logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Ijtimoiy ish xodimining ma’nayiy axloqiy majburiyatlari

Ijtimoiy ish xodimining ma’nayiy axloqiy majburiyatlari

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

388 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Ijtimoiy ish xodimining ma’nayiy axloqiy majburiyatlari. Reja Kirish 1 B ob. Ijtimoiy ish xodimining axlo qiy majburiyatlarini umuminsoniy munosabatlarda namoyon bo’lishi. 1. Ijtimoiy ish xodimining axloqiy fazilatlari Hақидаги қарашлар. 2. Ijtimoiy ish xodimining axloqiy majburiyatlarini shakllanishi va rivojlanishi. 2-Bob. Ijtimoiy ish xodimininng o’z mijozlari va hamkasblariga nisbatan munosabatida namoyon bo’ladigan axloqiy majburiyatlari. 1. Ijtimoiy ish xodimining o’z mijozlari bilan bo’lgan munosabatlarida bajaradigan majburiyatlari. 2. Ijtimoiy ish xodimining o’z hamkasblari bilan bo’lgan munosabatlarida amalga oshirilishi zarur bo’lgan axloqiy majburiyatlari. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. Kirish Mavzuning dolzarligi: Ijtimoiy ish sohasiga talab minglab yillar avval vujudga kelgan bo’lsada, biroq, bu soha mutaxassislarini maxsus tayyorlash XIX asr oxiri va XX asr boshlarida G’arbiy Yevropa mamlakatlarining birinchi sanoat inqiloblari sodir bo’lgan hududlarida rivojlana boshladi. Chunki sanoat inqiloblari natijasida jamiyat ijtimoiy hayotida keskin ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni keltirib chiqqanligi ijtimoiy ish sohasini kasbiy faoliyat sifatida rivojlanishiga sabab bo’ldi. Sobiq Ittifoq o’zining insonparvarligi bilan har qancha maqtansa ham, amalda insonparvarlik yaqqol namoyon bo’ladigan soha – ijtimoiy ish sohasi bo’yicha kadrlar tayyorlash va aholining yordamga muhtoj qatlamlarini ijtimoiy himoyalashga e’tibor qaratilmadi. Buning oqibatida ko’rsatilayotgan ijtimoiy xizmat sifati bo’yicha sho’rolar tuzumi va uning xarobalarida vujudga kelgan mamlakatlar G’arb mamlakatlaridan ancha orqada qolib ketdi. Prezidentimiz Islom Karimov “O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” kitobida keltirilgan Farg’ona viloyatida sodir bo’lgan voqyealar sabablarini chuqur tahlil qilib, ushbu hududda yashayotgan aholining og’ir ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli bilan bog’lab shunday baho beradilar: “Shu narsa shak- shubhasiz va ochiq-oydindirki respublika barcha asosiy iqtisodiy va ijtimoiy ko’rsatkichlar bo’yicha Ittifoqdagi o’rtacha darajadan ham ancha orqada bo’lib, mamlakatda oxirgi o’rinlardan birida turibdi” 1 . Shu borada kitobdan yana bir misol keltirish o’rinli deb o’ylaymiz: “Statistikaning ko’rsatishicha, hozir O’zbekistonda aholi jon boshiga hisoblaganda daromadi 75 so’mdan oshmaydigan 8 million 800 mingga yaqin kishi yashab turibdi. Bu esa aholining 45 foizini tashkil etadi. Mutaxassislarning hisob- kitoblariga ko’ra, kun kechirish uchun kamida hozirgi kunda 85 so’m zarurligini e’tiborga oladigan bo’lsak, ana shunda odamlar qanday qiyinchilik bilan uchma- uch yashab kelayotganligiga o’zingiz baho berishingiz mumkin 2 . Malakaviy bitiruv ishining maqsadi: ushbu malakaviy bitiruv ishi orqali mamlakatimizda ijtimoiy ish sohasining shakllanishi va rivojlanishining milliy 1 И.А. Каримов “Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида” Т.:Ўзбекистон,.2000. 15 бет. 2 Ўша асар 8 бет. xususiyatlarini ilmiy o’rganish va tahlil etishdan iborat. O’zbekiston istiqlol arafasida chuqur inqiroz holatiga tushib qolgan paytda va bu chuqur inqiroz holatidan chiqarish maqsadida ustuvor yo’nalishlardan biri sifatida aholini ijtimoiy muhofaza qilish, jamiyatda ijtimoiy adolatni o’rnatish davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. O’zbekistonda ijtimoiy ish sohasi va umuman ijtimoiy sohaga qadimdan katta e’tibor berib kelingan. Qariyalarni hurmatlash, imkoniyati cheklanganlarni ijtimoiy himoyalash, muhtojlarga yordam ko’rsatish xalqimizning azaliy qadriyatlaridan hisoblanadi. Islom dini xalqimizning bu kabi qadriyatlarini yana ham yuksakroq ko’tardi. Uzoq yillar davomida hukm surib kelgan ma’muriy- buyruqbozlik tizimining asorati ta’siri natijasida bu qadriyatlar tan olinmadi hamda taqiqlandi. Malakaviy bitiruv ishining vazifasi: 1991 yil 31 avgustda O’zbekiston 130 yillik mustamlakachilik siyosati va zulm zanjirlarini parchalab, mustaqillikka erishdi hamda xalqimizga qadimiy qadriyatlarini qaytarib berdi. Har qanday kasb odamlarning ehtiyojlariga javob tariqasida vujudga keladi, lekin ana shu “javob”ning shakllanishi ba’zan qisqa, ba’zan esa juda uzoq vaqt davom etishi mumkin. Ijtimoiy ishni professional kasbiy faoliyat darajaga ko’tarish maqsadida 2004-2005 o’quv yilida Toshkent Davlat Madaniyat (hozirgi Toshkent davlat San’at va Madaniyat instituti) institutida “Ijtimoiy ish” ixtisosligi bo’yicha mutaxassis tayyorlaydigan bo’lim ochildi. 2005-2006 o’quv yilidan boshlab esa shunday bo’limlar Samarqand Davlat universiteti va Farg’ona Davlat universitetida ham ish boshladi. 2010-2011 o’quv yilidan boshlab O’zbekiston Milliy universitetida ham “ijtimoiy ish” ta’lim yo’nalishlari ochildi. Malakaviy bitiruv ishining obyekti: O’zbekistonda ijtimoiy ish sohasini rivojlanishining milliy xususiyatlarini ilmiy tahlil etish. Malakaviy bitiruv ishining metodlari: mavzu bo’yicha o’tkazilgan malakaviy bitiruv ishiimizni olib borishda quyidagi metodlardan foydalandik;  Mavzuga doir bo’lgan ilmiy pedogogik, psixologik hamda ijtimoiy ish sohasiga tegishli adabiyotlarni o’rganish;  O’zbekistonda aholini ijtimoiy himoyalash borasida olib borilayotgan davlat siyosatining asosiy ustuvor yunalishlarini o’rganish;  Mavzuga oid tibbiy-pedogagik, ijtimoiy hujjatlarni o’rganib chiqish; Mavzuni o’rganilganlik darajasi: Ushbu mavzu bo’yicha mamlakatimiz olimlaridan G’aniyeva M.X 3 , Bekmurodov M 4 , Normurodov B 5 , Axundjanova S, Kim L 6 , Isayeva D, Xusanova X 7 , Tadjiyeva S 8 M.Sherov 9 va boshqalarning asarlari hamda ilmiy-tadqiqot ishlarida ijtimoiy ish sohasining o’ziga xos milliy xususiyatlari u yoki bu darajada o’rganilgan. Malakaviy bitiruv ishi 2 bob 4 paragraf, kirish va xulosa qismidan iborat: Ushbu boblarda tegishli adabiyotlarga tayanib, ishning maqsad va vazifasini ochib berishga harakat qilindi. 1 Bob. IJTIMOIY ISH XODIMINING AXLOQIY MAJBURIYATLARINI UMUMINSONIY MUNOSABATLARDA NAMOYON BO’LISHI. 3 Ғаниева М.Х. Ижтимоий иш асослари.Т.: 2010 й. 4 Бекмуродов М. Олий маълумотли ижтимоий ходимларни тайёрлашда таълим муассасаларининг роли.Т.:2008 й. 5 Нормуродов Б. Социология тарихи. Т.:2010 й . 6 Ким Л. Болаларни ижтимоий ҳимоя қилиш тизимида кадрлар масалаларини ҳал қилиш йўлида.Т.2008 й 7 Хусанова Х. Ўзбекистонда аҳолини ижтимоий муҳофазалашда ўзини-ўзи бошқариш органларини ўрни. 2008 . й . 8 Таджиева С. Болаларни патранат оилаларга беришнинг хориж тажрибаси.Т.:2010 й 9 Шеров М. Ижтимоий иш этикаси. Т. “Фан ва технологиялар” нашриёти 2015 й. 1. IJTIMOIY ISH XODIMINING AXLOQIY FAZILATLARI. «Axloq – ma’naviyatning o’zagi. Inson axloqi shunchalik salom-alik, xushmuomaladangina iborat emas. Axloq bu, avvalo, insof va adolat tuyg’usi, Imon, halollik degani». Islom Karimov «Etika» tushunchasini birinchi bo’lib yunon faylasufi Arastu muomalaga kiritgan. Arastu fanlarni tasnif qilarkan, ularni uch guruhga bo’ladi: nazariy, amaliy va ijodiy. Birinchi guruhga u falsafa, matematika va fizikani; ikkinchi guruhga – etika va siyosatni; uchinchi guruhga esa – san’at, hunurmandchilik va amaliy fanlarni kiritadi. Shunday qilib, qadimgi yunonlar axloq haqidagi ta’limotni fan darajasiga ko’targanlar va «Etika» (ta ethika) deb ataganlar. Ijtimoiy ish etikasi fani doirasida talabalarni insoniyat hayotida axloq tushunchasining ahamiyatini chuqurroq tushuntirish maqsadida axloqning jamiyat taraqqiyotida mutafakkirlar tomonidan yaratilgan axloqiy qarashlar va ta’limotlar mazmun-mohiyatini o’rganish katta ahamiyatga ega. Ijtimoiy ish etikasi fanida axloq tushunchasi eng muhim tushunchalardan biri sifatida o’rganiladi. «Axloq» so’zi arabchadan olingan bo’lib, «hulq» so’zining ko’plik shaklidir. «Axloq» iborasi ikki xil ma’noga ega: umumiy tushuncha sifatida fanning tadqiqot obyektini anglatsa, muayyan tushuncha sifatida inson fe’l- atvori va xatti-harakatining eng qamrovli qismini bildiradi. Axloqni umumiy tushuncha sifatida olib, uni doira shaklida aks ettiradigan bo’lsak, doiraning eng kichik qismini odob, undan kattaroq qismini xulq, eng qamrovli qismini axloq egallaydi. Odob – inson haqida yoqimli taassurot uyg’otadigan, lekin jamoa, jamiyat va insoniyat hayotida u qadar muhim ahamiyatga ega bo’lmaydigan, milliy urf- odatlarga asoslangan chiroyli xatti-harakatlarni o’z ichiga oladi. Xulq – oila, jamoa, mahalla-ko’y miqyosida ahamiyatli bo’lgan, ammo jamiyat va insoniyat hayotiga sezilarli ta’sir ko’rsatmaydigan yoqimli insoniy xatti- harakatlarning majmui. Axloq esa – jamiyat, zamon, insoniyat tarixi uchun namuna bo’la oladigan ijobiy xatti-harakatlar yig’indisidir 9 . Axloq shu jamiyatda yashayotgan va shu jamiyatni tashkil qilgan odamlarning bilim va ma’naviyatini rivojlanish darajasi bilan belgilanadi. Bilim insonni ongida ta’lim tizimi orqali shakllansa ma’naviyat insonning qalbida tarbiya orqali shakllanadi. Jamiyatning bilim va ma’naviyati qanchalik yuqori bo’lsa, jamiyat taraqqiyoti shunchalik jadal va hayot shunchalik farovon bo’ladi. Bu allaqachonlar insoniyat tomonidan isbotlangan va anglab olingan oddiy haqiqatdir. Hech bir inson jamiyatdan tashqarida, yakka holda yashamaydi. U odamlar orasida o’sadi, ulg’ayadi, hayot kechiradi, o’zining butun hayoti va faoliyati davomida har xil toifadagi ko’plab insonlar, kattayu-kichik bilan muloqotlar qiladi. Bu insonning o’z kundalik hayotiy ehtiyojlarini qondirish zaruratidan kelib chiqadi. Ijtimoiy ish xodimi o’zining kasbiy faoliyati davomida o’rnatilgan kasbiy normalarga amal qilishni talab etadi. Bu jarayonda inson va jamiyat o’rtasida yuzaga keladigan obyektiv aloqadorlik, ya’ni ijtimoiy munosabat-xulq-atvor, odob, hatti-harakat tamoyillari va me’yorlarining majmuasi axloqning mazmun- mohiyatini tashkil etadi. «Axloq» iborasi muayyan tushuncha sifatida inson fe’l-atvori va hatti- harakatlarini bildiradi. Axloq inson va jamiyat o’rtasidagi obyektiv aloqadorlik tufayli kelib chiqadigan, shaxsiy va umumiy manfaatlarni muvofiqlashtirib turish asosida har bir shaxsning hayoti va faoliyatini boshqaradigan va tartibga soladigan muayyan xulq-atvor, odob, xatti-harakat tamoyillari va me’yorlarining majmuidir.Axloq jamiyat va insonni o’ziga xos tarzda go’zallik qonuniyatlari vositasi bilan o’rganuvchi eng qadimiy va hozirgi zamonda nihoyatda muhim ahamiyatga ega fandir. 9 Абдулла Шер Ахлоқшунослик. Тошкент. 2000. 5-бет Dastlab axloq tushuncha sifatida Sharq mamlakatlarida vujudga kelgan. Ilk axloq tushunchasi qadimgi Misrda paydo bo’lgan. Qadimgi Misrda esa odob-axloq masalalari o’ziga xos pandnomalarda ifoda topgan. Ular orasida «Pxatotep o’gitlari» bizgacha yetib kelgan eng qadimiy pandnoma hisoblanadi. Bundan deyarli ikki yarim ming yil avval beshinchi sulola fir’avni Jadkara Isesidan vazir Pxatotep qariligi tufayli o’rniga o’z o’g’lini tayinlashni iltimos qiladi va o’g’liga atab o’ttiz yetti nasihatdan iborat mazkur pandnomani yozadi. Unda o’sha davr axloqiy qonun-qoidalari, o’zni tutish, muomala odobi singari muammolar ko’tariladi, axloqiy fazilatlar esa hikmatlar va nasihatlar tarzida targ’ib qilinadi. Undagi o’gitlar yuksak badiiyati bilangina emas, balki quldorlik davri talablarini chetlab o’ta olgan umuminsoniy demokratik fikrlar tarzida, haqiqiy donishmandlik va insonparvarlik namunasi sifatida hanuzgacha kishini hayratga soladi: «Qimmatbaho toshdek yashirindir oqilona so’z, holbuki uni don tuyayotgan cho’ridan topish mumkin». Agar nafaqat Qadimgi Misrda, balki undan bir necha ming yil keyingi Qadimgi Yunonistonda ham qul ezgulikka, donishmandlikka xos bo’lmagan jonzot sanalganini va odam o’rnida ko’rilmaganini hisobga oladigan bo’lsak, Pxatotepning mazkur fikri insoniyat axloqiy tafakkur taraqqiyotida naqadar katta ahamiyatga ega ekanini anglash mumkin 10 . Qadimgi Xitoyda ham axloqiy fikrlarning taraqqiy etganligini ko’ramiz. Masalan, qadimgi Xitoy mehnat ahlining ma’naviy hayoti va yuksak axloqi haqida «Shuszin» («Qo’shiqlar») kitobida ajoyib naqllar to’plangan. Kishilik jamiyatining butun taraqqiyoti davomida insonlar komillikka intilib yashaganlar va yashab kelmoqdalar. Etika fani axloqning kelib chiqishi va mohiyatini, kishining jamiyatdagi axloqiy munosabatlarini o’rganadi. Axloqni umumiy tushuncha sifatida olib, uni doira shaklida aks ettiradigan bo’lsak, doiraning eng kichik qismini odob, undan kattaroq qismini xulq, eng qamrovli qismini axloq egallaydi. U o’zining tarixiy taraqqiyotida quyidagi vazifalarni bajargan: – umuminsoniy madaniyat tizimida insonning tabiiy xislatlarini; 10 Абдулла Шер. Ахлоқшунослик. Тошкент. 2000 й. 17-18 бетлар. – jamiyatda yashovchi har bir shaxsni har tomonlama kamol toptiruvchi ma’naviy-ijtimoiy omillarini; – kishilarning ichki tuyg’ularini, hissiyotlarini o’stirib, umuminsoniy moddiy va ma’naviy qadriyatlarni anglab yetish, ularni asrash va kelgusi avlodga yetkazib berishni; – oila va kundalik turmushda mavjud bo’lgan oilaviy burch, o’zaro hurmat, sadoqat, or-nomus kabi an’analarni avloddan-avlodga o’tkazish asosida davom ettirish vositasi vazifasini; – adolatli jamiyat qurish va unda boy-badavlat, tinch-totuv, baxtli yashash g’oyasi va boshqalar. Bu o’rinda shuni alohida ta’kidlash joizki, axloqiy tarbiya natijasida odoblilik – yuksak axloqiylikka aylangani kabi, axloqiy tarbiya yo’lga qo’yilmagan joyda shaxs vaqti kelib, odobsizlikdan – axloqsizlikka o’tishi mumkin. Inson o’z tajribasi orqali erishgan donishmandlik namunalarini hikmatlar, naqllar, matal-maqollar tarzida bayon etadi, boshqalarni axloqiy qonun-qoidalarga o’rgatadi. Aflotun, Arastu, Epikur, Siseron, Seneka, Avgustin, Forobiy, Ibn Sino, G’azoliy, Nasafiy, Spinoza, Kant, Gegel, Shopengauer, Feyerbax, Kyerkegor, Nisshe singari buyuk faylasuflar yaratgan axloq nazariyasiga doir ta’limotlar bilan birgalikda «Patanjali», «Qutadg’u bilik», «Qobusnoma», Sa’diyning «Guliston», Jomiyning «Bahoriston», Navoiyning «Mahbub ul-qulub», Montenning «Tajribanoma», Laroshfukoning «Hikmatlar», Gulxaniyning «Zarbulmasal» kabi amaliy axloqqa bag’ishlangan asarlarida axloq to’g’risida batafsil to’xtalib o’tiladi. Qadimgi Turonzamin va Erondagi axloqiy tafakkur taraqqiyoti zardushtiylik dinining vujudga kelishi bilan bog’liq. Qadimgi Xorazmda yaratilgan, «Avesto» deb atalgan muqaddas kitobda asosiy axloqiy fazilatlar va illatlar sanab o’tiladi, talqin etiladi. Unda zardushtiylik ilohiy Ahuramazda – ezgulik, Ahriman esa yovuzlik timsoli sifatida namoyon bo’ladi, ezgulik va yovuzlik, yorug’lik va zulmat, hayot va mamot o’rtasidagi abadiy kurashning ibtidosi aks etadi. Zardushtiylik dinini ma’lum ma’noda axloqiy e’tiqod, uning muqaddas kitobi «Avesto»ni qadimgi ajdodlarimiz amal qilgan axloqiy tushunchalar va ko’rsatmalar majmui deyish mumkin. Buni ushbu din payg’ambari Zardushtning «Avesto»dagi «Asha alqovi»dan joy olgan quyidagi so’zlaridan yaqqol ko’rish mumkin: «Ahuramazda – eng loyiq haqning irodasi ruyobga chiqib, Ahriman daf bo’lsin. Ezgu o’y, ezgu so’z va ezgu ishlarni oqlayman. O’zimni butkul ezgu o’y, ezgu so’z va ezgu amallarga baxshida qilaman, barcha qabih o’y, yomon so’z va yomon ishlardan tiyaman. Haqiqat – oliy ne’mat…» «Avesto»dagi talqinlar insonning real hayoti bilan bog’liq ekanligi, undagi ezgulik ruhi – yaratuvchilik, ijodkorlik quvvati sifatida, yomonlik esa buzish va buzg’unchilik kuchi tarzida namoyon bo’ladi. Axuramazda qiyofasidagi bu ezgulik – hayot ramzi, yerni inson, hayvonot va nabotot bilan boyitadi, inson ularni sog’lik, kuch-qudrat, baxt, shodlik, umid, ishonch, go’zallik, farovonlik yordamida munavvar qiladi. Ahriman qiyofasidagi yovuzlik esa qurg’oqchilik, ocharchilik, kasallik, jisman va ruhan halokat singari ofatlarni keltirib chiqaradi. «Avesto»da Oliy Tangriga iltijo va murojaat qilinib, “Axuramazda yaratgan yaxshilik g’oyasiga, sog’lom, aql-hushi tetik farzandlarga, jasur, dono, bir necha tillarni biladigan o’g’il-qizlarga, uzoqni ko’rib, yurtni balo-qazolardan himoya eta oladigan pok ziynat avlodlarga olqishlar bo’lsin!” deyiladi. Undagi ta’rifga binoan, tarbiya hayotning eng muhim tayanchi bo’lishi lozim. “Har bir yoshni shunday tarbiyalash zarurki, - deyiladi Zardusht ta’limotida, - u avvalo yozishni o’rganish bilan xulq-odobli bo’lsin, yaxshi o’qishni, so’ngra yozishni o’rganish bilan eng yuksak pog’onaga ko’tarilsin” 11 . Shuni alohida ta’kidlash joizki, «Avesto»da inson oliy jonzot tarzida talqin etiladi. Ayni paytda yeru-ko’kdagi barcha ne’matlarni sevish, ardoqlash insonning muqaddas burchi hisoblanadi. Ozodalik, tozalik gigiyenik tushunchadan axloqiy va ilohiy tushuncha darajasiga ko’tariladi. Suvni, atrof-muhitni toza tutish, jonivorlarga inson shafqatli bo’lishi kerakligi ko’rsatiladi. Bularning hammasi «Avesto»da ekologik axloqning dastlabki kurtaklari ham borligini tasdiqlaydi. 11 Марказий Осиё фалсафий тафаккурида “Авесто” нинг ўрни. Т.: 2012. 