Mavzu: Dorivor o’simliklarning tasnifi (botanik morfologik farmakologik va kimyoviy). MUNDARIJA I.Kirish II.Asosiy qism 2.1 Dorivor o’simliklar 2.2 Botanik 2.3Marfalogik 2.4Farmakalogik 2.5Kimyoviy III.Xulosa IV.Foydalanilgan adabiyotlar

Dorivor o simliklarni 2 xil tasniflash qabul qilingan: 1) ta sir qiluvchi ʻ ʼ moddalarning tarkibiga qarab — alkaloidli, glikozidli, efir moyli, vitaminli va boshqalar, 2) farmakologik ko rsatkichlariga qarab ʻ — tinchlantiruvchi, og riqqoldiruvchi, uxlatuvchi, yurak-tomir tizimiga ʻ ta sir qiluvchi, marka-ziy nerv sistemasini qo zg atuvchi, qon bosimini ʼ ʻ ʻ pasaytiruvchi va boshqalar. Dorivor o simliklarning ta sir etuvchi ʻ ʼ moddalari alkaloidlar, turli glikozidlar (antraglikozidlar, yurakka ta sir ʼ etuvchi glikozidlar, saponinlar va boshqalar), flavonoidlar, kumarinlar, oshlovchi va shilliq moddalar, efir moylari, vitaminlar, bo yoq ʻ moddalar, fermentlar, fitonsidlar, kraxmal, oqsillar, polisaharidlar, azotli moddalar, moy hamda moy kislotalari va boshqa birikmalar bo lishi ʻ mumkin. Dorivor o simliklarning organizmga ta siri uning tarkibidagi kimyoviy ʻ ʼ birikmalarning miqdoriga bog liq. Bu birikmalar o simlikning ʻ ʻ qismlarida turli miqdorda to planadi. Dorining ta sirchanlik quvvati ʻ ʼ hamda sifati yuqori bo lish davri ularning gullash hamda urug lash ʻ ʻ davrining boshlanishi vaqtiga to g ri keladi. Dorivor moddalar ba zi ʻ ʻ ʼ o simliklarning kurtagi, bargi yoki poyasida, ba zi o simliklarning guli ʻ ʼ ʻ yoki mevasida, ba zilarida ildizi yoki po stlog ida to planadi. Shuning ʼ ʻ ʻ ʻ uchun o simliklarning asosan biologik aktiv moddalari ko p bo lgan ʻ ʻ ʻ qismi yig ib olinadi. O simliklarning ildizi, ildizpoyasi, piyozi va ʻ ʻ tuganagi, odatda, o simlik uyquga kirgan davrda ʻ — kech kuzda yoki o simlik uyg onmasdan oldin ʻ ʻ — erta bahorda tayyorlanadi. O simlikning meva va urug lari pishib yetilganda yig iladi, chunki ular ʻ ʻ ʻ bu paytda dori moddalariga boy bo ladi. Yangi ykg ib olingan dorivor ʻ ʻ o simlik mahsuloti tarkibida (yer ustki a zolarida 85% gacha, ildizida ʻ ʼ 45% gacha) nam bo ladi. Bu nam yo qotilmasa (quritish yo li bilan), ʻ ʻ ʻ o simlik chirib, dori moddalari parchalanib, yaroqsiz bo lib qoladi. ʻ ʻ Odamlar qadim zamonlardan tabiat ne matlaridan foydalana ʼ boshlaganidan buyen dorivor o tlardan kasalliklarni davolashda ʻ foydalanib kelganlar. Bundan 3—4 ming yil ilgari Hindiston, Xitoy, Qad. Misr mamlakatlarida shifobaxsh o simliklar haqida ma lumotlar ʻ ʼ beruvchi asarlar yozilgan. Sharqda, xususan O rta Osiyo xalq tabobatida ʻ dorivor o simliklardan foydalanib davolash o zining qad. an analariga ʻ ʻ ʼ ega. Shifobaxsh o simliklardan tibbiy maqsadlarda foydalanish borasida ʻ Abu Ali Ibn Sinoning „Al-qonun“ asarida 476 ga yaqin o simlikning ʻ

shifobaxsh xususiyatlari va ularni ishlatish usullari to g risida ʻ ʻ ma lumotlar keltiriladi. Hoz. vaqtda dorivor o simliklarning turi ʼ ʻ ko payib, xalq tabobati shifobaxsh o simliklar bilan boyigan. Dorivor ʻ ʻ o simliklardan ko proq, anor, achchiqmiya, bodom, do g buy, dorivor ʻ ʻ ʻ ʻ gulxayri, yong oq, jag -jag , zubturum, isiriq, itburun, omonqora, pista ʻ ʻ ʻ daraxti, sachratqi, choyo t, shildirbosh, shirinmiya, shuvoq, yantoq, ʻ yalpiz, kiyiko t, tog rayhon, qizilcha, qoqio t va boshqalari tarqalgan. ʻ ʻ ʻ Achchiqmiyadan paxikarpin, oqquraydan pesni davolashda qo llaniladigan psoralen, isiriqdan garmin, itsigekdan anabazin, ʻ omonqoradan galantamin, shildirboshdan sferofizin va b. alkaloidlar olinadi. Anor pustidan gijja haydovchi pelterin tanat va ekstrakt tayyorlanadi. Dorivor