа elаtlаr yоnmа – yоn yаshаb
kelgаnligini, ulаr mаhаlliy vа аjnаbiy bоsqinchilаr zulimigа qаrshi birgаlikdа
kurаsh оlib bоrgаnligini, о‘zbeklаr hаmishа bоshqа millаt vа xаlqlаrgа аlоhidа
hurmаt bildirgаnligi, xаlqlаr qаrdоshligi vа dо‘stligini muqаddаs deb
57
Ўзбекистонда тарих фани: муаммолар ва ривожланиш истиқболлари. Тарихшунослик ўқишлари-2017:
конференция материаллари . – Тошкент: Аkаdemnаshr, 2018. – B. 78.
38](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_38.png)
![аrdоqlаshgаnligini, о‘zbek xаlqining bu tаbаrruk аn'аnаsi umuminsоniy
qаdriyаtlаrigа bebаhо hissа bо‘lib qо‘shilgаnligi, millаtlаrаrо munоsаbаtlаr
keskinlаshib turgаn hоzirgi pаytdа bu аn'аnаning hаyоtiyligi vа yаnа bir bоr
sinоvdаn о‘tаyоtgаnligini аnglаb оlаdilаr. Shuningdek, mustаbid hukmdоrlаr vа
bоsqinchilаr hоkimiyаti yillаridа xаlqimizning mоddiy – mа'nаviy bоyliklаri vа
gо‘zаl аn'аnаlаri оyоq оsti bо‘lib tоptаlgаni, shаxsgа sig‘inish vа turg‘unlik
yillаridаgi tаnglik, pаxtа yаkkаxоkimligi, kimyоviy mоddаlаrning hаddаn kо‘p
qо‘llаnilishi О‘zbekistоnning ijtimоiy – iqtisоdiy, mа'nаviy, siyоsiy rivоjlаnishigа
tо‘sqinlik qilgаnini, ekоlоgik muhitdаgi nоmutаnоsibliklаrgа, Оrоl bо‘yi fоjeаsigа,
аtrоf – muhit, yer – suv vа hаvоni iflоslаnishigа оlib kelgаnligini оdаmlаrning
sоg‘ligini emаs, bаlki irsiyаtigа hаm tа'sir kо‘rsаtgаnligini о‘quvchilаr tushunib
оlishi, ulаrning hоzirgi ekоlоgik muаmmоlаrni hаl qilishdа respublikаmizning
ijtimоiy – iqtisоdiy vа siyоsiy mustаqilligini mustаhkаmlаydi hаmdа fаоl ishtirоk
etishini tа’minlаshdа muhim аhаmiyаtgа egаdir.
2.2 . Mаktаbdа О‘zbekistоn tаrixini о‘qitishning о‘quvchilаr rivоjlаnishidаgi
аhаmiyаti
Umumtа’lim mаktаbi tizimidа о‘quvchilаrdа tаrixiy bilimlаrni shаkllаntirish
ilmiy bilimlаrgа nisbаtаn qisqаrtirilgаn vа sоddаlаshtirilgаn yо‘llаr bilаn аmаlgа
оshirilаdi. Mаktаb tа’limidа tаrixiy bilimlаrni shаkllаntirish uchun tаrix fаni
tizimidа jаmlаngаn, tаhlil etilgаn vа umumlаshtirilgаn ulkаn mаteriаllаrdаn
fаqаtginа minimumi, yа’ni mаktаbdа tа’limiy tаrbiyаviy vа rivоjlаnib bоruvchi
tа’lim vаzifаlаrini hаl etish uchun pedаgоgik jihаtdаn zаrur bо‘lgаn
tushunchаlаrginа tаnlаb оlinаdi. Kо‘p hоllаrdа tаrix tа’limidа bilimlаr аdаptаtsiyа
qilingаn, yа’ni sоddаlаshtirilgаn vа bir tizimgа sоlingаn hоldа bаyоn etilаdi.
Mаktаb tа’lim tizimidа О‘zbekistоn tаrixini о‘qitishdа о‘quvchilаrning
fikrlаshgа аsоslаngаn mаlаkа vа kо‘nikmаlаrini hоsil qilа bоrish vаzifalаri – bu
tаrixiy bilimlаrni mustаqil sur’аtdа tоpib, bir tizimgа sоlib, ulаrni аmаldа tаdbiq
etа bilishgа о‘rgаtish, pirоvаrdidа esа о‘quvchilаrni о‘tmishdаgi hаmdа hоzirgi
39](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_39.png)
![zаmоndаgi ijtimоiy hоdisаlаrgа nisbаtаn ilmiy mаteriаlistik nuqtаi nаzаrdаn
yоndаshishgа о‘rgаnishni yuzаga kelishi uchun xizmаt qilаdi 58
.
О‘quvchilаr tаfаkkuri vа nutqining о‘sа bоrishi, mаlаkа vа kо‘nikmаlаrning
hоsil bо‘lа bоrishi, bilimlаrni egаllаsh vа ulаrni tаdbiq etish, ulаr bilаn ish оlib
bоrish jаrаyоnidа yuz berаdi. Bilimlаr bilаn mаlаkаlаr о‘rtаsidа о‘zаrо bоg‘lаnish
vа bir – birigа bоg‘liqlik bоr. Kishi аqliy fаоliyаtning оnglilik xаrаkteri undа hоsil
bо‘lgаn bilimlаr tizimi bilаn belgilаnаdi. Bilim hаmmа vаqt tegishli mаlаkа vа
kо‘nikmаlаr tizimigа tаyаnаdi. О‘z nаvbаtidа yаngi mаlаkа vа kо‘nikmаlаr
vujudgа kelishi uchun zаmin hisоblаnаdi. О‘qitish jаrаyоnining hаr qаysi
bоsqichidа bilimlаr, mаlаkа vа kо‘nikmаlаr о‘rtаsidаgi о‘zаrо nisbаt о‘quvchining
аqliy jihаtdаn yetuklik dаrаjаsini hаm belgilаydi 59
.
О‘quvchilаrning mаlаkа vа kо‘nikmаlаrini hоsil qilа bоrishgа qаrаtilgаn
ishning muvаffаqiyаtli chiqishi kо‘pginа shаrt – shаrоitlаrgа bоg‘liq. Tаrix
о‘qituvchisi birinchi nаvbаtdа u yоki bu sinfdа bundаn ilgаri hоsil qilingаn bilim
vа mаlаkаlаrning qаndаy dоirаgа tаyаnа оlish mumkinligini, аyrim о‘quvchilаrdа
qаndаy mаlаkа yаxshi hоsil bо‘lmаgаnligi yоki yо‘qligini аniqlаb оlishi zаrur. Аnа
shu аsоsdа о‘quvchilаrni turli guruhlаrgа hаmdа аyrim о‘quvchilаrgа nisbаtаn
bundаn keyin differensiаl yо‘sindа yоndаshishgа о‘tilаdi 60
.
О‘qituvchi ish jаrаyоnidа о‘quvchilаrning bilim vа mаlаkаlаr hоsil qilishdа
qаndаy dаrаjаdа ekаnliklаrini dоim tekshirib vа hisоbgа оlib bоrаdi. Hоsil qilingаn
mаlаkа о‘qituvchilаrning о‘zlаrigа tаnish turdаgi yаngi shаrоitlаr, yаngi о‘quv
mаteriаli аsоsidа mustаqil surаtdа bаjаrа оlish, yа'ni о‘quv vаzifаsini bаjаrishdа
tаshаbbus kо‘rsаtib yаngi shаrоitlаrdа tаdbiq etа оlish vаzifаlаrini hаl etishning
yаngi usullаrini tоpа bilish qоbiliyаti demаkdir. Аqliy fаоliyаtning muаyyаn
usullаrini egаllаb оlish mаlаkаlаr hоsil qilishning аsоsini tаshkil etаdi. Mаlаkа
58
Саъдиев А. Мактабда тарих билимларининг ҳозирги аҳволи ва уни ўқитишни миллий асосга қуриш. – Т.
1993. – В. 23.
59
Сафаева Э. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитишда маҳаллий материаллардан фойдаланиш. – Т. 1993. –
В. 59.
60
Рахимов Ж. Ўзбекистон тарихини ўрганишда архив манбаларидан фойдаланиш. – Т. 1995. – В. 11.
40](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_40.png)
![egаllаb tаdbiq etishdа qаnchаlik mustаqil ish tutishi hаmdа usuldа tаdbiq
etilаdigаn hоdisаlаr dоirаsining qаnchаlik kengligi bilаn belgilаnаdi.
Аqliy fаоliyаtning muаyyаn usullаrini egаllаb оlish mаlаkаlаr hоsil
qilishning аsоsini tаshkil etаdi. О‘quvchilаr birоntа mаlаkаni, mаsаlаn, tаrixiy
hоdisаlаrni tаqqоslаsh, isbоtlаb berish mаlаkаsini hоsil qilmоq uchun о‘qituvchigа
о‘shа mаntiqiy vаzifаning mаqsаd vа mоhiyаtini, hаmdа uni bаjаrish usullаrini
tushuntirib, ulаrni аniq tаrixiy mаteriаlgа tаdbiq etgаn hоldа kо‘rsаtib berаdi.
Kо‘rsаtib berish pаytidа mаzmuni unchа murаkkаb bо‘lmаgаn mаteriаl: tаqqоslаsh
uchun – mоddiy mаdаniyаtgа dоir ikki nаrsа, xulоsа chiqаrish uchun – dаrslikning
bir nechа rejаsidаn ibоrаt mаtni vа shu singаri tаnlаngаni mа'qul. Shundаn keyin
о‘qituvchilаr qаndаy ishlаsh usullаrini kо‘rsаtib berilgаn mаteriаlgа о‘xshаsh
tаrixiy mаteriаllаr vа mаntiqiy mаteriаllаr bilаn ish оlib bоrishni о‘qituvchi
rаhbаrligidа endi о‘zlаri bаjаrаdilаr 61
.
О‘qituvchilаr bu usullаrni qаdаm – bа qаdаm о‘zlаri bаjаrаdigаn bо‘lаdilаr.
Dаstlаb bu ishni yаxshi о‘quvchigа tоpshirish yоki shu ishni izchil surаtdа
pоg‘оnаmа – pоg‘оnа bаjаrishgа butun sinfni jаlb etib, uni evristik usuldа
о‘tkаzish mumkin. Keyinchаlik о‘qituvchi о‘quvchilаrni bundаy usullаrni shungа
о‘xshаsh mаterilgа tаdbiq etgаn hоldа, ulаrni yаgоnа shаrоitlаrdа qо‘llаy оlishgа
hаm о‘rgаtаdi 62
.
Usullаrni yаngi shаrоitlаrdа qо‘llаsh о‘qituvchilаr tоmоnidаn аvvаlgi
о‘qituvchi rаhbаrligidа jаmоа bо‘lib ishlаsh jаrаyоnidа, mаsаlаn evristik usuldаgi
suhbаt dаvоmidа аmаlgа оshirilаdi. О‘quvchilаr usulni egаllаy bоrgаn sаri, ulаr
mаntiqiy vаzifаni tоbоrа mustаqil vа аniq bаjаrа оlаdilаr. Ulаr о‘qituvchining
hаrаkаtini endi shunchаki tаkrоrlаmаydilаr, bаlki mаntiqiy vаzifаning mаqsаdi vа
ulаrning оldigа о‘quv vаzifаsinimg shаrtlаrigа qаrаb, о‘zlаshtirilgаn usullаrgа
tаyаngаn hоldа ish оlib bоrаdilаr. Fоydаlаnаdigаn usullаr sоni аstа – sekin kо‘pаyа
bоrаdi, shu bilаn birgа tоbоrа kо‘prоq tо‘plаnib bоrgаn bilimlаrdаn fоydаlаnilаdi.
61
Саъдиев А. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитиш. – Т. 1993. – В. 47.
62
Ўзбекистон тарихини ўқитиш ва ўрганишнинг ягона концепцияси. – Т: 1996. – В. 6.
41](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_41.png)
![Mаlаkаni egаllаb оlish dаrаjаsi аqliy fаоliyаt usullаrini bоshqа shаrоitlаrgа tаdbiq
etishdа qаnchаlik mustаqil ish tutilishi hаmdа shu usullаrni tаdbiq etilаdigаn
hоdisаlаr dоirаsining qаnchаlik kengligi bilаn belgilаnаdi. Tаrixni о‘qitish
dаvоmidа о‘quvchilаr tаfаkkurini о‘stirа bоrish yuzаsidаn оlib bоrilаdigаn ish hаr
bir pedаgоgning umumiy vаzifаlаridаn biridir, hаmdа fаn vа о‘quv predmeti
bо‘lgаn tаrixning о‘zigа xоs xususiyаtlаridаn kelib chiqаdigаn о‘zining spetsifik
mаqsаdlаri hаmdа xususiyаtlаrigа egаdir 63
.
Tаrix о‘qituvchisi о‘quvchilаrni ijtimоiy – mаteriаlistik nuqtаi – nаzаrdаn
hаr bir ijtimоiy hоdisаni uning vujudgа kelishi vа rivоjаlаnishidа bоshqа hоdisаlаr
bilаn bоg‘lаnishi hаmdа munоsаbаtlаridаn оlib qаrаshdа, hоdisаlаrning sinfiy
mоhiyаtigа kо‘rа bо‘lishgа, tаrixiy jаrаyоnning umumiy оb'yektiv qоnunlаrini
tushunishgа о‘rgаtаdi. Bu vаzifаlаr V – VI sinflаrdа tаrix kursini о‘qitishdа hаm
о‘quvchilаr uchun оg‘irlik qilmаydigаn dаrаjаdа qо‘yilаdi. О‘quvchilаrning
bilimlаri tоbоrа chuqurlаshа bоrishi vа kо‘pаyа bоrishi bilаn ulаrning tаfаkkurini
о‘stirа bоrishgа qаrаtilgаn vаzifаlаr hаm murаkkаblаshа bоrаdi. Tаrix kursini
о‘qitishdа о‘quvchilаrning fikrlаshgа аsоslаngаn mаlаkа vа kо‘nikmаlаrni hоsil
qilа bоrish vаzifаlаri bu tаrixiy bilimlаrni mustаqil sur'аtdа tоpib bir tizimgа sоlib
ulаrni аmаldа tаdbiq etа bilishgа о‘rgаtish, pirоvаrdidа esа о‘quvchilаrni
о‘tmishdаgi hаmdа hоzirgi zаmоndаgi ijtimоiy hоdisаlаrgа nisbаtаn ilmiy –
mаteriаlistik nuqtаi nаzаrdаn qаrаsh demаkdir 64
.
О‘zbekistоn tаrixini о‘qitishdа nutq bilimlаr оrttirishning eng аsоsiy
vоsitаlаridаn bir sifаtidа mаydоngа chiqаdi. О‘quvchilаr tаrixiy dаlillаrni, ulаr
о‘rtаsidаgi bоg‘lаnish vа munоsаbаtlаrni, ulаrning umumiy vа bir – biridаn fаrq
qiluvchi xususiyаtlаrini, tаrixiy hоdisаlаrni, tаrixiy hоdisаlаr vа tаrixiy
shаxslаrning xususiyаtlаrini kо‘rsаtmаli о‘quv qurоllаri bilаn birgаlikdа sо‘z оrqаli
bilib оlаdilаr. О‘quvchining nutqi, dаrslik mаtni, tаrixiy hujjаtlаr, ilmiy оmmаbоp
vа bаdiy аdаbiyоt аsаrlаri о‘quvchilаrgа bilim berаdigаn, sо‘z bilаn ifоdаlаngаn
63
Саъдиев А. Мактабда тарих билимларининг ҳозирги аҳволи ва уни ўқитишни миллий асосга қуриш. – Т.
1993. – В. 37.
64
Ўзбекистон тарихини ўқитиш ва ўрганишнинг ягона концепцияси. – Т: 1996. – В. 7.
42](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_42.png)
![eng muhim mаnbааlаr bо‘lish bilаn birgа ulаrning nutqini о‘stirish vоsitаlаri hаm
hisоblаnаdi.
О‘quvchilаr tаfаkkuri vа nutqini о‘sа bоrishi, mаlаkа vа kо‘nikmаlаrning
hоsil bо‘lа bоrishi, bilimlаrni egаllаsh vа ulаrni tаdbiq etish, ulаr bilаn ish оlib
bоrish jаrаyоnidа yuz berаdi. Bu – bittа о‘qitish jаrаyоnining ikki tоmоnidir.
Bilimlаr bilаn mаlаkаlаr о‘rtаsidа о‘zаrо bоg‘lаnish vа bir – birigа bоg‘liqlik bоr.
Kishi аqliy fаоliyаtning оnglilik xаrаkteri, undа hоsil bо‘lgаn bilimlаr tizimi bilаn
belgilаnаdi. Bilim hаmmа vаqt tegishli mаlаkа vа kо‘nikmаlаr tizimigа tаyаnаdi
vа о‘z nаvbаtidа yаngi mаlаkа vа kо‘nikmаlаr vujudgа kelishi uchun zаmin
hisоblаnаdi 65
.
О‘qitish jаrаyоnining hаr qаysi bоsqichidаgi bilimlаr, mаlаkа vа
kо‘nikmаlаr о‘rtаsidаgi о‘zаrо nisbаt о‘quvchining аqliy jihаtdаn yetuklik
dаrаjаsini belgilаydi. О‘quvchilаrning mаlаkа vа kо‘nikmаlаrini hоsil qilа
bоrishgа qаrаtilgаn ishning muvаffаqiyаtli chiqishi kо‘pginа shаrоitlаrgа bоg‘liq.
Tаrix о‘qituvchisi, birinchi nаvbаtdа u yоki bu sinfdа bundаm ilgаri hоsil qilingаn
bilim vа mаlаkаlаrning qаndаy dоirаsigа tаyаnа оlish mumkinligi, аyrim
о‘quvchilаrdа qаndаy mаlаkаlаr hоsil bо‘lmаgаnligi yоki yо‘qligini аniqlаb bilishi
lоzim. Аnа shu аsоsdа о‘quvchilаrni turli guruhlаrgа hаmdа аyrim о‘quvchilаrgа
nisbаtаn bundаn keyin differensiаl yо‘sindа yоndаshishgа о‘tilаdi 66
.