51. Xullas, «Avesto» ajdodlarimizning axloqiy-estetik qomusi, qadimiy urf- odatlarimizning o’ziga xos, abadiyatga daxldor majmui sifatida qimmatlidir. Qadimiy ona sayyoramizdagi hayot uch olamdan iborat, deb qabul qilingan. Bular – nabotot, hayvonot va bashariyat olami. Ularning o’zaro munosabatlari zaminimizdagi hayotning asosiy omili hisoblanadi. Har uchalasiga ham paydo bo’lish, rivojlanish, o’zini muhofaza qilish, nasl qoldirishga intilish instinkti berilgan va hayotining bir kunmas-bir kun o’lim bilan nihoya topish qismati belgilangan. Chunonchi, o’simlik urug’dan paydo bo’ladi, rivojlanadi, singan shohlari o’rnini sirach chiqarib, davolaydi – muhofaza qiladi, urug’ini qoldirib, bir kun quriydi. Hayvon shu xususiyatlar bilan birgalikda sezish a’zolari va qobiliyatiga hamda muayyan darajada idrok etish xislatiga ega. Insonda esa bulardan tashqari mulohaza qilish, fikrlash qobiliyati va uyat hissi, bir so’z bilan aytganda, aql bor. Uni imom G’azoliy oltinchi sezgi yoki ikkinchi yurak – yurak ichidagi yurak deb ataydi. Ana shu aql ixtiyor erkinligini, ixtiyor erkinligi esa axloqni taqozo etadi. Qadimgi ajdodlarimiz axloqni odamni baxtga erishtiruvchi vosita deb bilganlar, uning aniq dunyoviy asoslarini topishga uringanlar. Ularning axloqiy ta’limotlari asosida O’zbekiston xalqlarining yangicha mazmundagi ma’naviy- axloqiy dunyosi shakllanadi va qaror topadi. Binobarin, O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining asosini xilma-xil shakllardagi mulklar tashkil etayotgan bir vaqtda uni rivojlantirishning ma’naviy-axloqiy negizlarini umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik, xalqimizning ma’naviy merosini mustahkamlash, insonning o’z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi va vatanparvarlik tashkil etadi. Axloq – oliy mavjudotga ato etilgan buyuk ne’mat. Shu bois o’zimiz- o’zimizni va iloji bo’lsa, o’zgalarni ham axloqiy tarbiyalash barchamizning muqaddas burchimizdir. Sharq axloq nazariyasini yuksak darajaga ko’targan qadimgi yunon sivilizasiyasi jahonshumul ahamiyat kasb etadi. Yunonistonlik mutafakkirlar ilk bor inson shaxsini, inson xatti-harakatiga asoslangan niyatni tadqiq etishga va axloqiy qilmish muammolarini tushuntirishga urindilar. Xususan, buyuk faylasuf Aflotun (e.a. 427 – 347 y.y.) axlohiy ta’limotida yaxshilik g’oyasi muhim ahamiyatga ega. Uning yaxshilik tamoyili tizimi o’zida me’yor, go’zallik va haqiqatni mujassam etgan. Uning axloqiy ta’limoti ruh orqali bayon qilinadi. Aflotun fikricha, axloq manbai inson tabiatida emas, balki insonga bog’liq bo’lmagan abadiy ruhda. Ruh uch qismdan: aql, iroda, hissiyotdan tashkil topgan. Aql oliy fazilat bo’lgan donolikning asosi, iroda mardlikning manbai, hissiyotni saqlay bilish fazilati aqllilikning asosidir. Fazilat adolat bo’lib, unda donolik, mardlik mujassamlashgan. Aflotun real dunyoni yovuzlik manbai deb hisoblaydi va bu dunyoni haqiqiy dunyo emas, degan xulosa chiqaradi. Uning fikricha, etikaning nazariy tayanchi inson ongi ruhlar (mangulik) olamida Xudoning doimiy nazoratida bo’ladigan yagona «yaxshilik» g’oyasidir. Aflotun qarashlarida estetika ham go’zallik falsafasi, ham san’at falsafasi sifatida ta’riflanadi. Aflotun fikricha, nafosat manbaini avvalo g’oyalar tashkil etadi. His-tuyg’u beradigan barcha narsalarni abadiy, o’zgarmas g’oya «yoritib turgan» dagina go’zallik kashf etiladi. Uning fikricha go’zallik o’ta hissiyotli bo’lgani tufayli uning mohiyatini his-tuyg’u bilan emas, balki aql-idrok bilan anglash mumkin. Aflotunning san’atga oid qarashlarida ijodiy jarayonni ilohiylashtirish, san’atni esa butunlay aql-idrokka teskari bo’lgan sa’y-harakat tarzida baholash o’rin olgan. U san’atni qandaydir pastkashlik urinishlari sifatida ta’riflab, uni narsalarning ko’chirilgan nusxasi, narsalarning o’zi esa g’oyalarning xira nusxasidir, deb uqtiradi. Insoniyatning ulug’ allomalaridan biri bo’lgan Arastu (e.a. 384 – 322 y.y.) o’zi faoliyat ko’rsatgan davrdagi axloqiy qarashlarni bir tizimga soldi, axloq tasnifini yaratdi. Arastuning «Siyosat» nomli asarida axloq muammolariga alohida o’rin berilgan. O’zining bu asarida u shunday yozadi: «Tabiat inson qo’liga qurol, aqliy va axloqiy kuch bergan, ammo u shu qurolni teskari tomonga nisbatan ham ishlatishi mumkin. Shu sababli axloqiy tayanchlari bo’lmagan inson eng insofsiz va yovvoyi, o’zining jinsiy va did mayllarida eng tuban mavjudot bo’lib qoladi». Arastu etikasining asosida baxtga intilish yotadi, baxt esa kishining dono, adolatli, sog’lom bo’lishi bilan o’lchanadi. Arastu axloqning jamiyat hayotida muhim ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi. Axloqiy fazilatlar tabiat tomonidan belgilanmaydi, balki inson unga o’z faoliyati natijasida erishadi. Inson adolat bilan ish qilib adolatli bo’ladi, qahramonlik qilib qahramon bo’ladi. Arastu axloqqa siyosat bilan chambarchas bog’liq, amaliy xarakterga ega bo’lgan fan sifatida qaraydi. Inson uchun donolik, onglilik, faollik, aqllilik muhim ahamiyatga ega. Bu fazilatlarga ajdodlar tajribasi, bilimlarni o’rganish natijasida erishiladi. Boshqacha qilib aytganda, tabiat axloqiy fazilatli bo’lish imkoniyatini yaratadi, axloqiy fazilatlar inson faoliyatida namoyon bo’ladi, ya’ni axloqiy fazilat xatti-harakat demakdir. Bunda tarbiyaning roli katta. Arastu asosiy fazilatlarni tahlil etganda aqliy fazilatlarga alohida ahamiyat beradi, ammo axloqiy fazilatlarni aqliy fazilatlarga bo’ysundirgan holda ifodalaydi. Arastuning axloqiy ta’limotida adolatlilik fazilati muhim rol o’ynaydi. Boshqalar haqida g’amxo’rlik qilish demakdir. Adolat tenglikdan iborat. Arastuning axloqiy ta’limoti quldorlik jamiyatini abadiylashtirishga xizmat qilganligini ham aytib o’tish o’rinlidir. Qadimgi yunon estetika nazariyasining cho’qqisi va yakuni sifatida Arastu (m.a.384 – 322 y.y.) estetik ta’limoti katta ahamiyat kasb etadi. Arastuning fikricha, nafosat asosini moddiy dunyodagi narsalar tashkil qiladi, nafosat ana shu narsalarning tartiblilik, muvofiqlilik, aniqlik, uyg’unlik, yaxlitlik xossalarida namoyon bo’ladi. San’at amaliyoti Arastu estetikasining hayotbaxsh manbaidir. Buyuk mutafakkir ana shu amaliyot bilan uzviy bog’langan nazariy qoidalar yaratdi. Arastuning axloqiy ta’limotida Demokritning voqyelikka taqlid qilish (mimesis) haqidagi g’oyasi yanada rivojlantirildi. U san’atni voqyelikka – odamlar, narsalar va inson faoliyatiga taqlid vositasi sifatida baholab, san’atni idrok qilishda hosil bo’ladigan shodlikni tasvirlangan narsalarni taniganlikdan chiqadigan natija bilan bog’laydi. Arastu san’atning inson ruhiga o’tkazadigan ta’sir kuchiga alohida e’tibor berib, uning axloqiy qudratini, olijanob fazilatlar yaratish kuchini, voqyelikni anglash xizmatini ulug’laydi. Fojiali voqyea-hodisalar zaminida Arastu vahima, dahshat, rahm shafqat orqali inson ruhini poklantirish («katarsis») ta’limotini ilgari suradi. Bundan tashqari, uning estetik qarashlarida voqyelik bilan badiiy ijod masalalari keng o’rin egallagan. Shuni alohida ta’kidlash darkorki, Arastu estetika nazariyasini birinchi bo’lib turlar, xillar, ko’rinishlarga ajratgan olimdir. Insonning axloqiy hayoti shu oliy «yaxshilik» g’oyasiga intilishdan iborat. Axloqiy qarashlar taraqqiyotiga qadimgi yunon faylasufi Epikur (e.a.341 – 270 y.y.) ham o’ziga xos hissa qo’shgan. Epikurning axloqiy ta’limoti hayotiy xarakterga ega bo’lganligi bilan ajralib turadi. Epikur inson xatti-harakatining asosiy maqsadi rohat-farog’atga erishishdan iborat, deb hisoblaydi. Faylasufning axloqiy muammolar haqidagi fikrlarini dinga qarshi yo’naltirilganligini ham aytib o’tish joizdir. Epikur axloqni dindan ajratdi, «baxt» tushunchasini axloqning negizi, deb hisobladi, uni nodonlik bilan bog’ladi. Uning fikricha, etika fanining asosiy vazifasi insonni oqilona orom olishga, mamnunlikka erishishga, tabiiy va zaruriy istaklarni ongli ravishda o’rganishdan iboratdir. Yuqorida ta’kidlanganidek, «baxt» tushunchasini axloqning negizi, deb hisoblagan holda Epikur uning asosida hayotdan mamnun bo’lish, bahramandlik yotadi, bu esa yaxshi turmush va osoyishtalikka olib keladi, baxtsizlik manbai azob-uqubatdir, baxtga erishish yo’lida inson barcha to’siqlarni uloqtirib tashlamog’i lozim, bu to’siqlarning eng zararlisi dinga ishonish va Xudodan qo’rqishdir degan individualistik g’oyani ilgari suradi suradi va jamiyat uning diqqat-e’tiboridan chetda qoladi. Bizning nazarimizda, Epikur mulohazalarining e’tirozli tomoni shundaki, u individual manfaatlarni qondirish ijtimoiy manfaatlar ro’yobga chiqishining manbai ekanligini tushunib yetmaydi. Epikur barcha rohatlanishlarni ikki turga: jismoniy va ma’naviy (ruhiy) rohatlanishga bo’ladi. Jismoniy rohatlanish kishilarning oziq-ovqat, uy-joy, kiyim-kechak va boshqa narsalarga bo’lgan ehtiyojlarini qondirishdir. Ikkinchi turdagi rohatlanishga esa bilim va do’stlik orqali erishiladi. U barqaror ma’naviy huzurni o’tkinchi jismoniy rohatlanishdan ustun qo’yadi. Shunday qilib, Epikur axloqiy ta’limoti inson shaxsining real olam mavjudoti, deb qaraganligi bilan muhimdir. Chunki dunyoviy baxt, shaxsning dunyoviy qadr-qimmati to’g’risidagi fikr, insonparvarlik tamoyili epikurizm qimmatini oshiradi. Umuman, qadimgi dunyo mutafakkirlari gedonizm (rohatlanish) pozisiyasida turib, kishi faoliyatining maqsadi baxtga erishish, rohatlanish, foyda, manfaatdor bo’lish deb qaraganlar. Shuningdek, ular kishilarning bu dunyoda baxtli bo’lishlari uchun kurashganlar va axloqning real dunyoviy asosini topishga intilganlar. Markaziy Osiyo xalqlari axloqiy ta’limotlar taraqqiyoti tarixini o’rganishda buyuk mutafakkir ajdodlarimiz asarlari muhim o’rin egallaydi. O’rta asrlarda boshqa Sharq mamlakatlarida ham ilg’or axloqiy g’oyalarni ilgari surgan donishmand mutafakkirlar yetishib chiqdi. Ayniqsa, IX – XII asrlarda Markaziy Osiyoda madaniyat, ilm-fan va falsafaning yuksak darajada rivojlanishi uchun qulay tarixiy, ijtimoiy va siyosiy shart-sharoit vujudga keldi. Markaziy Osiyo mutafakkirlarining falsafa, axloq sohasidagi nazariy merosi umuminsoniy madaniyatga muhim hissa bo’lib qo’shildi. Ularning falsafiy qarashlari taraqqiyoti, shuningdek, davlat, ijtimoiy hayotga bo’lgan munosabatlari, axloqiy-estetik qarashlarning rivojlanishiga islom dini o’z ta’sirini ko’rsatdi. Allomalarning axloqiy ta’limotlarida inson eng buyuk oliy zot, deb baholanadi. Bu mutafakkirlar hamma narsaning qadr-qimmatini insoniylik bilan belgiladilar va insonparvarlik g’oyalari axloqiy tizimda yuqori bosqichga ko’tarildi. Forobiy Arastuning falsafiy qarashlarini chuqur o’zlashtirib, uni targ’ib qiladi. Masalan, Arastuning axloqiy ta’limotini sharhlab, shunday yozadi: “Oliy farog’at faqat bu dunyoda bo’lib, baxtni bu dunyodan tashqarida bor, deb hisoblanadigan barcha narsa aqlsizlikdir”. Forobiy “Baxt-saodatga erishuv haqida”, “Fozil odamlar shahri” va boshqa asarlarida ijtimoiy hayot masalalari bilan birga, fozil shaharda yashovchi xalqning axloqiy normalari, munosabatlari va xulq qoidalarini batafsil bayon etadi. Forobiy inson va jamiyatni ta’riflashda evdemonizm nuqtai-nazaridan turib, fikr yuritadi. Aql va axloqning o’zaro aloqadorligi tamoyiliga amal qiladi. Faylasuf axloq normalarini aqllilik bilan bog’laydi. Uningcha, aqlli inson har tomonlama, jumladan, axloqan mukammal bo’ladi. Inson kamolotga erishuv yo’lida harakat qilganda aqliy bilishga ham harakat qilmog’i lozim. Shundagina u ezgu niyatiga, ya’ni baxt-saodatga erishadi. Yaxshi fazilatga ega bo’lmoq uchun barcha ijobiy sifatlarni inson o’zida mujassamlashtirmog’i lozim. Xususan, inson jismoniy, axloqiy va aqliy jimhatdan mukammal bo’lmog’i, ya’ni idrokli, ziyrak, bilimdon, yaxshi muomalali, pok, adolatli, insonparvar, qo’li ochiq, o’z harakati va fikrida qat’iy, jasur, qo’rqish va ojizlikni bilmaydigan bo’lishi kerak. Bularning barchasiga bilim orqali erishiladi. Forobiy insoniy failatlarni ikkiga bo’ladi, ya’ni nazariy fazilatlar va amaliy san’at (kasb-hunar) fazilatlari. Inson bu fazilatlar yordamida baxt-saodatga erishadi. Forobiyning fikricha, donolik bu baxt haqida bilim beradigan fazilat, mulohazalilik va baxt-saodatga erishish haqida bilim fazilatidir. Forobiy fazilat haqida ham fikr yuritib, u ezgulikka daxldor bo’lishdan vujudga keladigan mehr- oqibat tufayli hosil bo’ladi, deb ta’kidlaydi. Ushbu fikrlar o’z mustaqilligini qo’lga kiritib, kelajak sari dadil qadamlar bilan rivojlanib borayotgan davlatimiz uchun katta ahamiyatga ega. Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganlaridek, “ M amlakatimiz taraqqiyoti xalqimizning jipslashib, bir-birimizga mehr-oqibatli bo’lishimizga bog’liq. Shu narsa bizga umid, ishonch va kuch bag’ishlamoqda, tinch-totuv hayotga asos bo’lmoqda”. 1 Har bir kishi o’zining kelajagini buyuk bir maqsad shaklida bashorat va tasavvur qila olmasa, uning bunyodkorlik faoliyati susayadi hamda asta-sekin o’z qiyofasini yo’qota boshlaydi. Forobiyning fikricha, insoniy vujuddan maqsad – eng oliy baxt- 1 Каримов И.А. «Ўзбекистон буюк келажак сари». Тошкент. «Ўзбекистон», 1998, 50-бет . saodatga erishuvdir, avvalo bu baxt-saodatning nima va nimalardan iborat ekanligini bilishi, unga erishuvni o’ziga g’oya va eng oliy maqsad qilib olishi, butun vujudi bilan maftun bo’lishi kerak. Keyin bu baxt-saodatga erishtiradigan ishlarni shaxsan bajarishga kirishmog’i lozim bo’ladi. Demak, baxtni qo’lga kiritish uchun inson faol, tashabbuskor bo’lishi kerak. Forobiy baxt-saodatga ilm- ma’rifat orqali erishiladi, chunki u olamning mohiyati, mazmuni haqida to’liq, mukammal bilim, kasb-hunar egallash uchun muhimdir, deb ta’kidlaydi. Forobiy insonning kamolotga erishuvida ta’lim-tarbiya nihoyatda zarurligini ko’rsatib o’tadi. U insonning ma’naviy hayotida onglilik va axloqiylilikka e’tibor beradi. Forobiy inson axloqini bir butun holda uning faoliyatini belgilashda mezondir, ya’ni insonning ma’naviy boyligi, mazmuni uning axloqiy harakatlarida namoyon bo’ladi, deb hisoblaydi. Forobiy “Baxt-saodatga erishuv haqida”gi risolasida inson go’zallikni samarali idrok etishi uchun unda nozik tabiat va aqliy mukammallik zamini bo’lishi kerak, hissiy va aqliy qobiliyatga ega bo’lgan insongina dunyoning barcha sirlarini bila olishi mumkin, deb ta’kidlaydi. Inson aql-idroki tufayli haqiqiy insonga aylanadi, bilim insonga baxt va shodlik keltiradi, inson bilish orqali o’zida go’zallik va mukammallikni kashf etadi, deb uqtiradi. Forobiy odamlarni ilm bilan, san’at bilan shug’ullanishga da’vat etadi va shu tufayli go’zal narsalar tushunarli narsaga aylanadi, deb ko’rsatadi. Forobiy insonning o’z-o’zini tarbiyalashida, uni estetik rivojlanishida nazm va musiqa san’atining o’rnini alohida ta’kidlaydi. Uning fikricha, san’atning barcha turlari bir-biridan farq qiladi: nazm san’ati so’z bilan, tasviriy san’at esa bo’yoqlar bilan ish ko’radi, lekin ular insonga bir xil ta’sir ko’rsatadi. U Arastu izidan borib bu san’atlarning har ikkalasi taqlid qilish yordamida kishilarning tasavvuriga va hissiyotiga ta’sir ko’rsatishini maqsad qilib qo’yadi, deb ta’kidlaydi. Forobiyning fikricha, san’at insonda go’zal estetik fazilatlarni tarbiyalashga qodir kuchga egadir. Shu bois mutafakkir inson oldiga alohida talablar qo’yadi. U mazkur risolasida ta’lim-tarbiya masalalariga alohida to’xtalib, yoshlarning axloqiy fazilati nizomlarini hamda ularning san’atni egallashi uchun amaliy malakalarini tarbiyalash-tarbiyachilarning muqaddas vazifasi ekanligini ko’rsatib beradi. Forobiy insoniy sifatlarning barchasini odamlar va narsalar go’zalligi tarzida baholab, ularni maqsadga muvofiqlik va foydalilik tomonlari bilan uzviy bog’laydi. U “She’r san’ati haqida” degan risolasida badiiy faoliyatni o’ziga xos tarzda voqyelikka taqlid qilishga qiyos etib, musavvirlik va she’riyat bir-biridan so’z va bo’yoq vositalarida ifodalanishi bilan farqlangan holda, odamlar tasavvurlariga taqlid orqali ta’sir o’tkazishni maqsad qilib qo’yadi, deydi. Bu ta’sir kuchi tasavvur deyiladi hamda u tuyg’u va aql-idrok oralig’ida turadi. Beruniy ta’limotida axloqning mohiyati kishilarning turmush tarzi bilan bog’lab qaraladi. Boshqacha aytganda, Beruniy axloqning mazmunini ijtimoiy hodisalar, kishilarning moddiy ehtiyoji va manfaatlari bilan bog’lagan holda tushuntirishga harakat qiladi. Uning fikricha, inson ongga ega bo’lganligi, tafakkur qudrati sohibi sifatida unga mamlakatni obod qilishga va tartibot o’rnatish buyurilgan. Shuning uchun u o’z asarlarida vatanparvarlik g’oyalarini targ’ib qiladi. Beruniyning axloqiy ta’limotida rostgo’ylik bilan adolat bir xil qiymatga ega bo’lgan tushunchalar sifatida qaraladi. Yolg’onchilik, yovuzlik kishini adolatdan yuz o’girtiradi, zulm, omonatga xiyonat qilish xalqning buzilishiga sabab bo’lib, yomon xulqlar sanaladi. Inson o’zining dunyosini tarbiyalab borib, nafsini yomon xulqlardan tozalab, axloqiy davolash bilan kamolotga erishadi va salbiy xulqlardan holi bo’ladi. Xulqni yangilash insonning o’ziga bog’liq bo’lsada, sharoit bilan ham belgilanadi. Beruniy insonning baxti bilim va ma’rifatda, deb biladi. U insonning ezguligi va uning olijanob axloqiy fazilatlarini madh etish bilan birga insondagi salbiy illatlarni qoralaydi. U hayotning ma’nosi masalasida ijodiy mehnat va yaxshilikni asos, deb hisoblaydi. Mehnat xayotda iz qoldiradi, uning mevasidan avlodlar foydalanadi. Shu bilan birga u zo’ravonlik, majburiy mehnatni qoralaydi, erkin mehnatni sharaflaydi. Ibn Sinoning ijodiy faoliyatida axloqiy masalalar katta o’rin egallaydi. Bu muammolarga muallim o’zining “Axloq”, “Axloq fani”, “Oila qurilishi” va boshqa asarlarida katta o’rin beradi. Uning axloqiy ta’limoti ijtimoiy-siyosiy va falsafiy g’oyalardan kelib chiqdi. Ibn Sinoning fikricha, axloqshunoslik yaxshilikni yomonlikdan ajratadigan va kishining baxtli bo’lishi uchun sharoit ta’minlab beradigan fandir. U axloq kategoriyasiga yaxshilik va yomonlik, aqllilik, lazzat, donolik, saxiylik, sevgi-muhabbat, kamtarlik, azob-uqubat, sadoqat, intilish va boshqalarni kiritadi. Insoniy adolat inson xatti-harakatining eng muhim bezagidir. Uningcha, adolat ruhiy lazzatning bosh o’lchovidir. Adolat odamning uch istagi sabr, jasurlik, donolik bilan paydo bo’ladi. Agar inson bu fazilatga ega bo’lsa, u o’zini saqlay oladi, yaxshilikni o’zida mustahkamlab, haqiqiy ruhiy lazzatga erishadi. Demak, adolat yaxshilik bilan yomonlikning mezoni. Ibn Sino insonning yaxshi axloqiy fazilatlariga kishilarning yomon xulq va xatti-harakatlarini qarshi qo’yadi. U insonning salbiy nuqsonlariga aldash, nafrat, zaiflik, adovat, o’ch olish, bo’xton, irodasizlik kabi yomon xislatlarni kiritadi. Mutafakkir insonning nuqsonlaridan biri ishiga qarama-qarshi bo’lgan johillikdir, deb ta’kidlaydi. Bu bilan xudbinlik va munofiqlikni qoralaydi, haqiqiy do’stlarni soxta do’stlardan farqlashga chaqiradi. “Yaxshi do’st, - deydi u, -kishining hamma yaxshi va yomon sifatlarini aks ettiruvchi oynadir. Yaxshi do’st o’z vaqtida butun nuqsonlarni ko’rsatadi, maslahat va xatti-harakati bilan bu kamchiliklarni yo’qotishga yordam beradi. Rostgo’ylik, sadoqat, pok muhabbat, iroda makr, yovuzlik ustidan g’alaba qozonadi, ikkiyuzlamachilik, faqat o’z foydasini ko’zlab do’stlashish yomonlikdir”. Ibn Sino axloqiy ta’limotining muhim tomonlaridan biri bolalar ta’lim- tarbiyasi masalasidir. U tarbiya kishilarning axloqiy fazilatlari rivojlanishida muhim rol o’ynashini alohida ta’kidlab, tarbiyaning asosiy maqsadi bolaga yaxshi axloqiy fazilatlarni singdirishdan iboratdir, deb hisoblaydi. Uning fikricha, axloqiy tarbiyada jamoaning roli kattadir. Ibn Sino yosh avlodni tarbiyalash oila va davlatning muhim vazifasi, jamiyat taraqqiyoti, jamiyatning