gulxayri preparatlari balg am ko chiruvchi va ʻ ʻ yumshatuvchi, jag -jag va lagoxilusdan tayyorlangan dorilari qon ʻ ʻ ketishini to xtatuvchi, pista bujg uni va choyo tdan tayyorlangan dorilar ʻ ʻ ʻ me daichak kasalliklarini davolashda ishlatiladi. S.Q. Islombekov ʼ nomidagi Toshkent farmatsevtika zdida O zbekistonda o sadigan va ʻ ʻ ekiladigan dorivor o simliklardan turlituman dorilar tayyorlanadi. ʻ Dorivor o simliklarni topish va ulardan alkoloidlar olishda O zbekistan ʻ ʻ FA O simlik moddalari kimyosi institutining xizmati katta. Intda 4000 ʻ dan ortiq o simlikning turli organlari alkoloid olish maqsadida ʻ o rganilib, ulardan 1000 ga yaqin tabiiy birikmalar ajratib olingan. Shu ʻ asosda sitizin, galantamin kabi 20 dan ortiq qimmatli preparat yaratilgan va tibbiyotga joriy qilingan. O zbekiston Fanlar Akademiyasi Botanika ʻ instituti va Botanika bog ining efir moyli, dorivor va bo yoqli ʻ ʻ o simliklar lab. ilmiy xodimlari mutaxassislar bilan hamkorlikda O rta ʻ ʻ Osiyo hududida ko p tarqalgan yuqumli kasalliklardan eng xavflisi sariq ʻ (gepatit)ni davolashda ekologik jihatidan toza, samaradorligi yuqori bo lgan dorivor o simliklar xom ashyolaridan tayyorlangan „Safro ʻ ʻ haydovchi Hojimatov yig masi“ni yaratdilar va bu yig ma ilmiy ʻ ʻ tibbiyotda qo llashga va ishlab chiqarishga ruxsat etildi (1997). ʻ Shuningdek, SamDU Botanika kafedrasida, Toshkent davlat farmatsevtika intida dorivor o simliklarni ekib yetishtirish texnologiyasi ʻ o rganilmoqda. Toshkent, Namangan, Jizzax, Samarqand, Qashqadaryo, ʻ Surxondaryo viloyatlarida va Xorazm Ma mun akademiyasida dorivor ʼ o simliklar yetishtiradigan maxsus xo jaliklar bor. Yovvoyi dorivor ʻ ʻ o simliklar xom ashyolari asosan „O zfarmsanoat“ respublika davlat- ʻ ʻ aksiyadorlik konserni, matlubot shirkatlari va O zbekistan Qishloq va ʻ suv xo jalik vazirligining „Shifobaxsh“ ishlab chiqarish birlashmasi ʻ xo jaliklari tomonidan tayyorlanadi. ʻ

Botanika ( yun. botanikos — o simlikka tegishli, botane — o simlik, o t,ʻ ʻ ʻ giyoh) — o simliklar ʻ to g risidagi fanlar majmui. B. yer yuzidagi ʻ ʻ o simliklar dunyosini, o simliklar organizmlarining yashash va ʻ ʻ rivojlanish qonuniyatlarini hamda ularning bu jarayondagi o zaro ʻ aloqalarini, tashqi muhitga nisbatan munosabatlarini ilmiy jihatdan o rganadi. B. bir-biri bilan o zaro bog langan o simliklar sistematikasi, ʻ ʻ ʻ ʻ paleobotanika, geobotanika, morfologiya, anatomiya, sitologiya, antekologiya, filogeniya, florogenetika, fiziologiya, ekologiya, usimliklar xom ashyosi, bioqimyo, usimliklar geografiyasi, dendrologiya, palinologiya kabi tarmoqlarga bo linadi. B. suvo tlar, ʻ ʻ po sinlar, qirqbo g imlar, qirqquloqlar, ochiq urug li o simliklar, yopiq ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ urug li o simliklar, zamburug lar va lishayniklar deb ataladigan ʻ ʻ ʻ bo limlardan iborat. ʻ B. boshqa biol. fanlari kabi kuzatish, tarixiy taqqoslash va tajriba usullaridan foydalanadi. Bu usullar kolleksiyalar yig ish va tuzishdan, ʻ tabiatda va tajriba maydonlarida kuzatish va tajribalar o tkazish, olingan ʻ ma lumotlarni matematik usulda ishlab chiqishdan iborat. B. klassik B. ʼ metodlari bilan bir qatorda zamonaviy kimyo, fizika, kibernetika va boshqa fanlarning i. t. metodlaridan ham foydalanadi. O simliklar to g risidagi dastlabki ma lumotlar qad. Sharq xalqlari ʻ ʻ ʻ ʼ qo lyozmalarida uchraydi. Lekin ilmiy B.ga yunonlar asos solishgan. ʻ O simliklarni tekshirishga bag ishlangan eng qad. ma lumotlar yunon ʻ ʻ ʼ faylasufi Aristotel ishlarida uchraydi. Aristotelning shogirdi Teofrast