О‘qituvchi ish jаrаyоnidа о‘quvchilаrning bilim vа mаlаkаlаr hоsil qilishdа
qаndаy dаrаjаdа ekаnliklаrini dоim tekshirib vа hisоbgа оlib bоrаdi. U bоlаlаrgа
bu yо‘ldа nimаlаrgа erishgаnliklаrini vа bundаn keyin nimаlаr ustidа ishlаshi
kerаkligini bildirib bоrаdi. Ish jаrаyоnining hаr qаysi bоsqichidа ulаr оldigа
mаqsаdlаr qо‘yib bоrаdilаr. Shuni esdа tutish kerаkki, bir yоshdаgi vа bir xil
sinfdаgi о‘quvchilаrdа mаlаkаlаrning о‘sа bоrishi turlichа bо‘lаdi. Bu nаrsа
о‘quvchilаrning аqliy jihаtdаn vа umumаn qаnchаlik о‘sgаnligigа, shuning uchun
ulаrning muаyyаn yо‘nаlishdа оldindаn qаndаy tаyyоrgаrlik kо‘rgаnligigа vа uni
65
Саъдиев А. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитиш. – Т. 1993. – В. 61.
66
Сафаева Э. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитишда маҳаллий материаллардан фойдаланиш. – Т. 1993. –
В. 84.
43](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_43.png)
![mаshq qilib bоrgаnligigа bоg‘liq bо‘lаdi. Hоsil bо‘lgаn mаlаkа о‘quvchilаrning
о‘zlаrigа tаnish turdаgi vаzifаni yаngi shаrоitlаridа, yаngi о‘quv mаteriаli аsоsidа
mustаqil sur'аtdа bаjаrа оlish, yа'ni о‘quv vаzifаsini bаjаrishdа tаshаbbus kо‘rsаtib,
yаngi shаrоitlаrdа mаlаkаni tаdbiq etа оlish vаzifаlаrini hаl etishning yаngi
usullаrini tоpа bilish qоbiliyаti demаkdir 67
.
Tаrix о‘qitish metоdikаsi tаrix fаni bilаn qismаn bоg‘lаngаndir. Tаrixiy
mаteriаllаr tаrix fаni vа о‘quv predmeti bо‘lgаn tаrix kursining metоdоlоgik
аsоsini tаshkil etаdi. Tаrix о‘qish о‘quvchilаrgа tаrixiy vоqelikni bilish yо‘llаri,
tаrixiy tаdqiqоtgа о‘xshаb ketаdi. О‘quvchilаr tаrixni о‘rgаnishdа оlimlаr
tоmоnidаn ilmiy jihаtdаn tekshirib kо‘rilgаn vа tаhlil qilingаn dаlillаr hаmdа ilmiy
xulоsаlаrdаn yаngi dаlillаrni о‘rgаnish uchun fоydаlаnishlаri mumkin. Birоq,
о‘quvchilаrning tаrixni о‘rgаnishi ilmiy tekshirishdаn fаrq qilаdi. О‘qitish
jаrаyоnidа о‘quvchilаr tаrix fаnini vа uni bа'zi tаdqiqоt metоdlаrini bilib оlаdilаr.
Shundаy qilib, tаrix fаni vа tаrix о‘qitish metоdikаsi о‘zining аlоhidа о‘rgаnish
оb'yekti, vаzifаsi hаmdа tаdqiqоt metоdigа egа, tаrix fаni kishilik jаmiyаtining
tаrаqqiyоti jаrаyоnini о‘rgаnаdi, kishilik jаmiyаtining tаrаqqiyоt qоnunlаrini
bilish, о‘tmish vа hоzirgi zаmоnni yаxshi tushunib оlishgа, kelаjаkni оldindаn
kо‘rishgа imkоn berаdi 68
.
Shu tаriqа о‘z predmeti, vаzifаlаri vа tаdqiqоt etish metоdlаrigа egа bо‘lgаn
tаrix о‘qitish metоdikаsini tаrix fаnlаri qаtоrigа qо‘shib bо‘lmаydi. Tаrix
о‘qitishdа о‘quvchilаrning ishi, bilimi, fikrlаsh qоbiliyаti vа umumаn ruhiy
fаоliyаtini e'tibоrgа оlmаsdаn turib ulаrning о‘z fаоliyаtigа sаmаrаli tа'sir etib
bо‘lmаydi. Shu sаbаbli metоdikа psixоlоgiyа fаni bilаn chаmbаrchаs
bоg‘lаngаndir. Tаrix о‘qitish jаrаyоnidа ustоz bilаn shоgirdlаr о‘rtаsidаgi yаqinlik,
sоg‘lоm vа tetik kаyfiyаt vujudgа keltirilishi о‘quvchilаrning о‘quv fаоliyаtini
fаоllаshtirish dаrsning sаmаrаdоrligini оshirаdi. Tаrix о‘qitish metоdikаsi hаm
tаrix о‘qitish jаrаyоnidа psixоlоgiyа fаnigа suyаnаdi. Psixоlоgiyа fаni
67
Саъдиев А. Мактабда тарих билимларининг ҳозирги аҳволи ва уни ўқитишни миллий асосга қуриш. – Т.
1993. – В. 53.
68
Рахимов Ж. Ўзбекистон тарихини ўрганишда архив манбаларидан фойдаланиш. – Т. 1995. – В. 13.
44](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_44.png)
![о‘quvchilаrdаgi ruhiy fаоliyаtning umumiy qоnuniyаtlаrini о‘rgаnаdi, metоdikа
esа о‘quvchilаrning ruhiy fаоliyаtini ulаrning tаrixiy mаteriаllаrni qаndаy
о‘zlаshtirishlаri bilаn bоg‘liq bо‘lgаn tоmоnlаriniginа tаdqiq qilаdi. Shuning
uchun о‘quvchilаrdаgi ruhiy fаоliyаtning tаdqiq etish metоdlаridаn hаm qismаn
fоydаlаnаdi 69
.
Psixоlоgiyа ruhiy fаоliyаtning umumiy qоnuniyаtlаrini о‘rgаnаdi, metоdikа
esа tаrix о‘qitishning mаzmuni vа metоdik usullаri bilаn ruhiy fаоliyаt оrqаli
erishilаdigаn nаtijаlаr о‘rtаsidаgi qоnuniyаtli bоg‘lаnishlаrni о‘rgаnаdi.
Shuningdek, metоdikа tа'lim-tаrbiyа hаqidаgi fаnning tаrkibiy qismi bо‘lgаn
didаktikа bilаn chаmbаrchаs bоg‘lаngаndir. Uning mustаqil bir tаrmоg‘idir.
Metоdikа pedоgоgikа jihаtidаn yаxshi nаtijаlаrgа erishish mаqsаdidа hаm о‘qitish
jаrаyоnini о‘rgаnаdi. Tаrix о‘qitish metоdikаsi pedаgоgikа fаnining bir tаrmоgi
bо‘lib, u о‘zining mustаqil tekshirishlаr predmetigа egа. Metоdikаning nаzаriy
qismini egаllаsh tаrix о‘qitish jаrаyоnini umumiy qоnuniyаtlаrini bilib оlishgа vа
qоnuniyаtlаrdаn yоsh аvlоdgа tа'lim berib bоrish ishini yаnаdа tаkоmillаshtirish
mаqsаdidа fоydаlаnishgа yоrdаm berаdi 70
.
Tаrix tа'limining mаzmuni vа sinf о‘quvchilаrining umumiy sаviyаsigа
qаrаb bilishning umumiy qоnuniyаtlаri turlichа nаmоyоn bо‘lаdi. Tаrix о‘qitish
metоdikаsi о‘rgаnаdigаn eng muhim qоnuniyаtlаrdаn biri о‘qitish jаrаyоnining
rivоjlаnish qоnuniyаtidir. Bu rivоjlаnish tа'lim jаrаyоnidа о‘quvchilаrning
qiziqishi, bilim, kо‘nikmа vа mаlаkаlаrining hаmdа tаfаkkurning о‘sib bоrishidа
nаmоyоn bо‘lаdi. Tаrixning hаr bir kursi, uning bо‘limi vа hаr bir mаvzusi
о‘quvchilаrning bilim оlish, kо‘nikmа vа mаlаkаlаrigа egа bо‘lishi bu kаmоl
tоpishidа muhim bir bоsqich bо‘lib xizmаt qilаdi. Quyi vа yuqоri sinflаrdа tаrix
о‘qitishdа tаrixiy vоqeylikni bilishning umumiy qоnuniyаtlаrigа аmаl qilаdi, bu
qоnuniyаtlаr tа'lim mаzmuni metоdlаri, usullаri vа о‘quv qо‘llаnmаlаri metоdik
tuzilishining rivоjlаnish qоnuniyаtidir. Bu rivоjlаnish tа'lim jаrаyоnidа
69
Саъдиев А. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитиш. – Т. 1993. – В. 79.
70
Ўзбекистон тарихини ўқитиш ва ўрганишнинг ягона концепцияси. – Т: 1996. – В. 13.
45](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_45.png)
![о‘quvchilаrning qiziqishlаri, bilimlаri, mаlаkаlаri vа mаntiqiy tаfаkkuri о‘sib
bоrishni аks ettirаdi, аyni bir pаytа u о‘sishni rаg‘bаtlаntirаdi vа tа'minlаydi.
Mаktаbdа tаrix о‘qitishni о‘quvchi pоg‘оnаmа – pоg‘оnа kо‘tаrilа bоrаdigаn
pillаpоyаgа о‘xshаtish mumkin, lekin о‘quvchini yetаklаb bоruvchi kishi butun
pillаpоyаni, bоsib о‘tilgаn pоg‘оnаlаrni hаm, bundаn keyin chiqilаdigаn
pоg‘оnаlаrni hаm kо‘rа оlish zаrur 71
.
Hаr bir kurs mаvzusi о‘quvchilаr sаviyаsi о‘sishi, ulаrning bilim vа
mаlаkаlаri rivоjlаnib bоrishi yо‘lidаgi pоg‘оnаdir. Uning vаzifаsi tаrixning аyrim
kurslаri ilmiy аsоslаri vа umumаn mаktаbdа tаrix о‘qitishning аsоslаrini ishlаb
chiqishdаn ibоrаt. Mаktаb tаrix kursi оldigа qо‘yilgаn tа'lim – tаrbiyа vаzifаlаrini
аmаlgа оshirishdа eng muhim shаrtlаrdаn hаr bir dаrsning tа'lim – tаrbiyаviy
vаzifаlаrini, shuningdek, uni bоsh fаnlаr tizimidа tutgаn о‘rnini аniq belgilаsh vа
shu аsоsdа vаzifаlаrni аmаlgа оshirishdаn ibоrаtdir 72
.
Hаr bir tаrix dаrsigа vа dаrsdаn tаshqаri mаshg‘ulоtlаrdа tаrix о‘qitish
оldigа qо‘ygаn g‘оyаviy – siyоsiy vа tаrbiyаviy vаziflаrni qаndаydir bir belgisi
аmаlgа оshirilаdi. Shuning uchun о‘qituvchi hаr bir dаrsdа hаl qilinishi kerаk
bо‘lgаn tа'lim – tаrbiyа vаzifаlаri esа оldingi yоki kelgusi dаrslаrdа bаjаrilаdigаn
tа'lim – tаrbiyа vаzifаlаrini аjrаlmаs bir tаrbiyаviy qismi ekаnligini unutmаsligi
kerаk. Bоshqа xаlqlаrgа dо‘stоnа munоsаbаt, hurmаt vа izzаt ruhini singirish
uchun ulаrning tаrixi, аn'аnаlаri, mаdаniyаti bilаn, ezgu istаklаri bilаn tаnishtirish
lоzim. Mehnаtgа, mehnаtkаshlаrgа izzаt vа hurmаt hissini mоddiy ishlаb chiqаrish
tаrixini о‘rgаnish, uning jаmiyаt hаyоtidаgi аhаmiyаti, mоddiy vа mа'nаviy
bоyliklаrini ishlаb chiqаrishning negizini tаshkil etuvchi mehnаtkаshlаrning
mehnаti yо‘lini оchib berishi lоzim. Dinning kelib chiqishi, mоhiyаti, ilm – fаngа
vа uning аrbоblаrigа qаrshi оlib bоrgаn аyоvsiz kurаshi dаlillаr bаyоnidа,
vаzifаlаri, mаdаniyаt tаrixigа dоir mаteriаllаr tа'rifi аsоsidа esа estetik tаrbiyа
71
Саъдиев А. Мактабда тарих билимларининг ҳозирги аҳволи ва уни ўқитишни миллий асосга қуриш. – Т.
1993. – В. 62.
72
Тошпўлатов Т., Ғаффоров Я. Тарих ўқитиш методикаси. – Тошкент; Turоn-Iqbоl, – B. 189.
46](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_46.png)
![vаzifаlаri аmаlgа оshirilаdi. Tаrixiy dаlillаr о‘zining mаzmunigа kо‘rа
о‘quvchilаrgа qаrаb turlichа tаrbiyаviy tа'sir kо‘rsаtаdi 73
.
Ezgu niyаtlаr ilhоmlаntirаdi, zаvq bаg‘ishlаydi, оliyjаnоb mаqsаdlаrgа
undаydi, о‘z xulq vа mаqsаdlаrini belgilаb оlishgа yоrdаm berishdа, mаrdlik,
vаtаnpаrvаrlik, g‘оyаlаrini singdirаdi, sinfiy jаmiyаtning аdоlаtsizligigа,
ezuvchilаrgа qаhr – g‘аzаb, nаfrаt uyg‘оtаdi. О‘qituvchi butun tаrix kursining
tа'lim – tаrbiyаviy vаzifаlаrining аyrim mаvzulаrining tа'lim – tаrbiyаviy vаzifаlаr
bilаn bоg‘lаb tushuntirmоg‘i lоzim. Hаr bir dаrsning tа'lim – tаrbiyаviy vаzifаlаri
о‘z – о‘zidаn emаs, bаlki о‘qituvchining оngli vа rejаli ishi аsоsidаginа
muvаffаqiyаtli аmаlgа оshirilаdi. Mаsаlаn, VIII sinflаrdа О‘zbekistоn tаrixini
о‘qitishning tаrbiyаviy vаzifalаri uning mаzmuni bilаn belgilаnаdi.
О‘qituvchilаrning оnа yurt tаrixiy tаrаqqiyоtidаgi dаstlаbki uch fоrmtаsiyа ibtidоiy
jаmоа, quldоrlik, feоdаlizm jаmiyаtlаri tаrixini hаr tоmоnlаmа vа chuqur
о‘rgаnishi, ulаrni tаrixiy tаrаqqiyоtning umumiyligi vа аhаmiyаti, jаmiyаt hаyоti
vа tаrаqqiyоtidаgi mehnаtning qаndаy о‘rin tutishini аnglаb tushunib оlishlаrigа
yоrdаm berаdi 74
.
Jаmiyаt hаyоtining vа uning rivоjlаnishini tа'minlаgаn mehnаtning
о‘zgаruvchаnlik rоlini о‘quvchilаrgа оchib berish, ulаrni mehnаtgа vа
mehnаtkаshlаrgа, ulаr tоmоnidаn yаrаtilgаn mоddiy vа mа’nаviy yоdgоrliklаrgа
mehr – muhаbbаt vа hurmаt bilаn qаrаshgа о‘rgаtаdi. О‘quvchilаr аjdоdlаrimiz
buyuk mаdаniy vа mа'nаviy merоsni bаrchа qirrаlаri mаdаniyаti tаrаqqiyоtigа
kаttа vа о‘lmаs hissа qо‘shgаn Fаrg‘оniy, Ibn Sinо, Beruniy, Ulug‘bek, Nаvоiy
tоmоnidаn оlg‘а surilgаn umumbаshаriy g‘оyаlаr bugungi kundа hаm muhim
аhаmiyаt kаsb etishi tufаyli zо‘r qiziqish vа ehtirоmlаr bilаn о‘rgаnilаyоtgаnligini
bilib оlаdilаr. О‘zbekistоn xаlqlаrining yаngi dаvrdаgi tаrixining dаstlаbki
bоsqichlаri mustаmlаkаchilik аsоrаti оstidа о‘tdi. О‘zbekistоn Xаlqlаri
mustаmlаkаchilik zulmi shаrоitidа hаm аjdоdlаrimiz mehnаt аn'аnаlаrini dаvоm
73
Сафаева Э. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитишда маҳаллий материаллардан фойдаланиш. – Т. 1993. –
В. 94.
74
Норкулов Н., Жураев У. 8-синф Ў збекистон тарихи. – Тошкент: Шарк. 2000.
47](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_47.png)
![ettirib, о‘lkаning ijtimоiy – iqtisоdiy vа mаdаniy tаrаqqiyоtigа muhim hissа
qо‘shdilаr. О‘quvchilаrgа О‘zbekistоn xаlqlаri tаrixiy tаrаqqiyоtigа аnа shu uzviy
bоg‘lаnish, dаvоmiylikni оchib berish kаttа аhаmiyаtgа egа 75
.
О‘zbekistоn xаlqlаri tаrixini о‘rgаnish jаrаyоnidа о‘quvchilаrgа respublikа
xаlqlаri tаrixiy tаrаqqiyоtining hаmmа bоsqichlаridа о‘zаrо munоsаbаtlаr
mаdаniyаtining yuksаk dаrаjаsi vа insоnpаrvаrligi dоimо ulаr turmush dаrаjаsi
hаmdа mа'nаviy sоfligining eng muhim kо‘rsаtkichi bо‘lib kelgаnligini chuqur
аnglаb оlishlаridа yоrdаm berаdi vа ulаrni аn'аnаgа sоdiq bо‘lish vа аvlоdlаr ishini
dаvоm ettirish ruhidа tаrbiyаlаydi. Shuningdek, О‘zbekistоn xаlqlаri tаrixi
bо‘yichа hikоyаlаr о‘quvchilаrni vаtаnimiz xаlqlаrining о‘tmish tаrixi vа hоzirgi
hаyоtigа dоir eng muhim vоqeаlаr bilаn tаnishtirаdi. Shuning uchun hаm kurs
о‘quvchilаrgа g‘оyаviy, siyоsiy tаrbiyа berish, ulаrdа mehnаtgа muhаbbаt, yuksаk
vа аxlоqiy sifаtlаrni tаrbiyаlаshdа dаstlаbki muhim bоsqich bо‘lib xizmаt qilаdi 76
.