xo’jalik va madaniy yutuqlari bevosita ma’lumotli, madaniyatli kishilarning o’sishiga bog’liq, deb e’tirof etadi, “barcha bilimlarga ega narsalar mukammallikka moyildir” deb ta’lim beradi. “Mukammallik” atamasida u insonning ichki go’zalligi va ezgulikka intilishini ifodalaydi. Ibn Sino “Musiqa bilimiga oid to’plam” asari birinchi maqola muqaddimasida tovushning sezgi organlariga ta’siri, uning yoqimli va yoqimsizligi, tovushni eshitganda lazzatlanish nafratlanish hissining paydo bo’lishi kabi masalalarga to’xtaydi. Unda musiqaning kishi hayotiga qanchalik zarurligi va uning paydo bo’lishi sabablari haqida mulohaza yuritiladi. Chunki inson tabiati yoqimli narsalar orqali yengil tortadi, orom oladi, aksincha og’ir tortadi, orom yo’qoladi, nafrat qo’zg’aladi. XI asrning buyuk mutafakkiri Yusuf Xos Hojibning axloqiy qarashlari uning ijtimoiy-siyosiy, diniy va boshqa g’oyalarining negizini tashkil etadi. Mutafakkir fikricha, odam kimligidan (hokim yoki oddiy kishi bo’lishidan) qat’iy nazar inson bo’lishi lozim, chunki dunyoda faqat insoniylikkina abadul-abad qoladi. Shu sababli o’z nomining hamisha yaxshilik bilan eslanishini istagan kishi faqat yaxshilik qilishi lozim. Mutafakkir insoniylik deganda olijanob fazilatlarga ega axloqiy barkamollikni nazarda tutadi. Zero, axloqiy kamolot – insonning butun hayoti va faoliyatining birlamchi asosidir. U jumladan, shunday deb yozgan edi: “Kimning odobi yaxshi va axloqi to’g’ri bo’lsa, u kishi maqsadiga yetadi va baxt unga kulib boqadi”, chunki “yaxshi axloq jamiki yaxshiliklarning zaminidir”. Yusuf Xos Hojibning fikricha, o’zini kamtarona, muruvvatli qilib tutadigan kishigagina baxt kulib boqadi. Kalondimog’, manmanlikka berilgan, maqtanchoq kishidan hamma yuz o’giradi, bunday yomon xislatlar yaxshi odobli kishilarni o’zidan yiroqlashtiradi. Haqiqiy inson bo’lg’usi avlodlar uni yuksak axloq-odobli kishi deb eslashlari uchun, o’zidan keyin yaxshi nom qolishiga hamisha harakat qiladi. Shu sababli deb ta’lim beradi u, - agar kishi obro’-e’tiborli bo’lishni istasa, uning ko’ngli ochiq, qiyofasi va so’zlari ma’noli hamda yoqimli bo’lmog’i lozim. Mutafakkir inson kamolotga yetishi uchun mazkur xislatlardan tashqari yana sabotli, chidamli va sabr-toqatli bo’lishi darkorligini ta’kidlaydi. Inson har taraflama layoqatli bo’lishi zarur, ana o’shandagina uning uchun hayot yanada yaxshiroq va xushchaqchaqroq bo’ladi, baxt unga hamisha yor bo’ladi. Yusuf Xos Hojib oilaviy tarbiya - bolalarning axloqiy qiyofasini shakllantirishda eng asosiy omil ekanligini, mabodo bolalarning xulq-atvori yomon bo’lsa, bunga bola emas, ota aybdor ekanligini, ota o’z farzandini aqlli va fahmli qilib tarbiyalamoqchi bo’lsa, u bolani doimo diqqat-e’tibor ostida tutishi lozimligini ta’kidlaydi. Mutafakkir o’z bolalarini ortiqcha erkalatib, bu bilan ularning kelgusida noloyiq xatti-harakatlar qilishiga to’g’ridan-to’g’ri aybdor bo’ladigan ota-onalarni qattiq qoralaydi va kimki o’g’il yoki qizini taltaytirib yuborgan bo’lsa, buning uchun u axiyri qattiq yig’lashini aytadi. Mutafakkirning fikricha, bolalarni hunar va bilimga o’rgatish ularning axloq-odobini tarbiyalashning asosidir. Shuning uchun ham otaning eng birinchi burchi o’z bolasiga zarur bilimni berish va uni hunarga o’rgatishdir. U bola odobli bo’lishi, uy vazifalarini sarishtalik bilan o’z vaqtida bajarishi uchun uni go’dakligidanoq tarbiyalamoq lozim, deb o’ylaydi. Yusuf Xos Hojibning bunday qarashlari o’z davri odobnomasi, axloqiy qarashlarining yorqin namunasi sifatida O’rta Osiyoda ilg’or fikrlarning rivojlanishida katta rol o’ynagan. Yosh avlodni ma’naviy-axloqiy va vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda Amir Temur va temuriylar davrida yashab ijod etgan mutafakkirlarning faoliyati katta ahamiyat kasb etadi. Ular qoldirgan ma’naviy meros necha-necha avlodlarni ma’naviy-axloqiy kamolotga da’vat etib, yuksak vatanparvarlik ruhida tarbiyalab kelmoqda. O’sha davr allomalarining axloq-odob va estetika borasidagi dono fikrlari madaniyatimizni yanada ravnaq toptirishda, yoshlarning ma’naviy dunyosini boyitishda, ularni yuksak axloqiy fazilatlar ruhida tarbiyalashda muhim ahamiyatga egadir. Shunday ekan, bugun Qurolli Kuchlarimiz saflarida xizmat qilayotgan harbiy xizmatchilarimiz ajdodlarimizning mana shunday boy ma’naviy merosidan oziqlanishsa, o’zlarining ma’naviy, axloqiy va intellektual sifatlarini shakllantirishsa, maqsadga muvofiq bo’ladi. Amir Temur (1336 – 1405 y.y.) millatimiz tarixida munosib o’rin egallaydi. Amir Temur harbiy sohada jahonga mashhur sarkarda va o’z zamonasining eng qudratli hukmdori bo’lish bilan birga, uning Movarounnahrda markazlashgan va qudratli davlat barpo etilishi hamda bu yerda tinchlik, osoyishtalikning ta’minlanishi bunga asosdir. Sohibqironning ma’naviy-axloqiy qarashlari uning «Temur tuzuklari»da mujassamlangan. Mazkur asarda Temurning jamiyatga, ijtimoiy-siyosiy hayotga qarashi, davlatning siyosiy va axloqiy tamoyillari ifodalangan. Amir Temur davlatni boshqarishda o’zi uchun asosiy g’oya sifatida “Kuch adolatda” amaliga rioya qilganligi uchun har ishda insoniy, axloqiy fazilatlarni, kuchli iymonni birinchi o’ringa qo’ygan. Sohibqiron Amir Temur davrida Markaziy Osiyoning mustaqil bir davlat ostiga birlashtirilishi, shubhasiz, mamlakatning iqtisodiy va madaniy taraqqiyotiga ulkan ta’sir ko’rsatdi, ilm-fan, adabiyot va san’at, hunarmandchilik va me’morchilik ravnaq topdi. Temuriylar davrining ko’zga ko’ringan allomalaridan biri – Husayn Voiz Koshifiy (1440 – 1505 y.y.). Uning dunyoqarashida axloqshunoslik muammolari muhim o’rinni egallaydi. Koshifiy “Axloqi Muhsiniy” asarida axloqshunoslikni maxsus fan tarmog’i sifatida tan olib, uning vazifalarini belgilab beradi. Uningcha, axloqshunoslik ko’proq amaliy fanlar turkumiga kirib, uning asosiy vazifasi yaxshi fazilatlarni kasb qilishdan iborat. Koshifiy axloqni kishilar o’rtasidagi munosabatlar va ularning kundalik turmushidan qidiradi. Koshifiy bolalarni yoshlikdan boshlab ularning qobiliyatiga qarab muayyan kasb-hunarga o’rgatish lozim, deb xisoblaydi. Agar bola biror kasbga qiziqish bildirsa, unga kerakli shart-sharoitlarni yaratib berish kerak. U shaxsning axloqiy kamolotida yaxshi fazilatlarni egallashi lozimligi masalasiga keng to’xtaladi. Ma’lumki, eng muhim axloqiy tushunchalardan biri adolatdir. Koshifiy adolatni keng ma’noda tushunadi, uni insonning axloqiy malakalarini yuksak shakli sifatida talqin qiladi. Agar adolat mutlaq fazilat bo’lsa, insonning boshqa xususiyatlari uning xizmatkori hisoblanadi. Uningcha “adolat-eng yaxshi fazilat bo’lsa, adolatsizlik esa eng tuban va yaramas illatdir”. Koshifiy yaxshilik va yomonlik haqida ham o’z fikrini bildirgan. Uning tushunchalari juda keng ma’noni anglatadi. Sharq mutafakkirlari ular orqali kishilarning xulq-odobi, yurish turishi va xatti-harakatini baholaganlar. Koshifiy ham Navoiy singari kishilarni yaxshi va yomonga ajratadi va besh guruhga bo’ladi. Birinchi guruh kishilari shunday kishilarki, ular o’z tabiati va kelib chiqishiga ko’ra yaxshi kishilar bo’lib, doimo xayrli ishlar bilan shug’ullanadilar. Shuning uchun ularni qo’llab-quvvatlash zarur. Ikkinchi guruhdagilar o’ziga yaxshilikni ravo ko’rib, boshqalarga nafi tegmaydi. Bunday odamlarni ham qadrlab, ularni xayrli ishlar qilishga undash kerak. Uchinchi guruhga kiruvchi odamlar jamiyatga na foyda, na ziyon keltiradilar, ya’ni ular tabiatiga ko’ra na yaxshi va na yomondirlar. Ularni ham yaxshi ishlar qilishga, yomonlikdan qochishga chorlash lozim. Lekin to’rtinchi guruhga kiruvchilar, garchi ular yomonlik qilmasa-da, tanbeh berishga loyiq odamlar hisoblanadi.Ularni yomonlikdan tiyilishiga da’vat qilish zarur. Beshinchi guruhdagilar yomon va axloqsiz odamlar bo’lib, jamiyatga faqat ziyon keltiradilar. Ularga nisbatan jazo choralarini qo’llash va ularning tarbiyasi bilan shug’ullanish lozim. Zahiriddin Muhammad Bobur o’rta asr sharq madaniyati, adabiyoti va she’riyatida o’ziga xos o’ringa ega adib, shoir, olim bo’lish bilan birga, yirik davlat arbobi sifatida ham o’chmas nom qoldirdi. Serjilo o’zbek tilida yozilgan, Movarounnahr, Xuroson, Eron va Hindiston xalqlarining tarixi yoritilgan «Boburnoma» asari bilan jahonning buyuk tarixnavis, axloqshunos olimlari qatoridan joy oldi. Boburning ijtimoiy-axloqiy qarashlari uning «Boburnoma» asarida aks ettirilgan. U kishilar xulqini uning faoliyati bilan chambarchas bog’liq holda talqin etadi. U har qanday kimsani emas, balki haqiqiy insonni qadrlaydi, uning mehnat faoliyati va xulq-atvorini madh etadi. Shoir kishilarning tashqi ko’rinishlari ularning ichki dunyosini ifodalashini yaxshi anglaydi va bunda tasvirga alohida e’tibor beradi. «Boburnoma» asarida 80 dan ortiq shaxsning nomi tilga olinib, 50 dan ortiq zamondoshi xulq-odobi, insoniyligi, nasabi, kasbi, ijodi va fanga ko’shgan hissasi haqida to’xtaladi, ularga adolatli baho beradi, o’z munosabatini bildiradi. Sharq xalqlari tarbiya nazariyasida kishi xulqini belgilovchi bir qancha mezonlar mavjud. Shulardan biri jamoat orasida yoshi ulug’, mansabdor, ilmli va hurmatli shaxslar oldida o’zini qanday tuta bilishiga qarab baholash alohida o’rin tutgan. Bobur ijodida vatanparvarlik tuyg’usi yetakchi o’rinni egalaydi. U Vatanga muhabbat va sadoqat shaxsning vatanparvarligi, yetukligi, milliy iftixori kabi fazilatlarida aks etishini ta’kidlaydi. Yuksak badiiy did, chin insoniy axloq sohibi bo’lgan Bobur qaysi shaharda, qaysi davlatda bo’lmasin, xalqlar o’rtasida vatanparvarlikni keng targ’ib etadi. Yoshlarda sharqona axloq-odob madaniyatini tarbiyalashda islom dini alohida o’rin tutadi. «Islom dini, – deydi mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov, – bu ota-bobolarimiz dini, u biz uchun ham iymon, ham axloq, ham diyonat, ham ma’rifat ekanligini unutmaylik. U quruq aqidalar yig’indisi emas. Ana shu ma’rifatni kishilarimiz jon-jon deb qabul qiladilar. Mehr-oqibatli, nomusli, oriyatli tushunchalariga rioya etishga harakat qiladilar». 1 Islom dini ming yillar davomida barqaror mavjud bo’lib kelganligining o’ziyoq, u inson tabiatida chuqur ildiz otganligidan, uning o’ziga xos bo’lgan bir qancha vazifalarni ado etishidan dalolat beradi. Eng avvalo, jamiyat, guruh, alohida shaxs ma’naviy hayotining muayyan sohasi bo’lgan din umuminsoniy axloq me’yorlarini o’ziga singdirib olgan, ularni jonlantirgan, hamma uchun majburiy xulq-atvor qoidalariga aylantirgan. Madaniyatga katta ta’sir ko’rsatgan insonning odamlar bilan bahamjihat yashashiga ko’maklashgan va ko’maklashmoqda. Binobarin, din odamlarda ishonch hissini mustahkamlagan. Ularni poklab, yuksaltirgan. Hayot sinovlari, muammo va qiyinchiliklarini yengib o’tishlarida kuch bag’ishlagan. Axloqiy va estetik qarashlarning shakllanishida diniy muqaddas kitoblarning 1 Каримов И.А. «Ватан саждаго ҳ каби му қ аддасдир». 3-жилд, «Ўзбекистон», Тошкент, 1996, 40-бет. va allomalar merosining tutgan o’rni juda katta. Bundan taxminan 2700 yil muqaddam hozirgi Markaziy Osiyo hududida ulug’ tarixiy shaxs – ilohiyotchi, faylasuf shoir va tabiatshunos olim, jahon xalqlariga yakkaxudolikka asoslangan birinchi diniy ta’limot asoschisi sifatida mashhur bo’lgan ulug’ vatandoshimiz – Zardusht (Sepitoma) dunyoga kelgan edi. Zardusht 40 yoshida avvalgi ko’pxudochilik diniy tasavvurlariga hamda tabiat hodisalariga sig’inish e’tiqodlariga qarshi chiqib, yakkaxudochilikka asoslangan kitobiy din – zardushtiylik dinini yaratgan. Zardusht orqali ilohiy xabarlar muqaddas kitobga to’plangan va bu kitob «Avesto» deb atalgan (qat’iy qilib belgilangan (o’rnatilgan) qonun-qoidalar). Butun mavjudlikning ikki oliy ibtidosi – ezgulik va yovuzlik haqida, olam qarama-qarshilik asosida ko’rilgan. I bob. II. Ijtimoiy ish xodimining axloqiy majburiyatlarini shakllanishi va rivojlanishi. Ijtimoiy ishda axloq tushunchasi insonlarning va jamoaning fikrlar yig’indisidan iborat bo’lib, ijtimoiy ish xodimining faoliyatini asosini tashkil etadi. Ijtimoiy ish xodimi o’zining ish faoliyatida axloqiy me’yorlar, axloqiy normalar orqali ish yuritishlar va axloqiy tushunchalarga amal qilgan holda yondashadilar. Bu faoliyat ularning axloqiy burchini belgilaydi. Axloq – ijtimoiy ong shakli sifatida muayyan xalq, elat yoki uyushmaning asrlar davomida shakllangan xulq-atvor, xatti-harakatlar, his-to’yg’u va kishilar o’rtasidagi o’zaro real munosabatlar tizimini ifoda etadi. Axloq muayyan xalqning atrof muhitga, kishilarga va o’z-o’ziga bo’lgan munosabatlari sifatida, bir jihatdan, mahalliy-milliy xususiyatga ega bo’lsa, ikkinchi jihatdan, millatning umumjamiyat talablariga uyg’un muvofiqligini ta’minlovchi umuminsoniy xususiyatga ham egadir. Axloq va ijtimoiy munosabatlar uchun mushtarak manbalardan biri, tabiiyki, til hisoblanib, u ijtimoiy ahborotni saqlovchi, ifodalovchi va yetkazuvchi muhim vosita bo’lib, kishilar hatti-harakati, fe’l-atvorlarini (axloqiy ta’sir-ta’ziyq, ishontirish, tushuntirish, rag’batlantirish, jazolash va hokazo) boshqarish omilidir. Axloq va jamoatchilik fikri hodisalarining bog’liqligi insoniyat taraqqiyotining ilk bosqichi va undan keyingi davrlarida namoyon bo’la boshlagan bo’lib, u qabila hamda elatlar maishiy va ijtimoiy ongida o’z ta’sirini o’tkaza boshlagan. Maishiy hayot doirasida axloq asosan quyidagi yo’nalishlarda namoyon bo’lgan: A) Munosabatlar B) Faoliyat Axloqiy sifatlar insonning hatti-harakatlarida namoyon bo’lib, uning gnosiologik, iqtisodiy va ijtimoiy kelib chiqishi, hozirgi mavqyei va axloqiy qarashlariga ishora va guvohlik berib turgan. Axloqiy sifatlar yoki hatti-harakatlar ilk kishilik tarixi, ya’ni insoniyatning zaminga dastlabki qadamlar qo’yilishidan shakllanish bosqichiga kirgan va shu boisdan har bir xalq, elatlarda u o’ziga hos va betakrordir. Xuddi shu ongning muayyan holati hisoblanmish jamoatchilik fikri ham o’zining shakllanishi manbaalarining salmog’i, real kuchga aylanish sur’ati, uyushqoqlik darajasi, xissiy-emosional potensiali hamda mantiqiy-intellektual asoslariga ko’ra milliy iqlimiy, mahalliy hamda regional o’ziga xosligiga egadir. Axloq asrlar davomida odamlarni jamoaga, uyushuvga, boshqalar manfaatlarini shaxsiy manfaatlaridan yuqori qo’yib, yondashuvga undab kelgan. Bu xususda ulug’ donishmandlar ibratli fikr – qarashlarni ilgari surganlar. Sharqning buyuk olimlaridan Hazrati Bahovuddin Naqshbandiy aytar edilar: “Har kim o’zgalarni hohlasa, o’zini hohlabdi, kimki o’zgani hohlamabdi, bilsinki o’zini hohlamabdi”. Sharq axloq qoidalari nafaqat shaxsning uyushuviga undaydi, balki uyushgan holda har kishining shaxs sifatida bir butunligi, barqaror turmog’i, jamoaviy integrasiya doirasida ham ruhiy botiniy yaxlitlik saqlanmog’i zarurligi, umumiy bir butunlik ko’plab serjilo va mustaqil yaxlitliklar yig’masidan iboratligini yorqin ifodalaydi. Jamoada shaxs bir butunligi yemirilmaydi, umumlashtirishlar negiziga qurbon etilmaydi, balki mantiqiy muvofiqlik mezoni doirasida uyg’un birlashuv jarayoni tabiiy ravishda amalga oshiriladi. Ayni chog’da shuni e’tiborda saqlash kerakki, har qanday uyg’unlashuv o’lchovsiz, chegarasiz bo’lmasligi, har bir harakatda xissiy va aqliy xushyorlik bo’lishi xalqimiz fe’l-atvorligiga xos an’anaviy belgidir. Jamoada o’zlikni anglash, ammo unda gegamonlik huquqini talab etmaslik, maqsadga intilishda kamtar va kamsuqumlik daholarimiz ilgari surgan muqaddas shiorlardan biri edi. Hazrat Bahovuddin Naqshbandiy uqtirgan “Xilvat dar anjuman (Anjumanda xilvat yohud o’zlikda qolish), Safar dar vatan (Vatanda safar yohud o’z o’lkangga mutloq emasliging, bu fano zaminda mehmonligingni doimo his etishing) va zoxirda xalq bilan bo’lishlik uqtiriladi. Ammo botinda Haq bilan bo’lish” xususidagi o’gitlari fikrimizning isbotidir. Movarounnahr xalqlari axloq tizimi jamoatchilik fikrini salmog’ini, uning Haq va Islom qoidalariga nechog’li muvofiq kelishiga bog’liq ekanligini alohida qayd etadi. Shu jamoa a’zolarining to’g’ri va halolligiga, gunoh ishlardan qanchalik o’zlarini forig’ tuta bilishlari bilan ham o’lchanishiga e’tibor qaratiladi. Ayni chog’da jamoa a’zolari gunoh yo’lga kirgudek bo’lsalar, ularni tarbiyalash ishidan bo’yin tovlamaslik zarurligi ham uqtiriladi. “Bu toifa ahlidan har kim bir gunoh qilsa, unga chora tadbir bor, biroq undan yuz o’girish ravo emas”. Hazrat Bahovaddin Naqshbandiy ayni chog’da axloqning buyuk qudrati va salohiyati uning cheksiz imkoniyatlariga yuksak baho beradi. Xalqni ayblash noto’g’ri va bexuda ish ekanligini uqtiradi. Mabodo el-ulus to’g’ri axloq iznidan va xatto Haq yo’lidan adashgan holda ham unga tushuntirish ko’zi bilan qaramoq lozimligini, xalqni bevosita emas, bilvosita usullarda tarbiyalamoq joizligini tayinlaydi. Zero inson bir umr shakllanadi, tarbiyalanib boradi. Aslida inson o’z hayotini butun umr davomida ma’qulroq tartiblarga tushurish, jamiyat talablariga muvofiqroq yo’nalishlarga solish tashvishlari bilan yashab o’tadi. Shu boisdan ham jamoatchilik fikri jamiyat axloqiy qarashlari, talab va yo’riqlariga har jihatdan bog’liq bo’lib keladi. Chunki jamiyat axloqiy butunligi insonlar a\loqiy jihatlarining yig’indisidir. Insoniyatning ongli faoliyati boshlangan ilk davrlarda insonning tashqi dunyo bilan bog’liqligini anglatuvchi ilk mafkuraviy yo’nalish totemizm. “Totemizm” so’zi Shimoliy Amerikalik xindular tilidan olingan bo’lib, e’tiqodiga ko’ra, g’ayri tabiiy kuchga ega bo’lgan hayvon yoki o’simliklarning turlarini ifodalash uchun ishlatiladi va ishlatilgan. Odatda jamiyatdagi har bir urug’ yoki qabila o’zining shaxsiy totemiga ega bo’lib, u bilan bog’liq marosimlarni o’tkazib kelgan. Bu holat ibtidoiy jamoa kishisining o’z kelib chiqishi turli xil hayvon qushlarga olib borib taqash nuqtai nazari chuqur ildiz otishiga olib keldi. Bu xususiyat har xil elatlarda turlicha namoyon bo’lib, tegishli hayvonlarda o’z o’tmishini ko’rish, shu hayvonlar bilan bog’liq tasavvur, ramzlar odat hamda irimlar tizimini ham yuzaga keltirdi. Misol o’rnida xindularda sigir, qozoqlarda uchqur ot, inglizlarda burgut, o’zbeklarda afsonaviy xumo qushi va hokazolarni misol keltirish mumkin. Totemizm xalqlarning tashqi dunyo bilan bog’liq ildizlarini izlash xoxish istaklari, tabiat bilan uyg’unlashuv, undan himoya izlash va intilishlardan guvohlik beradi. Totemizm – Xalqlar ma’naviyatining shakllanishida tabiiyki, muhim bosqich hisoblanib, u ilk mafkuraviy silsila sifatida elatlarning etnik jihatdan