birinchi bo lib o simliklarning hayotiy shakllari tasnifini bergan, ʻ ʻ o simliklarni daraxtlar, butalar, yarim butalar va o tlarga ajratgan. ʻ ʻ Teofrast B.ning otasi hisoblanadi. O rta asrda yashagan ʻ vatandoshlarimiz Beruniy va Ibn Sino asarlarida ham shifobaxsh o simliklar to g risida ko plab ma lumotlar beriladi. Endilikda ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ o simliklar qoplamining biosferadagi ahamiyati, biosferaning eng ʻ muhim komponenti sifatida ularni muhofaza qilish, o simliklar dunyosi ʻ genofondini saqlash, o simlik boyliklaridan oqilona foydalanish ʻ muammolari birinchi o ringa chiqdi. ʻ O zbekistonda. B. sohasidagi dastlabki i. t. ishlari 20-asrning 20- ʻ yillarida boshlangan. O sha yillari O rta Osiyo davlat universiteti, 40- ʻ ʻ yillar boshida esa O zbekiston Fanlar akademiyasi O zbekiston ʻ ʻ usimliklarini o rganish bo yicha bir necha ekspeditsiyalar uyushtiradi. ʻ ʻ Yig ilgan o simliklar kolleksiyasi O zbekiston gerbariysini tuzish uchun ʻ ʻ ʻ

asos bo ldi. Hozir Fanlar akademiyasi Botanika institutidagi markaziy ʻ gerbariyda 1 mln.dan ortiq usimliklar namunasi va 10000 dan ziyod o simlik turlari bor. Bu kolleksiyalar va tabiatda olib borilgan ʻ kuzatishlar Urta Osiyo florasining genezisi va usimliklar krplamining rivojlanishi to g risida yirik nazariy va fundamental ishlarni amalga ʻ ʻ oshirishda asosiy baza bo lib xizmat qildi. Xususan O zbekiston Fanlar ʻ ʻ akademiyasi Botanika instituti tomonidan 1941—62 yillarda 6 jildli "O zbekiston florasi" asari yaratildi. Unda 4274 o simlik turlari, ʻ ʻ jumladan 390 endemik turlar to g risida ma lumot berilgan. O zbekiston ʻ ʻ ʼ ʻ botaniklari Urta Osiyo respublikalari olimlari bilan hamkorlikda 8 mingdan ortik, turni o z ichiga olgan 10 jildli "Urta Osiyo o simliklari ʻ ʻ aniqlagichi"ni tuzib chikishdi. Zamburug lar bo yicha esa 10 jildli ʻ ʻ "O zbekiston zamburug lari" nomli asar yuzaga keldi. ʻ ʻ O zbekistonning qazilma florasi bo yicha Botanika instituti olimlari ʻ ʻ tomonidan bir qancha i.t. ishlari olib boriddi. Tadqiqot natijasida 3 jiddli "O zbekiston paleobotanikasi" paydo bo ldi. Cho l, yarimcho l, tog oldi ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ o tloqlarining hosildorligini oshirishning fitomeliorativ va ʻ agrotexnikaviy metodlari asoslab berildi va amaliy foydalanishga takdim etildi. O zbekiston florasi va o simliklar qoplami bo yicha i.t.ning natijalari M. ʻ ʻ ʻ G. Popov (1927), Ye. P. Korovin (196162), I. I. Granitov (196467), Q. 3. Zokirov (1955—61) ishlarida keng yoritiddi. 1965-yilga kelib O zbekiston o simliklarining yirik masshtabli geobotanik haritasi tuzildi. ʻ ʻ B. institutida olib borilgan geobotanikaga oid materiallar asosida 4 jilddan iborat "O zbekistonning o simliklar qoplami va ulardan oqilona ʻ ʻ foydalanish" asari nashr qilindi. B. institutida dorivor va efir moyli yemxashak hamda oziq-ovqat sifatida ishlatiladigan o simliklarni ʻ aniqlash va ulardan foydalanish sohasida ham bir qancha i.t. ishlari bajariddi. J. K. Saidov rahbarligida usimliklarning cho l sharoitiga ʻ moslashuv xususiyatlari ustida i.t. ishlari olib borildi. Noyob va yo qolib ʻ borayotgan turlarni muhofaza qilish sohasida olib borilgan ishlar asosida 1984-yilda 163 o simlikturini o z ichiga olgan "O zbekiston Kizil ʻ ʻ ʻ kitobi" yaratildi. O simliklar morfologiyasi, anatomiyasi, ekologiyasi va fiziologiyasi ʻ sohasida cho l o simliklarining qurg oqchilikka moslanishining o ziga ʻ ʻ ʻ ʻ xos morfologik xususiyatlariga oid ko p i. t. ishlari olib borildi va yirik ʻ monografiya hamda to plamlar nashr etildi. ʻ