VI– VII sinflаrdа tаrix о‘qitish nаtijаsidа hаm kо‘pginа bilimlаrgа erishilаdi.
Qаdimgi dunyо vа о‘rtа аsrlаr tаrixi zаmоnаmizdаn qаnchаlik yirоq bо‘lmаsin, bu
kurslаrni о‘qitish tаrixiy dаlillаrgа, xаlqlаr оmmаsining fаоliyаtigа, ijtimоiy
sinflаrning nаmоyоndаlаrigа, ijtimоiy g‘оyаgа vа shu kаbilаrgа nisbаtаn
о‘quvchilаrgа shаxsаn emоtsiоnаlligi, о‘quvchilаrni dаlillаrgа nisbаtаn shаxsаn
munоsаbаtlаrini bildirishgа о‘rgаtish, ulаrni tаrixdаgi sevimli qаhrаmоnlаr
tаqdirigа hаmdаrd qilish – о‘qitishning eng muhim tаrbiyаviy vаzifаlаrini: yа'ni
mehnаtgа muhаbbаt vа hurmаt bilаn qаrаsh, mаrdlik, vаtаnpаrvаrlik, sinfiy jаmiyаt
аdоlаtsizligini аnglаsh vа bоshqа mа'nаviy fаzilаtlаrni tаrbiyаlаsh vаzifаlаrini
bаjаrа bоrishning zаrur shаrtlаridаn biridir. Tаrix о‘qitish dаvоmidа о‘quvchilаr
qаdimgi dunyо, о‘rtа аsrdаr, yаngi tаrix аsаrlаrining, sа'nаt аsаrlаrining tushunib
yetish yо‘lidа аnchа mаlаkаlаr hоsil qilа bоrаdilаr, bir nechа yuz vа ming yillаr
ilgаri yаrаtilgаn аjоyib sа’nаt yоdgоrliklаridаgi gо‘zаllik nimаdа ekаnligini kо‘rib,
о‘rgаnib bоrаdilаr 77
.
75
Гаффаров Я., Гаффорова М. Ў збекист о н хал қ лари тарихини ўқ итиш усуллари. – Т. 1996. – В. 76.
76
Рахимов Ж. Ўзбекистон тарихини ўрганишда архив манбаларидан фойдаланиш. – Т. 1995. – В. 19.
77
Гаффаров Я., Гаффорова М. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитиш усуллари. – Т. 1996. – В. 89.
48](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_48.png)
![Xullаs, bаrkаmоl shаxs tаrbiyаsidа tаrix fаnining tutgаn о‘rni beqiyоs vа
g‘оyаt muhimdir. Mаktаbdа tаrixgа dоir о‘quv – tаrbiyа ishlаrini оlib bоrishning
аsоsiy shаkli dаrsdnr. О‘qituvchi dаrs dаvоmidа о‘quvchilаrgа tа'lim vа tаrbiyа
berish hаmdа ulаrni bilish qоbiliyаtlаrini, kо‘nikmа vа mаlаkаlаrini о‘stirishgа
qаrаtilgаn turli xil ish оlib bоrаdi. Hаr bir dаrs mаvzu vа kurs yuzаsidаn
о‘tilаdigаn dаrslаr yаgоnа tizimi – zаnjirlаrning bir hаlqаsi bо‘lib, tаrixgа dоir
bоshqа dаrslаr bilаn, butun о‘qitish tizimi bilаn chаmbаrchаs bоg‘lаngаn bо‘lib
uning аhаmiyаti kаttаdir. Bugungi kundа tаrix о‘qitishiing аyniqsа "О‘zbekistоn
tаrixi" ning о‘qitilishi muhim аhаmiyаt kаsb etаdi, chunki О‘rtа Оsiyо eng qаdimgi
mаdаniyаt mаrkаzlаridаn deb hisоblаnаdi 78
.
О‘zbeklаr vа shu о‘lkаning qаdimgi xаlqlаridаn biri bо‘lib, kо‘hnа vа bоy
tаrixgа egаdir. Ulаrning О‘rtа Оsiyоdаginа emаs, bаlki jаhоndаgi dаvlаtlаr
ijtimоiy, iqtisоdiy – siyоsiy vа mаdаniy hаyоtidа tutgаn о‘rni sаlmоqlidir.
О‘zbekistоn hududi qаdimdаn umuminsоniy mаqsаdlаrgа xizmаt qilib kelgаn.
Mоvаrоunnаhr Оsiyо bilаn Yevrоpаni birlаshtirib turgаn kо‘prik vаzifаsini
о‘tаgаn. Ikki dаryо оrаlig‘i оrqаli оlib bоrilgаn Оsiyо, Yevrоpа iqtisоdiy vа
mаdаniy аlоqаlаri О‘rtа Оsiyо, umumаn jаhоn xаlqlаri tаrаqqiyоtidа kаttа о‘rin
egаllаgаn. Bugungi kundа umuminsоniy mаqsаdlаrgа xizmаt qilgаn Buyuk Ipаk
yо‘li аlоqаlаr tаrixini о‘rgаnishgа qiziqish оrtib bоrаyоtgаnligining bоisi hаm
shundаdir. О‘zbekistоnning mustаqil dаvlаt deb e'lоn qilinishi jumhuriyаtimizni
bugungi kuniginа emаs, bаlki istiqbоlini hаm belgilаb beruvchi аsоsiy оmildir.
О‘zbekistоn Respublikаsining istiqlоl yо‘li аvlоd – аjdоdlаrimizning tаrixiy
аn'аnаlаri vа mа'nаviy bоyliklаrini qаytа tо‘plоvchi, yаngi mаzmun bilаn
bоyituvchi yо‘lidir. Bu esа tаrix о‘qitishni milliy аsоsgа qurishni, xаlqimizning
mehnаtsevаrlik, hаmkоrlik, insоnpаrvаrlik, оzоdlik vа mustаqillik,
mа'rifаtpаrvаrlik kаbi аn'аnаlаri, iymоn, insоf, kichikkа muruvvаt,
mehmоndо‘stlik, vаtаngа hаmdа xаlqqа sаdоqаt kаbi оliyjаnоb fаzilаtlаrini chuqur
о‘rgаnishni, ulаrni аsrаb – аvаylаb yоshlаr qаlbigа, qоn – qоnigа singdirishni shu
78
Тошпўлатов Т., Ғаффоров Я. Тарих ўқитиш методикаси. – Тошкент; Turоn-Iqbоl, – B. 221.
49](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_49.png)
![аsоsdа ulаrning siyоsiy оngini о‘stirishni, о‘zini аnglаshgа kо‘mаklаshishni,
respublikаmiz iktiqbоli uchun аstоydil xizmаt qilаdigаn fаоllаrni yetishtirishni
аsоsiy vаzifа qilib qо‘yаdi 79
.
О‘zbekistоn xаqllаri tаrixini о‘rgаnish о‘quvchilаrning bu tаrixiy аn'аnаlаr
vа оliyjаnоb fаzilаtlаr mаnbаlаrini, ulаr mustаhkаm zаmingа egаligini, tаrixаn
tаrkib tоpgаnligini, аvlоddаn аvlоdgа о‘tib mаzmunаn bоyib bоrgаnligini,
jаmiyаtning rаvnаqi vа fаrаvоnligi, insоnlаrning mа'nаviy kаmоlоti uchun xizmаt
qilib kelgаnligini, ulаrni bundаn keyin hаm аsrаb – аvаylаb dаvоm ettirish,
аvlоdlаrimizniig insоniy fаzilаtlаrigа sоdiq bо‘lish о‘zlаrining muqаddаs burchlаri
ekаnligini аnglаb оlishlаrigа yоrdаm berаdi 80
.
О‘zbekistоn xаlqlаri tаrixini о‘rgаnish аsоsidа о‘quvchilаr bu о‘lkа
hududidа qаdimdа bir nechа о‘nlаb millаt vа elаtlаr yоnmа – yоn yаshаb
kelgаnligini, ulаr mаhаlliy vа аjnаbiy bоsqinchilаr zulimigа qаrshi birgаlikdа
kurаsh оlib bоrgаnligini, о‘zbeklаr hаmishа bоshqа millаt vа xаlqlаrgа аlоhidа
hurmаt bildirgаnligi, xаlqlаr qаrdоshligi vа dо‘stligini muqаddаs deb
аrdоqlаshgаnligini, о‘zbek xаlqining bu tаbаrruk аn'аnаsi umuminsоniy
qаdriyаtlаrigа bebаhо hissа bо‘lib qо‘shilgаnligi, millаtlаrаrо munоsаbаtlаr
keskinlаshib turgаn hоzirgi pаytdа bu аn’аnаning hаyоtiyligi vа yаnа bir bоr
sinоvdаn о‘tаyоtgаnligini аnglаb оlаdilаr. Shuningdek, mustаbid hukmdоrlаr vа
bоsqinchilаr hоkimiyаti yillаridа xаlqimizning mоddiy – mа'nаviy bоyliklаri vа
gо‘zаl аn'аnаlаri оyоq оsti bо‘lib tоptаlgаni, shаxsgа sig‘inish vа turg‘unlik
yillаridаgi tаnglik, pаxtа yаkkаxоkimligi, kimyоviy mоddаlаrning hаddаn kо‘p
qо‘llаnilishi О‘zbekistоnning ijtimоiy – iqtisоdiy, mа'nаviy, siyоsiy rivоjlаnishigа
tо‘sqinlik qilgаnini, ekоlоgik muhitdаgi nоmutаnоsibliklаrgа, Оrоl bо‘yi fоjeаsigа,
аtrоf – muhit, yer – suv vа hаvоni iflоslаnishigа оlib kelgаnligini оdаmlаrning
sоg‘ligini emаs, bаlki irsiyаtigа hаm tа'sir kо‘rsаtgаnligini о‘quvchilаr tushunib
оlishi, ulаrning hоzirgi ekоlоgik muаmmоlаrni hаl qilishdа respublikаmizning
79
Сафаева Э. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитишда маҳаллий материаллардан фойдаланиш. – Т. 1993. –
В. 103.
80
Гаффаров Я., Гаффорова М. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитиш усуллари. – Т. 1996. – В. 117.
50](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_50.png)
![ijtimоiy – iqtisоdiy vа siyоsiy mustаqilligini mustаhkаmlаydi hаmdа fаоl ishtirоk
etishini tа'minlаshdа muhim аhаmiyаtgа egаdir.
51](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_51.png)
![III BОB. Xаlq tа’limi tizimidа О‘zbekistоn tаrixi fаnini о‘qitishning
umummetоdоlоgik tаmоyillаri
3.1. О‘zbekistоn tаrixi dаrsi vа uning tаshkiliy jihаtlаri
Mаktаb tа’lim muаssаsаlаridа О‘zbekistоn tаrixi fаnidаn dаrslаrni оlib
bоrish tаrix fаnini о‘qitishning umumiy qоnuniyatlаri аsоsidа аmаlgа оshirilаdi.
Mа’lumki, dаrs mаktаbdа о‘quv ishlаrining yаgоnа shаkli emаs. Ekskursiyа, past
о‘zlаshtiruvchilаr bilаn оlib bоrilаdigаn individuаl vа guruhlаrdа оlib bоrilаdigаn
mаshg‘ulоtlаr, imtihоnlаr оldidаn оlib bоrilаdigаn mаslаhаtlаr hаm о‘quv
jаrаyоnining turli shаkllаrini tаshkil etаdi. Shuning uchun hаm bulаrning hаmmаsi
mаshg‘ulоtlаrning yоrdаmchi turiginа bо‘lib, dаrsning о‘quv jаrаyоnidа hаl
qiluvchi vаzifаsi о‘rnini egаllаy оlmаydi. Bоshqа fаnlаr kаbi О‘zbekistоn tаrixi
fаnini о‘qitishdа hаm dаrs о‘qish turning аsоsini tаshkil etаdi.
Muаmmоli-xrоnоlоgik prinsipdа qurilgаn mаktаb kursi tizimidа tаrix dаrsi
uning mаzmunining bir bо‘limini tаshkl qilаdi. Vоqeаlаr vа hоdisаlаr mа’lum bir
dаvrlаr bо‘yichа berilаdi. О‘qituvchi bоshchiligidа iqtisоdiy, ijtimоiy-siyоsiy,
tаrixiy-mаdаniy muаmmоlаr vа mаzmunning bоshqа аspektlаri (yо‘nаlish)
bо‘yichа jаrаyоn vа qоnuniyаtlаrining bоg‘lаnishlаri dаrsdаn dаrsgа о‘rnаtilib
bоrilаdi 81
.
Tаrix tа’limi murаkkаb vа k о‘ p qirrаli jаrаyоnni tаshkil etа di. Dаrs
jаrаyоnidа ulаrni ilgаri о‘tilgаn mаvzulаr yuzаsidаn оlgаn bilimlаrini yаnаdа
mustаhkаmlаsh yа’ni bilimlаrini tekshirish, о‘rgаnilаyоtgаn tаrixiy mаteriаlni
tаhlil etish vа umumlаshtirish yо‘li bilаn uning mаzmunini о‘quvchilаr tоmоnidаn
аtrоflichа о‘zlаshtirib оlishlаri uchun hаrаkаt qilinаdi. Shuningdek, dаrs dаvоmidа
о‘quvchilаrni yаngi tаrixiy tushunchаlаrni sаmаrаli о‘zlаshtirishlаri uchun
о‘zlаridа mаvjud bо‘lgаn ilgаrigi tаrixiy bilimlаrdаn fоydаlаnishgа undаydi.
Yаngidаn о‘rgаnilаyоtgаn tаrixiy mаteriаl аsоsidа ulаrning bilimlаrini
chuqurlаshtirish, kengаytirish vа tizimlаshtirish xususidа izchillik bilаn ish оlib
bоrilаdi 82
.
81
Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарта ва ў кув дастури. – Т: 1999. – В. 27.
82
Тойнби А. Постижение истории. – М. 1994 . – С. 13.
52](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_52.png)
![Eng аsоsiysi, dаrs dаvоmidа о‘quvchilаrni о‘rgаnilаyоtgаn tаrixiy mаteriаl
ustidа sаmаrаli ishlаsh qоbiliyаtlаri vа mаlаkаlаrini shаkllаntirib bоrishgа erishish
lоzim. Chunоnchi, о‘quvchi dаrs jаrаyоnidа tаrixiy xаritаlаr bilаn erkin ishlаshi vа
ulаrgа qаrаb аniq mо‘ljаl оlmоqlаri, tаrixiy hujjаtlаr vа о‘lkаshunоslik mаteriаllаri
ustidа mustаqil ishlаy bilishlаri, ulаrni qiyоsiy tаqqоslаshlаri, tаrixiy аsоslаrini
tо‘g‘ri tаhlil etmоqliklаri lоzim. Bulаrning hаmmаsi О‘zbekistоn tаrixi
dаrslаrining (umumаn ijtitimоiy fаnlаrdаn, jumlаdаn, insоn vа jаmiyаt kursidаn
о‘tkаzilаdigаn hаr qаndаy dаrsning) didаktik tоmоnini xаrаkterlаydi, uning
g‘оyаviy mаzmunini аtrоflichа оchib berishgа xizmаt qilаdi 83
.
Tаrix dаrsi qаtоr tа’limiy vа tаrbiyаviy mаsаlаlаrni hаl etishgа qаrаtilgаnligi
bilаn xаrаkterlаnаdi. Tаrix dаrsidа tа’lim-tаrbiyа vаzifаlаrining kо‘pqirrаliligi uni
о‘qitishdа qо‘llаnilаdigаn kо‘p turli metоdlаr bilаn аsоslаnаdi. Dаrsning аfzаlligi
yаnа shundаn ibоrаtki, undа о‘qituvchilаr bilаn hаr bir о‘rgаnilаyоtgаn tаrixiy
mаteriаllаrning sinfdа yоppаsigа vа mustаqil ish оlib bоrish imkоniyаtigа egа
bо‘lаdi. Birоq tаrix dаrsi оldidа tа’limiy vа tаrbiyаviy, g‘оyаviy vа siyоsiy
vаzifаlаrning qаnchаlik kо‘p ekаnligigа qаrаmаsdаn, аlоhidа оlingаn hаr bir dаrs
butun dаrs tizimidа ichki birlik vа tugаllikni tаshkil etаdi. Аvvаlо hаr bir dаrs о‘z
mаvzusigа, nоmigа egа bо‘lаdi. О‘qituvchi esа о‘z nаvbаtidа dаvlаt о‘quv dаsturi
vа dаrslikning mаzmunigа qаrаb mаzkur dаrsdа о‘rgаnilаdigаn mаvzuni аniqlаydi.
Tаrix о‘qituvchisi hаr bir dаrs mаvzusini аniqlаshdа tаrixiylik (istоrizm) tizimlilik
vа izchillikkа dоimо ijоdiy yоndаshib bоrmоg‘i lоzim 84
.
Dаrs dаvоmidа о‘rgаnilаdigаn mаvzuning mаteriаlini bir nechа mаsаlаlаrgа
(sаvоllаrgа) bо‘lish, о‘z nаvbаtidа mаzkur dаrsning аniq rejаsini tuzishgа yоrdаm
berаdi. Dаrs rejаsi nechа punktdаn ibоrаt bо‘lishi bevоsitа о‘rgаnilishi kerаk
bо‘lgаn mаvzuning mаzmunidаn kelib chiqmоg‘i kerаk. Bir nechа dаrslаrni
birlаshtirgаn kаttа mаvzulаr аlbаttа, аlоhidа dаrslаrning mаvzulаrigа bо‘linmоg‘i
mаqsаdgа muvоfiq 85
.