o’z- o’zini anglash qobiliyati hamda etnik asoslaridagi jamoatchilik fikrini tarkib toptirishda katta axamiyat kasb etadi. Bu davr ma’naviyatida axloqiy qoidalar garchi qog’ozlarda ifodalanmagan bo’lsa-da,urug’ umumiy qarashlarida muhrlangan og’zaki yo’sinda ifodalanuvchi barcha axloqiy talablar so’zsiz va bekamu-ko’st bajarilib borishi bilan e’tiborlidir. Shu boisdan ham urug’ tarkibida jismonan o’z-o’zini saqlash instinkti va sayi harakatlari bilan bir paytda jamoa umumiy fikrining mu’tadil saqlanib turishi, turli antogonistik qarashlar avj olib ketmasligining oldini olish uchun ham muayyan mafkuraviy ish doimiy tarzda olib borilgan. Jamoa tarkibidagi kishilarning ana shunday axloqiy faoliyati boshqa ijtimoiy tashkiliy mehnat turlaridan ajralib turgan va ahamiyati jihatidan quyi mavqyelarda bo’lmagan. Shu boisdan ham o’zbek xalqi yaxlit, to’laqonli ma’naviy merosning ikki yo’nalishi – ayollar va erkaklar axloqiy madaniyati mavzusini alohida maxsus tadqiq etilishi maqsadga muvofiqdir. Shuni alohida qayd etish lozimki, har qanday axloqiy qoida va talablar jamiyat tomonidan e’tirof etilib, jamoatchilik fikrida mustaxkamlangan holdagina umrboqiylik kasb etadi. Shu boisdan ham axloq jamoatchilik fikrining asosi va unga bevosita bog’liq ijtimoiy ong ko’rinishi bo’lib, jamoa axlini fikrini belgilaydi. Ijtimoiy ish kasbini asosiy mezonlarida ham umumiy axloqiy tamoyillar va uning ko’rinishlari o’zining barcha yo’nalishlari bilan namoyon bo’ladi. Ijtimoiy ish xodimi xodimning ma’naviy axloqiy dunyosi o’ziga xos tamoyillarni o’z ichiga qamrab oladi. Chunki uning kasbiy faoliyatidan kelib chiqib, yordamga muhtoj insonlarga yordam berishda insonparvarlik, erkparvarlik, vatanparvarlik, tinchlikparvarlik tamoyillari dasturulamal bo’lib xizmat qiladi. Insonparvarlik . Axloqiy tamoyillarning eng qadimiy va eng muhimlaridan biri bo’lib, u insonning yuksak ijtimoiy vazifasini belgilaydigan va barqaror etadigan g’oyalar, qarashlar va e’tiqodlar majmui, shaxs erki, qadr-qimmati, uning baxtli bo’lish huquqini talab etish imkonining mavjudligiga yengilmas ishonch tamoyili sanaladi. Biz qurayotgan erkin Fuqarolik jamiyati ham insonga mehr-muhabbat va izzat hurmat ko’rsatishni asosiy tamoyil qilib olgan bo’lib, shaxsni har tomonlama kamol topishi uchun zarur bo’lgan haqiqiy insoniy shart-sharoitlarni yaratishni oliy maqsad deb biladi. Erkparvarlik . Agar insonparvarlik tamoyili shaxsning barcha insoniy haq- huquqlari himoyasida tursa, ya’ni ancha keng qamrovli va umumiy intilish bo’lsa, erkparvarlik tamoyili uning ma’lum ma’noda muayyanlashgan bir qismi hisoblanadi. Erkparvar inson qullikning, mute’likning har qanday ko’rinishini inkor etishi barobarida inson huquqlarining tom ma’nodagi jangchisiga ham aylanadi. Bu jangchi bir tomondan, har bir shaxsning so’z erkinligi, o’z fikrini erkin bayon qilishi, saylash huquqini, vijdon erkinligi uchun kurashadi, ikkinchi tomondan, butun-butun millatlar erki masalasini o’rtaga tashlar ekan, ma’lum ma’noda milliy ozodlik harakatlari uchun ham turtki beradi. Odatda erkparvar shaxslar muayyan davrning qahramonlariga aylanadilar. Zero, ular o’zgalar erki uchun o’z erkini, o’z hayotini qurbon qilishdan ham cho’chimaydilar. Vatanparvarlik. Eng ma’lum va mashhur tamoyil, bu – vatanparvarlik. U insonning o’z Vataniga muhabbatini, uni asrab avaylashga bo’lgan ishtiyoqini anglatuvchi axloqiy tushuncha. Uni ko’pincha Vatan dushmanlariga qarshi ma’naviy-mafkuraviy qurol sifatidagina talqin etadilar. Aslida esa bu tamoyilning qamrovi juda keng – u insonparvarlikning nisbatan muayyanlashgan shakli. U eng avvalo, o’z Vatandoshlari erkini asrash uchun kurash, insonparvarlikning inson ozodligini hatti-harakatlaridir. Vatanparvarlik tamoyili Vatan tushunchasini fidoiylarcha idrok etish, muayyan hudud va xalqqa muhabbat hissi singari omillar bilan bog’liq. Hozirgi vaqtda yoshlarimizda vatanparvarlik tuyg’usini tarbiyalash, ularni Vatan ma’nosini terang anglab yetishga o’rgatish, vatanparvarlik – yuksak axloqiy tamoyil ekanini tushuntirish zaruriy holatdir. Millatparvarlik. Yana bir muhim axloqiy tamoyili, bu millatparvarlik. U, ma’lum ma’noda, vatanparvarlik tamoyilini yanada muayyanlashgan shakli. Zero, millatni sevish keng ma’noda Vatanni sevish degani. Vatansiz millatning bo’lishi yoki rasmana erkin va baxtli yashashi mumkin emas. O’z millatini chin dildan sevmagan odam hyech qachon boshqa millatlarni seva olmaydi. Fidoiylik. Ma’lumki, inson muayyan mamlakat va jamiyatdagi qoidalarni, huquqiy me’yorlarni buzmay yashashi mumkin. Fidoiylik tamoyilining mazmunini turli tarixiy davr va ijtimoiy jarayonlarda turlicha muayyanlashadi. Hozirga kelib asta sekinlik bilan jamiyatimizda fidoiylik ustivor tamoyil maqomini egallab bormoqda. Prezidentimiz Islom Karimovning fidoiylik tamoyili mohiyatini to’la anglatadigan “Elim deb, yurtim deb yonib yashash kerak!” degan so’zlarini axloqiy ishlar shiori qilib olgan jamiyatimiz a’zolarining ilg’or qismi tobora ko’payib bormoqda. Ana shu ko’payib borish jarayoni qancha tezlashsa, biz qurayotgan davlatning shakli shamoyili shuncha muayyanlik kasb etadi. Bugungi kundagi jamiyatimiz hayotidagi muhim o’zgarishlar har bir mamlakatimiz fuqarosidan fidoiylikni talab qilmoqda. Chunki, milliy istiqlolga erishgan yurtimiz bu kunlarga fidoiy insonlarning joni, mehnati evaziga yetib keldilar. Ijtimoiy ishchilarning ahloqiy majburiyatlari Milliy Assotsiatsiyaning Ahloq Kodeksiga binoan ijtimoiy ishchilar mijozlar oldidagi ahloqiy majburiyatlarga ega. Bunda madaniyat va uning jamiyat hamda inson xulq-atvoridagi vazifasi amalga oshirilishi tushuniladi. Ijtimoiy ishchilar o’z mijozlarning madaniy mansubligi haqida xabardor bo’lib, bu borada yetarli bilimlarga ega bo’lishlari va insonlar va turli guruhlar orasidagi madaniy farqliklarga tushunib munosabatda bo’lishlari kerak. Ijtimoiy ishchilar ijtimoiy o’zgarishlarning realligi va ehtimoliyligi hamda jabr-zulm tabiatini, ayniqsa irqiy, etnik mansublik, etnik kelib chiqish, tanasining rangi, jinsiy yo’nalganligi, yoshi, oilaviy sharoiti, siyosiy dunyoqarashi, diniy, jismoniy yoki aqliy imkoniyatlarning cheklanganligi hodisasini tushunishga urinishlari zarur (NASW 1996:1.05). Mazkur amal qilinishi zarur bo’lgan ahloqiy qo’llanmalar Inson Huquqlarining Umumiy Deklaratsiyasi nizomlarida aks ettirilgan. Ahloqan to’g’ri faoliyat yurituvchi ijtimoiy ishchilar ishining ahamiyati haddan ziyod bahorlanib yuborilishi ham kerak emas. Inson huquqlari va ijtimoiy adolatga erishish borasidagi g’oyaga amal qilish yo’lida ular ahloqiy tamoyillar amalga oshirilishi mumkin bo’lgan sharoitlarni yaratishga harakat qilishlari zarur. Shu mazmunda ezgu ish ijtimoiy ishchi mavjud bo’lgan umumiy kasbiy vaziyatdan farqli o’laroq asosiy hal qiluvchi omil bo’lmay qolishi mumkin. Etikani tadqiq etgan Rendi Koxenning fikricha, guruhiy dinamika ko’pincha insonlarning individual hulqini buyurib turishi mumkin. o’zining chuqur mazmunli hamda kuchli kitoblaridan birida Kurashuvchi Shaxs (Litso Srajeniya), Britaniyalik harbiy tarixchi Djon Kigan nima uchun askarlar beshafqat jang va dahshat azoblari bilan yuzma-yuz kelganda qochib ketmasliklari haqidagi masalani muhokama etadi. Uning xulosa qilishicha, askarlarda aslo patriotizm ideallari yoki ideologiya va umuman biz ahloq deb ataydigan biron-bir narsa motiv vazifasini bajarmaydi. Kiganning fikricha, askarlarning jasurlikni namoyon etishga chorlovchi kuch bu o’zgalardan kam bo’lib qolmaslikka intilish istagidir. Ayniqsa, butun armiya mazmunida emas, balki yaqin turgan insonlar nazarida. Kigan ning tahminicha, xatto eng ekstremal va ko’pchilikni dahshatga soluvchi sharoitlarda biz kabi ko’pchilik ham xuddi bizning yaqin atrofimizdagi kishilar o’zini tutgani kabi xuddi shunday tarzda tutadi (Cohen 2002:22) Bizni atrofimizni qurshab turgan kishilardek harakat qilish tarzi jang maydonidan askarlarning qochishga urinishiga olib kelishi mumkin. Koxen ning fikriga ko’ra , politsiya ofitserlarining ilk ish tartibida ham xuddi yuqoridagi kabi holatni kuzatish mumkin. Agarda yangi ishga qabul qilingan politsiyachi korrupsiya bilan shug’ullanish imkoni bo’lgan politsiya uchastkasiga ishga qabul qilinsa, u taqdirda uning ham poraxo’r bo’lishi ehtimoli yuqori bo’ladi. Agarda shu yosh politseyskiy oddiy politsiya uchastkasiga ishga joylashtiriladigan bo’lsa, shunisi aniqki, undan sofdil politsiyachi chiqadi. Uning shaxsiy etikasi ushbu vaziyatda katta xal qiluvchi kuchga ega bo’lmaydi. Koxenning taxminicha, individual etika odatda ahloqiy iqlimning yaratilishida katta rol o’ynamaydi. Individual etika faqatgina u mavjud bo’lgan jamiyat bioan o’zaroaloqadorligidagina tushunilishini inobatga olinadigan bo’lsa, u taqdirda individual ahloqiy sifatlarning eng yaxshi namunasi faqatgina adolatli jamiyatda ommaviy tarzda rivojlanishi mumkin, degan fikr to’g’ri bo’lar edi. Har bir jammoatchilik o’zgaruvchan, uning qadimgi Sparta davlatimi yoki politsiya uchastkasimi, ahamiyati yo’q. Biz jamoatqchilik orasida shunchalik yashamaymiz, biz o’z harakatlarimiz bilan uni barpo etamiz. Va biz nafaqat ob’ektiv olamda, balki o’zimizning miyamizda yashayotganimizni tushunish katta ahamiyatga ega. Biz uning tuzilishini shakllantirganimiz kabi ular bizning qadriyatlarimizni shakllantiradi (Cohen 2002:22). Ahloqiy muammolarga murojaat etish aniq tarzda inson huquqlari mavzusiga eltadi. Biroq e’tiborimiz ham insonga, ham uning atrofidagi butun atrofga ham bir xil tarzda yo’naltirilgan bo’lishi lozim. Inson huquqlariga munosib ahloqiy majburiyatlar – keys-stadi Inson huquqlari mavzusi bilan ijtimoiy ish kasbining ahloqiy standartlari o’rtasida kuchli aloqa mavjud. Ijtimoiy ishchilar turli xil sharoitlarda, turli xil insonlar va guruh bilan ishlashini inobatga olgan holda har bir alohida vaziyatni va uning atrofidagi sharoitni izchil ravishda tahlil qilish lozim bo’ladi. Quyida ilova etiladigan keys-stadi mazkur fikrimizni aks ettiradi. Keys-stadi May ya 40 yoshda . Uning 5, 7 va 11 yoshlik uch nafar farzandlari bor. U oxirgi uch yil mobaynida oq tanli anglo-amerikalik kishi bilan yashab kelmoqda. Mayya bir osiyo mamlakatlaridan AQSh lariga migratsiya qilganiga 4 yil bo’ldi. Farzandlarining otasi deyarli bolalari bilan muomala qilmaydi. Mayyaning farzandlaridan biri jiddiy kasallikka duchor bo’lgan, davolanish munosabati bilan Mayyada katta miqdordagi sarf-harajat muammosi paydo bo’ladi. Mayya ilgari muqim ravishda kotibalik lavozimida ishlagan, uning bir yildagi daromadi 25000 dollarni tashkil etardi. Hozir esa u ishsiz. Mayyaning hamrohi esa uni ura boshladi. Biroq Mayya u bilan qisman iqtisodiy sabab tufayli munosabatini davom ettiraverardi. Biroq yaqinda, u o’z hamroxidan qo’rqqani uchun uch nafar farzandlari bilan priyutga ketib qoladi. Hozirda Mayyaga uning o’z shaxsiy tanlovi yo’qdek tuyulmoqda. Agar u hamroxi oldiga qaytib keladigan bo’lsa, u taqdirda uning va farzandlarining xotirjamligiga kafolat yo’q. Lekin agarda qaytib kelmasa ham, boshqa borar joyi yo’q va boshqa joydan turar joy qidirish uchun puli ham yo’q. Yuqorida keltirilgan vaziyatni inson huquqlari mazmunida tahlil etadigan bo’lsak, ijtimoiy ishchi ishning dastlabki qismida inson huquqlari masalasi bilan bog’liq muammoli bandlarini belgilashga harakat qiladi. Bunday bandlarini belgilab olgandan so’ng ijtimoiy ishchi ularni ijtimoiy ish amaliyotida aniq qilib belgilab berilgan ahloqiy majburiyatlar bilan bog’laydi. Inson huquqlari bilan ahloqiy majburiyatlar orasidagi aloqadorlik belgilab olingandan so’ng mijozning vaziyati bo’yicha munosib intervensiyani shakllantirilishini boshlash mumkin bo’ladi. Inson huquqlari muammolari  “Hech kim qiynoq yoki beshafqatlik, odamzodga zid yoki kamsitilgan munosabat yoki jazo ob’ektiga aylanmaydi” (United Nations 1948:31!. 5). Mayya bilan kechgan fismoniy beshafqat munosabat beshafqat va kamsituvchi munosabat yoritilgan bandga to’g’ri keladi.  “Har kim yashash, ozodlik va shaxsiy xavfsizlikka ega bo’lish huquqiga ega” (art. 3). Mayya shaxs, inson sifatida o’zining xavfsizligini his qilishi lozim. Mayya esa shunday xavfsizlikka ejga bo’lish huquqi bo’lishiga qaramay buni his qilolmaydi.  “Har kim uning sog’lig’i va o’zi hamda uning oilasining farovonligiga, ya’ni oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar joy, tibbiy va boshqa zarur ijtimoiy xizmatlarni olish, shuningdek ishni yo’qotgan vaziyatida, betoblikda, nogironlikda, er yoki xotinini yo’qotganda, qarilik yoshiga yetganda ta’minot olish yoki boshqa turdagi yo’qotishlarda mavjud bo’lish, yashash uchun uning imkoniyati va nazoratidan chiquvchi vositaga ega bo’lish huquqiga ega” (art. 25). Mayyaga tibbiy xizmat, ovqat va turar joy berilishi lozim. Mayya o’z farzandlari sog’lig’i xavfsizligi mavjud emas. Ayni davrda u priyutda bo’lgani uchun na o’zini va na bolalarini boqa olish imkoniyatiga ega emas, bu yerda yashash vaqti esa cheklangan. Unga o’z hamroxi yashayotgan joydan uzoqroqda joylashgan turar joy kerak. Mayya bilan bog’liq ish sharoiti yuqorida keltirilgan inson huquqlari bilan bog’liq bandlarni o’z ichiga oladi. Keyinchi qadam Mayya bilan bog’liq mazkur vaziyatga munosib ravishda insonning bu kabi huquqlarini ijtimoiy ishchining ahloqiy majburiyatlari bilan ishonch bilan bog’lashaga qaratiladi. Ahloqiy majburiyatlar  Ijtimoiy ishchilar o’z mijozlari oldida ahloqiy majburiyatlarga egadirlar. Bu o’z ichiga mijoz mansub bo’lgan madaniyatni va uning jamiyatdagi hamda insoniy xulq-atvordagi o’rnini tushunishni oladi (NASW 1996:1.053). Ijtimoiy ishchi Mayyaning osiyolik o’tmishi bilan bog’liq madaniy sohalar bilan tanish bo’lishi hamda ularni tushunishga harakat qilishi lozim.  Ijtimoiy ishchilar jamiyatning umumiy farovonligiga erishishga yordam berishlari va insonning asosiy ehtiyojlarining qondirilishiga xizmat qiluvchi hayot tarzining yaratilishi tarafdori bo’lishlari lozim (6.01). Ijtimoiy ishchi yuqorida keltirilgan Kodeks bandida qayd etilgani kabi Mayyaning asosiy ehtiyojlarining qondirilishi tarafdori va himoyachisi sifatida namoyon bo’lishi kerak.  Ijtimoiy ishchilar har qanday inson, guruh yoki sinfga, millatiga, jinsiga, qarshi ustunligi, ekspluatatsiya va tazyiqqa qarshi kurashish va ularni bartaraf etish bilan bog’liq ahloqiy majburiyatga egadirlar (6.04d). Mayya vaziyatida ijtimoiy ishchi hamrohi tomonidan yo’l qo’yilayotgan jismoniy beshafqat munosabatni to’xtatishga urinib aralashishi lozim. Chunki bunday munosabatda jins va milliy kelib chiqishi bilan bog’liq tazyiq holati ko’rinib turibdi.  Ijtimoiy ishchilar insonning asosiy ehtiyojlariga javob beruvchi va ijtimoiy adolat o’rnatilishiga olib keluvchi o’z ahloqiy majburiyatlariga ega. Ular Qo’shma Shtatlari va butun dunyoda madaniy va ijtimoiy farqliklarga nisbatan hurmatning namoyon bo’lishiga xizmat qilishi lozim (6.04c). Mayya vaziyati bilan bog’liq ishni tahlil qilayotgan ijtimoiy ishchi mazkur ishni aniq bir aralashuvni nazarda tutuvchi nafaqat individual ish sifatida, balki yanada kengroq tuzilmaviy muammolar bilan to’qnashuvchi vaziyat sifatida talqin etishi zarur bo’ladi. Bu kengroq qarashlar tizimini qo’llash imkonini berib, mazkur vaziyatning nafaqat milliy darajada, balki global darajadagi ahamiyatga egaligini belgilash imkonini beradi. Keys-stadida keltirilgan misol inson huquqlari va ijtimoiy ish etikasi o’rtasidagi aloqadorlikni o’zida aks ettirgan. Har bir alohida vaziyatdagi aniq sharoitlarni inson huquqlari va ahloqiy majburiyatlarga amal qilish asosida ko’rib tahlil qilgan holda ijtimoiy ishchilar ularning kasbida inson huquqlari mavzusining naqadar ahamiyatli ekanligiga guvoh bo’lamiz. Barcha narsani shu tariqa tushungan holda inson huquqlariga amal qilish tamoyili xuddi Ijtimoiy Ishchilar Milliy Assotsiatsiyasi Ahloqiy Kodeksida bayon etilgani kabi o’zida ahloqiy majburiyatlarni aks ettiradi degan xulosaga kelish mumkin. Xulosa Jismoniy shafqatsiz munosabatdan qutulish muammosi, tibbiy xizmat olishga, turar joyga bo’lgan huquqi kabi inson huquqlari muammosi ham ijtimoiy ishchilarning ahloqiy majburiyatlari sohasiga to’g’ri keladi. Ijtimoiy ishda inson huquqlariga alohida urg’u bergan holda ijtimoiy ishchilar o’z ahloqiy majburiyatlari sohasini kengaytirishlari mumkin. Ijtimoiy ishda ahloqiy tamoyillar bilan inson huquqlarini muvofiqlashtiruvchi ijtimoiy ishchilar har bir alohida sharoitlar chegarasidan chiquvchi muammolarni yaxshiroq talqin etishlari mumkin. Masalan, inson huquqlari istiqboli nuqtai nazaridan ijtimoiy ishchi oilaviy zo’ravonlik vaziyatiga alohida namoyon bo’ladigan individual yoki oilaviy o’zgarishlar sifatida emas, balki milliy va halqaro ko’lamda ahamiyatga ega bo’lgan muammo sifatida qarashi lozim bo’ladi. Agarda har bir inson xavfsizlikka ega bo’lish huquqiga ega bo’lsa, u taqdirda mazkur tamoyil har bir inson uchun har qanday sharoit, har qanday muhit, istalgan vaqtda qo’llanilishi lozim bo’ladi. Ijtimoiy ishchilar ijtimoiy ishdagi ahloqiy tamoyillarga binoan uydagi zo’ravonlik muammosiga keng qamrovli muammo sifatida qarab, faoliyatni amalga oshirishda ham kengroq yondoshishlari zarur bo’ladi. Insonlar yakkalikda har doim ham zulmni yenga olmaydilar, ayniqsa qarshiliklar kengroq qamrovli qiyinchiliklardan kelib chiqayotgan bo’lsa. Inson huquqlari va ahloqiy istiqbollarning o’zaro muvofiqligini qabul qilish ijtimoiy ishchilarga munosib intervensiyani rejalashtirishda tuzilmaviy qiyinchiliklarni aniqroq tarzda muhokama qilishlariga yordam beradi. Tuzilmaviy qiyinchiliklarni inson huquqlari hamda ahloqiy tartib-intizom huquqlari sifatida tan olish orqali ijtimoiy ishchilar o’z ishida oldindan belgilangan maqsadlarga erishish imkonini yanada oshirgan bo’lar edilar. II-BOB. IJTIMOIY ISH XODIMININNG O’Z MIJOZLARI VA HAMKASBLARIGA NISBATAN MUNOSABATIDA NAMOYON BO’LADIGAN AXLOQIY MAJBURIYATLARI. I. Ijtimoiy ish xodimining o’z mijozlari bilan bo’lgan munosabatlarida bajaradigan majburiyatlari. Ijtimoiy ish etikasi: tamoyillar va nazariyasi – 1994 yilda Kolomba shahri (Shri-lanka)da ijtimoiy xodimlar xalqaro federasiyasi umumiy yig’ilishda “Ijtimoiy ish etikasi: tamoyillar va nazariyasi” nomli hujjat qabul qilindi. Bu hujjat ikki qismdan iborat. “Ijtimoiy ish tamoyillarining xalqaro deklerasiyasi” va “Ijtimoiy xodimlarning xalqaro axloqiy andozalari”. Bu hujjatlarning qabul qilinishi federasiya tomonidan uzoq yillar davomida orqaga surib kelindi, bunga ajablanmasa ham bo’ladi. Bu tashkilotga a’zo bo’lgan yuzlab mamlakatlarning a’zolari bo’yicha juda xilma-xil. Ularni yo’llagan davlatlar o’zlarining to’zilishi, boshqaruv shakllari, madaniyati bo’yicha xilma-xil bo’lib, o’zlarining an’analariga va ijtimoiy ishning shakllanish tarixiga ega. Qizg’in munozaralardan keyin umumiy xulosaga kelishga muvaffaq bo’lindi, shuning natijasida mazkur deklerasiyalar dunyoga keldi. “Ijtimoiy ishning axloqiy tamoyillari dererasiyasida” quyidagi tamoyillar bayon qilingan: 1. Har bir odam noyob xodisa bo’lib, unga axloq nuqtai nazardan e’tibor berish lozim; 2. Har bir odam o’z ehtiyojlarini qondirishda boshqalarning huquqlariga zarar yetkazmasdan harakat qilish huquqiga ega va u jamiyat farovonligini oshirishdagi o’z hissasini qo’shishi lozim. 3. Har bir jamiyat, boshqaruv shaklidan qat’iy nazar, o’zining har bir a’zosini maksimum darajada noz-ne’matlar bilan ta’minlashga intilishi lozim. 4. Ijtimoiy soha xodimlari ijtimoiy adolat tamoyillariga dohildir. 5. Ijtimoiy soha xodimi o’zining bilimlarini, ko’nikma va malakalarini alohida odamlar, guruhlar, jamoa va jamiyatlar taraqqiy etishi uchun, shaxsiy- ijtimoiy nizolarni hal qilish, ularning oqibatlarini bartaraf etish uchun sarf qilishi lozim. 6. Ijtimoiy ish diskriminasiyani rad etish asosiga quriladi. Demak, u mijozlarning jinsi, yoshi, millati, diniy e’tiqodi, tili, siyosiy e’tiqodlari, jinsiy yo’naltirilganligidan qat’iy nazar amalga oshiriladi. 7. Ijtimoiy xodimlar har bir odam va ijtimoiy guruh huquqlarini, uning mustaqilligi va sha’nini hurmat qilar ekan “BMT ning inson huquqlari xartiyasi” va boshqa xalqaro hujjatlarga asoslanadi. 8. Ijtimoiy ish mijozlarning daxlsizligini hiomyalash tamoyiliga asoslanadi, bunga tanlov erkinligi va kasbiy sir, mijozning o’z huquqlari va shaxsiy delosi mohiyatini tushuntirib berishga bo’lgan huquqi ham kiradi. 9. Ijtimoiy xodimlar kasbiy sir saqlaydilar, hatto u amaldagi qonunchiligimizga zid bo’lsa ham. Ijtimoiy ish mijozning ishtiroki va u bilan hamkorlikka asoslanadi. Ijtimoiy xizmatchilar o’zlari duch keladigan har qanday murakkab vazifani hal qilishda mijozlar bilan hamkorlik qilishlari lozim Ijtimoiy soha xodimlari xizmatlaridan foydalanayotgan shaxslar o’z muammolarini hal etishda juda faol ishtirok etishlari lozim. Mijozlar har doim ijtimoiy soha xodimi tomonidan ana shu birlikdagi harakatlarning maqsadi va oqibatlari haqida ma’lumotolishlari zarur. Ijtimoiy ish mijozlarining ixtiyoriyligi tamoyiliga asoslanadi. Demak, u har qanday majburiylikni minimum darajaga tushirish uchun yo’naltirilgan bo’ladi. Ijtimoiy ish o’z fuqarolarini ezadigan, terrorizm, qiynoqlari, va shunga o’xshash shafqatsiz vositalardan foydalanadigan biror shaxs, guruh, siyosiy kuchlar yoki hokimiyat to’zilmalari qo’llab-quvvatlashga mutlaqo zid. Ijtimoiy soha xizmatchisi o’zining bilimlarini, ko’nikma va malakalarini alohida odamlar, guruhlar, jamoa va jamiyatlar taraqqiy etishi uchun, shaxsiy- ijtimoiy nizolarni hal qilish, ularning oqibatlarini bartaraf etish uchun sarf qilishi lozim. Ijtimoiy ish diskriminasiyani rad etish asosiga quriladi. Demak, u mijozlarning jinsi, yoshi, millati, diniy e’tiqodi, tili, siyosiy e’tiqodlari, jinsiy yo’naltirilganidan qat’iy nazar amalga oshiriladi. Ijtimoiy soha xizmatchilari har bir odam va ijtimoiy guruh huquqlarini, ularning mustaqilligi va sha’nini hurmat qilar ekan, “BMTning inson huquqlari hartiyasi” va boshqa xalqaro hujjatlarga asoslanishadi. Ijtimoiy ish mijozlarning daxlsizligini himoyalash tamoyiliga asoslanadi, bunga tanlov erkinligi va kasbiy sir, mijozning o’z huquqlari va shaxsiy delosi mohiyatini tushuntirib berishga bo’lgan huquqi ham kiradi. Ijtimoiy xizmatchilar kasbiy sirni saqlaydilar, hatto u amaldagi qonunchilikka zid bo’lsa ham. Ijtimoiy ish mijozning ishtiroki va u bilan hamkorlikka asoslanadi. Ijtimoiy xizmatchilar o’zlari duch keladigan har qanday murakkab vazifani hal qilishda mijozlar bilan hamkorlik qilishlari lozim, bunda mijozning manfaatlarini eng yaxshi usulda himoya qilish uchun harakat qilish kerak. Ijtimoiy soha xizmatchilari xizmatlaridan foydalanayotgan shaxslar o’z muammolarini hal etishda juda faol ishtirok etishlari lozim. Mijozlar har doim ijtimoiy soha xizmatchisi tomonidan ana shu birgalikdagi harakatlarining maqsadi va oqibatlari (xatar va foyda) haqida ma’lumot olishlari zarur. Ijtimoiy ish mijozlarning ixtiyoriyligi tamoyiliga asoslanadi. Demak, u har qanday majburiylikni minimum darajaga tushirish uchun yo’naltirilgan bo’ladi. Ishtirokchilardan bir guruhining muammolarini boshqa guruh muammolari hisobiga hal qilish zaruriyati tug’ilganda majbur qilish har doim muqobil guruhning manfaatlarini batafsil ko’rib chiqish, har ikki guruhni to’la eshitib bo’lgandan keyingina tamoyil tanlashga asoslanishi kerak. Ijtimoiy xizmatchilar muqobil guruhlarning har ikkisini ham malakali vakillar bilan ta’minlashlari zarur. Ijtimoiy xizmatchilar, shuningdek, o’z mamlakatlari qonunchiligida ochiq majbur qilish imkoniyatlarini minimum darajaga tushirishlari kerak. Ijtimoiy ish o’z fuqarolarini ezadigan, terrorizm, qiynoqlar va shunga o’xshash shafqatsiz vositalardan foydalanadigan biror shaxs, guruh, siyosiy kuchlar yoki hokimiyat tuzilmalarini qo’llab-quvvatlashga mutlaqo zid. “Ijtimoiy ishning xalqaro axloqiy andozalari”da 5 guruh ko’rsatilgan: axloqiy xulq-atvor andozalari; mijozlar bilan o’zaro munosabatlar; agentliklar va tashkilotlar bilan o’zaro munosabatlar; hamkasabalar bilan o’zaro munosabatlar; kasbga munosabat. Axloqiy xulq-atvor andozalari. 1. Har bir inson unikal ekani , inson xulq - atvorini va unga ko ’ rsatiladigan yordam harakterini belgilaydigan sharoitlar unikal ekanini tushunishga intiling . 2. Kasbiy qadriyatlarni tadbiq qiling , bilim va ko ’ nikmalaringizni takomillashtiring ; kasbingiz obro ’ sini tushiradigan hatti - harakatlar qilmang . 3. Shaxsiy va kasbiy imkoniyatlaringizga ortiqcha baho bermang . 4. har doim paydo bo ’ layotgan muammolarni hal qilishda bilimlaringiz , ko ’ nikmalaringiz va ilmiy bilish metodlaridan foydalaning . 5. Jamiyat hayotining sifatini yaxshilashga xizmat qiladigan siyosatning asosiy yo ’ nalishlarini va ijtimoiy dasturlarni ishlab chiqishda kasbiy tajribangizdan foydalaning . 6. Ijtimoiy ehtiyojlar , shaxsiy , guruh va jamoa , milliy va xalqaro ijtimoiy muammolarning mohiyati va harakterini aniqlang va ularni tushuntiring . 7. o ’ zingizning xususiy shaxs sifatida ham , kasbiy uyushma , agentlik yoki tashkilot vakili sifatida ham bajarayotgan harakatlaringiz va ustanovkalaringizni tushunarli shaklda aniq va ravon izohlang . Ijtimoiy ish mijozlarning dahlsizligini himoyalash tamoyiliga asoslanadi, bunga tanlov erkinligi va kasbiy sir, mijozning o’z huquqlari va shaxsiy delosi mohiyatini tushuntirib berishga bo’lgan huquqi ham kiradi. Ijtimoiy xodimlar kasbiy sir saqlaydilar, hatto u amaldagi qonunchilikka zid bo’lsa ham. Ijtimoiy ish mijozning ishtiroki va u bilan hamkorlikka asoslanadi. Ijtimoiy xizmatchilar o’zlari duch keladigan har qanday murakkab vazifani hal qilishda mijozlar bilan hamkorlik qilishilari lozim, bunda mijozning manfaatlarini eng yaxshi usulda himoya qilish uchun harakat qilish kerak. Ijtimoiy soha xodimlari xizmatlaridan foydalanayotgan shaxslar o’z muammolarini hal etishda juda faol ishtirok etishlari lozim. Mijozlar har doim ijtimoiy soha xodimi tomonidan ana shu birgalikdagi harakatlarningmaqsadi va oqibatlari (hatar va foyda) haqida ma’lumot olishlari zarur. Ijtimoiy ish mijozlarining ixtiyoriyligi tamoyiliga asoslanadi. Demak, u har qanday majburiylikni minimum darajaga tushirish uchun yo’naltirilgan bo’ladi. Ishtirokchilardan bir guruhining muammolarini boshqa guruh muammolari hisobiga hal qilish zaruriyati tug’ilganda majbur qilish, har doim muqobil guruhning manfaatlarini batafsil ko’rib chiqish, har ikki guruhni to’la eshitib bo’lgandan keyingi tamoyil tanlashga asoslanishi kerak. Ijtimoiy soha xodimlari muqobil guruhning har ikkisini ham malakali vakillar bilan ta’minlashlari zarur. Ijtimoiy xodimlar, shuningdek, o’z mamlakatlari qonunchiligida ochiq majbur qilish imkoniyatlarini minimum darajaga tushirishlari kerak. Ijtimoiy ish o’z fuqarolarini ezadigan, terrorizm, qiynoqlar va shunga o’xshash shafqatsiz vositalardan foydalanadigan biror shaxs, guruh, siyosiy kuchlar yoki hokimiyat tuzilmalarini qo’llab-quvvatlashga mutlaqo zid. «Ijtimoiy ishning xalqaro ahloqiy andozalari» da 5 guruh ko’rsatilgan ahloqiy hulq-atvor andozalari; mijozlar bilan o’zaro munosabatlar; agentliklar va tashkilotlar bilan o’zaro munosabatlar; hamkasabalar bilan o’zaro munosabatlar; kasbga munosabat. Ahloqiy hulq-atvor andozalari: Har bir inson unikal ekani, inson hulq-atvorini va unga ko’rsatiladigan yordam harakterini belgilaydigan sharoitlar noyob ekanini tushunishga intiling; Kasbiy qadriyatlarni tadbiq qiling, bilim va ko’nikmalaringizni takomillashtiring; kasbingiz obro’sini tushiradigan hatti-harakatlar qilmang; Shaxsiy va kasbiy imkoniyatlaringizga ortiqcha baho bermang; har doim paydo bo’layotgan muammolarni hal qilishda bilimlaringiz, ko’nikmalaringiz va ilmiy bilish metodlaridan foydalaning. Jamiyat hayotining sifatini yaxshilashga xizmat qiladigan siyosatning asosiy yo’nalishlarini va ijtimoiy dasturlarni ishlab chiqishda kasbiy tajribangizdan foydalaning. Ijtimoiy ehtiyojlar, shaxsiy, guruh va jamoa, milliy va xalqaro ijtimoiy muammolarning mohiyati va harakterini aniqlang va ularni tushuntiring. O’zingizning huquqiy shaxs sifatida ham, kasbiy uyushma, agentlik yoki tashkilot vakili sifatida ham bajarayotgan harakatlaringizni tushunarli shaklda aniq va ravon izohlang. Mijozlar bilan o’zaro munosabatlar: 1.Mijozlarga nisbatan majburiyatlaringizni birinchi o’ringa qo’ying, biroq boshqa odamlarning ahloqiy jihatlarini ham hurmat qiling. 2. Mijozning o’zaro ishonch, sir va konfidensiallikka, axborotdan mas’uliyatli foydalanishga bo’lgan huquqlarini himoya qiling. Axborot to’plash va uni boshqa shaxslarga berish faqatgina mijozning manfaatlari yo’lida amalga oshiriladigan kasbiy faoliyat doirasida yuz berishi mumkin, bu harakatlarning zarurligi haqida mijoz oldindan xabardor qilmay turib va uning roziligisiz boshqalarga berilmaydi. Bundan mijoz o’z hatti-harakatlari uchun mas’ul bo’la olmaydigan va bu harakatlar boshqa shaxslar uchun jiddiy xavf tug’diradigan holatlar mustasno. Mijoz o’z haqida ijtimoiy xodimda mavjud bo’lgan har qanday axborot bilan tanishish huquqiga ega. Mijozning shaxsiy intilishlari, tashabbuslari va hususiyatlarini qadrlang va hurmat qiling. Agentlik va ijtimoiy muhit doirasida ijtimoiy xodim mijozga o’z hatti-harakatlari uchun mas’uliyatli bo’lishda ko’maklashadi. Biror sababga ko’ra mana shu darajada kasbiy yordam ko’rsatilishini imkoni bo’lmasa, bu haqda mijozga habar beriladi va u o’z bilganicha harakat qiladi. Mijozga (alohida odamga, guruhga, jamoaga, jamiyatga) o’zini namoyon qilishi va shaxsiy saloxiyatini maksimal rivojlantirishda yordam bering, shu bilan birga boshqa odamlarning ham huquqlarini mazkur darajada saqlang. Mijozga xizmat ko’rsatish asosida uning mutaxassis bilan muloqotlarida o’zining qonuniy istaklari va foydasiga erishish uchun foydalanish zarurligini tushuntirish yotadi. Agentliklar va tashkilotlar bilan o’zaro munosabatlar . Ijtimoiy siyosatlari, metodlari va amaliyoti mijozlarga sifatli yordam ko’rsatish va kasbiy ijtimoiy ishni qo’llab-quvvatlashga qaratilgan agentliklar va tashkilotlar bilan mustahkam hamkorlikda ishlash. Agentlik yoki tashkilotning nizomdagi maqsadlari va vazifalariga to’la mas’uliyat bilan munosabatda bo’lish; Ijtimoiy ishning eng yuksak andozalariga erishish maqsadida amalga oshirilayotgan ijtimoiy siyosatni, uning uslubiyoti va amaliyotini ishlab-chiqishga o’z hissasini qo’shish. Mijoz taqdiriga to’la mas’uliyat bilan munosabatda bo’lish; Ijtimoiy siyosatga, uning uslubiyoti va amaliyotiga zarur o’zgarishlarni tegishli agentliklar va tashkilotlar orqali kiritish; Barcha imkoniyatlardan foydalansangiz-u, biroq o’zgartirishlarni kiritishning imkoni bo’lmasa, unda yuqori tashkilotlarga yoki manfaatdor keng jamoatchilikka murojaat qilish. Mijozga yoki jamoga ijtimoiy ish samaradorligi to’g’risidagi hisobotni mijozlarga, agentlik va tashkilotlar oldida vujudga keladigan muammolarni davriy tahlil qilish, shuningdek, shaxsiy faoliyatingizni tahlil qilish shaklidagi kasbiy hisobot sifatida taqdim qilish. Ijtimoiy ish ahloqiy tamoyillari harakati, prosedurasi va amaliyotiga zid bo’lgan harakatlarni qilmaslik. Kasbga munosabat. 1. Kasbning qadrini, bilimlar va metodologiyasini himoya qiling; ularni ommalashtirish va takomillashtirishga o’z hissangizni qo’shing. 2. Ijtimoiy ishdagi professionalizmni ko ’ taring , uni har tomonlama takomillashtirishga harakat qiling . 3. Kasbingizni o ’ rinsiz tanqiddan himoya qiling , kasbingiz zarur ekani to ’ g ’ risidagi ishonchni mustahkamlash uchun imkoni bor ishlarning barchasini qiling . 4. Kasbingizni , uning nazariyalari , usullari va amaliyotini konstruktiv tanqid qiling . 5. Yangi va mavjud bo ’ lgan ehtiyojlarni qondirish uchun zarur bo ’ lgan ijtimoiy ishning yangicha yondashuvlari va usullarini ishlab chiqishni har tomonlama rag ’ batlantiring . Ijtimoiy xizmatchining majburiyatlari: 1) va’zxonlik qilmaslik, buyruq bermaslik, ta’qiqlamaslik. Mijoz shaxsining sha’ni va unikalligini hurmat qilib uni harakatga, tashabbusga, ijodga undash; 2) mijozga quloq tuta bilish, sabr-toqat ko’rsatish, muammo va vaziyatni tushunish, uning o’rniga o’zini qo’ya bilish, nazokat va odob ko’rsata bilish; 3) muloqotmand bo’lish, ochiq bo’lish, mijozni “gapirtira bilish”, birgalikda muammolarning yechimini aniqlash; atrofdagilar uchun kerakli va qiziqarli bo’lish; 4) mijoz va uning atrofidagilar o’rtasida vosita, bog’lovchi xalqa bo’lish, mijozga ko’rsatilayotgan xayriya yordami orqali uning sha’ni pastga urilishiga yo’l qo’ymaslik; 5) mijoz bilan ishlashda norasmiy bo’la bilish, mijozning o’z muammolarini hal qilishda maslahatchi, ko’makchi vazifasini bajarish; o’zaro munosabatlarni tenglik asosidagi dialogga qurish; 6) doimo insonparvarlik va mehribonlik nuqtai nazaridan yondashish . Mijozni muhokama qilmaslik va unga tanbeh bermaslik ; shaxs yoki odamlar guruhiga g ’ ayriinsoniy va diskriminasion yondashuvlarning oldini olish ; mijozni jismoniy yoki ruhiy o ’ ng ’ aysizlikdan , asabiylashishdan , xavfdan va haqoratlardan himoya qilish ; 7) o ’ z xulq - atvorining yuksak axloqiy andozalarga mosligini saqlash , har qanday makrlar , birovlarni aldash , nopok hatti - harakatlarni istisno qilish . Doimo faqatgina mijoz manfaatlari yo’lida harakat qilish; 8) o’ziga ko’makchilarni topa bilish, ijtimoiy ishni rivojlantirishda jamoatchilik ko’magini ta’minlash; 9) faqatgina o’zi vakolatli bo’lgan doirada ish yuritish, o’z ishining sifati uchun shaxsan mas’ul bo’lish; tashqi ta’sir va bosimlarga berilmaslik; mijozni qo’llanilayotgan tadbirlar, unga ko’rsatilayotgan yordam harakteri, yozuvlar, to’planayotgan ma’lumotlar haqida xabardor qilish; 10) o’zining kasbiy munosabatlaridan shaxsiy maqsadlar yo’lida foydalanmaslik; vaziyatlarni muhokama qilish va baholashda faqat kasbiy maqsadlar bilan ishtirok etish; mijoz ishonib bildirgan sirni hurmat qilish va uni fosh etmaslik. Ko’rsatilgan xizmatlar uchun haqni faqat qonuniy asoslarda olish. Bajarilgan ish uchun qimmatbaho sovg’alar olmaslik; 11) kasbiy bilimlari, mahorati, malakasini uzluksiz oshirib borishga intilish. o’z amaliy faoliyatini kasbiy bilimlar asosida tashkil etish; 12) kasbning obro ’ si va pokligini himoya qilish va orttirishga intilish . Kasbiy o ’ zaro munosabatlar va o ’ zaro ta ’ sir jarayonida hamkasblar ishonchiga hurmat bilan qarash , nazokat va adolatni saqlash . Kim bo ’ lishidan qat ’ iy nazar , hamkasbi axloqqa zid harakat qilsa , unga qarshi choralar ko ’ rish ( V . G . Bocharova ). Odatda , sovuqqonlik deb baholanadigan kasbiy me ’ yorlarni buzish yoki xatolar “ beg ’ amlik , malakasizlik yoki oldindan o ’ ylangan niyat tufayli kasbiy me ’ yorlarni buzish ” sifatida baholanadi . Ijtimoiy soha xizmatchilari maxfiylikni buzganlari , bolalar bilan yomon munosabatda bo ’ linayotgani haqidagi shubha to ’ g ’ risida xabar bermaganlari , suiiste ’ molliklar , so ’ z bilan haqoratlash yoki jismoniy zo ’ ravonlik tahdidi singari holatlarga befarqlik , hatti - harakatlar yordamida haqoratlash , davolash yoki axloq tuzatish muassasasiga xato natijasida yotqizish tufayli erkinlikni cheklagani uchun sud tomonidan ta ’ qib qilinishi mumkin . Malaka tavsifi bilan belilangan majburiyatlarni bajarish uchun ijtimoiy pedagog va ijtimoiy soha xizmatchisi o ’ zining quyidagi huquqlaridan keng foydalanadi :  mijozlarning manfaatlarini qonun chiqaruvchi va ijroiya hokimiyati organlarida ifodalash va himoyalash ;  maxsus ma ’ lumot to ’ g ’ risidagi va lisenziyaga mos bo ’ lgan diplom yoki sertifikat bo ’ lgani taqdirda davlat yoki xususiy ijtimoiy amaliyotni yuritish ;  mijozlar ehtiyojlari bilan bog ’ liq ma ’ lumotlarni to ’ plash , aholi orasida sosiologik so ’ rovlar , diagnostik tadqiqotlar o ’ tkazish ;  mijozlarning ijtimoiy va shaxsiy muammolarini hal qilish to ’ g ’ risidagi rasmiy so ’ rovlar va iltimoslari bilan jamoat tashkilotlariga , davlat muassasalariga murojaat qilish ;  o ’ z faoliyati doirasidagi u yoki bu muammoning holati to ’ g ’ risida davlat idoralariga axborot berish ;  ijtimoiy tashabbus va faollik ko ’ rsatganlari uchun ota - onalar , oilalar , ijtimoiy ish volontyorlarini taqdirlash to ’ g ’ risida korxonalar va muassasalar , tijorat tuzilmalari va jamoat birlashmalariga takliflar kiritish ;  oiladagi tarbiya , ijtimoiy ishdagi tajribani ommaviy axborot vositalari yordamida targ ’ ib qilish uchun faol ish yuritish ;  muayyan ijtimoiy muammolarni hal qilishga qaratilgan jamoat tashabbuskorlik harakatlariga boshchilik qilish . Ijtimoiy ishchilarning axloq to’g’risidagi bilimlari kasbiy amaliyotining muhim qismi hisoblanadi. Ularning axloqiy xushmuomalalik bilan yo’l tutishga intilishlari va qobiliyatlari taqdim etilgan xizmatlar sifatining muhim jihati hisoblanadi. IIXF va IIMXA larning axloqqa qaratilgan maqsadlari bu ijtimoiy ish tashkilotlari, ijtimoiy ish maktablari va ijtimoiy ish sohasi bilan shug’ullanadigan talabalar tomonidan axloqiy muammolarning tahlili va muhokama jarayonlarini osonlashtirish va bajarilishiga yordam berish hisoblanadi. Ijtimoiy ish xodimlari duch keladigan axloqiy muammolarning ba’zilari o’zlari yashaydigan xududga xos bo’lishi, boshqalari esa barcha davlatlar uchun umumiy bo’lishi mumkin. Umumiy tamoyillarga rioya qilgan holda, umumtasdiqlangan IIXF va IIMXA o’z oldilariga butun dunyo ijtimoiy ish xodimlarining o’zlari duch keladigan muammolar va dilemmalar orasida fikr yuritishi va mulohazalarni kuchaytirishi va rag’batlantirishi hamda ular tomonidan aniq qabul qilinadigan qarorlar, xulosalarni axloqiy muammolar majmuasining umumiy bilimlariga asoslanishini maqsad qilib qo’ydilar. Ijtimoiy ish sohasi axloqiy tomonlarining muammoli jabhalari quyidagilar hisoblanadi: - nizolarni barcha tomonlariga sodiq va xolis bo’lgan holda bartaraf qilish zarurligi; - ijtimoiy ishchilar yordamchilar sifatida harakat qilishlari bilan bir vaqtning o’zida yordam ko’rsatilishi jarayonini nazorat qilishi zarurligi; - ijtimoiy ishchilar o’zlari ish olib borayotgan mijozlarining talab- ehtiyojlarini himoya qilish majburiyati va jamiyat talablari bilan o’z faoliyatlarini ko’rsatilgan xizmat ma’qulligi va samaradorligi asosida muvofiqlashtirilishi zarurligi o’rtasidagi nizo. - jamiyat ixtiyorida bo’lgan resurslarning cheklanganligi. IIXF va IIMXA tegishli uchrashuvlarda 2000 yilda Monrealda (Kanada) alohida qabul qilingan, keyinchalik 2001 yil may oyida Kopengagenda birgalikda kelishilgan ijtimoiy ishning ta’rifi mazkur xujjatning boshlang’ich nuqtasi hisoblanadi. Ushbu hujjatda inson huquqlari va ijtimoiy adolatning amal qilinishi tamoyillarini belgilab beradi. Keyingi bo’lim ijtimoiy ish sohasi bilan bog’liq bo’lgan inson huquqlari to’g’risidagi turli xil konvensiyalar va deklarasiyalar haqida bayon qiladi. 