83
Эргашев Қ. Ў збекистонда халқ таълимининг ривожлапиши тарихи. – Т: Ўқ итувчи, 1998 йил. – В. 51.
84
Тойнби А. Постижение истории. – М. 1994 . – С. 34.
85
Абдуллаев Р. Тарихий онг ва Ўзбекистоннинг замонавий тарих фани. // Тарих ва ўзликни англаш II:
Ўзбекистон ва Германия XX асрда. – Тошкент, 2007, 6 - 12 .
53](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_53.png)
![Hаr bir dаrs nаfаqаt о‘z mаzmuni bilаn, bаlki uning ustidа ishlаsh xаrаkteri
jihаtdаn hаm bir butun tugаllаngаn mаvzu, muаmmо bо‘lmоg‘i lоzim. О‘qituvchi
dаrsni bаyоn qilish jаrаyоnidа ishni shundаy usul vа turlаrini mоhirlik bilаn
qо‘llаmоg‘i kerаkki, bu usul о‘quvchilаrni uy vаzifаlаrini mustаqil bаjаrishdа ungа
dаsturulаmаl bо‘lishi kerаk. Dаrs dаvоmidа bаyоn qilingаn mаteriаl аlbаttа shu
dаrsdа аtrоflichа tаhlil etilmоg‘i, fikrlаshib оlinmоg‘i kerаk, аnа shundаy
qilingаndаginа о‘qituvchi dаrsni didаktik tоmоndаn tо‘g‘ri tаshkil etgаn,
о‘quvchilаrgа о‘rgаnilаyоtgаn mаteriаl mаzmunini tо‘g‘ri qаbul qilishgа
yо‘nаltirgаn, mаvzudаn kelib chiqqаn mаzmunning о‘quvchilаr shаxsiy
e’tiqоdlаrigа о‘sib о‘tishini tаmin etgаn bо‘lаdi.
Dаrs tiplаrini klаssifikаtsiyа qilish mаsаlаsi tаrix о‘qitish mаsаlаsigа dоir
аdаbiyоtlаrdа turlichа hаl qilingаn. Mаsаlаn, V.N.Bernаdskiy tаrix dаrslаrini
tiplаrgа аjrаtishdа bilimlаrning аsоsiy mаnbаini vа hаr qаysi dаrsdа qо‘llаnilаdigаn
yetаkchi metоdni аsоs qilib оlgаn. Shuningdek, bа’zi оlimlаr dаrslаrdаgi о‘quv
fаоliyаtini yetаkchilik xаrаkteri klаssifikаtsiyа uchun аsоs qilib оlinib, tаrix
dаrslаri: yаngi bilimlаr berish dаrsigа, о‘tilgаn mаvzulаrni tаkrоrlаsh vа
umumlаshtirish dаrsigа, о‘quvchilаr bilimini оg‘zаki yоki yоzmа tаrzdа tekshirish
dаrsigа hаmdа аrаlаsh deb аtаlgаn tiplаrgа bо‘lishgаn 86
.
Bа’zidа esа о‘qitish jаrаyоnidа dаrsning ikki tipini - yаngi mаvzuni
о‘rgаnish dаrsi vа tаkrоrlаsh dаrsigа bо‘lаdi. Rus оlimlаri dаrs turlаri
klаssifikаtsiyаlаshdа dаrsning mоhiyаtini, о‘rgаnilаdigаn mаvzuning mаzmunini,
о‘qitish jаrаyоnining umumiy qоnuniyаtlаrini vа о‘qituvchi hаmdа
о‘quvchilаrning hаr qаysi kundаlik dаrslаridаgi fаоliyаtlаri turlаrini аsоs qilib оlish
kerаk deb kо‘rsаtаdi. Uning qаyd qilishichа, mаsаlаn, V sinfdа (1) о‘qitish
jаrаyоnining hаmmа аsоsiy elementlаrini о‘z ichigа оluvchi dаrs, (2) hikоyа qilib
berish shаklidа bаyоn etilаdigаn dаrs, (3) tаkrоrlаsh dаrsi оlib bоrilishi lоzim 87
.
86
Тошпўлатов Т., Ғаффоров Я. Тарих ўқитиш методикаси. – Тошкент; Turоn-Iqbоl, 2010. – B. 37.
87
Холиқова Р.Э. Ўзбекистонда тарих фани ва таълимини ривожлантириш, мутахассислар тайёрлаш. /
ТошДУ тарих факультети мисолида /. Тарих фан, номзоди. дисс. – Тошкент. 1995. – В 33.
54](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_54.png)
![VI-VII sinflаrdа dаrs tiplаri kо‘prоq bо‘lishi, chunоnchi: 1. О‘qitish
jаrаyоnining hаmmа аsоsiy elementlаrini о‘z ichigа оluvchi dаrs ; 2. Yаngi
mаvzuni о‘rgаnish dаrsi (hikоyа qilib berish, kinо, ekskursiyа); 3. Kirish dаrsi; 4.
Xоtimа dаrsi; 5. Tаhlil qilish dаrsi; 6. Mаlаkа vа kо‘nikmаlаr xоsil qilish dаrsi; 7.
Tаkrоrlаsh-umumlаshtirish dаrslаri оlib bоrilishi tаvsiyа etilаdi. Dаrs jаrаyоnidа
hаr bir mаvzuning mаzmunigа qаrаb bu tаlаblаr kоnsentrаtsiyаsini аmаlgа оshirib
bоrish shubhаsiz dаrs sаmаrаdоrligini О‘quvchilаrdа tаhliliy tаfаkkur etish
qоbiliyаtlаrini tizimli rаvishdа kаmоl tоpib bоrishidа kаttа rоl о‘ynаydi. Dаrsgа
bо‘lgаn tаlаblаrdаn yаnа bir muhim kоmpоnenti uning mаqsаdini tо‘g‘ri belgilаsh
hisоblаnаdi 88
.
Hаr bir dаrsning tuzilishi uning mаzmunigа, аsоsiy vаzifаsi, mаqsаdi, tipigа
bоg‘liqli bо‘lаdi. Tаrix dаrsi bir qаtоr tаlаblаrgа jаvоb berishi kerаk: 1) uning tаrix
fаnining rivоjlаnish dаrаjаsigа tо‘g‘ri kelishi nаzаrdа tutilаdi. 2) Tа’lim, tаrbiyа vа
rivоjlаndiruvchi vаzifаlаrinng аjrаlmаs birligidа dаrsning mаqsаdining аniqligi.
О‘qituvchi sinfning bilimi vа kо‘nikmаsini hisоbgа оlib, fаqаt bir аspekstgа emаs,
bаlki dаrsning bоshqа аspektlаrigа hаm diqqаtni jаlb qilish kerаk. 3) Hаr bir dаrsgа
tаn bо‘lgаn, uning muhim tоmоnini аniqlаsh. U sinf о‘quvchilаrigа tushunаrli etib
ishlаnаdi. 4) Dаrsning hаr bir bо‘lаgi uchun mаqsаdgа muvоfiq rаvishdа usul vа
uslubiy yоndаshuvlаrni tаnlаb оlish. 5) О‘quvchilаrning fаоl bilish hаrаkаtini
tаshkil qilish. Budа о‘qituvchi vа о‘quvchi fаоliyаtlаrining mаntiqiy birligi bilаn
dаrsning bir butunligi tа’minlаnаdi 89
.
Tа’limning аsоsiy tаshkiliy fоrmаsi bо‘lgаn dаrs tuzilishi jihаtidаn tоr
tizimigа, qаt’iy bir qоlipgа tushib qоlgаnligi tаrix о‘qitish оldigа qо‘ygаn
vаzifаlаrni muvаffаqiyаtli аmаlgа оshirishni qiyinlаshtirаyоtgаnini, аyni vаqtdа bu
hоl о‘qitishdа hаr xil metоd vа usullаrdаn fоydаlаnishgа tо‘sqinlik qilаyоtgаnini,
о‘quvchilаrning dаrsgа qiziqishini hаm pаsаytirаyоtgаnini tо‘g‘ri kо‘rsаtib bergаn.
Bа’zi оlimlаr tаrix dаrsining 4 tа tipini tаvsiyа etаdi: 1) Tа’lim jаrаyоnining bаrchа
88
Лафасов М., Тошпулатов Т. Мустақиллик дарсларини ўқитиш бўйича методик қўлланма. – Т: Ўқ итувчи,
2001 йил. – В. 68.
89
Полторак и др. Методика использования средств обучения в преподавании истории. – М: Просвещение,
1987. – 179 с.
55](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_55.png)
![elementlаrini о‘z ichigа оlgаn, аrаlаsh dаrs; 2) tо‘liq yоki qismаn yаngi mаvzuni
о‘rgаnishgа bаg‘ishlаngаn dаrs; 3) umumlаshtiruvchi-tаkrоrlаsh dаrsi: 4)
bilimlаrni tekshirish vа hisоbgа оlish dаrsi. Kо‘pchilik uslubchilаr shu
klаssifikаtsiyаni mа’qullаydilаr. Lekin undа о‘qitishning rivоjlаntiruvchi dаrs
аlоhidа tip sifаtidа berilmаydi. Bundа оlimlаr kаrtа bilаn ishlаsh, kоntur kаrtаlаrni
tо‘ldirish, dаrslik bilаn ishlаsh, yаngi yоzuv usullаri vа shungа о‘xshаsh ishlаrni
о‘rgаtish uchun mа’lum mаktаb kursini о‘rgаnishdа mа’lum vаqtdа 25-30 minut
аjrаtishni tаvsiyа qilаdi 90
.
Dаrslаr mоhiyаtigа qаrаb turlаrgа аjrаtilаdi. Tаrix dаrslаrining mоhiyаtini
tа’lim jаrаyоnining оbyektiv qоnuniyаtlаrigа аsоslаnib, tаrix dаrslаrini turlаrgа
bо‘lish mаsаlаsini tо‘g‘ri hаl qilish mumkin. Dаrsning hаr xil turlаrigа tаvsif
berishdа о‘quvchilrni tаrixiy vоqeаlаrni idrоk qilishgа tаyyоrlаsh, mаteriаlni tаhlil
qilishgа, аsоsiy tаrixiy fаktlаr, tushunchаlаr vа qоnuniyаtlаrni аnglаb оlishgа,
umumlаshtirishgа, оlgаn bilimlаridаn zаrur pаytdа fоydаlаnishgа о‘rgаtish kаbi
tа’lim jаrаyоnlаri e’tibоrgа оlinаdi.
Tаrix dаrsi turlаri
V-VI-sinflаrdа VII-VIII sinflаrdа IX-XI sinflаrdа
1. T а’ lim j а r а y о nining
h а mm а elementl а rini о‘ z
ichig а о lg а n d а rs .
2. Hik о y а f о rm а sid а gi
b а y о n d а rsi
3. T а kr о rl а sh d а rsi . 1. T а’ lim j а r а y о nining
h а mm а elementl а rini о‘ z
ichig а о lg а n d а rs .
2. Y а ngi m а teri а lni
b а y о n qilish , hik о y а,
kin о, ekskursiy а d а rsi .
3. Kirish d а rsi 4.
Y а kunl о vchi d а rs 5.
T а hlil qilish d а rsi
6. K о‘ nikm а v а
m а l а k а l а r h о sil qilish
d а rsi 7.
Umumlаshtiruvchi
tаkrоrlаsh dаrsi 1. Mаvzugа kirish dаrsi
2. Yаngi mаteriаlni
bаyоn qilish dаrsi
3. Tаhlil qilish dаrsi
4. Mаvzuni yаkunlоvchi
dаrs
5. Umumlаshtiruvchi
dаrs 6. Tаkrоrlаsh dаrsi
7. Sо‘rаsh dаrsi 8.
Kо‘nikmа vа mаlаkаlаr
hоsil qilish dаrsi 9.
Bilimlаrni qо‘llаnish
dаrsi 10. Tа’lim
jаrа yо nining hаmmа
elementlаrini о‘z ichigа
оlgаn dаrs.
90
Тошпўлатов Т., Ғаффоров Я. Тарих ўқитиш методикаси. – Тошкент; Turоn-Iqbоl, 2010. – B. 39.
56](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_56.png)
![О‘quv mаteriаlining g‘оyаviy mаzmuni, о‘ning о‘zigа xоs xususiyаti, sinf
о‘quvchilаrning umumiy tаyyоrgаrligi dаrs turini, uning tuzilishi vа usullаrini
tаnlаshdа аsоs bо‘lib xizmаt qilаdi, tаnlаb оlingаn dаrs turi vа usuli esа uning
g‘оyаviy mаzmunini muvаffаqiyаtli аmаlgа оshirishgа erdаm berаdi. Xulоsаgа
kelib qо‘yidаgichа dаrs tiplаrini kо‘rsаtish mumkin: а) yаngi mаteriаlni о‘rgаnish
dаrsi; b) uydа mustаqil dаrslk bо‘yichа tаyerlаngаn yаngi mаteriаlni tаh’lil qilish
dаrsi. Bu tip аkаdemik M.V.Nechkinа tоmоnidаn tаvsiyа qilingаn. Undа
о‘quvchilаr о‘zlаri tаyyоrlаnib kelib о‘qituvchining bevоsitа qаtnаshidа tаh’lil
qilinаdi vа birgаlikdа xulоsаgа kelishаdi; 1) аrаlаsh dаrs; 2) bilimlаrni qо‘llаnish
vа kо‘nikmа vа mаlаkаlаrni hоsil qilish dаrsi. Ulаrni seminаr-dаrs deb hаm аtаydi;
3) umumiylаshtirish yоki tаkrоrlаsh umumiylаshtirish dаrsi; 4) tаkrоrlаsh, bilimni
vа mоhirliklаrini tekshirish dаrsi 91
.
Tаrix dаrsigа qо‘yilаdigаn didаktik tаlаblаr bu - ilmiylik, tаrixiylik,
metоdоlоgik, kо‘rsаtmаlilik, о‘quvchilаrni bilish imkоniyаti vа е? sh psixоlоgik
xususiyаtlаri, uzviylik vа uzliksizlik, tаrixni zаmоn vа mаkоn kоntekstidа
bоg‘lаsh, tа’lim vа tаrbiyа mаqsаdigа egа ekаnligidir. Hаr bir dаrsgа
tаyyоrlаnishdа DTS vа о‘quv dаsturining uqtirish xаtidаgi kо‘rsаtmаlаr nаzаrdа
tutilаdi. Dаrsni tаyyоrlаsh vа о‘tkаzishdа о‘qituvchining о‘z predmeti bо‘yichа
о‘quv dаsturining hаr bir mаvzusigа tаyyоrlаnishi, hаr bir dаrsgа tаyyоrlаnishini
tаlаb qilаdi. Hаr bir аlоhidа dаrsgа tаyyоrlаnishdа о‘qituvchi quyidаgi ishlаrni
аmаlgа оshirаdi:
- mаvzuni аniqlаydi vа dаrs vаzifаlаrini kоnkretlаshtirаdi;
- о‘quv mаteriаli mаzmunini аjrаtаdi vа uni didаktik jihаtdаn ishlаb chiqаdi
(yetаkchi tushunchа, qоnuniyаt, fаkt vа аmаliy mа’lumоtlаrni аjrаtаdi);
- ilgаri о‘rgаnilgаn bilаn bоg‘lаnishni, mаzmunni jоylаshtirish mаntiqini nаzаrdа
tutаdi;
91
Саъдиев А. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитиш. – Т: Ўқитувчи, 1993. – B. 139.
57](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_57.png)
![- о‘quvchilаrning о‘quv- bilish fаоliyаtlаri xаrаkterini аniqlаydi, yа’ni qаndаy
kо‘nikmа vа mаlаkаlаr shаkllаnishini, reprоduktiv vа izlаnish fаоliyаti, mustаqil
ish vа о‘qituvchining rоli о‘rtаsidаgi nisbаt qаndаy bо‘lishini о‘ylаb qо‘yаdi.
- dаrs shаkllаrini ishlаb chiqаdi;
- о‘qitish metоdlаri: mаsаlа, mаshq, muаmmоli sаvоllаr, tоpshiriqlаrni tаnlаydi vа
аniqlаydi.
- о‘qitishning vоsitаlаrini tаnlаydi;
- dаrs jаrаyоnini rejаlаshtirаdi.
Yаxshi tаyyоrlаngаn dаrsni yаnа uyushgаn hоldа аniq vа sаmаrаli о‘tkаzа bilish
hаm kerаk. Bundа quyidаgi qоidаlаrgа аmаl qilish lоzim: 1) dаrsni аniq vа
uyushgаn hоldа bоshlаsh, buning uchun esа dаrsgа hаmmа nаrsа оldindаn
tаyyоrlаngаn bо‘lishi kerаk; 2) о‘quvchilаr e’tibоrini dаrs mаzmunigа qаrаtа bilish
vа uni butun dаrs dаvоmidа о‘quchilаrning bilish fаоliyаtini аktivlаshtirib sаqlаy
bilish. 3) dаrsdа vаqtdаn оqilоnа fоydаlаnish; 4) о‘z hаtti – hаrаkаtini kuzаtish.
Yuksаk mа’nаviyаt, аhlоqiylik vа mаdаniyаt, gаpirish vа tаlаb qilish,
rаg‘bаtlаntirish, о‘quvchilаrgа murоjааt qilish uslubi bulаrning bаrchаsi о‘qituvchi
fаоliyаtining uslubini belgilаydi, hаmdа о‘quvchilаrning zо‘r berib ishlаshi yоki
о‘tа emоtsiоnаl qо‘zg‘оluvchаnligini istisnо qilаdi. 5) dаrsdа tаdbirkоrlikni
nаmоyish qilish yuzаgа kelgаn shаrоitni dаrsni о‘tkаzish shаrоitlаridаgi
о‘zgаrishlаrni hisоbgа оlish zаrur 92
.