4-bo’limda inson qadr-qimmatini hurmat qilish, shuningdek ijtimoiy adolat va inson huquqlariga amal qilish bo’limlarida ko’rsatilgan asosiy axloqiy tamoyillar belgilab o’tilgan. Yakunlovchi bo’lim IIXF va IIMXA ning tegishli tamshkilot a’zolari tomonidan detallashtirilishi kerak bo’lgan ijtimoiy ish axloqiy xulq-atvorining asosiy qoidalarini o’z ichiga oladi. 2. Ijtimoiy ish ta’rifi. Ijtimoiy ish kasbi insonlarning tinchligini ta’minlash maqsadida jamiyatdagi o’zgarishlarga, insoniy munosabatlar muammolarining hal qilinishiga, shuningdek insonlarning ozodligi va imkoniyatlarini kengayishiga imkon yaratadi. Ijtimoiy ishning asosi bo’lib, ijtimoiy adolat va inson huquqlarining amal qilinishi tamoyillari hisoblanadi. 3. Xalqaro konvensiyalar. Inson huquqlarining xalqaro deklarasiya va konvensiyalari hammaga ma’qul bo’ladigan asosiy standartlarni (mezonlarni) shakllantiradi. Ijtimoiy ishning amaliy faoliyati bilan quyidagi hujjatlar bog’liq: Inson huquqlarining umumiy deklarasiyasi. - Fuqarolikka oid va siyosiy huquqlariga qaratilgan xalqaro shartnoma. - Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlari to’g’risida xalqaro shartnoma. - Irqiy taxqirlashning barcha shakllarini istisno qilish to’g’risidagi konvensiya. - Ayollar tahqirlanishining barcha shakllarini istisno qilish to’g’risidagi konvensiya. - Inson huquqlari to’g’risidagi konvensiya. - Aborigen va qabilaga oid xalqlar to’g’risida konvensiya. 4. Tamoyillar. 4.1. Inson qadr-qimmatining hurmat qilinishi va inson huquqlari. Ijtimoiy ish barcha insonlarning azaliy qadriyatlari va qadr-qimmatining tan olinishi va shulardan kelib chiqadigan huquqlarini hurmat qilinishiga asoslanadi. Ijtimoiy ishchilar har bir insonning tinchligini va jismoniy, fiziologik, emosional va ruhiy yaxlitligining himoya qilishlari va qo’llab-quvvatlashlari kerak. Bular quyidagilarni anglatadi: Mijozning o’z o’rnini, yo’lini mustaqil belgilab olishi huquqini hurmat qilish. Insonlarning ishtirok etish huquqi. Mijozlarning shaxsiy hayotiga qiladigan mustaqil qarorlarni qabul qilishlariga imkon yaratish. Insonga butun shaxs sifatida nazar solish. Kuchli tomonlarni aniqlash va rivojlantirish. 4.2.Ijtimoiy adolat. Ijtimoiy o’zlari ish olib boradigan insonlarga va umuman jamiyatga aloqador bo’lgan ijtimoiy adolatning o’rnatilishiga yordam berishga majburdirlar. Bu quyidagilarni anglatadi: Negativ (salbiy) tahqirlashga qarshi chiqish. Tafovutlarni tan olinishi. Chora-imkoniyatlarning teng taqsimlanishi. Adolatsizlikka qarshi chiqish. Mustahkam birdamlikda ish olib borish. 5. Kasbiy xulq-atvor. IIXF va IIMXA – a’zolari kasbiy axloq va mazkur hujjatning mohiyati bilan bog’liq bo’lgan, o’zlariga tegishli bo’lgan qoidalar va qo’llanmalar to’plamini ishlab chiqishlari va to’ldirib borishlari kerak. Milliy tashkilotlar ijtimoiy ishchilarni mazkur xujjatlar va qoidalardagi o’zgartirishlari bilan xabardor qilishlari kerak. Ijtimoiy ishchilar o’zlarining mamlakatlari spesifikasini (o’ziga xosligini) inobatga olgan holda qabul qilingan qoidalar va normativ xujjatlarga binoan harakat qilishlari kerak. Shu bilan bir qatorda ular o’z ishlarida kasbiy xulq- atvorning quyidagi umumiy qoidalarga amal qilishlari kerak: Ijtimoiy ishchilar o’zlarining ishlarini samarali bajarilishi uchun zarur bo’lgan malaka va kompetensiya (huquq, vakolat) darajasini doimo ko’tarib turishlari va rivojlantirishlari kerak. 1. Ijtimoiy ishchilar o’z malakalarini (mahoratlarini) odamlarning azobga solinishi yoki terrorizm kabi noinsoniy maqsadlarda qo’llanilishiga yo’l qo’ymasliklari kerak. 2. Ijtimoiy ishchilar vijdonan, halol yo’l tutishlari kerak. 3. Ijtimoiy ishchilar birga ishlaydigan insonlarga hamdardlik, xayrixoxlik va g’amxo’rlik bilan muomala qilishlari kerak. 4. Ijtimoiy ishchilar mijozlarining qiziqish va talab-ehtiyojlarini shaxsiy qiziqish va talab-ehtiyojlariga bo’ysindirmasliklari kerak. 5. Ijtimoiy ish xodimlari sifatli xizmat ko’rsatish imkoniyatlariga ega bo’lishlari uchun o’z ish joylarida, umuman, jamiyatda o’zlari haqida ham g’amxo’rlik qilishlari kerak. 6. Ijtimoiy ishchilar mijozlari to’g’risidagi ma’lumotlarni konfidensialligini saqlashlari kerak. 7. Ijtimoiy ishchilar mijozlari, hamkasblari, ishchilari, professional tashkilotlar va qonun oldida o’z harakatlari uchun javobgar bo’lishlarini anglashlari kerak. 8. Ijtimoiy ishchilar ijtimoiy ish maktablari bilan hamkorlik qilishlari va bu maktablar talabalariga sifatli amaliy treninglar va zamonaviy amaliy bilimlarni taqdim etgan holda ularni qo’llab-quvvatlashga tayyor bo’lib turishlari kerak. 9. Ijtimoiy ish xodimlari hamkasblari bilan doimo kasbiy axloq masalalarini muhokama qilishlari va axloqiy tomonlariga e’tibor bergan holda qarorlar qabul qilishlari kerak. 10. Ijtimoiy ishchilar o’zlari qabul qilgan qarorlarining sabablarini va izohini tushuntirib berishga doimo tayyor bo’lishlari kerak. 11. Ijtimoiy ishchilar xujjatlarda bayon etilgan tamoyillar, shuningdek mamlakat xujjatlarida qabul qilingan qoidalar doimo muhokamada bo’lib qadrlansa, mazkur hujjatning bajarilishi uchun o’z agentligi va davlatida kerakli bo’lgan shart-sharoitlarning yaratilishi ustida ishlashlari kerak. II.Ijtimoiy ishchining mijozlarga nisbatan belgilangan axloqiy burchlari. Ijtimoiy ishchi mijozining mustaqilligini tan olishi va rivojlantirishi uchun maksimal kuch qo’shishi kerak. Ijtimoiy ishchining burchlari - mijoziga qaratilgan burchlari hisoblanadi: - ijtimoiy ishchi mijoz bilan shaxsiy qiziqishi asosida munosabatda bo’lmasligi kerak; - ijtimoiy ishchi insonlarning tahqirlanishlari bilan kurashib, millati, yoshi, e’tiqodi, oilaviy mavqyei, aqliy va jismoniy nuqsoniga asoslangan tahqirlashning turli xil shakllarida ishtirok etmasligi va amalda sinamasligi kerak; - ijtimoiy ishchi mijoziga ziyon keltiradigan aloqa va munosabatlardan chekinishi kerak; - ijtimoiy ishchi mijozini ijtimoiy xizmat bilan bog’liq bo’lgan tavakkalchilik huquqi, imkoniyatlari va majburiyatlari haqida xabardor qilishi kerak; - ijtimoiy ishchi hamkasblari va ustozlari bergan maslahatlarga amal qilishi kerak, agar bu uning qiziqishlari va ishi bilan aloqador bo’lsa; - ijtimoiy ishchining mijozi bilan olib borilayotgan ishi mijozi va oilasi uchun zarur bo’lmay, qiziqishlari va muhtojligiga xizmat qilmasa, ijtimoiy ish xodimi bu ishni va professional munosabatlarni yakunlashi kerak. Konfidensiallik(maxfiylik) va sir saklashi Ijtimoiy xizmat xodimi mijozlarning sirlarini hurmat qilishi va kasbiy ijtimoiy yordam davomida ko’rsatilgan ma’lumotlarni tarqatmaslikka majburdir: - ijtimoiy ishchi faqatgina professional sharoit taqozo etsagina mijozning ruxsatisiz maxfiy ma’lumotlar bilan bo’lishishi mumkin. - ijtimoiy ishchi mijozlarini maxsus vaziyatda konfidensial ma’lumotlar chegaralari va bu ma’lumotlar qay maqsadda ishlatilishi haqida to’liq xabardor qilishi kerak. - ijtimoiy ishchi zarurat tug’ilganda mijozlarini har qanday rasmiy hujjatlar bilan ta’minlab berishi kerak. - mijozlarni zaruriy hujjatlar bilan ta’minlab, ijtimoiy xizmat xodimi hujjatlarda saqlanayotgan qolgan ma’lumotlarning konfidensialligiga rioya qilishi kerak. - ijtimoiy ishchi magnitafon yozuvlarini va ma’lumotlarni bosmadan chiqarishdan oldin mijozlarining roziligini olishi kerak. Gonorarlar Ijtimoiy xizmat xodimi ijtimoiy yordamning turli xil ko’rinishlari uchun belgilangan gonorarlar adolatli, idrokli, andishali va ko’rsatilgan ijtimoiy yordamning turlari mijozning to’lash qodirligi bilan kelishiga ishonch hosil qilishi kerak. «Ijtimoiy ishning etikasi: tamoyillarining tasdiqlanishi» deb nomlangan hujjat 2004 yil oktyabrda Adelaidada (Avstraliya) ijtimoiy ishchilarning xalqaro Federasiyasi va ijtimoiy ish maktablarining xalqaro Assosiasiyasining umumiy uchrashuvida tasdiqlangan. II.2.Ijtimoiy ish xodimining o’z hamkasblari bilan bo’lgan munosabatlarida amalga oshirilishi zarur bo’lgan axloqiy majburiyatlari. XX asrning 90-yillarida Rossiyada “ijtimoiy ish” kasbining kiritilishi uchun poydevor sifatida boshqa mutaxassisliklar: tarbiyachilar, psixologlar, madaniyat, sog’liqni saqlash va sport, ijtimoiy ta’minot va tartibni muhofaza qilish organlari vakillarining ishlanmalaridan foydalanildi, ularda odamlarni ijtimoiy himoya qilishning turli modellari, amaliy ijtimoiy ish shakllari va usullari, ilmiy tadqiqotlar natijalari mujassamlashgan edi. Rossiyada ijtimoiy ish shaklanishining o’ziga xosligi aynan mana shunda, o’zining davlat sifatida “tug’ilish” davrida bu ish ancha yetuk holatda, boy salohiyatga, chuqur tarixiy ildizlarga, mehribonlik an’analari va jamoaviylik ruhiga, hamkorlik, ijtimoiy g’amxo’rlik va o’zaro yordam tajribasiga ega edi. Mamlakatda ijtimoiy ishning paydo bo’lishidan to hozirgi kungacha ijtimoiy pedagogikaning yetakchilik roli xos bo’lib, bu holat Rossiyaning ijtimoiy ish bo’yicha boshqa mamlakatlardan orqada qolishi tafovutini qisqartirishga, shuningdek, hozirgi kunda ko’pchilik mamlakatlardagi ijtimoiy ish modellarida yetishmayotgan va jahon amaliyoti va “ijtimoiy ish” integrativ fani uchun tashvishli hol bo’lgan “ijtimoiy-pedagogik urg’u” berishga imkon yaratdi. Rossiyada “ijtimoiy ish” kasbiga dastlabki yo’lni ochgan mutaxassislar ijtimoiy pedagoglar edi. Bu, avvalo, shuning uchun ham tabiiyki, har qanday ijtimoiy xizmatchi kasbiy vakolatliligi asosini axloqiy, psixologik, pedagogik xususiyatlar tashkil etadi. Mamlakatda XX asrdagi ijtimoiy ish taraqqiyotida (V.G. Bocharovaga ko’ra) uch bosqich farqlanadi: 1) 60-yillar; 2) 70-80-yillar; 3) 80-yillar - hozirgi davr. 1-bosqich – 60-yillar tajriba to’plash, izlanish, ijtimoiy-pedagogik amaliyotda sosiumdagi tarbiyaviy ishni tashkil etishga maxsus yo’naltirilgan xizmatchilar toifasi (maktabda sinfdan tashqari va maktabdan tashqari ish tashkilotchisi, maktabdan tashqari muassasalar xizmatchilarining turli toifalari, boshqa idoralar: madaniyat, sport, uy-joy kommunal va ijtimoiy ta’minot, huquqni muhofaza qiluvchi organlar, kasaba uyushmalari tizimida, yotoqxonalarda va boshqa muassasalarda ishlaydigan) tashkilotchi-pedagog va tarbiyachilar shakllanishi davri edi. 2-bosqich – 70-80-yillar davomida ijtimoiy ehtiyoj, ijtimoiy ish, ijtimoiy tarbiyadagi ilg’or tajribalar muammoni yechish mumkin bo’lgan yangi sifat bosqichiga olib chiqdi. Mamlakatda turli majmualar: ijtimoiy-pedagogik, ta’limiy- madaniy, jismoniy tarbiya-sog’lomlashtirish, qishloq maktab-majmualari va boshqalar tarmog’i rivojlana boshladi. Pedagogika fanida bu davr tadqiqotchilarning ijtimoiy pedagogika muammolariga bo’lgan e’tiborining kuchayishi bilan xarakterlanadi. Biroq, ijtimoiy ishning rivojiga uning tashkiliy, kadrlar, moddiy-texnik va ilmiy-pedagogik tomondan yetarli ta’minlanmagani to’siqlik qilib turardi. Bu jarayon yana ijtimoiy siyosat, ijtimoiy faoliyatning turli sohalari (ta’lim, sog’liqni saqlash, madaniyat, sport, ijtimoiy ta’minot va boshqalar)ni taqdim qiladigan institutlar faoliyatining o’zaro bog’lanmagani va funksional pala-partishliklar tufayli; ikkinchi tomondan, eng ustuvor va murakkab soha – oilaviy-maishiy muhitdagi, katta yoshlilar va bolalar turar joyidagi ijtimoiy ish to’g’risida shaklangan an’naviy tasavvurlar, “jek” pedagogikasi tufayli qiyinlashib borardi. Ijtimoiy xizmatlarning maxsus tayyorlangan mutaxassislar bilan ta’minlanmaganligi boshqa bir qator kasblar (ayniqsa, maktablardagi pedagogik kadrlarning) o’ziga xos bo’lmagan funksiyalar bilan shug’ullanishiga olib keldi. Bu ijtimoiy ishning samaradorligi, ta’lim muassasalarining pedagogik funksiyalarini bajarishdagi va ayniqsa, bolalarning muloqot va kattalar bilan munosabatlar muhiti bo’lgan oila pedagogik ta’limida salbiy iz qoldirdi. Sosiumdagi ish oilani ijtimoiy faoliyatdan, ijtimoiy tarbiyadan begonalashtirish, uning funksiyalarini turli davlat tuzilmalariga olib berishga intilish, bu sohaga maktab usullarini ko’chirishga urinishlar tufayli cheklanar edi. Tadbirlar pedagogikasi“ga aylanib qolgan maktab usullari ochiq muhitdagi bolalar va ularning mikroijtimoiy iqlimi intilishlari, ehtiyojlari, imkoniyatlarini yetarli darajada hisobga olmas; ijtimoiy yordam mazmuni shakllari va usullarining muayyan adressizligi, bu shakl va usullarning ko’pincha tasodifiy omillar bilan belgilanishi shaxsga yo’naltirilmagan edi. Tibbiy ijtimoiy xodimlarning yo’qligi tufayli sog’liqni saqlash tizimida ham murakkab vaziyat vujudga keldi, ularning vazifalarini qisman va nokasbiy darajada odamlarni davolashi lozim bo’lgan mutaxassis-vrachlar bajarisha boshladi. Deviant (noijtimoiy) xulq-atvorli o’smirlar va “xatar guruhi”ga mansub oilalar bilan ijtimoiy ish masalalari mutaxassis ijtimoiy xizmatchilar yo’qligi tufayli uzoq davr davomida milisiya organlari zimmasiga yuklandi. Nogironlar, qariyalar, ijtimoiy muhofazaga qattiq muhtoj bo’lgan odamlarning boshqa toifalari bilan olib boriladigan ijtioiy ish tizimi to’liq emas edi. Biroq, qiyinchiliklar va ziddiyatlarga qaramasdan, bu bosqich ijtimoiy- pedagogik amaliyot va ijtimoiy ish sohasining boshqa tarmoqlari intensiv rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Turli idoralar faoliyatini integrasiyalash, idoralararo asosda ijtimoiy ish mazmunini muvofiqlashtirish, turli idoralarga tegishli muassasalar o’zaro ta’siri xususiyatlarini o’zgartirish singari tamoyillar ko’zga tashlana boshladi. Jamiyatdagi chuqur inqiroz oilalar, aholi guruhlari katta qismining ijtimoiy qashshoqligini ochib qo’ydi va keskin kuchaytirdi, har bir shaxs manfaatlari va huquqlarining kafolati bo’lgan jamiyatni iqtisodiy va ma’naviy-axloqiy jihatdan tubdan sog’lomlashtirish yo’llarini izlab topishni birinchi masala qilib qo’ydi. 3-bosqich – 80-yillar oxiriga kelib, mamlakatda ijtimoiy ish muammolarini davlat darajasida hal qilishga o’tish, ijtimoiy xizmatlarning keng infratuzilmaga ega bo’lgan yagona tizimini yaratish, uni retrospektiv ilmiy tahlil qilish, ijtimoiy ish sohasidagi jahon nazariyasi va amaliyoti rivojining yetakchi tamoyillarini anglash asosida kadrlar bilan ta’minlashga o’tish uchun barcha shart-sharoitlar yetildi. Ijtimoiy ishning o’z ichiga ko’plab mintaqalarga yo’naltirilgan, muayyan milliy-mintaqaviy va mahalliy sharoitlarda umumiy yondashuvlarni amalga oshirish usullari va vositalariga ko’ra farqlanadigan variantlarni qamrab oladigan konsepsiyasi shakllandi. Ijtimoiy ishga turli xayriya tashkilotlari, ko’ngillilar jamiyatlari, uyushmalar, jamg’armalar, Cherkov faol qo’shildi. Hozirgi kunda ijtimoiy ishning sof davlat tizimidan jamoat homiyligini ham qamrab oladigan tizimga o’tish yuz bermoqda. qaysidir darajada biz homiylikning inqilobgacha bo’lgan murvatlariga qaytmoqdamiz, ayni paytda sho’rolar davrida vujudga kelgan ba’zi elementlarni saqlab qolmoqdamiz. Rossiya homiyligi tizimini qayta yaratish yo’lida ziddiyatlar va qiyinchiliklar bo’lishi muqarrar. Xatolarni chetlab o’tishda faqat hozirgi xorij tajribasinigina emas, balki o’z Vatanimiz tarixiy tajribasini o’rganish ham yordam beradi. Uni o’rganish quyidagilardan guvohlik beradi: muhtojlarga beriladigan ko’mak uni keng jamoatchilikni jalb etib nomarkazlashtirilganda samaraliroq bo’ladi; uning individual xususiyatini saqlab qolish lozim; jarayonda ishtirok etayotgan barcha tomonlar – xayriya, xususiy, jamoat tashkilotlari, Cherkov va davlatning yordamga muhtoj bo’lganlar to’g’risida axborot olishda ham, ularga yordam berishda ham o’zaro ta’sirini saqlab qolish zarur. Davlat o’z zimmasiga xayriya muassasalari faoliyati, ulardan ba’zilari ishining qisman moliyalashtirish, eng muhimi muhtojlarga imtiyozlar, rag’batlar tizimi orqali yordam ko’rsatish bo’yicha qonunlarning yagona tizimini, me’yoriy asosini yaratish bo’yicha funksiyalarni olishi zarur. Homiylik ishlariga ommaviy axborot vositalari tomonidan doimiy e’tibor qaratish va jamoatchilik tomonidan nazorat qilish zarur. Hozirgi paytda Rossiya Federasiyasida oila va bolalarga ijtimoiy xizmat ko’rsatishning bir necha moddellari tashkil etilib ishlayapti. Ularni davlat yordamida moliyalashtirishni nazarda tutib, quyidagicha tasniflashtiramiz. - davlat ijtimoiy xizmatlari; - aralash xizmatlari; - mustaqil yoki xayriya fondlari, diniy va ijtimoiy tashkilotlari qoshida ish yurituvchi tajorat xizmatlari. Davlat xizmatining ustun modeli – oila va bolalarga xizmat ko’rsatishning xududiy markazlaridir. Ijtimoiy xizmat ko’rsatishning boshqa muassasalaridan farq qilgan holda ularning faoliyati va xizmatlari turli-tuman bo’lib, o’z kuchlari bilan oila muammolarini yechishga, hayotning turli sohalarida yuzaga kelgan mushkul vaziyatlarni bartaraf etishga harakat qiladilar. Har yili davlat xizmatlari ro’yxatini Rossiya Federasiyasi