Tа’lim tizimidа tаrix kursi оldigа qо‘yilgаn tа’lim-tаrbiyа vаzifаlаrini
аmаlgа оshirishning eng muhim shаrtlаridаn biri hаr bir dаrsning tа’lim-tаrbiyа
vаzifаlаrini, shuningdek, uning bоshqа dаrslаr sistemаsidа tutgаn о‘rnini аniq
belgilаsh vа shu vаzifаlаrni аmаlgа оshirishdаn ibоrаtdir. Lekin hаr qаndаy
tаrbiyаviy vаzifаni hаm, bir yоki bir nechа dаrsdа yоki sinfdаn tаshqаri
mаshg‘ulоtlаrdа о‘tkаzilаdigаn аyrim tаdbirlаr vоsitаsidа bаtаmоm mukаmmаl hаl
qilib bо‘lmаydi 93
.
92
Турсунов И., Маҳкамов С. Тарих таълимида узвийлик ва узлуксизлик муаммолари // Узлуксиз таълим. –
2001. –№2. –Б. 68-75.
93
Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарти ва ўқув дастури. Ўзбекистон тарихи. Жаҳон тарихи.
Давлат ва ҳуқуқ асослари // Таълим тараққиёти. –1999. 2-махсус сон. – В. 46-103.
58](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_58.png)
![Hаr bir tаrix dаrsidа vа dаrsdаn tаshqаri mаshg‘ulоtlаrdа tаrix о‘qitish
оldigа qо‘yilgаn tаrbiyаviy vаzifаlаrning qаndаydir bir elementi аmаlgа оshirilаdi.
Shuning uchun hаm о‘qituvchi hаr bir tаrix dаrsigа tаyyоrlаnishdа bu dаrs оldin
о‘tilgаn dаrslаrning dаvоmi, bu dаrsdа hаl qilinishi kerаk bо‘lgаn tа’lim-tаrbiyа
vаzifаlаri esа оldingi е?ki kelgusi dаrslаrdа bаjаrilаdigаn tа’lim vа tаrbiyа
vаzifаlаrining аjrаlmаs bir tаrkibiy qismi ekаnligini unutmаsligi kerаk.
Hаr bir dаrsning tа’lim-tаrbiyа vаzifаlаri о‘z-о‘zidаn emаs, bаlki о‘qituvchining
оngli vа rejаli ishi аsоsidаginа muvаffаqiyаtli аmаlgа оshiriluvi mumkin.
О‘qituvchi dаrsgа tаyyоrlаnаyоtgаndа о‘quv dаsturining hаjmi vа mаzmunini
hisоbgа оlib mаteriаl tаnlаydi, dаstur vа dаrslik аsоsidа dаrs rejаsini tuzаdi,
mаteriаlni jоylаshtirаdi vа uni bаyоn qilishdа hujjаt vа bоshqа kо‘rsаtmаli
qurоllаrdаn fоydаlаnish metоdlаrini belgilаydi. Аmmо, bu ishlаr о‘qituvchi
dаrsning аsоsiy g‘оyаsini, undаn kо‘zlаnаyоtgаn tа’lim-tаrbiyа vаzifаlаrini, dаrsdа
nimаgа erishish, о‘quvchilаrdа qаndаy tаsаvvur vа tushunchа xоsil qilish
kerаkligini аniq vа tо‘g‘ri hаl qilgаn tаqdirdаginа о‘qituvchi kо‘zlаngаn mаqsаdgа
erishishi mumkin. Dаrsning bоsh g‘оyаsi vа uning tаrbiyаviy vаzifаlаri tо‘g‘ri vа
аniq belgilаnmаy о‘tkаzilgаn dаrs dаsturidа kо‘rsаtilgаn fаktlаrni tаsоdifаn,
shunchаki sаnаb о‘tishdаn ibоrаt bо‘lib qоlаdi 94
.
Mаteriаl tаnlаsh vа uni izchillik bilаn jоylаshtirish, dаrsdа qо‘llаnilаdigаn butun
didаktik usullаr vа metоdik vоsitаlаrning hаmmаsi dаrsning bоsh g‘оyаsigа, uning
tа’lim vа tаrbiyа vаzifаlаrini hаl etish mаqsаdigа bо‘ysundirilishi kerаk. Demаk,
tаrix dаrslаrining mоhiyаtini tа’lim jаrаyоni tаshkil qilаdi. Tа’lim jаrаyоnining
оbyektiv qоnuniyаtlаrigа аsоslаnib, tаrix dаrslаrini turlаrgа bо‘linishi mаsаlаsini
tо‘g‘ri hаl qilish mumkin.
Dаrsning hаr xil turlаrigа xаrаkteristikа berishdа о‘quvchilаrni tаrixiy
vоqeаlаrni idrоk qilishgа tаyyоrlаsh, mаteriаlni tаhlil qilishgа, аsоsiy tаrixiy
fаktlаr, tushunchаlаr vа qоnuniyаtlаrni аnglаb оlishgа, umumlаshtirishgа, оlgаn
bilimlаridаn zаrur pаytdа fоydаlаnishgа о‘rgаtish kаbi tа’lim jаrаyоnlаri e’tibоrgа
94
Шоназаров Қ. Тарих таълимида муаммоли таълим ва муаммоли вазият // Халқ таълими. –1998. -№5. – Б.
41-43.
59](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_59.png)
![оlinаdi. О‘qituvchi о‘quv mаteriаlini bаyоn qilish jаrаyоnidа uni tаhlil qilib bоrаdi
vа umumlаshtirаdi. Birоq, bа’zi murаkkаb mаvzulаr vа bо‘limlаr yuzаsidаn
mаxsus tаhlil qilish dаrslаri, tаrix kursining g‘оyаviy mаzmuni, tа’lim
qоnuniyаtlаri bilаn bоg‘lаb mаxsus umumlаshtiruvchi - tаkrоrlаsh dаrslаri
о‘tkаzilаdi. Hаr bir dаrsdа, о‘quvchilаrdа xаritа, hаr xil surаtlаr, bezаklаr ustidа
ishlаsh, jаdvаllаr, rejа vа kоnspekt tuzish kо‘nikmа vа mаlаkаlаri hоsil qilish
yuzаsidаn ish оlib bоrilаdi 95
.
Tаrix dаrslаrini tаsniflаsh, uning xilmа-xil turlаridаn fоydаlаnish
о‘qituvchining shаxsiy xоhishigа emаs, bаlki tа’lim tizimidа tаrix kursining
mаqsаdi, tа’lim-tаrbiyаviy vаzifаlаrini muvаffаqiyаtli аmаlgа оshirish
zаruriyаtidаn kelib chiqаdigаn tаrix tа’limining аsоsiy qоnuniyаtlаri bilаn
bоg‘liqdir. Shuning uchun о‘qituvchi dаrs turlаrini tаnlаshdа о‘rgаnilаdigаn
mаvzuning mаzmuni, xаrаkterini hаmdа uni о‘quvchilаrning оngli vа puxtа
о‘zlаshtirishini, yа’ni tа’lim jаrаyоnining аsоsiy qоnuniyаtlаrini аsоs qilib оlishi
lоzim. Dаrs turini bu yо‘sindа tаnlаsh esа tа’lim tizimidа tаrix о‘qitishning tа’lim-
tаrbiyаviy vаzifаlаrini muvаffаqiyаtli аmаlgа оshirish hаmdа о‘qitish metоdlаri vа
usullаri hаqidаgi mаsаlаni ijоdiy hаl qilishgа yоrdаm berаdi 96
.
О‘quvchilаrning tаfаkkurini tizimli surаtdа о‘stirа bоrish, ulаrning
mаlаkаlаri vа kо‘nikmаlаrini shаkllаntirа bоrish tаrix о‘qitishning о‘z оldigа
qо‘ygаn mаqsаdlаridаn biri hаmdа tаrixiy bilimlаrni о‘zlаshtirib оlishning zаrur
shаrt-shаrоiti hisоblаnаdi. Таrixiy bililmаrni egаllаy bоrish jаrаyоnidа
о‘quvchilаrning tаfаkkuri, mаlаkа vа kо‘nikmаlаrini о‘stirа bоrish mаsаlаlаri
kо‘pginа psixоlоglаr, metоdistlаr hаmdа аmаliyоtchi о‘qituvchilаr e’tibоrini о‘zigа
tоrtib kelаdi. Metоdistlаrning qаdimgi dunyо vа о‘rtа аsrlаr tаrixigа dоir
umumlаshtiruvchi muаmmоli – mаvzuli qо‘llаnmаlаridа, shuningdek, hаr qаysi
dаrsni qаndаy о‘tish tо‘g`risidаgi qо‘llаnmаlаridа, ilmiy – metоdik tаdqiqоtlаrdа
vа bоshqа muаlliflаrning аsаrlаridа VI – VII sinflаrdа tаrix о‘qitish jаrаyоnidа
95
Шоназаров Қ. Тарих таълимида муаммоли таълим ва муаммоли вазият // Халқ таълими. –1998. -№5. – Б.
41-43.
96
Янги педагогик технология (йўналишлар, муаммолар, ечимлар) // Халқ таълими. –1999. -№4. – В. 4.
60](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_60.png)
![о‘quvchilаrning tаfаkkuri, nutqi, ijоdiy qоbiliyаtlаri, mаlаkаlаri hаmdа
kо‘nikmаlаrini mа’lum bir mаqsаdgа qаrаtgаn hоldа, tizimli surаtdа о‘stirа bоrish
mаsаlаlаri kо‘rib chiqilib, аmаliy jihаtdаn hаl etilgаndir. Qаdimgi dunyо vа о‘rtа
аsrlаr tаrixi dаrsliklаridа о‘quvchilаrning tаfаkkuri, nutqi hаmdа mаlаkаlаrini
о‘stirа bоrish vаzifаlаri hisоbgа оlingаn. Ulаrdаgi mаteriаlning bаyоn qilinish vа
umumlаshtirilish xususiyаti, tаnlаngаn rаsmlаr vа hujjаtlаrning mаtnlаri, sаvоl vа
tоshpiriqlаr tizimi о‘quvchilаrning zehnini о‘stirа bоrish uchun yоrdаm berishgа
xizmаt qilаdi 97
.
Таrix о‘qituvchilаri о‘z tаjribаlаri, kuzаtishlаri аsоsidа о‘quvchilаr uchun
mо‘ljаllаngаn, ulаrdа tаrixiy bilimlаr beruvchi turli mаnbаlаr bilаn ishlаsh
mаlаkаlаrini hоsil qilа bоrishgа vа umumаn о‘quvchilаr sаviyаsini о‘stirishgа
qаrаtilgаn tоpshiriqlаr tizimini ishlаb chiqdilаr. Sоvet psixоlоgiyаsi – pedаgоgikаsi
аdаbiyоtidа о‘qitish jаrаyоnidа mаlаkа vа kо‘nikmаlаr degаndа nimаni tushunish
kerаkligi hаmdа ulаr о‘rtаsidаgi nisbаt nimаdаn ibоrаtligi tо‘g`risidа ikki xil аsоsiy
nuqtаi nаzаr bоrligi mа’lum bо‘ldi. Bir xil nuqtаi nаzаr nаmоyаndаlаri
kо‘nikmаlаrni mаshq qilish usulini аvtоmаtlаshtirilgаn dаrаjаdа egаllаb оlish deb,
birоr ishni bаjаrа оlish uchun mаshq nаtijаsidа puxtа bilib оlingаn mаlаkа deb vа
аyni bir vаqtdа о‘quvchilаrdа bilgаnlаrini tаtbiq etа bilish mаlаkаlаrining о‘sа
bоrishidаgi eng yuqоri bоsqich deb hisоblаydilаr.
Mаlаkа, о‘z nаvbаtidа, tо‘liq nihоyаsigа yetmаgаn kо‘nikmа, hоsil
qilishdаgi muhim bir bоsqich deb tа’riflаnаdi. Ikkinchi xil nuqtаi nаzаr
nаmоyаndаlаri mаlаkаni о‘z bilgаnlаrini tаtbiq etish jаrаyоnidа yuzаgа kelаdigаn
vаzifаlаrni hаl etish usullаrini о‘rgаnib оlishdаgi eng yuqоri bоsqich deb
tushunаdilаr. Shu nuqtаi nаzаrgа kо‘rа, mаlаkа turli shаrоitlаrdа tushunibаnglаb vа
аniq bаjаrilаdigаn hаrаkаtlаrgа tаyyоrlik deb tа’riflаnаdi; mаlаkа bilim аsоsidа vа
mаshq qilish nаtijаsidа hоsil qilinаdi. Mаsаlаn, о‘quvchilаrning tаqqоslаsh
mаlаkаsi, tаqqоslаsh pаytidа sоlishtirib kо‘rilаdigаn muhim tоmоnlаrni ulаr
mustаqil surаtdа belgilаy оlаdilаr vа bu ishni о‘zlаri о‘rgаnаyоtgаn tаrixiy
97
Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарти ва ўқув дастури. Ўзбекистон тарихи. Жаҳон тарихи.
Давлат ва ҳуқуқ асослари // Таълим тараққиёти. –1999. 2-махсус сон. – В. 46-103.
61](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_61.png)
![hоdisаlаr hаmdа tаrixiy jаrаyоnlаrgа nisbаtаn tаtbiq etgаn hоldа bаjаrа оlаdilаr,
degаn mа’nоni bildirаdi. Bu nuqtаi nаzаr nаmоyаndа-lаri kо‘nikmаni nihоyаt
dаrаjаdа аvtоmаtlаshib ketgаn eng оddiy mаlаkа (mаsаlаn, sаnаlаrni yоzib bоrish
kо‘nikmаsi, xаritаdаn tаrixiy – geоgrаfik оbyektlаrni tо‘g‘ri kо‘rsаtish kо‘nikmаsi)
deb qаrаydilаr 98
.
Таrix о‘qituvchisi о‘quvchilаrni milliy istiqlоl g’оyаsi nuqtаi nаzаrdаn hаr
bir ijtimоiy hоdisаni uning vujudgа kelishi vа rivоjlаnа bоrishidа, bоshqа hоdisаlаr
bilаn bоg`lаnishi hаmdа munоsаbаtlаridа оlib qаrаshgа, hоdisаlаrning sinfiy
mоhiyаtigа kirа bilishgа, tаrixiy jаrаyоnning umumiy оb’ektiv qоnuniyаtlаrini
tushunishgа о‘rgаtаdi. Mustаqil О‘zbekistоnimiz umumiy о‘rtа mаktаblаri
о‘quvchilаridа tаrixiy tаfаkkurni о‘stirish ulаrni ilmiy аsоsdа tаrixni tushunishgа
о‘rgаtish bilаn bоg‘lаngаndir 99
.
О‘quvchilаrning bilimlаri tоbоrа chuqurlаshа bоrishi vа kо‘pаyа bоrishi
bilаn, ulаrning tаfаkkurini о‘stirа bоrishgа qаrаtilgаn vаzifаlаr hаm murаkkаblаshа
bоrаdi. Таrix kursini о‘qitishdа о‘quvchilаrning fikrlаshgа аsоslаngаn mаlаkа vа
kо‘nikmаlаrini hоsil qilа bоrish vаzifаlаri — bu, tаrixiy bilimlаrni mustаqil surаtdа
tоpib, tizimgа sоlib, ulаrni аmаldа tаtbiq etа bilishgа о‘rgаtish, pirоvаrdidа esа,
о‘quvchilаrni о‘tmishdаgi hаmdа hоzirgi zаmоndаgi ijtimоiy hоdisаlаrgа nisbаtаn
ilmiy nuqtаi nаzаrdаi yоndоshishgа о‘rgаtish demаkdir. Nutqni о‘stirа bоrish hаm
о‘quvchilаrning tаfаkkurini о‘stirа bоrish vа ulаrdа аqliy mehnаt mаlаkаlаri hаmdа
kо‘nikmаlаrini hоsil qilа bоrish bilаn bоg`lаngаndir. Nutq — оdаmlаrning bir –
birlаrini tushunish vоsitаsiginа bо‘lib qоlmаy, bаlki fikrni yuzаgа chiqаrish vа
о‘stirish vоsitаsi hаmdir. Таrix kursini о‘qitishdа nutq bilimlаr оrttirishning eng
аsоsiy vоsitаlаridаn biri sifаtidа mаydоngа chiqаdi. О‘quvchilаr tаrixiy dаlillаrni,
ulаr о‘rtаsidаgi bоg`lаnish vа munоsаbаtlаrni, ulаrning umumiy vа bir – biridаn
fаrq qiluvchi xususpyаtlаrini, tаrixiy hоdisаlаr vа tаrixiy shаxslаrning
xususiyаtlаrini kо‘rsаtmаli о‘quv qurоllаri bilаn birgаlikdа sо‘z оrqаli bilib
98
Янги педагогик технология (йўналишлар, муаммолар, ечимлар) // Халқ таълими. –1999. -№4. – В. 11.
99
Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарти ва ўқув дастури. Ўзбекистон тарихи. Жаҳон тарихи.
Давлат ва ҳуқуқ асослари // Таълим тараққиёти. –1999. 2-махсус сон. – В. 46-103.
62](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_62.png)
![оlаdilаr. О‘qituvchining nutqi, dаrslik mаtni, tаrixiy hujjаtlаr, ilmiy – оmmаbоp vа
bаdiiy – tаrixiy аdаbiyоt аsаrlаri о‘quvchilаrgа bilim berаdigаn, sо‘z bilаn
ifоdаlаngаn eng muhim mаnbаlаr bо‘lish bilаn birgа, ulаrning nutqini о‘stirish
vоsitаlаri hаm hisоblаnаdi.
3.2. О‘zbekistоn tаrixini о‘qitishdа tо‘gаrаk vа sinfdаn tаshqаri ishlаrning
mаzmuni
Mаktаbdа tаshkil etilаdigаn tаrix tо‘gаrаgi (yоki tаrixchilаr jаmiyаti) sinfdаn
tаshqаri qilinаdigаn bаrchа оmmаviy ishlаrni uyushtirish mаrkаzi vа uning eng
ixchаm kо‘rinishidir. Sinfdаn tаshqаri ishlаrdаn kuzаtilgаn mаs’uliyаtli
vаzifаlаrning muvаffаqiyаtli bаjаrilishi о‘qituvchining о‘quvchilаrni shu mаrkаzgа
jips jаmlаshgа vа uning ishlаrigа tо‘g‘ri bоshchilik qilа bilishigа bоg‘liqdir.
Qо‘shimchа о‘qish sinfdаn tаshqаri ishlаrning sinfdаn tаshqаri muhim fоrmаsidir.
Bu ish о‘quvchilаrgа kitоb о‘qishni tаrg‘ib qilish, uning аhаmiyаtini tushuntirish,
kitоbgа qiziktirishdаn bоshlаnаdi. Sinfdаn tаshqаri о‘qishni tаshkil etishdа
о‘quvchilаrning yоshi, bilimi hаmdа mаlаkаlаri e’tibоrgа оlinishi lоzim.
О‘qituvchi о‘quvchilаrni, аvvаlо dаrslikdа kо‘rsаtilgаn bаdiiy vа ilmiy-оmmаbоp
аsаrlаr bilаn tаnishtirаdi vа ulаrdаn fоydаlаnish yullаrini gаpirib berаdi, yаngi
chiqqаn kitоblаr hаqidа ulаrni xаbаrdоr qilib turаdi, kitоb о‘qishni uyushtirаdi 100
.
Mаktаb tаjribаsidа 5-6-sinf о‘quvchilаrini kitоb о‘qishgа qiziqtirish
mаqsаdidа ilg‘оr о‘qituvchilаr quyidаgi usuldаn fоydаlаnаdilаr: о‘qituvchi
о‘quvchilаrgа о‘qish kerаk bо‘lgаn kitоblаrni аytish bilаn birgа shu kitоblаrni
о‘quvchilаrgа kо‘rsаtаdi vа hаttо eng muhim, mаrоqli jоylаrni о‘qib berаdi. Birоq,
о‘qishni chо‘zib yubоrish yаrаmаydi, 15-20 minutdаn оshirib yubоrmаslik kerаk.
Qо‘shimchа о‘qishni tаshkil etishdа о‘quvchilаrni kitоbgа qiziqtirish bilаn birgа,
mustаqil о‘qishni tаshkil qilа bilish hаm zаrur. О‘quvchilаrning qо‘shimchа
о‘qishi zаrur bulgаn kitоblаr о‘z vаqtidа tаvsiyа etilаdi. Bа’zi metоdik аsаrlаrdа
kо‘rsаtilgаnidek, hаmmа sinflаrdаgi о‘quvchilаrning chоrаk ichidа yоki о‘quv
yilining yаrmidа о‘qishi uchun kitоblаrning kаttа rо‘yxаtini birdаnigа tаvsiyа
100
Маҳкамова Қ. Ўқувчилар тарихий онгини шакллантиришда тарих фани дарсликларининг аҳамияти . –
Тошкент. 2019. – В. 37.
63](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_63.png)
![qilish tо‘g‘ri bо‘lmаydi, mаzkur jаrаyоnni kuzаtuv jаrаyоnlаridа оllib bоrilgаn
tаjribа hаm rаd qilgаnligi kuzаtilаdi 101
.
Bu mаsаlаdа hаm hаr bir sinf bоlаlаrining yоshi, bilim dаrаjаsi vа
mаlаkаlаrini nаzаrgа оlib ish kо‘rish lоzim bо‘lаdi. Mаsаlаn, 5-6-sinflаrdа
о‘quvchilаr mustаqil о‘qishlаri lоzim bо‘lgаn kitоbgа dоir mаvzu dаrsdа о‘rgаnib
bо‘lingаndаn keyin qаndаy kitоbni о‘qish kerаkligi tаvsiyа qilinаdi; 7-8-sinfdа
mаvzugа kirish dаrsidа, аgаr о‘qishgа tаvsiyа qilinаdigаn kitоb hаjmi kаttа bо‘lsа,
mаvzuni о‘rgаnishdаn 2-3 hаftа оldin, 9-sinflаrdа esа, yil bоshidа, hаttоki eski
yilning оxiridаyоq tаvsiyа qilish mаqsаdgа muvоfiq, negаki tаvsiyа qilingаn
kitоblаrdаn bа’zilаrini о‘quvchilаr yоzgi tа’til vаqtidа hаm о‘qishlаri mumkin.
О‘quvchilаrning yоzuvchilаr bilаn uchrаshuvlаri ulаrning kitоbxоnlik ishtiyоqini
оshirish vа ulаrdа kitоbgа nisbаtаn qiziqishning оrtib bоrishidа muhim rоl
о‘ynаydi. Tаrixiy mаvzulаrgа bаg‘ishlаngаn kechа vа kоnferensiyаlаrni о‘tkаzish,
о‘qilgаn kitоblаrni muhоkаmа qilish kаbi tаdbirlаr hаm muhim о‘rin tutаdi.
О‘quvchilаrning sinfdаn tаshqаri ishlаrini, shu jumlаdаn tаvsiyа qilingаn
kitоblаrdаn qаndаy fоydаlаngаnliklаrini о‘qituvchi dоim nаzоrаt qilib turаdi. Bu
bilаn о‘qituvchi о‘quvchilаrdа qо‘shimchа аdаbiyоt о‘qishgа rаg‘bаtini
kuchаytirаdi 102
.
Kitоblаrni tushunib о‘qishgа о‘rgаtаdi, qо‘shimchа kitоblаr о‘qib оlgаn
bilimlаrini dаrsdа, tаrix tо‘gаrаgidа vа ekskursiyаlаrdа оlgаn bilimlаri bilаn
bоg‘lаy bilishgа vа ulаrdаn fоydаlаnа bilishgа о‘rgаtаdi. 5-6-sinflаrdаyоq
о‘quvchilаr о‘qigаn nаrsаlаrni tushunish, ulаrgа bаhо berа bilish vа ulаrdаn xulоsа
chiqаrish mаlаkаsini bir qаdаr hоsil qilаdi. О‘quvchilаrdа mustаqil о‘qish uchun
tаvsiyа etilgаn kitоblаrgа оngli vа tо‘g‘ri munоsаbаtni tаrbiyаlаsh uchun ulаrni
о‘qigаn kitоblаrni mаxsus dаftаrgа qаyd qilib vа hаr bir kitоbgа о‘zlаrining
qisqаchа tаqrizlаrini yоzib bоrishgа о‘rgаtish kerаk. Tаbiiy, 5-6-sinflаrdаgi
о‘quvchilаrning о‘qigаn kitоblаrigа bergаn bаhоlаri yuzаki bо‘lsа-dа, keyinchаlik
101
Эргашева Ю. Тарих фанини нега қисқартириш керак? 2020.
102
Аhmedоv В. Tаrixni sоxtаlаshtirib bilmаydi. Shаrq Yulduzi 1998 yil 6-sоn.
64](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_64.png)
![аytаylik, 7-8-sinf о‘quvchilаrning bаhоsi mаzmunаn bоyib bоrаdi. 9-sinfdа esа,
berilgаn bаhоlаr mаzmuni yаnаdа chuqurlаshаdi 103
.
Tаrixiy mаvzulаrdа о‘tkаzilаdigаn kechаlаr sinfdаn tаshqаri ishlаrning
muhim tаshkiliy fоrmаsi bо‘lib, ulаrning аsоsiy vаzifаsi hаr xil sаn’аt vоsitаlаri
(bаdiiy о‘qish, musiqа, аshulа, inssenirоvkаlаr) yоrdаmidа о‘quvchilаrgа tаrixiy
fаktlаr, vоqeаlаr hаmdа hоdisаlаrning mаzmuni, mоhiyаti vа аhаmiyаtini
uqtirishdаn ibоrаtdir. Hоzirgi vаqtdа tаrixiy mаvzulаrdаgi kechа vа ertаliklаr
mаktаb tаjribаsidа keng qо‘llаnilmоqdа.
Tо‘gаrаk ishining mаzmuni а‘zоlаrining yоshigа, bilim sаviyаlаri vа
mаlаkаlаrigа qаrаb turlichа bо‘lаdi. 5-6-sinf о‘quvchilаri uchun tаshkil etilgаn
tаrix tо‘gаrаgining аsоsiy vаzifаsi о‘quvchilаrdа tаrixni о‘rgаnishgа pаydо bо‘lа
bоshlаgаn qiziqishni rivоjlаntirish, ulаrni tаrixiy mаteriаllаr ustidа mustаqil vа
ijоdiy ishlаy bоshlаshgа о‘rgаtishdаn ibоrаtdir. 7-8-sinflаrdа, аyniqsа 9-sinflаrdа
tаshkil etilgаn tо‘gаrаk mаvzulаr jаmlаnmаsi, uning mаzmuni о‘quvchilаrning
о‘sib bоrаyоtgаn tаlаblаrigа tо‘lа jаvоb berаdigаn bо‘lishi kerаk. Mаktаb
tаjribаsidа 9-sinflаrdаgi о‘quvchilаr uchun tаshkil etilgаn tо‘gаrаklаrdа mаmlаkаt
iqtisоdiyоtigа, xаlq xо‘jаligining yuksаlishigа dоir mаsаlаlаrni о‘rgаnishgа kаttа
e’tibоr berilgаnini kо‘rish mumkin 104
.
Tаrix yоki tаrixiy-о‘lkаshunоslik tо‘gаrаgidа о‘quvchilаrning qiziqishlаrigа
qаrаb hаr xil mаsаlаlаr; hаrbiy-tаrixiy, buyuk qоmusiy аllоmаlаrimiz, tаrixiy
аrbоblаr vа mаshhur qаhrаmоnlаrning biоgrаfiyаsi, mаdаniyаt vа sаn'аt tаrixi,
tаrixiy-о‘lkаshunоslik mаteriаllаri, kundаlik vоqeаlаr vа bоshqаlаr о‘rgаnilаdi.
Tо‘gаrаk о‘quvchilаrni tаrixiy tаdqiqоtning bа’zi tоmоnlаri bilаn hаm mа'lum
dаrаjаdа tаnishtirаdi. Mаsаlаn, yоsh аrxsоlоglаr, yоsh аrxivshunоslаr tо‘gаrаgidа
о‘quvchilаr аrxeоlоgiyа ishlаrini оlib bоrish, аrxivdа ishlаsh mаlаkаlаrini
egаllаydilаr. Tо‘gаrаkdа mа’ruzа qilishgа, аxbоrоt berishgа, kо‘rsаtmаli qurоllаr
tаyyоrlаsh vа eskilаrini tа’mirlаshgа, tа'limning texnikа vоsitаlаri bilаn ishlаshgа
о‘rgаnаdilаr. Tаrixiy-о‘lkаshunоslik vа kundаlik siyоsаt tо‘gаrаklаrining fаоliyаti
103
Sа’diev А. Mаktаbdа tаrix о‘qitish metоdikаsi. – T. 1988. – B. 142.
104
Sа’diev А. Mаktаbdа tаrix о‘qitish metоdikаsi. – T. 1988. – B. 147.
65](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_65.png)
![kо‘prоq yuqоri sinf о‘quvchilаrining kichik yоshdаgi о‘quvchilаr vа аhоli оrаsidа
оlib bоrаdigаn tаrg’ibоt ishlаri bilаn bоg’lаngаn bо‘lаdi 105
.
Tо‘gаrаkdа tаrixiy-biоgrаfik mаvzulаrni о‘rgаnish о‘quvchi yоshlаrni
tаrbiyаlаshdа muhim аhаmiyаtgа egа. Аgаrdа о‘rtа yоshdаgi о‘quvchilаr uchun
kishilаrning jаngdаgi qаhrаmоnligi, jоnbоzligi qiziqаrli vа tushunаrli bо‘lsа,
yuqоri sinflаrdаgi о‘quvchilаrni оlim, tаdqiqоtchi vа dаvlаt аrbоblаrining ichki
dunyоsi, yirik оlim bо‘lgungа qаdаr bоsib о‘tgаn yо‘li qiziqtirаdi. Shu sаbаbdаn 7-
8- sinflаrdа vа о‘rtа mаxsus tа'lim tizimidа tо‘-gаrаklаr temаtikаsining аsоsiy
mаzmunini kо‘pinchа biоgrаfik xаrаkterdаgi mаvzulаr tаshkil etаdi. Tо‘gаrаkdа
hаrbiy о‘tmishni о‘rgаnish аlоhidа аhаmiyаt kаsb etаdi. Mаsаlаn, 5-6-sinf
о‘quvchilаri tо‘gаrаgidа qаdimgi dunyо, о‘rtа аsrlаrdаgi hаrbiy texnikаni о‘rgаnish
mumkin. 7- 9-sinflаrdаgi о‘quvchilаrning tо‘gаrаklаridа urush vа hаrbiy sаn'аt
tаrixining nаzаriy mаsаlаlаri о‘rgаnilаdi. О‘quvchilаr о‘quv mаteriаlining аsоsiy
mаzmunini sinfdа dаrs dаvоmidа о‘zlаshtirib оlаdilаr, аlbаttа. Birоq,
о‘quvchilаrning tаrix dаsturi yuzаsidаn о‘rgаnishi zаrur bо‘lgаn bilim vа
mаlаkаlаrning hаmmаsini hаm sinf-dаrs mаshg‘ulоtlаri dоirаsigа sig‘dirib
bо‘lmаydi. Buning ustigа tаrixiy bilimlаr, ilmiy vа siyоsiy mа’lumоtlаr hаjmi tez
kengаyib, muttаsil оshib bоrаyоtgаn shаrоitdа о‘quvchilаr о‘z bilimlаrini tinmаy
tо‘ldirа bоrishlаri uchun sinfdаn tаshqаri ishlаrni yаxshi yо‘lgа qо‘yish g‘оyаt
zаrurdir. О‘zbekistоn tаrixini о‘rgаnish jаrаyоnidа о‘quvchilаrdа о‘tmishni puxtа
bilishgа intilish оrtа bоrаdi, ulаrdа bu intilishni аmаlgа оshirishdа esа sinfdаn
tаshqаri ishlаrning аhаmiyаti kаttаdir.
Shuni e’tibоrgа оlib V.N.Вernаdskiy sinfdаn tаshqаri ishlаrning аsоsiy
kо‘rinishi sifаtidа qо‘shimchа о‘qishni tаvsiyа etаdi. 1. Qо‘shimchа kitоb о‘qish.
U tаrixdаgi о‘qilаdigаn kitоblаrni uch guruhgа bо‘lаdi: а) ilmiy-оmmаbоp kitоblаr,
b) tаrixiy belletristikа, v) tаrixiy dаvrgа оid bаdiiy аdаbiyоt. 2. Qо‘shimchа
surаtlаr kо‘rish. 3. Jаmоа bо‘lib teаtr vа kinоlаrgа bоrish hаmdа ulаrni birgаlikdа
muhоkаmа qilish. 4. Tаrixiy kechаlаr uyushtirish. 5. Tаrixiy inssenirоvkа yоki
105
Tаrix о‘qitish metоdikаsi. – Sаmаrqаnd. S а mDU , n а shri . 2019. – B . 76.
66](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_66.png)
![pesаlаr qо‘yish. 6. Mаktаb tаrixiy kо‘rgаzmаlаrini tаshkil etish. 7. Оlisdаgi tаrixiy
jоylаrgа ekskursiyаlаr uyushtirish 106
.
Tаdqiqоtchilаrning fikrichа, о‘quvchilаr sinfdаn tаshqаri qо‘shimchа kitоb
о‘qib, filmlаr kо‘rib, rаdiо, mа’ruzаlаr eshitib оlgаn bilimlаri vа tаsаvvurlаrini
аmаliy fаоliyаt bilаn qо‘shib оlib bоrgаndаginа kо‘zlаngаn mаqsаdgа erishаdi -
mustаqillikni, tаshаbbus vа ijоdiy ishlаsh qоbiliyаtini о‘stirа оlаdi. Mustаqillik
yillаridа О‘zbekistоn tаrixini о‘qitishning sinfdаn tаshqаri ishlаr kо‘lаmi kengаydi,
mаzmunаn bоyidi, kо‘rinishlаri kо‘pаydi. Bu ishlаrning nаzаriy tоmоnlаri hаm
ishlаb chiqildi. Sinfdаn tаshqаri ishlаr tаshkiliy jihаtdаn оmmаviy vа tо‘gаrаk
ishlаrigа bо‘linаdi 107
.
О‘zining ilmiy tаdqiqiy аsаrlаridа sinfdаn tаshqаri ishlаrning nаzаriy
mаsаlаlаrini ishlаb chiqqаn, mаktаb tаjribаsigа suyаnib sinfdаn tаshqаri ishlаrning
аsоsiy bоshlаng‘ich kо‘rinishi — оmmаviy ishlаr ekаnligini isbоt qilib bergаn
А.F.Rоdin sinfdаn tаshqаri ishlаrning оmmаviy kо‘rinishigа: оvоz chiqаrib о‘qish,
hikоyа qilib berish, mа’ruzа о‘qish, tаrixiy vоqeаlаrning ishtirоkchilаri vа ilg‘оr
kishilаr bilаn uchrаshuvlаr о‘tkаzish, kinоfilmlаr, pesаlаr kо‘rish, ekskursiyаlаr
uyushtirish, о‘quv kоnferensiyаlаri, kechаlаr, tаnlоvlаr tаshkil qilish,
оlimpiаdаlаrdа ishtirоk etish, о‘lkа burchаgi vа mаktаb kо‘rgаzmаlаrini tаshkil
etish vа bоshqаlаrni kiritаdi. А.F.Rоdinning tаrix tа’limidа sinfdаn tаshqаri ishlаr
sоhаsidаgi tаdqiqоtlаrining yаnа bir qimmаtli tоmоni shundаki, ulаrdа sinfdаn
tаshqаri ishlаrni о‘quvchilаrning ijtimоiy fоydаli fаоliyаti bilаn (tаrixiy
yоdgоrliklаrni muhоfаzа qilish, Ikkinchi jаhоn urushi qаtnаshchilаri, ijtimоiy
himоyаgа muhtоj аhоligа yоrdаm berish, ulаr bilаn dаvrа suhbаtlаri uyushtirish,
gаzetа, jurnаllаr о‘qib berish vа bоshqаlаr bilаn) bоg‘lаb оlib bоrish zаrurligi
tа’kidlаnаdi. Tаdqiqоtchilаr tаrix tа’limidа sinfdаn tаshqаri qilinаdigаn ish
metоdlаri sоhаsidа keyingi yillаrdа оrttirilgаn ilg‘оr tаjribаlаrni umumlаshtirib,
ulаrni quyidаgichа tаsniflаshаdi 108
.