xukumati tasdiqlaydi, bular quyidagilar: a) Ijtimoiy-maishiy xizmatlar, moddiy va natural yordam: - shoshilinch xizmat va shoshilinch moddiy yordam; - og’ir kasal, nogiron bolalari bo’lgan oilalarga yordam; harakat qilishga qiynaladigan, birovning qaroviga, oziq-ovqatlar, dori-darmonlarni olishda boshqalar yordamiga muhtoj oilalarga va alohida fuqarolarga yordam; - beg’arazlik asosida yoki muayyan to’lov hisobiga aholidan buyumlar (kiyim-kechak, poyafzal va boshqalar)ni qabul qilish; - xayriya va insonparvarlik yordamini taqsimlash (tovarlar va oziq-ovqatlar va boshqalar); - yetim bolalarga, ota-ona qo’arovisiz qolganlarga, vasiy oilalarga ijtimoiy yordam; - adresli ijtimoiy yordam ko’rsatish uchun mablag’lar topishda tadbirlar tashkil etish; - muassasalar qoshida buyumlar fondi, yolg’iz onalarning voyaga yetmagan bolalariga va boshqa kategoriyada muhtojlarga bolalar buyumlari fondini tashkil etish; - ishga joylashtirish (shu jumladan, vaqtincha) va kasbga ega bo’lish (mutaxasislik olishda) yordam berish; - bolalarning teatrlar, ko’rgazmalar va boshqa madaniy tadbirlarga borishini tashkil etishga yordam berish; - bolalar uchun xayriya ziyofatlari, yozgi dam olish, sanatoriya-kurort davolanishlarni tashkil etish; - juda muxtojlarga oziq-ovqat va maishiy xizmatlarni tashkil etishda yordam berish; - pul mablag’lari, oziq-ovqat mahsulotlari, sanitariya-gigiyena vositalari, bolalarga qarash uchun vositalar, birinchi navbatda zarur bo’lgan kiyim-kechaklar, poyafzallar va boshqalar, pul yordamlari, imtiyozlar, qo’shimcha to’lovlar, tovonlarni ajratishda yordam berish; - xat, arizalar yozishda, xujjatlarni, shu jumladan vasiylik hujjatlarini tayyorlash va rasmiylashtirishda yordam berish; - mehnatga noqobil kam ta’minlangan oilalarga uyda ijtimoiy maishiy xizmat ko’rsatish; - nogiron bolalarga uy mehnatini tashkil etish va ularning keyinchalik ishga joylashtirishni tashkil etish; - markaz qoshida o’smirlar va ishsizlar uchun ustaxonalar va sexlar tashkil etish; - nogiron bolalarni davolash, dam olish joylariga yetazish, hujjatlarni rasmiylashtirishda ko’mak berish. b) Ijtimoiy huquqiy xizmatlar: - mijozlar, shu jumladan bolalar huquqlari va manfaatlarini himoya qilish bilan bog’liq hujjatlarni yozish va rasmiylashtirishda yordam berish; - ijtimoiy to’lovlarni yetkazishda ko’mak berish; - aholining huquqiy savodini (mahalliy axborot vositalarida, ma’ruzalar bilan chiqish va boshqalar), huquqiy xabardorligini oshirish (qo’llanmalar, axbarot varaqalari va boshqalarni) tayyorlash; - bolalar shaxsiy manfaatini huquqiy jihatdan himoya qilishda ishtirok etish. v) Ijtimoiy reabilitasion xizmatlar: - «ijtimoiy (psixologik-tibbiy-pedagogik ko’rik) konsiliumi»ni tashkil etish; - aijtimoiy va jamiyatga qarshi hatti-xarakatli voyaga yetmaganlarning ijtimoiy patronaji; - individual korreksion dasturlarni tuzish. g) Psixologik xizmatlar: - psixoprofilaktika va psixogigiyena; - psixodiagnostika va mijoz shaxsini ko’rikdan o’tkazish; -psixoterapevtik (individual, guruxiy, oilaviy) yordam; -oilaviy psixologik (individual, guruhiy) maslahat; -ijtimoiy psixologik konsilium; - kishilar bilan ularning og’ir emosional holatlarida ish olib borish; - sog’liqni saqlashning stasionar muassasalariga ma’naviy psixologik madad berish niyatida tashriflar uyushtirish; - psixososial maslahatlar; - psixologik patronaj; - keskin, tushkun vaziyatlarda psixologik aralashuv; - munosabatlar va xulq-atvorlarni korreksiyalash; - kommunikativ muloqotlar bo’yicha trening o’tkazish; - hissiyotni o’zi to’g’ri yo’lga solish ko’nikmasini rivojlantirish; - vositachilik xizmatlarini tashkil etish; - testlashtirish asosida kasbga yo’naltirish; - o’zaro yordam guruhlari faoliyatlarini tashkil etish; - psixologik ma’rifat; - nogiron bolalar ota-onalarini psixokorreksion va psixoterapevtik metodlar bilan tanishtirish. d) Pedagogik xizmatlar: - bolalar qiziqishlarini himoya qilishda pedagogik yordam berish; - bolalarda muloqot va emosional doirasidagi ko’nikmalarni o’stirish bo’yicha guruxiy ish yuritish; - nutqni rivojlanmagan, autizm, nevrozga uchragan bolalarga korreksion yordam berish; - bolalarning madaniy dam olish faoliyatiga ko’maklashish; - nogiron bolalarni uyda o’qitishni tashkil etishda amaliy yordam berish; - nogiron bolalarning o’yin va o’quv faoliyatini tashkil etishning usullarini ota-onalarga o’rgatish. e) Ijtimoiy tibbiy xizmatlar: - muhtoj shaxslarni, shu jumladan bolalarni stasionar tibbiy narkologik muassasalariga yo’nallashda ko’mak berish; - oilada, jinsiy munosabatlarni va psixojinsiy buzilishlarni bartaraf etishni astalashtirish, sog’lom turmush tarzini tarbiyalashda maslahatlar berishni tashkil etish; - nogiron bolalarni zaruriy yordam beruvchi vositalar bilan ta’minlashda ko’mak berish; - jismoniy yoki aqliy imkoniyatlar cheklangan bolalari bo’lgan oilalarda patronaj yordam; - ota-onalarga nogiron bolasiga qarashni o’rgatish; - homilador va emizikli bolalari bo’lgan ayolarni uylariga borib, doimiy ravishda tibbiy-profilaktik yordam ko’rsatish 1 . Ijtimoiy xizmat hodimlarining asosiy vazifasi ijtimoiy ishning ijtimoiy psixologik, ijtimoiy pedagogik, ijtimoiy iqtisodiy va boshqa metodlar yordamida me’yoriy hayot faoliyatiga xalaqit beruvchi muammolarni anglashda oila a’zosiga yordam berish (yoshi va ijtimoiy mavqyeidan qatiy nazar). Bu yerda oila a’zosining reabilitasiya darajasi, ya’ni uning mehnat faoliyatiga avvalgi qobiliyatini tiklash, uni jamiyatga qaytarish samara o’lchovi bo’ladi. Biz qarab chiqayotgan konkret ijtimoiy psixologik xizmat aholining turli kotegoriyalari bilan o’zaro harakatda bo’ladi. Oldindan yordamga muhtoj bolalar va o’smirlar doirasini belgilab olinadi; shuningdek ota-onalarga, yolg’iz onalarga, maktab o’qituvchilariga-bola muhitidagi barcha yordam ko’rsatiladi; hayot qiyinchiligini bartaraf etilishida manfaatdor kishilarni qo’shgan holda guruhlar tuziladi: xulq-atvorida psixologik qiyinchiliklari bor bolalarning ota-onasiga ko’mak berish guruhi-zo’ravonlik qurboni bo’lgan ayollar va bolalarga; nogiron bolali ota-onalarga; ko’p bolali ota-onalarga, tarbiyasi og’ir o’smirlar bilan ishlovchi o’qituvchilarga. Madad (o’zaro yordam) guruhlari xizmat hodimlari tomonidan maqsadga muvofiq tuziladi. Avval shaxslar, muammolar doirasi aniqlab olinadi va katta tayyorgarlik ishlaridan so’ng kishilar 2-4 kunlik seminarga taklif etiladi (guruhiy maslahat metodi). Ishtirokchilarning tashabbusi bilan seminar va individual konsultasiya berishdan so’ng madad guruxini tashkil etish uchun asos yuzaga keladi. Boshqalarga yordam bergan holda, xizmat hodimlari o’zlariining ko’ngilli yordamchilari (valonter)ning keng bazasini yaratadilar, bular o’z navbatida boshqalarga yordam beradilar. Rossiyaning ko’pgina xududlarida teritorial-hududiy xizmatlar (TIX- teritorial ijtimoiy xizmat tashkilot TS) shakllana boshlandi, ular barcha muhtojlar (kattalar va bolalar)ga kompleks ijtimoiy xizmat ko’rsatadi, u o’ziga ijtimoiy struktura muassasalarni, ijtimoiy xizmatlar ishini boshqarish organlari, o’quv va ilmiy-tadqiqot muassasalarini kiritadi. Bu hududiy ij xizmatlar konkret shahar yoki qishloq rayoni hududida faoliyat yuritgan uchun aholiga maksimal yaqinlashish va hammaga daxldor bo’ladi. TIX strukturasi quyidagi ixtisoslashgan xududiy markazlardan tashkil topgan: - ijtimoiy reabilitasiya va profilaktik ishlar, konsultativ yordam, oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish va hokozo, bo’limlari, shuningdek amaliy yordam ko’rsatuvchi quyidagi bo’limchalari bor: ko’chma kompleks brigadalar; shoshilinch psixologik yordam xizmati; yuridik va psixologik-pedagogik konsultasiya; tanishish xizmatlari; ijtimoiy boshpana; bolalar va onalarga kunduzgi boshpana berish bo’limi; - oiladagi ziddiyatni bartaraf etishda yordam beruvchi, oilaviy, er-xotin, ota-onalar muloqoti doirasida aholining psixologik madaniyatini oshirishga; bolalarni tarbiyalashda, emosional va ps i xik tanazzulni bartaraf etishda qiynalayotgan oilalarga yordam beruvchi; turli xavfli vaziyatlarda shaxslarga malakali psixologik-pedagogik yordamni ta’minlashga yordam beruvchi oila va bolalarga psixologik-pedagogik yordam markazi; - telefon orqali shoshilinch psixologik yordam xizmati (ishonch telefoni), uning vazifasi, psixologik diskomfortni, oila a’zolarining tajavuzkorlik darajasini pasaytirish; - voyaga yetmaganlar uchun ijtimoiy reabilitasion markaz, bu hayotda tanazzulli vaziyatga tushib qolganlarga ijtimoiy va tibbiy psixologik yordam, madad beradi. Voyaga yetmagan o’zlarining reabilitasiyasi uchun zarur bo’lgan vaqt mobaynida Markazga qatnaydilar va u yerda vaqtincha bo’ladilar. Markaz o’ziga shoshilinch ijtimoiy yordam, tibbiy-psixologik diagnostika va orreksiya, bolalar va o’simrlarni ijtimoiy adabtasiya va ijtimoiy reabilitasiya qilish xizmatlarini, ba’zida stasion sharoitdagi boshpana xizmatini kiritadi; - qarovsiz qolgan bolalar va o’smirlarni qutqarib qolish uchun vaqtincha boshpanalar, ularga tibbiy-psixologik yordam, ularni hayotini yo’lga qo’yish masalalarini hal etish maqsadida tuzilgan bolalar va o’smirlarning ijtimoiy boshpanasi. Boshpana TIXning mustaqil muassasasi yoki voyaga yetmaganlar uchun ijtimoiy reabilitasion markazning bir qismi sifatida tashkil etilishi mumkin; - ota-onalar qarovisiz qolgan bolalarga yordam berish markazi, bu ota- onalar qarovisiz qolgan (tug’ilganidan 18 yoshgacha bo’lgan) bolalarni ta’minlash, ularni oilalarga yoki davlat muassasalariga joylashtirishni amalga oshiradi; - imkoniyati cheklangan bolalar va o’smirlar uchun reabilitasion markaz, bu jismoniy va aqliy kamchiliklari bo’lgan bolalarni ijtimoiy adaptasiyalash, unda hayotga, jamiyatga, oilaga kompleks tibbiy, ijtimoiy, pedagogik-psixologik va boshqa tadbirlar yordamida ijobiy munosabatlarni shakllantirishga yordam beradi. TIX o’ziga sharoitlar va rayonning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olib yoshlar markazi, maktabgacha tarbiya va maktabdan tashqari ishlarning yangi shakllari markazlarini; tabiiy ofatlar va jinoyatlardan zarar ko’rganlar, jinoiy jazoni o’tab kelganlar, qochoqlarga yordam berish markazlari; bepul va imtiyozli oshxonalar, oziq-ovqat, kiyim-kechak, bolalar oziq-ovqati tarqatish punktlarini kiritish mumkin; Ijtimoiy xizmat ko’rsatish boshqaruvi organlari tomonidan qonunchilik bo’yicha boshqarish funksiyalarini davlat va ijtimoiy muassasalar amalga oshiradi. Xududiy daraja (shahar, qishloq rayon, shahar rayonlari)da davlat-ijtimoiy (jamoatchilik) organlarini-vasiylik kengashlari (ijtimoiy kengashlar) tuziladi (ma’muriyat qoshida, ijroya organlari tarkibida). Ular o’zlariga manfaatdor tashkilot vakillarini kiritadilar: moliya fondlari, kasaba uyushmalari, jamoatchilik assasiasiyalari, xayriya fondlarini kiritadilar. I .Ijtimoiy ishchining ko’rinishi va xulq-atvori 1.1 Uslub Ijtimoiy ish xodimi xulq-atvorining yuqori axloqiy standartlariga amal qilishi lozim. Ijtimoiy ishchi turli xil xiylalardan, birovni yanglishtirishdan, vijdonsizlik bilan qilingan harakatlardan mustasno bo’lib, kasb vakili sifatida bayonot va harakatlarni aniq farqlay olishi kerak. 1.2 Kompetentlik (chu q ur bilimga egalik) va professional takomillashish. Ijtimoiy ishchi o’z kasbiy amaliyotida va kasbiy vazifalarini bajarishida mutaxassis-ekspert bo’la olishi uchun bor kuchini qo’shishi kerak. U o’z ishini faqatgina o’zining bilimi doirasida olib borish huquqiga ega. Ijtimoiy xizmat xodimi individual tarzda olib borayotgan yoki bajarayotgan ishining sifati uchun personal javobgarlikni o’z bo’yniga olishi kerak. 1.3 Haqiqatguylik Ijtimoiy ishchi o’zining harakatlarini professional haqiqatguylikning yuqori standartlari bilan o’lchashi kerak: a) ijtimoiy ishchi o’z professional faoliyati yo’lida paydo bo’ladigan ta’sirlar va bosimlarga berilmasdan, professional vazifalarini odilona (xolis) bajarishi kerak; b) ijtimoiy ishchi professional munosabatlarini shaxsiy maqsadi (manfaati) yo’lida qo’llashga haqqi yo’q; 1.4 Ta’lim va tadqiqot ishi Ijtimoiy ish sohasida mutaxassis doimo kasbiy bilimlari va mahoratini mutassil oshirib borishga harakat qilib, ta’lim va tadqiqot ishi tizimiga qo’shilishi kerak: - tadqiqot ishida qatnashayotgan ijtimoiy ishchi bu ishning inson va muayyan shaxs uchun oqibati qanday bo’lishini aniq anglay olishi kerak; - tadqiqot ishida qatnashayotgan ijtimoiy ishchi tadqiqot ishtirokchilarining shaxsiy erkinligi va qadr-qimmatiga to’liq amal qilgan holda, ularni ixtiyoriylik va xabardorlik asosida birlashganligiga ishonch hosil qilishi kerak; - tadqiqot davomida qatnashchilar to’g’risida olingan ma’lumotlarni maxfiy tarzda ko’rilishi kerak; - eksperimentga jalb kilingan ijtimoiy ishchi ishtirokchilarni noqonuniy jismoniy va ruhiy tartibsizlikdan, xavfdan va kamsitilishdan himoya qilishi kerak; - u yoki bu xizmat jarayonni baholash uchun taklif qilingan ijtimoiy ishchi buni professional maqsad uchun va faqatgina bu jarayonga bevosita kasbiy aloqasi bor shaxslar bilan muhokama qilishi kerak. Ijtimoiy ishchining hamkasblariga nisbatan belgilangan axloqiy normalari (me’yorlari). 3.1. Hurmat, rostgo’ylik, xushmuomalalik. Ijtimoiy ishchi odob va adolatga rioya qilgan holda hamkasblariga hurmat, adolat, xushmuomalalik va ishonch bilan muomala qilishi kerak. -ijtimoiy ishchi hamkasblari bilan kasbiy qiziqishlari asosida muomala qilishi kerak. -ijtimoiy ishchi kasbi bilan bog’liq o’zaro munosabatlar yo’lida xodimlarning ishonchini hurmat qilishi kerak. -ijtimoiy ishchi hamkasblarining axloqiy, kasbga asoslangan harakatlarini yengillashtiruvchi vaziyatlarni yarata olishi va ushlab tura olishi kerak. -hamkasbining vazifasini vaqtinchalik bajarayotgan ijtimoiy ishchi hamkasbining obro’-e’tibori foydasiga harakat qilishi kerak. -ijtimoiy ishchi o’z manfaatlari yo’lida hamkasbi va boshliq o’rtasidagi nizodan foydalanmasligi kerak. -ijtimoiy ishchi arbitrajni (hakamlar sudini) talab qilishi kerak: 1) munozarali masalalarni arbitrlar tomonidan hal qilinishini. 2) bunday ziddiyatlarni hal qilinishi bilan shug’ullanadigan tashkilotlarga murojaat qilish. -ijtimoiy ishchi o’z ishi sohasiga taalluqli bo’lmagan hamkasblarini ham hurmat qilishi kerak. -boshqa xodimlarining bahosi uchun javobgar bo’lgan ijtimoiy ishchi ularni bahosi bilan xabardor qilishi kerak. 3.2. Hamkasblarining mijozlari bilan bo’lgan munosabat. Ijtimoiy xizmat xodimi hamkasbining ijoziga e’tiborli bo’lib, ishlarini qo’ldan kelgancha professional darajada bajarilishi kerak: -ijtimoiy ishchi hamkasblarining vaqtinchalik yo’qligida mijozlariga xizmat ko’rsatganda, o’zining mijoziga xizmat ko’rsatgandek ularga ham e’tiborli bo’lishi kerak. H amkasabalar bilan o’zaro munosabatlar . 1. hamkasblaringiz va boshqa mutaxassislarning kasbiy tayyorgarligi va amaliy faoliyatiga hurmat bilan munosabatda bo’ling, ularga ijtimoiy ish samaradorligiga erishishlarida qo’lingizdan kelgan yordamni bering. 2. hamkasblaringiz va boshqa mutaxassislarning turlicha fikrlari va amaliy yondashuvlariga hurmat bilan munosabatda bo’ling, tegishli instansiyalarda tanqidiy mulohazalaringizni to’la mas’uliyat bilan bayon qiling. 3. xamkasabalaringiz, boshqa mutaxassislar va ko’ngillilar orasida bir- birlarini o’zaro mukammallashtirish va o’zlarini namoyon qilish maqsadida bajarilayotgan bilimlar, ko’nikmalar va g’oyalarni olishga va tarqatishga bo’lgan harakatlarga ko’maklashing. 4. Mijozlar manfaatlari yoki axloq normalari buzilishi to’g’risidagi har qanday ma’lumotlarni tegishli idoralarga yetkazing. 5. hamkasblaringizni adolatsiz xurujlardan himoya qiling . IV . Ijtimoiy ishchining boshliqlari va boshqarmaga nisbatan belgilangan axloqiy burchlari . 4.1. Boshqarmaga nisbatan belgilangan burchlari. Ijtimoiy ishchi boshqarayotgan tashkilot belgilangan burchlarga qattiq rioya qilishi kerak. -Ijtimoiy ishchi tashkilot siyosatining kamol topishi ustida ishlashi kerak. -Ijtimoiy ishchi tashkilotida ishga qabul qilishda siyosat va amaliyotdagi kamchiliklarni, xatolarni, ogohlantirish va bartaraf etish uchun harakat qilishi kerak. V. Ijtimoiy ishchining kasbi oldidagi axloqiy burchlari. 5.1. Kasbning xalloligini va daxlsizligini himoyalash. Ijtimoiy ishchi kasbining ahamiyatini, axloqini, bilimini va maqsadini oshirishi va qo’llab-quvvatlashi kerak. -Ijtimoiy ishchi kasbining halolligi va qadr-qimmatini oshirishi va himoya qilishi kerak. Kasbining takomillashishish borasidagi munozaralarda javobgar va faol bo’lishi kerak. 5.2. Sosiumda ish olib borish. Ijtimoiy ishchi sosium aholisiga ijtimoiy xizmat ko’rsatib va xabardor qilib, insonlarga yordam berish uchun bor imkoniyatlardan foydalanishi kerak. Ijtimoiy ishchi kasbining foydali, halol va kompetentli bo’lishiga yordam beradigan o’z vaqtini, kasbiy tajribasini, bilimi va faoliyatini qo’shishi kerak. 5.3. Bilimning rivojlanishi. Ijtimoiy ishchi kasbiy bilimlarining to’liq ishlatishi va rivojlanishi uchun javobgarlikni o’z bo’yniga olishi kerak. -ijtimoiy ishchi kasbiy bilimlarini amaliy faoliyatida asoslamog’i kerak. -ijtimoiy ishchi kasbiga doir bo’lgan yangi ko’nikmalardan, bilimlardan xabardor bo’lishi, baholay olishi va ularni tanqidiy tahlil qila olishi kerak. -ijtimoiy ishchi aholiga ijtimoiy yordam ko’rsatish sohasini rivojlantirishga o’z hissasini va bilim ko’nikmalarini qo’shishi kerak. Hamkasblari va aamaliy tajribalari va bilimini baham ko’rishi kerak. VI.Ijtimoiy ishchining jamiyat oldidagi axloqiy burchlari. 6.1. Umumiy faravonlikni qo’llab-quvvatlash. Ijtimoiy xizmat xodimi jamiyat farovonligining rivojlanishiga ko’maklashishi (o’z hissasini qo’shishi) kerak. -ijtimoiy ishchi aholining nochor qatlamiga e’tibor bergan holda turli xil oilalarning va barcha insonlarning shaxsiy imkoniyatlarini kengaytirishga harakat qilishi kerak. -ijtimoiy ishchi turli madaniyatlar hurmatini qo’llab-quvvatlash uchun sharoit yaratishi kerak. 1. 1 Karimov I. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va tarakkiyot kafolatlari. - Toshkent, 1997. 2. Karimov I. Konstitusiya - mamlakatimizda yangi xayot, yangi jamiyat barpo etishning huquqiy asosi // Halk suzi. 2003 yil 6 dekabr. 3. Karimov I. Mamlakatning tarakkiyoti va halqimizning turmush darajasini oshirish - barcha demokratik yangilanishlar va iqtisodiy isloxotlarning pirovard maqsadi. - Toshkent: O’zbekiston, 2007. 4. Karimov I. Asosiy maqsadimiz - yurtimizda erkin va obod, farovon xayot barpo etish yulini katiyat bilan davom ettirishdir. - Toshkent: O’zbekiston, 2008. 