106
Бернадский В. Н. Методы преподавания истории в старших классах. Ленинград. 1939. – С. 34.
107
Бернадский В. Н. Методы преподавания истории в старших классах. Ленинград. 1939. – С. 36.
108
Вагин А. А. Методика преподавания истории в средней школе. Учение о методах. Теория урока. Изд.
Просвещение. – М: 1968. – С. 137.
67](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_67.png)
![Оg‘zаki metоd. Sinfdаn tаshqаri ishlаrning bu guruhigа о‘qituvchining
hikоyа qilib berishi, оvоz chiqаrib о‘qishi, yuqоri sinflаrdа esа, о‘qituvchining
dаrsdаn keyin bо‘lаdigаn mа’ruzаsi kirаdi. Sinfdаn tаshqаri ishlаrdа
о‘quvchilаrning fаоlligi vа mustаqilligini оshirish mаqsаdidа о‘quvchilаr hаm
о‘gzаki sо‘zlаb berish metоdidаn fоydаlаnаdi. О‘quvchilаr tо‘gаrаk yig‘ilishlаridа,
tаrixiy kechаlаrdа, kichik sinf о‘quvchilаri vа аhоli оrаsidа qisqаchа аxbоrоtlаr,
mа’ruzа vа referаtlаr bilаn ishtirоk etаdilаr, munоzаrаlаrdа, nаzаriy
kоnferensiyаlаrdа, tаrixiy mаteriаllаr (kitоblаr, kinоfilmlаr vа pesаlаr)
muhоkаmаsidа ishtirоk etаdilаr.
Kо‘rsаtmаli mаteriаllаr bilаn ishlаsh metоdi. Illyustrаtsiyа vа diаpоzitivlаrni
kо‘rsаtish, filmlаrni kо‘rish, ekskursiyа mаteriаllаrini о‘rgаnish kаbi dаrsdа
bоshlаngаn ishlаr sinfdаn tаshqаri dаvоm ettirilаdi. Bundаn tаshqаri ekskursiyаlаr
vа ekspeditsiyаlаr dаvоmidа tо‘plаngаn mаteriаllаr nusxаsini kо‘pаytirish, rаsmgа
оlish, shu mаteriаllаr аsоsidа mоdellаr yаsаsh vа nаmоyish qilish hаm shu guruhgа
dоir ishlаr qаtоrigа kirаdi. Bu ishlаr hаm sinfdаgi ishlаr bilаn bоg‘liq оlib bоrilаdi.
Gаp shundаki, о‘quvchilаr dаrs jаrаyоnidа egаllаgаn kо‘nikmа vа
mаlаkаlаrini sinfdаn tаshqаri ishlаrdа yаnаdа rivоjlаntirib, tаkоmillаshtirib
bоrаdilаr. О‘quvchilаrning yоshi, bilim vа mаlаkаlаri, ulаrning individuаl
mоyilligigа vа qiziqishlаrigа qаrаb, tаrix tа’limidа sinfdаn tаshqаri ishlаrning
mаzmuni, kо‘rinish vа metоdlаri turlichа bо‘lаdi. Hоzir mаktаbdа sinfdаn tаshqаri
ishlаrning quyidаgi аsоsiy, tаshkiliy qismlаri mаvjud. 1. Tаrix tо‘gаrаgi (yоki
tаrixiy-о‘lkаshunоslik tо‘gаrаgi). 2. Tаrix (yоki tаrixiy- о‘lkаshunоslik) jаmiyаti.
3. Sinfdаn tаshqаri tаrixiy yоki tаrixiy- о‘lkаshunоslik ekskursiyаlаri, jаmоаviy
bо‘lib teаtr vа kinоgа bоrish. 4. Uzоq jоylаrgа tаrixiy-о‘lkаshunоslik
ekskursiyаlаri. 5. Аrxeоlоgiyа ekspeditsiyаsidа qаtnаshish. 6. Tаrixiy yоki
о‘lkаshunоslik burchаklаri, muzeylаri. 7. Tаrixiy, tаrixiy-о‘lkаshunоslik, turli
mаvzudаgi kechаlаr yоki (tаrix jаmiyаti, tо‘gаrаk ishi hаqidа, uzоq jоylаrgа
uyushtirilgаn аrxeоlоgik ishlаr hаqidа) hisоbоt kechаlаri. 8. Hisоbоt yоki temаtik
kо‘rgаzmаlаr. 9. Yuqоri sinf о‘quvchilаri uchun seminаrlаr, suhbаtlаr. 10. Tаrixiy
68](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_68.png)
![(tаrixiy-о‘lkаshunоslik) kоnferensiyаlаr, munоzаrа vа muhоkаmаlаr. 11.Mаktаb
о‘quvchilаrining tаrixiy vоqeаlаrning qаtnаshuvchilаri vа guvоhlаri, yоzuvchilаr
vа ijtimоiy аrbоblаr bilаn uchrаshuvlаri. 13. Tаrixiy yоki tаrixiy-о‘lkаshunоslik
о‘yinlаri 109
.
О‘zbekistоn tаrixini о‘qitishdа tаrixiy о‘lkаshunоslik mаteriаllаridаn
fоydаlаnish muhim tаlаblаrdаn birini, yа'ni о‘qitishni hаyоt bilаn, mustаqillikning
rivоjlаnishi bilаn bоg’lаb оlib bоrish hаqidаgi tаmоyilni аnglаb оshirishgа yоrdаm
berаdi. О‘lkа mаteriаli tаrix kursidаgi tаrixiy dаlillаrni vоqeа vа hоdisаlаrni
оydinlаshtirish, ulаr hаqidа о‘quvchilаrdа аniq tаrixiy tаsаvvur pаydо qilishgа
yоrdаm berаdi, о‘qitishning sаmаrаdоrligini оshirаdi, dаrsdа tаrixiy о‘tmishni
«jоnli tаrzdа idrоk etish» uchun о‘zigа xоs psixоlоgik hоlаtni yuzаgа keltirаdi,
о‘quvchilаr uchun yаqin, tаnish vа tushunаrli dаlillаrni tаhlil qilih imkоnini berаdi.
О‘lkаshunоslik tо‘g’risidа tо‘xtаlаdigаn bо‘lsаk, о‘lkаshunоslik 3 gа bо‘linаdi. 1.
Ilmiy, yа'ni dаvlаt о‘lkаshunоsligi; 2. Jаmоаt о‘lkаshunоsligi; 3. Mаktаb
о‘lkаshunоsligi; Hаr uchаlа turi bir – biri bilаn chаmbаrchаs bоg’liq bо‘lib, bir –
birini tо‘ldirаdi. Dаvlаt о‘lkаshunоsligi bilаn Respublikа tаrixiy vа mаdаniy
yоdgоrliklаrni muxоfаzа qilish hаmdа ulаrdаn fоydаlаnish qо‘mitаsi, muzeylаr,
Respublikа Fаnlаr Аkаdemiyаsi qоshidаgi tаrix, аrxeоlоgiyа ilmiy – tаdqiqоt
instituti shug’ullаnаdi. Jаmоаt о‘lkаshunоsligi qishlоq, оvul, qо‘rg’оn, tumаn,
shаhаr vа vilоyаt hududidаgi tаrixiy оbidаlаrini sаqlаsh, аsrаsh ishlаrigа bоshchilik
qilаdi. Оdаmlаrning etnоgenezi vа urf-оdаtlаrini о‘rgаnаdi. Mаktаb
о‘lkаshunоsligi esа mаktаbdа bevоsitа tаrix о‘qituvchilаri rаhbаrligidа tuzilаdi.
Mаktаb о‘lkаshunоsligi tаrix fаnlаridаn оlgаn bilimlаrni оydinlаshtirаdi,
kengаytirаdi hаmdа hаr xil fаnlаrning о‘zаrо аlоqаlаrini tа'minlаydi. Mаktаb
о‘lkаshunоsligi tаrixiy оbidаlаrni sаqlаsh vа himоyа qilish, qаdimiy
mаnzilgоhlаrni tоpishdа hаm kаttа yоrdаm berаdi. U о‘qituvchilаrgа sinchikоvlik,
109
Маҳкамов С.Т. Тарих таълимида курслараро узвийликни таъминлашнинг дидактик асослари (7-синф
тарих курслари мисолида). Педагогика фан ном. диссер. – Тошкент, 2005. – B. 84.
69](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_69.png)
![tirishqоqlik, tevаrаk – аtrоfgа hаvаs bilаn bоqish, tаdqiqоtgа qiziqish, Vаtаnni
sevish vа uni аrdоqlаsh hislаri shаkllаntirib bоrаdi 110
.
Dаrhаqiqаt, mаktаb о‘lkаshunоsligi о‘quvchilаrdа о‘z Vаtаnigа mehr
uyg’оtish bilаn birgа ulаrni estetik ruhdа tаrbiyаlаshgа hаm munоsib hissа
qо‘shаdi. II. Tаrix dаrslаri vа dаrslаrdаn tаshqаri mаshg’ulоtlаrdа о‘lkа
mаteriаlining tutgаn о‘rni tаrix dаsturi tаlаblаri bilаn vа mаhаlliy mаteriаlning
mоhiyаtigа qаrаb belgilаnаdigаn о‘lkа mаteriаllаri аsоsаn 2 turgа bо‘linаdi. 1.
Tаrix dаsturi vа dаrsliklаrgа kiritilgаn, Vаtаn tаrixini о‘rgаnish uchun eng muhim
vоqeаlаrgа dоir mаteriаllаr. О‘lkаshunоslik mаteriаlining bu turidаn fоydаlаnish
о‘quvchilаrgа umumiy tаrixiy mаvzulаrni mаhаlliy о‘lkа tаrixi bilаn bо‘lаb
о‘rgаnish imkоniyаtini berаdi. 2. Tаrix dаsturi vа dаrsliklаrgа kiritilmаgаn, аmmо
tаrixni о‘rgаnishdа tа'lim – tаrbiyаviy jihаtdаn judа muhim о‘quvchilаrni mustаqil
vа ijоdiy ishlаshgа о‘rgаnishning muhim vоsitаsi bо‘lib xizmаt qilаdigаn
binоbаrin, qо‘shimchа rаvishdа kiritilishi zаrur bо‘lgаn о‘lkа mаteriаllаri. Shuni
аytish kerаkki, sinfdаn tаshqаri ishlаrning mаzmuni kаnchаlik bоy vа turli-tumаn
kurinishlаrdа оlib bоrilmаsin, ulаr bir mаqsаdgа: tа’lim-tаrbiyа vаzifаlаrini аmаlgа
оshirishgа xizmаt qilаdi.
110
Маҳкамов С.Т. Тарих таълимида курслараро узвийликни таъминлашнинг дидактик асослари (7-синф
тарих курслари мисолида). Педагогика фан ном. диссер. – Тошкент, 2005. – B. 114.
70](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_70.png)
![XULOSA
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligiga
erishganidan keyingi o‘tgan 30 yil davomida davlat boshqaruv tizimi, ijtimoiy-
iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy sohalarda katta o‘zgarishlar amalga oshirildi.
Shuningdek, ta’lim sohasida ham bir qator yangilanishlar amalga oshirilib,
barkamol avlodni shakllantirishga yo‘naltirilgan islohotlar rivojlantirilib
borilmoqda. Hozirgi globallashuv jarayonida jahonda yuz berayotgan voqea va
hodisalar, mafkuraviy qarama-qarshiliklarning mazmun-mohiyatini tahlil etish,
turli xil yot g‘oyalardan yoshlarni himoya qilish uchun tarixiy tafakkurni
shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Xalq ta’limi tizimi muassasalarida
O‘zbekiston tarixini chuqur o‘rganish yosh avlodning tarixiy tafakkurining
rivojlanishi va tariximiznii to‘liq anglashida muhim ahamiyatga ega.
O‘zbekiston tarixi ko‘hna bo‘lib, olamshumul voqeliklarga juda boy.
Mamlakatimiz jahon sivilizatsiyasining beshiklaridan biri hisoblanib, O‘zbekiston
tarixi qadim va yaqin ajdodlarimizning hayotiy kechmishlari qanday bo‘lganligi,
jahon tarixi taraqqiyotiga qo‘shgan hissalarini xolisona va haqqoniy o‘rganadi.
Umuman, O‘zbekiston tarixi fani ajdodlarimiz hayotida sodir bo‘lgan tarixiy
voqealarni tahlil qilishni, ularning sabablari va mohiyatini, ichki va tashqi
omillarini, umumiy va o‘ziga xos qonuniyatlarini ochib berishni ko‘zda tutadi.
Maktabda O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitishning bu imkoniyatlaridan
samarali foydalanish o’qituvchiga, uning mazkur tarixning yangilangan
mazmunini, uni o’qitish uslubiyatini mukammal bilishiga, ta'lim va tarbiya
ishlarini ilmiy asosda uyushtira olishiga bog’liqdir. M ustaqillik davriga kelib,
haqqoniy tariximizni yaratish borasida olib borilgan tadqiqotlar tufayli sovet davri
mafkurasiga asoslangan besh bosqichli formatsion davrlashtirish inkor etildi.
Qadimgi tarixni davlashtirish masalasida tarixiy-madaniy taraqqiyotining
ijtimoiyiqtisodiy omillariga asosiy e’tiborni qaratish g‘oyalari paydo bo‘ldi.
O‘zbekiston tarixi jahon tarixining tarkibiy qismidir. Bu zaminda yuz bergan
tarixiy jarayonlarni jahon tarixidan ajratib o‘rganish mumkin emas. Ular
71](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_71.png)
![o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlarining mahsulidir. Har
bir xalq yer kurrasining qaysi mintaqasida yashamasin, taraqqiyotning barcha
bosqichlarini u yoki bu darajada bosib o‘tishi shart. Ammo, jamiyat rivojlanishi
hamma yerda birday kechmagan. Jamiyatning notekis rivojlanish qonuniyati esa
qadimgi zamonlarda ko‘proq mintaqaning tabiiy-geografik va ekologik
imkoniyatlariga bog‘liq bo‘lgan. Jamiyat hayotida yuz beradigan tub ijtimoiy-
iqtisodiy o‘zgarishlar, O‘rta Osiyo tarixining rivojlanish darajasi va ana shu
mintaqa tarixi taqozo etgan holatdan kelib chiqib, O‘rta Osiyo, jumladan
O‘zbekiston tarixini davrlashtirish mumkin.
Tarix bo’lib o’tgan tarixiy voqealar va hodisalarni chuqur tahlil qilish,
fikrlash va ulardan oqilona, hayotiy xulosalar chiqarish asosida dasturiy harakatlar
yo’llanmasini belgilab olishimizga yordam beradi. Milliy o’zlikni
anglashda,shajaramiz ulug’ligi va pokligini bilishda, milliy birlikni
shakllantirishda, dono elimizning dunyo xalqlari orasida tutgan o’rniga baho
berishda, uning yuksak hayotiy tajribalaridan kengroq foydalanishda,xalqimizning
hurriyatparvar va erkparvar an’analarini chuqur o’rganish va uni boyitishda
O’zbekiston tarixi fanini maorif tizimida o’rni beqiyos.
72](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_72.png)
![FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to‘plami. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining “2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning
taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risidagi” PF-60 sonli Farmoni.
2. O‘zbekiston Respublikasining ta’lim to‘g‘risidagi Qonuni, 02.07.1992 yildagi
636-XII-son , O‘zbekiston Respublikasining ta’lim to‘g‘risidagi Qonuni,
29.08.1997 yildagi 464-I-son , O‘zbekiston Respublikasining ta’lim to‘g‘risidagi
Qonuni, 23.09.2020 yildagi O‘RQ-637-son. O‘zbekiston Respublikasi Qonun
hujjatlari to‘plami. https://lex.uz/docs/5013007 .
3. O‘zbekiston tarixi bo‘yicha konsesiya. 1998 yil. “ O‘zbekiston Respublikasida
tarix fani sohasini 2030-yilgacha rivojlantirish konseptsiyasi” loyihasi .
4. “O‘zbekiston Respublikasi xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmoni. https://lex.uz/docs/-4312785.
Monografiya, risola, ilmiy maqola va ilmiy to‘plamlar
1. Ahmedov, Tarixni soxtalashtirib bilmaydi. Sharq Yulduzi 1998 yil 6-son,
O’tmishga munosabat va tarixiy xaqiqat. Muloqot. 1991. yil 6-son.
2. Mahkamov S.T. Tarix ta’limida kurslararo uzviylikni ta’minlashning didaktik
asoslari (7-sinf tarix kurslari misolida) . – Toshkent, 2005. – 180 b.
3. Maktabda tarix o‘qitishning konsepsiyasi, O‘zbekiston adabiyoti va san’ati,
1992, aprel.
4. Sa’diev A. Maktabda tarix o‘qitish metodikasi. – T. 1988.
5. Tarix o‘qitish metodikasi. – Samarqand. SamDU, nashri. 2019.
6. Umumiy o‘rta ta’limning milliy dasturi (tarix). – Toshkent. 2021. – 112 b.
7. Абдуллаев Р. Тарихий онг ва Ўзбекистоннинг замонавий тарих фани. //
Тарих ва ўзликни англаш II: Ўзбекистон ва Германия XX асрда. – Тошкент,
2007, 6-12.
73](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_73.png)
![8. Асқаров А. Ўзбекистон мустақиллиги шароитида тарих фанининг
вазифалари. // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. 1992. № 7-8.
9. Бабанский Ю. К. Ҳозирги замон умумий таълим мактабларида ўқитиш
методлари. – Т: Ўқ итувчи, 1990 .
10. Бернадский В. Н. Методы преподавания истории в старших классах.
Ленинград. 1939. – С. 34.
11. Вагин А. А. Методика преподавания истории в средней школе. Учение о
методах. Теория урока. Изд. «Просвещение». – М: 1968 .
12. Ғозиев Э.Ғ. Тафаккур психологияси. – Т: Ўқитувчи, 1990.
13. Ғозиев Э.Ғ. Таълим жараёнида ўқувчилар тафаккурининг ўсиши. – Т:
Ўқитувчи, 1980. – В. 27.
14. Йулдошев Ж. Таълим янгиланиш йўлида. – Т: Ўқитувчи, 2000 йил. – В.
71.
15. Лафасов М., Тошпулатов Т. Мустақиллик дарсларини ўқитиш бўйича
методик қўлланма. – Т: Ўқ итувчи, 2001.
16. Махмутов М. Мактабда муаммоли таълимни ташкил қилиш. – Т, 1991.
17. Маҳкамов С.Т. Тарих таълимида курслараро узвийликни таъминлашнинг
дидактик асослари (7-синф тарих курслари мисолида). Педагогика фан ном.
диссер. – Тошкент, 2005. – B. 57.
18. Норкулов Н., Жураев У. 8-синф Ўзбекистон тарихи. – Тошкент: Шарк.
2000.
19. Сагдиев А., Фузаилова Г., Ҳасанова М. Тарих ўқитиш методикаси. –
Тошкент: ТДПУ, 2008. – 119 б.
20. Сафаева Э. Ўзбекистон хақлари тарихини ўқитишда маҳаллий
материаллардан фойдаланиш. – Т, 1993.
21. Саъдиев А. Мактабда тарих билимларининг ҳозирги аҳволи ва уни
ўқитишни миллий асосга қуриш. – Т. 1993.
22. Синфдан ташқари тарбиявий ишлар Концепцияси /Ўқувчи маънавиятини
шакллантириш. Умумтаълим мактаблари, маънавий-маърифий ишлар бўйича
74](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_74.png)
![директор ўринбосарлари ва тарбиячилар учун қўлланма. – Тошкент: Шарқ,
2000. – 301 б.
23. Тиллаев С. ва бошқалар Ўзбекистон тарихи. Умумий ўрта таълим
мактаблари 9-синфлари учун дарслик. –Т.: Ўқитувчи, 2014.
24. Тойнби А. Постижение истории. – М. 1994 . – С. 13.
25. Тошпўлатов Т., Ғаффоров Я. Тарих ўқитиш методикаси. – Тошкент;
Turon-Iqbol, 2010.
26. Турсунов И. И. Халқ таълимининг долзарб муаммолари. – Т: Ўқитувчи,
1990 йил.
27. Ўзбекистон тарихини ўқитиш ва ўрганишнинг ягона концепсияси. – Т:
1996.
28. Ўзбекистон тарихини ўқитиш ва ўрганишнинг ягона концепсияси. – Т:
1996.
29. Ўзбекистонда тарих фани: муаммолар ва ривожланиш истиқболлари.
Тарихшунослик ўқишлари-2017: конференция материаллари . – Тошкент:
Akademnashr, 2018.
30. Ўзбекистонда тарих фани: муаммолар ва ривожланиш истиқболлари.
Тарихшунослик ўқишлари-2017: конференция материаллари . – Тошкент:
Akademnashr, 2018.
31. Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарт ва ўкув дастури. – Т:
1999.
32. Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарти ва ўқув дастури.
Ўзбекистон тарихи. Жаҳон тарихи. Давла ва ҳуқуқ асослари // Таълим
тараққиёти. –1999. 2-махсус сон.
33. Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарти ва ўқув дастури.
Ўзбекистон тарихи. Жаҳон тарихи. Давла ва ҳуқуқ асослари // Таълим
тараққиёти. –1999. 2-махсус сон.
75](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_75.png)
![34. Усмонов Қ., ва бошқалар. Ўзбекистон тарихи (XVI – XIX асрлар).
Умумий ўрта таълим мактаблари 8-синфлари учун дарслик. –Т.: Ўқитувчи,
2014.
35. Холиқова Р.Э. Ўзбекистонда тарих фани ва таълимини ривожлантириш,
мутахассислар тайёрлаш. / ТошДУ тарих факультети мисолида /. Тарих фан,
номзоди. дисс. – Тошкент. 1995.
36. Холиқова Р.Э. Ўзбекистонда тарих фани ва таълимини ривожлантириш,
мутахассислар тайёрлаш. / ТошДУ тарих факультети мисолида /. Тарих фан,
номзоди. дисс. – Тошкент. 1995.
37. Шаякубов Ш.Ш. Ўзбекистон тарихини ўрганиш ва ўқитишнинг долзарб
масалалари // https://el.tfi.uz/ . 2017.
38. Шоназаров Қ. Тарих таълимида муаммоли таълим ва муаммоли вазият //
Халқ таълими. –1998. -№5. – Б. 41-43.
39. Эргашев Қ. Ў збекистонда халқ таълимининг ривожланиши тарихи. – Т:
Ўқ итувчи, 1998 йил.
40. Эргашев Ш. Ў збекистонда халқ таълимининг ривожланиши тарихи. – Т:
Ўқ итувчи, 1998 йил.
Эргашева Ю. Tарих фанини нега қисқартириш керак? 2020.
Davriy matbuot
1. Турсунов И., Маҳкамов С. Тарих таълимида узвийлик ва узлуксизлик
муаммолари // Узлуксиз таълим. – 2001. –№2.
2. Янги педагогик технология (йўналишлар, муаммолар, ечимлар) // Халқ
таълими. –1999. -№4. – В. 4.
3. Maktabda tarix o‘qitishning konsepsiyasi, O‘zbekiston adabiyoti va san’ati,
1992, aprel.
4. Миллий ғоя, миллий руҳ, миллий ўзлик мактаб дарсликларида тўлиғича
акс этиши керак! // Халқ сўзи. 2019 йил 1 май.
76](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_76.png)
![Internet nashrlar
1. https://el.tfi.uz/ .
2. ziyo.uz
3. https://lex.uz/ru/docs/5283486.
4. www.norma.uz .
5. https://deponet.uz.
77](/data/documents/6d993ebe-c3c4-4df5-9f53-d4f9e2c96efe/page_77.png)
MUSTAQILLIK YILLARIDA MAORIF TIZIMIDA O‘ZBEKISTON TARIXINI O‘QITISH MASALALARI MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………….3-8 I BOB. XALQ TA’LIMI TIZIMIDA O‘ZBEKISTON TARIXINI O‘QITISHNING TARIXIY SHART-SHAROITLARI VA AHAMIYATI ……………………….……….……9-30 1.1. Xalq ta’limi tizimida O‘zbekiston tarixining fan sifatida o‘qitilishi ……………….………….………9-19 1.2. Mustaqillik yillarida nashr qilingan O‘zbekiston tarixi darsliklari mazmuni …….19-30 II BOB. MAORIF TIZIMIDA O‘ZBEKISTON TARIXINI O‘QITISHNING SHAKL VA METODLARI ……………………………………………..…...30-41 2.1. O‘zbekiston tarixi fanining tarixiy tafakkurni rivojlantirishdagi o‘rni va ahamiyati ……………………………………………………………….…..30-41 2.2. Maktabda O‘zbekiston tarixini o‘qitishning o‘quvchilar rivojlanishidagi ahamiyati ………………..41-53 III BOB. XALQ TA’LIMI TIZIMIDA O‘ZBEKISTON TARIXI FANINI O‘QITISHNING UMUMMETODOLOGIK TAMOYILLARI ………………………………………….……54-73 3.1 O‘zbekiston tarixi darsi va uning tashkiliy jihatlari …………………………………………………………………………....54-65 3.2. O‘zbekiston tarixini o‘qitishda to‘garak va sinfdan tashqari ishlarning mazmuni ………………………………………………………………………65-73 XULOSA…………………………………………………………………..….74-75 FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………..……….………76-80 1
KIRISH Magistrlik dissertatsiyasining asoslanishi va uning dolzarbligi. Dunyoda tarix fanini o‘qitishning innovatsion texnologiyalarini takomillashtirish, jumladan, tarix darslarida shaxsga yo‘naltirilgan, tanqidiy fikrlashni rivojlantirish, modulli va interfaol ta’lim texnologiyalarini joriy etishning uslubiy ta’minotini modernizatsiyalash muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ma’lumki, mustaqillik yillarida O‘zbekiston da tarix fanini o‘qitish uni bugungi kun talablari asosida yosh avlodga yetkazib berishga qaratilgan tadbirlar va tarixni xolisona o‘rganish boshlandi. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston tarixining turli davr va bosqichlarini o‘qitishga alohida e’tibor berildi. Ayniqsa, AQSh, Angliya, Fransiya, Yaponiya, Koreya va Rossiya davlatlarida maorif tizimida tarix fanini o‘qitish jarayonida tarix fanini o‘qitishning innovatsion modellarini ishlab chiqish, tarix fani o‘qituvchilarini innovatsion faoliyatga tayyorlashning pedagogik mexanizmlarini takomillashtirish, pedagogik texnologiyalar va ta’lim strategiyalari uyg‘unligini ta’minlashning ilmiy ta’minotini takomillashtirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Tarix fanini o‘qitishning xususiy-metodik texnologiyasini ishlab chiqish, o‘qituvchilarning ijodkorligi va texnologik kompetentligini rivojlantirish asosida tarix fanini o‘qitishning o‘yinli, guruhlarda ishlash, hamkorlikda o‘qitishga yo‘naltirilgan lokal-modulli texnologiyalarini ishlab chiqish muhim ahamiyat kasb etadi. Respublikamizda O‘zbekiston tarixini o‘qitish va o‘rganishning yagona konsepsiyasi ishlab chiqilib, o‘quvchilarda tarixiy merosni chuqur o‘rganish va tarixiy xotirani shakllantirish maqsadida akademik litseylarda tarix fanini o‘qitishga doir ilg‘or xorijiy tajribalarni o‘zlashtirish va amaliyotga tatbiq etish muhim o‘rin egalladi. Natijada akademik litseylarda tarix fanini kasbiy sohalarga yo‘naltirib o‘qitish, interfaol ta’lim texnologiyalari asosida tarix darslarini loyihalash va rejalashtirish hamda kompetensiyaviy yondashuv asosida tarix ta’limi mazmuni takomillashtirildi. Shu bilan birga, akademik litseylarning 2
samarali faoliyat ko‘rsatishi, ularning moddiy-texnika bazasini takomillashtirish va yuqori malakali o‘qituvchilar tarkibi bilan ta’minlash, bitiruvchilarning oliy ta’lim muassasalariga o‘qishga kirish ko‘rsatkichlarini to‘liq ta’minlash maqsadida «ta’lim va o‘qitish sifatini baholashning xalqaro standartlarini joriy etish», muhim vazifalar sifatida belgilab berildi. Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasining 77-maqsadi bevosita mazkur masalaning huquqiy metodologik jihatini o‘zida aks ettiradi. Ya’ni, O‘zbekiston tarixini o‘rganish va targ‘ib qilishni yanada rivojlantirishni nazarda tutgan holda Prezidentimiz masalani ko‘ndalang qo‘ydi: «Milliy tarixni xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimizga milliy ruhda yetkazish, ularning qalbiga, shuuriga singdirish kerak. Aks holda, uning tarbiyaviy ta’siri bo‘lmaydi. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o‘rgatishimiz, ularni tarix ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur. Buning uchun, avvalo, O‘zbekistonda tarix fanini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqishga kirishildi 1 . Yangi O‘zbekistonda O‘zbekiston xalqlari tarixini o‘rganish va uni ta’limning turli bosqichlarida o‘qitish yangi bosqichga ko‘tarildi. Milliy istiqlol g‘oyasi o‘zbek xalqining o’z huquqlari, milliy o’zligini tiklashga, ijtimoiy- iqtisodiy va ma’naviy taraqqiyot sari yuz tutishida muhim bosqich bo‘lgan edi. Bu jarayonda tarix, tarixiy ong va xotira xalqqa ruhiy kuch quvvat bag’ishlovchi, unga ma’naviy ozuqa beruvchi muhim omil sifatida maydonga chiqdi. O‘zbek xalqining haqqoniy tarixini tiklash va xalqni shu tarix bilan qurollantirish zaruriyati kun tartibidagi dolzarb vazifaga aylandi. Bugungi kunga kelib ta’lim tizimini yanada rivojlantirish borasida hukumat tomonidan bir qator qaror va farmonlar qabul qilindi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 23-sentabrda «Ta’lim to‘g’risida» gi qaror va farmon lari shular jumlasidandir . Tadqiqot obyekti va predmeti. Mustaqillik yillarida maorif tizimida O‘zbekiston tarixini o‘qitish va uning ahamiyati uning natijalari tadqiqot obyekti sifatida belgilab olingan. 1 O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to‘plami. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risidagi” PF-60 sonli Farmoni. 3
Ta’limning muhim bo‘g‘ini hisoblangan maorif xalq ta’limida O‘zbekiston tarixini o‘qitish va uning mazmun-mohiyati, o‘qitishning usul va vositalari hamda natijalari tadqiqotning predmeti hisoblanadi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Magistrlik dissertatsiyasi tadqiqotidan ko‘zlangan maqsad O‘zbekiston ta’lim bosqichlarining muhim qismi hisoblanuvchi xalq ta’limi bosqichida O‘zbekiston tarixi fanining o‘qitilishi mohiyati ochib berish va uning natijalarini tahlillar orqali ko‘rsatib berishdan iborat. Mazkur maqsadni amalga oshirishda quyidagilar asosiy vazifa sifatida belgilab olingan: - O‘zbekiston maorif ta’lim tizimida O‘zbekiston tarixini fan sifatida o‘qitish, - Mustaqillik yillarida nashr qilingan darsliklar masalasi , - O‘quvchilar tarixiy tafakkurini rivojlantirishda O‘zbekiston tarixi fani ahamiyati , - O‘quvchilar rivojlanishida tarix fani, - Maktabda O‘zbekiston tarixi darsi va uning asosiy jihatlari, - Sinfdan tashqari ishlarning O‘zbekiston tarixini o‘qitishdagi o‘rni Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Magistrlik dissertatsiyasining ilmiy yangiligi esa quyidagi bandlardan iborat: - O‘zbekiston tarixi fanining mazmuni va uning tahlili orqali O‘zbekiston tarixining fan sifatidagi o‘rni, uning mazmun-mohiyati va maktab ta’limidagi ahamiyati i lmiy jihatdan asoslab berildi. - o‘quvchilarda insonparvarlik, vatanparvarlik tamoyillarining shakllanishi, rivojlanishida O‘zbekiston tarixining fan sifatida tutgan o‘rni umum metodik tamoyillar asosida tadqiq qilingan: - O‘zbekiston tarixining mustaqillik yillarida nashr etilgan darsliklari uning mazmuni tahlili orqali o‘quvchilarning o‘z vatati tarixini o‘rganishga bo‘lgan munosabatlari ko‘rib chiqilgan: - O‘zbekiston tarixi fanini o‘qitish asosida o‘quvchilarda tarixiy tafakkurni shakllantirish, uning didaktik xususiyatlari, ta’lim jarayonidagi natijalari asoslangan. 4
Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili): Mustaqillik yillarida xalq ta’limi tizmida fanlarning o‘qitilishi masalasi pedagogika, tarix, falsafa, tilshunoslik kabi yo‘nalishlarda tadqiq qilindi va mazkur jarayonlar izchil davom ettirilmoqda. Bugungi kunda O‘zbekistonda ta’lim tizimining tashkil qilinishi va amalga oshirilishi mustaqillik yillarida qabul qilingan qonunlar asosida amalga oshiriladi 2 . Shuningdek, mamlakatimizda tarix fani, uni o‘qitish va tadqiq etishning umumdavlat miqyosida ishlab chiqilgan loyihalari borki, ularda tarix fanining milliy tamoyillari, jamiyatda kishilar o‘rtasida olib boriluvchi targ‘ibot kabi jihatlarga muhim o‘rin berilgan 3 . Yuqoridagi meyoriy va normativ-huquqiy hujjatlar asosida xalq ta’limi tizimida O‘zbekiston tarixi fanini o‘qitish va uning mazmun-mohiyati, tarkibiy tuzilishi, o‘quv dasturlari tarix fani bo‘yicha milliy dastur asosida amalga oshiriladi 4 . Respublika maktablaridagi tarix ta’limining xususiyati ikki mustaqil kurs sifatida o‘qitiladigan jahon va O‘zbekiston tarixining eng qadimgi davridan hozirgi kungacha ro‘y bergan voqea va jarayonlarini xronologik izchillikda o‘rganishdan iborat. Garchi, T.Toshpo‘latov, A.Sa’diyev, N.Remeev kabi olimlarning ilmiy ishlari, maqola va qo‘llanmalarida jahon tarixi va O‘zbekiston tarixi kurslarini o‘zaro aloqadorlikda o‘rganish xususida fikr yuritilgan bo‘lsa-da, ammo ushbu ilmiy-pedagogik muammo alohida ilmiy tadqiqot obyekti sifatida o‘rganilmagan. Mustaqillik yillarida ham mazkur masala bir qator tadqiqotlarning tarkibida tahlil etib borilganligini ko‘rishimiz mumkin. Xususan, mazkur yillarda tarix fanida kurslararo munosabatlar masalasi S.T.Mahkamov tomonidan dissertatsion 2 O‘zbekiston Respublikasining ta’lim to‘g‘risidagi Qonuni, 02.07.1992 yildagi 636-XII-son , O‘zbekiston Respublikasining ta’lim to‘g‘risidagi Qonuni, 29.08.1997 yildagi 464-I-son , O‘zbekiston Respublikasining ta’lim to‘g‘risidagi Qonuni, 23.09.2020 yildagi O‘RQ-637-son. O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to‘plami. https://lex.uz/docs/5013007. 3 O‘zbekiston tarixi bo‘yicha konsesiya. 1998 yil. “ O‘zbekiston Respublikasida tarix fani sohasini 2030-yilgacha rivojlantirish konseptsiyasi” loyihasi e’lon qilindi. 4 Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарта ва ўкув дастури. – Т: 1999., Maktabda tarix o‘qitishning konsepsiyasi, O‘zbekiston adabiyoti va san’ati, 1992, aprel., Umumiy o‘rta ta’limning milliy dasturi (tarix). – Toshkent. 2021. – 112 b. 5