5. Karimov I. Vatanimizning bosqichma-bosqich va barqaror rivojlanishini ta’minlash - bizning oliy maqsadimiz. - Toshkent: O’zbekiston, 2009. 6. Karimov I. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 2 1 yilligiga ba g’ ishlangan tantanali yi g’ ilishdagi ma’ruza // Xalq so’zi . 20 13 yil 6 dekabr. 7. Agapov Ye . P . Sosialnaya rabota kak fenomen kultur ы. - Rostov - na - Donu , 1999. 8. Amerikanskaya sosiologiya. Perspektiv ы , problem ы , teorii. - M.,1972. 9. Ganiyeva M.X. XIX vek - vek sosialnogo rabotnika. // J. Bola va Zamon. 2005, №1,-S. 24-25. 10. Pniyeva M . X Paradigma « Izucheniye , diagnoz , lecheniye ». Istoriya razvitiya sosialnoy rabot ы kak vida deyatelnosti . // J . Bola va Zamon . 2007. - № 1 (6).-S. 34-36. 11. Tendernыy kaleydoskop. - M., 2002. 12. Grigoryev S.I. Sosiologiya i sosialnaya rabota. - Barnaul, 1991. 13. Istoriya sosialnoy rabotы. - M., 2002. 14. Kim L. Na puti k resheniyu kadrovыx voprosov v sisteme sosialnoy zaщitы detey: organizasiya kursov perepodgotovki po sosialnoy rabote v O’zbekistane /Materialы Mejdunarodnogo foruma «Inklyuzivnoye obrazo vaniye i sovremennыye tendensii v razvitii form sosialnoy podderjki detey». 28-29 oktyabrya 2008 g. - Tashkent: Respublikanskiy Sentr sosial noy adaptasii detey, 2008. 15. Kravchenko . Sosiologiya - spravochnoye posobiye . - M ., 1996. 16. Kozlov A . A . Sosialnaya rabota za rubejom : sostoyaniye , tendensii , perspektiv ы. - M .,1998. 17. Kratkiy slovar terminov sosialnoy rabot ы . - Saratov. Izd-vo Povoljskogo filiala Rossiyskogo uchebnogo sentra, 1996. 18. Kuzmin K.V., Sut ы rin B.A. Istoriya sosialnoy rabot ы za rubejom i v Rossii (s drevnosti do nachala XX veka). - M.: Akademicheskiy proyekt, 2002. 19. Pavlenok P.D. Vvedeniye v professiyu «Sosialnaya rabota»: Kurs leksiy. - M., 1998. 20. Pavlenok P.D. Sosiologicheskiye metod ы i texnika izucheniya sosialn ы x problem. -M., 1995. 21. Osnovы sosialnoy rabotы. - M., 1997. 22. Spravochnoye posobiye po sosialnoy rabote. - M.,1997. 23. Sosiologiya dlya sosialnoy rabot ы . - M.: Magistr-Press, 2002. 24. Sosialnaya rabota /Pod red. V. I. Kurbatova. - 2-izd., - Rostov n\D, 2003. 25. Sosialnaya rabota: teoriya i praktika. - M.: Infra, 2002. 26. Sosialnaya rabota: Slovar spravochnik /Pod red. V.I. Filonenko. Sost.: Ye.G. Agapov, V.I. Akopov, V.D. Alperovich, A.O. Buxanovskiy i dr. - M: Kontur, 1998. 27. Sosialnaya rabota: metodologiya, teoriya, texnologiya. - Saratov, 1998. 28. Teoriya sosialnoy rabot ы : Uchebnik /Pod red. Prof. Ye.I. Xolostovoy. - M.: Yurist, 1998. 29. Teoriya i metodika sosialnoy rabot ы : Kratkiy kurs / Pod red. S.I. Grigoryeva. - M., 1994 30. Teterskiy S . V . Vvedeniye v sosialnuyu rabotu . - M ., 2003. 31. Myorfi T . Razvitiye sosialnoy rabot ы v O ’ zbekistane v mejdunarodnom kontekste / Material ы Mejdunarodnogo foruma « Inklyuzivnoye obrazo vaniye i sovremenn ы ye tendensii v razvitii form sosialnoy podderjki detey ». 28-29 oktyabrya 2008 g. - Tashkent: Respublikanskiy Sentr sosial noy adaptasii detey, 2008. 32. Toщyenko J.T. Sosiologiya. Obщiy kurs. - M., 1999 33. Xrestomatiya k treningu « Vvedeniye v sosialnuyu rabotu ». Proyekt « Razvitiye sosialnoy rabot ы na akademicheskom urovne v O ’ zbekistane ». - Tashkent , 2006. 34. Xrestomatiya po uchebnomu kursu « Osnov ы sosialnoy rabot ы». Rasprostraneniye programm ы perepodgotovki po sosialnoy rabote i prodvijeniye professii « sosialnaya rabota » v O ’ zbekistane ». / Sostaviteli : M . X . Ganiyeva , M . X . Karamyan . - Tashkent : MinVUZ - RSSAD - TashGIK - YuNISEF , 2008. 35. Chuprunov V . I . Molodyoj v ob щ yestvennom vosproizvodstve // Sosiologi - cheskiye issledovaniya . 1998. №3 36. Erikson E. Detstvo i ob щ yestvo. - M., 1992 Yarskaya-Smirnova Ye. Professionalnaya etika sosialnogo rabotnika. - M.: Klyuch, 1998. TAVSIYa ETILADIGAN ADABIYoTLAR RUYXATI 37. Karimov I. O’zbekiston XXI asr busagasida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va tarakkiyot kafolatlari. - Toshkent, 1997. 38. Karimov I . O ’ zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 11 yilligiga batishlangan tantanali yigilishdagi ma ’ ruza // Pravda Vostoka . 2003 yil 6 dekabr. 39. Karimov I. Konstitusiya - mamlakatimizda yangi xayot, yangi jamiyat barpo etishning huquqiy asosi // Halk suzi. 2003 yil 6 dekabr. 40. Karimov I. Mamlakatning tarakkiyoti va halqimizning turmush darajasini oshirish - barcha demokratik yangilanishlar va iqtisodiy isloxotlarning pirovard maqsadi. - Toshkent: O’zbekiston, 2007. 41. Karimov I. Asosiy maqsadimiz - yurtimizda erkin va obod, farovon xayot barpo etish yulini katiyat bilan davom ettirishdir. - Toshkent: O’zbekiston, 2008. 42. Karimov I. Vatanimizning bosqichma-bosqich va barqaror rivojlanishini ta’minlash - bizning oliy maqsadimiz. - Toshkent: O’zbekiston, 2009. 43. Agapov Ye . P . Sosialnaya rabota kak fenomen kultur ы. - Rostov - na - Donu , 1999. 44. Amerikanskaya sosiologiya. Perspektiv ы , problem ы , teorii. - M.,1972. 45. Ganiyeva M.X. XIX vek - vek sosialnogo rabotnika. // J. Bola va Zamon. 2005, №1,-S. 24-25. 46. Pniyeva M . X Paradigma « Izucheniye , diagnoz , lecheniye ». Istoriya razvitiya sosialnoy rabot ы kak vida deyatelnosti . // J . Bola va Zamon . 2007. - № 1 (6).-S. 34-36. 47. Tendernыy kaleydoskop. - M., 2002. 48. Grigoryev S.I. Sosiologiya i sosialnaya rabota. - Barnaul, 1991. 49. Istoriya sosialnoy rabotы. - M., 2002. 50. Kim L. Na puti k resheniyu kadrovыx voprosov v sisteme sosialnoy zaщitы detey: organizasiya kursov perepodgotovki po sosialnoy rabote v O’zbekistane /Materialы Mejdunarodnogo foruma «Inklyuzivnoye obrazo vaniye i sovremennыye tendensii v razvitii form sosialnoy podderjki detey». 28-29 oktyabrya 2008 g. - Tashkent: Respublikanskiy Sentr sosial noy adaptasii detey, 2008. 51. Kravchenko . Sosiologiya - spravochnoye posobiye . - M ., 1996. 52. Kozlov A . A . Sosialnaya rabota za rubejom : sostoyaniye , tendensii , perspektiv ы. - M .,1998. 53. Kratkiy slovar terminov sosialnoy rabot ы . - Saratov. Izd-vo Povoljskogo filiala Rossiyskogo uchebnogo sentra, 1996. 54. Kuzmin K.V., Sut ы rin B.A. Istoriya sosialnoy rabot ы za rubejom i v Rossii (s drevnosti do nachala XX veka). - M.: Akademicheskiy proyekt, 2002. 55. Pavlenok P.D. Vvedeniye v professiyu «Sosialnaya rabota»: Kurs leksiy. - M., 1998. 56. Pavlenok P.D. Sosiologicheskiye metod ы i texnika izucheniya sosialn ы x problem. -M., 1995. 57. Osnovы sosialnoy rabotы. - M., 1997. 58. Spravochnoye posobiye po sosialnoy rabote. - M.,1997. 59. Sosiologiya dlya sosialnoy rabot ы . - M.: Magistr-Press, 2002. 60. Sosialnaya rabota /Pod red. V. I. Kurbatova. - 2-izd., - Rostov n\D, 2003. 61. Sosialnaya rabota: teoriya i praktika. - M.: Infra, 2002. 62. Sosialnaya rabota: Slovar spravochnik /Pod red. V.I. Filonenko. Sost.: Ye.G. Agapov, V.I. Akopov, V.D. Alperovich, A.O. Buxanovskiy i dr. - M: Kontur, 1998. 63. Sosialnaya rabota: metodologiya, teoriya, texnologiya. - Saratov, 1998. 64. Teoriya sosialnoy rabot ы : Uchebnik /Pod red. Prof. Ye.I. Xolostovoy. - M.: Yurist, 1998. 65. Teoriya i metodika sosialnoy rabot ы : Kratkiy kurs / Pod red. S.I. Grigoryeva. - M., 1994 66. Teterskiy S . V . Vvedeniye v sosialnuyu rabotu . - M ., 2003. 67. Myorfi T . Razvitiye sosialnoy rabot ы v O ’ zbekistane v mejdunarodnom kontekste / Material ы Mejdunarodnogo foruma « Inklyuzivnoye obrazo vaniye i sovremenn ы ye tendensii v razvitii form sosialnoy podderjki detey ». 28-29 oktyabrya 2008 g. - Tashkent: Respublikanskiy Sentr sosial noy adaptasii detey, 2008. 68. Toщyenko J.T. Sosiologiya. Obщiy kurs. - M., 1999 69. Xrestomatiya k treningu « Vvedeniye v sosialnuyu rabotu ». Proyekt « Razvitiye sosialnoy rabot ы na akademicheskom urovne v O ’ zbekistane ». - Tashkent , 2006. 70. Xrestomatiya po uchebnomu kursu « Osnov ы sosialnoy rabot ы». Rasprostraneniye programm ы perepodgotovki po sosialnoy rabote i prodvijeniye professii « sosialnaya rabota » v O ’ zbekistane ». / Sostaviteli : M . X . Ganiyeva , M . X . Karamyan . - Tashkent : MinVUZ - RSSAD - TashGIK - YuNISEF , 2008. 71. Chuprunov V . I . Molodyoj v ob щ yestvennom vosproizvodstve // Sosiologi - cheskiye issledovaniya . 1998. №3 72. Erikson E. Detstvo i ob щ yestvo. - M., 1992 Yarskaya-Smirnova Ye. Professionalnaya etika sosialnogo rabotnika. - M.: Klyuch, 1998. Tavsiya etiladigan adabiyotlar 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. -T.:O’zbekiston, 2010. 2. I.A.Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: O’zbekiston, 2008. 3. G’aniyeva M.X. Ijtimoiy ish asoslari. Toshkent. 2012y. 4. Uvatov U. O’zbekiston – buyuk allomalar yurti. – T.: Ma’naviyat. 2010. 4. Antologiya sosialnoy rabotы. Istoriya sosialnoy pomoщi v Rossii / Sost. M.V.Firsov.-M.:Svarog’-IVFSPT,1994.T.1. 5. Barnz Dj.G. Sosialnaya rabota s semyami v Anglii. M.: Sentr obщyestvennыx sennostey,1993. 6. Berbeshkina Z.A. Etika sosialnogo rabotnika // Teoriya i praktika sosialnoy rabotы: problemы, prognozы, texnologii: Sb. M.: RGSI. 1992. 7 . Vasilyeva-Gangnus L. Pravila etiketa: Kratkiy sprav. M.: Delta MKS, 1992. 8 .Gosudarstvenn ы y obrazovateln ы y standart v ы sshego professionalnogo obrazovaniya / Goskomitet Rossiyskoy Federasii po v ы sshemu obrazovaniyu. M., 1995. 9 . Medvedeva G.A. Etika sosialnoy rabot ы . M., 2000 10 . Pinkus A., Minaxan A. Praktika sosialnoy rabot ы (form ы i metod ы ). M.: Soyuz, 1993. 1 1 . Professionalno-eticheskiye norm ы sosialnoy rabot ы . M: Sosialnoye zdorovye Rossii, 1993. 1 2 . Eticheskiye osnov ы sosialnoy rabot ы // Teoriya i metodika sosialnoy rabot ы ( kratkiy kurs). M.: Soyuz, 1994.

Mavzu: Ijtimoiy ish xodimining ma’nayiy axloqiy majburiyatlari. Reja Kirish 1 B ob. Ijtimoiy ish xodimining axlo qiy majburiyatlarini umuminsoniy munosabatlarda namoyon bo’lishi. 1. Ijtimoiy ish xodimining axloqiy fazilatlari Hақидаги қарашлар. 2. Ijtimoiy ish xodimining axloqiy majburiyatlarini shakllanishi va rivojlanishi. 2-Bob. Ijtimoiy ish xodimininng o’z mijozlari va hamkasblariga nisbatan munosabatida namoyon bo’ladigan axloqiy majburiyatlari. 1. Ijtimoiy ish xodimining o’z mijozlari bilan bo’lgan munosabatlarida bajaradigan majburiyatlari. 2. Ijtimoiy ish xodimining o’z hamkasblari bilan bo’lgan munosabatlarida amalga oshirilishi zarur bo’lgan axloqiy majburiyatlari. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

Kirish Mavzuning dolzarligi: Ijtimoiy ish sohasiga talab minglab yillar avval vujudga kelgan bo’lsada, biroq, bu soha mutaxassislarini maxsus tayyorlash XIX asr oxiri va XX asr boshlarida G’arbiy Yevropa mamlakatlarining birinchi sanoat inqiloblari sodir bo’lgan hududlarida rivojlana boshladi. Chunki sanoat inqiloblari natijasida jamiyat ijtimoiy hayotida keskin ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni keltirib chiqqanligi ijtimoiy ish sohasini kasbiy faoliyat sifatida rivojlanishiga sabab bo’ldi. Sobiq Ittifoq o’zining insonparvarligi bilan har qancha maqtansa ham, amalda insonparvarlik yaqqol namoyon bo’ladigan soha – ijtimoiy ish sohasi bo’yicha kadrlar tayyorlash va aholining yordamga muhtoj qatlamlarini ijtimoiy himoyalashga e’tibor qaratilmadi. Buning oqibatida ko’rsatilayotgan ijtimoiy xizmat sifati bo’yicha sho’rolar tuzumi va uning xarobalarida vujudga kelgan mamlakatlar G’arb mamlakatlaridan ancha orqada qolib ketdi. Prezidentimiz Islom Karimov “O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” kitobida keltirilgan Farg’ona viloyatida sodir bo’lgan voqyealar sabablarini chuqur tahlil qilib, ushbu hududda yashayotgan aholining og’ir ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli bilan bog’lab shunday baho beradilar: “Shu narsa shak- shubhasiz va ochiq-oydindirki respublika barcha asosiy iqtisodiy va ijtimoiy ko’rsatkichlar bo’yicha Ittifoqdagi o’rtacha darajadan ham ancha orqada bo’lib, mamlakatda oxirgi o’rinlardan birida turibdi” 1 . Shu borada kitobdan yana bir misol keltirish o’rinli deb o’ylaymiz: “Statistikaning ko’rsatishicha, hozir O’zbekistonda aholi jon boshiga hisoblaganda daromadi 75 so’mdan oshmaydigan 8 million 800 mingga yaqin kishi yashab turibdi. Bu esa aholining 45 foizini tashkil etadi. Mutaxassislarning hisob- kitoblariga ko’ra, kun kechirish uchun kamida hozirgi kunda 85 so’m zarurligini e’tiborga oladigan bo’lsak, ana shunda odamlar qanday qiyinchilik bilan uchma- uch yashab kelayotganligiga o’zingiz baho berishingiz mumkin 2 . Malakaviy bitiruv ishining maqsadi: ushbu malakaviy bitiruv ishi orqali mamlakatimizda ijtimoiy ish sohasining shakllanishi va rivojlanishining milliy 1 И.А. Каримов “Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида” Т.:Ўзбекистон,.2000. 15 бет. 2 Ўша асар 8 бет.

xususiyatlarini ilmiy o’rganish va tahlil etishdan iborat. O’zbekiston istiqlol arafasida chuqur inqiroz holatiga tushib qolgan paytda va bu chuqur inqiroz holatidan chiqarish maqsadida ustuvor yo’nalishlardan biri sifatida aholini ijtimoiy muhofaza qilish, jamiyatda ijtimoiy adolatni o’rnatish davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. O’zbekistonda ijtimoiy ish sohasi va umuman ijtimoiy sohaga qadimdan katta e’tibor berib kelingan. Qariyalarni hurmatlash, imkoniyati cheklanganlarni ijtimoiy himoyalash, muhtojlarga yordam ko’rsatish xalqimizning azaliy qadriyatlaridan hisoblanadi. Islom dini xalqimizning bu kabi qadriyatlarini yana ham yuksakroq ko’tardi. Uzoq yillar davomida hukm surib kelgan ma’muriy- buyruqbozlik tizimining asorati ta’siri natijasida bu qadriyatlar tan olinmadi hamda taqiqlandi. Malakaviy bitiruv ishining vazifasi: 1991 yil 31 avgustda O’zbekiston 130 yillik mustamlakachilik siyosati va zulm zanjirlarini parchalab, mustaqillikka erishdi hamda xalqimizga qadimiy qadriyatlarini qaytarib berdi. Har qanday kasb odamlarning ehtiyojlariga javob tariqasida vujudga keladi, lekin ana shu “javob”ning shakllanishi ba’zan qisqa, ba’zan esa juda uzoq vaqt davom etishi mumkin. Ijtimoiy ishni professional kasbiy faoliyat darajaga ko’tarish maqsadida 2004-2005 o’quv yilida Toshkent Davlat Madaniyat (hozirgi Toshkent davlat San’at va Madaniyat instituti) institutida “Ijtimoiy ish” ixtisosligi bo’yicha mutaxassis tayyorlaydigan bo’lim ochildi. 2005-2006 o’quv yilidan boshlab esa shunday bo’limlar Samarqand Davlat universiteti va Farg’ona Davlat universitetida ham ish boshladi. 2010-2011 o’quv yilidan boshlab O’zbekiston Milliy universitetida ham “ijtimoiy ish” ta’lim yo’nalishlari ochildi. Malakaviy bitiruv ishining obyekti: O’zbekistonda ijtimoiy ish sohasini rivojlanishining milliy xususiyatlarini ilmiy tahlil etish. Malakaviy bitiruv ishining metodlari: mavzu bo’yicha o’tkazilgan malakaviy bitiruv ishiimizni olib borishda quyidagi metodlardan foydalandik;  Mavzuga doir bo’lgan ilmiy pedogogik, psixologik hamda ijtimoiy ish sohasiga tegishli adabiyotlarni o’rganish;

 O’zbekistonda aholini ijtimoiy himoyalash borasida olib borilayotgan davlat siyosatining asosiy ustuvor yunalishlarini o’rganish;  Mavzuga oid tibbiy-pedogagik, ijtimoiy hujjatlarni o’rganib chiqish; Mavzuni o’rganilganlik darajasi: Ushbu mavzu bo’yicha mamlakatimiz olimlaridan G’aniyeva M.X 3 , Bekmurodov M 4 , Normurodov B 5 , Axundjanova S, Kim L 6 , Isayeva D, Xusanova X 7 , Tadjiyeva S 8 M.Sherov 9 va boshqalarning asarlari hamda ilmiy-tadqiqot ishlarida ijtimoiy ish sohasining o’ziga xos milliy xususiyatlari u yoki bu darajada o’rganilgan. Malakaviy bitiruv ishi 2 bob 4 paragraf, kirish va xulosa qismidan iborat: Ushbu boblarda tegishli adabiyotlarga tayanib, ishning maqsad va vazifasini ochib berishga harakat qilindi. 1 Bob. IJTIMOIY ISH XODIMINING AXLOQIY MAJBURIYATLARINI UMUMINSONIY MUNOSABATLARDA NAMOYON BO’LISHI. 3 Ғаниева М.Х. Ижтимоий иш асослари.Т.: 2010 й. 4 Бекмуродов М. Олий маълумотли ижтимоий ходимларни тайёрлашда таълим муассасаларининг роли.Т.:2008 й. 5 Нормуродов Б. Социология тарихи. Т.:2010 й . 6 Ким Л. Болаларни ижтимоий ҳимоя қилиш тизимида кадрлар масалаларини ҳал қилиш йўлида.Т.2008 й 7 Хусанова Х. Ўзбекистонда аҳолини ижтимоий муҳофазалашда ўзини-ўзи бошқариш органларини ўрни. 2008 . й . 8 Таджиева С. Болаларни патранат оилаларга беришнинг хориж тажрибаси.Т.:2010 й 9 Шеров М. Ижтимоий иш этикаси. Т. “Фан ва технологиялар” нашриёти 2015 й.

1. IJTIMOIY ISH XODIMINING AXLOQIY FAZILATLARI. «Axloq – ma’naviyatning o’zagi. Inson axloqi shunchalik salom-alik, xushmuomaladangina iborat emas. Axloq bu, avvalo, insof va adolat tuyg’usi, Imon, halollik degani». Islom Karimov «Etika» tushunchasini birinchi bo’lib yunon faylasufi Arastu muomalaga kiritgan. Arastu fanlarni tasnif qilarkan, ularni uch guruhga bo’ladi: nazariy, amaliy va ijodiy. Birinchi guruhga u falsafa, matematika va fizikani; ikkinchi guruhga – etika va siyosatni; uchinchi guruhga esa – san’at, hunurmandchilik va amaliy fanlarni kiritadi. Shunday qilib, qadimgi yunonlar axloq haqidagi ta’limotni fan darajasiga ko’targanlar va «Etika» (ta ethika) deb ataganlar. Ijtimoiy ish etikasi fani doirasida talabalarni insoniyat hayotida axloq tushunchasining ahamiyatini chuqurroq tushuntirish maqsadida axloqning jamiyat taraqqiyotida mutafakkirlar tomonidan yaratilgan axloqiy qarashlar va ta’limotlar mazmun-mohiyatini o’rganish katta ahamiyatga ega. Ijtimoiy ish etikasi fanida axloq tushunchasi eng muhim tushunchalardan biri sifatida o’rganiladi. «Axloq» so’zi arabchadan olingan bo’lib, «hulq» so’zining ko’plik shaklidir. «Axloq» iborasi ikki xil ma’noga ega: umumiy tushuncha sifatida fanning tadqiqot obyektini anglatsa, muayyan tushuncha sifatida inson fe’l- atvori va xatti-harakatining eng qamrovli qismini bildiradi. Axloqni umumiy tushuncha sifatida olib, uni doira shaklida aks ettiradigan bo’lsak, doiraning eng kichik qismini odob, undan kattaroq qismini xulq, eng qamrovli qismini axloq egallaydi. Odob – inson haqida yoqimli taassurot uyg’otadigan, lekin jamoa, jamiyat va insoniyat hayotida u qadar muhim ahamiyatga ega bo’lmaydigan, milliy urf- odatlarga asoslangan chiroyli xatti-harakatlarni o’z ichiga oladi.

O'xshashlar

OILALAR BILAN ISHLASHNING AXLOQIY TAMOYILLARI
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI AXLOQIY TARBIYASI
ISH QIDIRISH ILOVASI.
Zamonaviy O'zbekistonda oila institutini mustahkamlashning huquqiy-axloqiy asoslari
Kichik maktab yoshidagi o'quvchilarni axloqiy tarbiyalashda mutafakkirlar merosidan foydalanish