IJTIMOIY XIZMATNING RIVOJLANISHI TARIXI
![IJTIMOIY XIZMATNING RIVOJLANISHI TARIXI
Reja:
1 .Ijtimoiy xizmatning faoliyat sifatida paydo bo‘lishining tarixiy
sabablari.
2 . XIX asrda Evropa, Amerika va Osiyoda sotsial xizmatning rivojlanishi.
3 . O‘zbekistonda ijtimoiy xizmatning shakllanishi.](/data/documents/9b69d5b2-e070-4d0e-9bf1-831c6b485e3c/page_1.png)
![Ijtimoiy ishning faoliyat turi sifatida yuzaga kelishining Ijtimoiy ishning
faoliyat turi sifatida yuzaga kelishidagi tarixiy shart-sharoit. Ijtimoiy ishning
G‘arbiy Evropa va Amerikada kasb sifatida yuzaga kelishi. XX asrda ijtimoiy
ishning rivojlanishi. AQSHda ijtimoiy himoya tizimi. Evropa ijtimoiy ta’minot
tizimi. Rossiyada ijtimoiy ish. O‘zbekistonda ijtimoiy ish.
tarixiy sabablari. Ijtimoiy ish ildizlari ijtimoiy hodisa sifatida inson va
jamiyat rivojlanishining dastlabki bosqichlariga borib taqaladi. Ijtimoiy
yordamning tabiiy qalb hayajoni, o‘zini boqa olmaydiganlarga g‘amxo‘rlikda
ifodalangan dastlaki ko‘rinishlari turli jamiyatlar, yuzaga kelgan an’analarga xos.
Qadimgi Misrda ibodatxonalarda yordam marosimi amalga oshirilgan: muhtojlarga
bepul non tarqatilgan. Qadimgi Yunoniston, so‘ngra Qadimgi Rimda
kambag‘allarga non, kiyim-kechak, pul tarqatishda ifodalangan filontropiya
g‘oyasi keng tarqalgan.
Qadimgi slavyanlarda ijtimoiy himoyaning asosiy shakllari turli sakral
atributlar orqali, jamoat - qavmni qo‘llab-quvvatlash, shuningdek xo‘jalik yordami,
o‘zaro yordam va qavm, oila, aholini himoyalash mavjud bo‘lgan.
Sharqda ijtimoiy yordamning o‘ziga xos mexanizmi va yorqin ifodalangan
jamoa tuzilmasi yuzaga kelgan. Uning xususiyati shundaki, har bir inson o‘zi
mansub an’anaviy tuzilmalar himoyasida bo‘lishi lozim. Bu tuzilmalar o‘z
a’zolarini qo‘llab-quvvatlovchi oila va jamoani o‘z ichiga oladi. O‘rta Osiyo
hududida qadimgi jamoa tarbiya, bekorchilik, ishga joylashtirish kabi
muammolarning muhim qismini hal etgan va shaxs, oila, guruh darajasida ijtimoiy
yordam ko‘rsatish bo‘yicha o‘ziga xos jamoa markazi hisoblangan.
Ijtimoiy tadbirlar tizimi to‘g‘risida fikr yuritish imkonini beruvchi dastlabki
yozma manba muqaddas kitob-Avesto hisoblanadi. Unda zardushtiylik dinini tan
olgan davlatlar tuzumi va ijtimoiy siyosati to‘g‘risida ma’lumotlar mavjud.
Xayriya manzilli yordam usuli sifatida oddiy fuqarolar uchun muhim an’anaviy
xulq-atvor qoidasi bo‘lgan, din vakillari va hukmron tashkilotlar zimmasiga
Ijtimoiy xizmat vazifalari- qo‘llab-quvvatlash, yordam ko‘rsatish, xayriya
tadbirlarini amalga oshirish yuklangan. Hukmdorlar, boy fuqarolar, ibodatxonalar](/data/documents/9b69d5b2-e070-4d0e-9bf1-831c6b485e3c/page_2.png)
![xayriya tadbirlari uyushtirib, muhtoj va etimlarga xayr-ehson tarqatganlar.
Jamoalarda muhtoj oilalarga umumiy jamoa jamg‘armasi hisobidan moddiy
yordam ko‘rsatilgan.
O‘rta Osiyo xalqlari tarixida Musulmonlik davri ruhoniylarning ijtimoiy
hayotdagi ishtirokini davom ettirdi va kengaytirdi. Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash va
yordam ko‘rsatish vazifalari masjidlar, shuningdek diniy-jamoat hamjamiyatlari
zimmasiga yuklangan.
Ijtimoiy yordam turlari alohida va jamoa shakliga ega bo‘lgan. YOrdamning
keng tarqalgan alohida shakli har bir musulmon tomonidan islomning asosiy
qonunlarini bajarish-muhtojlarga xayr-ehson va moddiy yordam ko‘rsatish
hisoblanadi. Jamoatchilik yordamining jamoa shakllari orasida keng tarqalgani –
xashar-jamoa yordami, qurbonlik-xudoyi, tibbiy yordam, maxsus bepul
shifoxonalar tashkil etish hisoblangan.
Ta’kidlash joizki, o‘zaro yordamga intilish insonga xos xususiyatdir.
Dunyodagi etakchi dinlar asosida insonning diniy burchi, muhtojlarga
insonparvarlik xizmati tizimi sifatida namoyon bo‘lgan ijtimoiy yordam va xayriya
markaziy o‘rinni egallagan.
Nasroniylik tarqalgan davrda ijtimoiy masalalar yuzasidan me’yoriy-huquqiy
hujjatlar qabul qilingan. 347 yilda Sardukiy mahalliy ibodatxonasi (Rim
imperiyasining g‘arbiy va sharqiy chegarasi)da kambag‘allar, etimlar, beva va
darveshlarga yordam berish to‘g‘risida yigirmata cherkov qoidasi qabul qilingan.
SHu bilan birga, xayr-ehson tarqatish va kambag‘allarni boqishda ifodalangan
ochiq xayriya tizimi etakchi o‘rinni egallaydi 5
.
Rossiyada davlat ijtimoiy himoya tizimi 1701 yilda Petr I tomonidan
«Tabarruk Patriarx qarorgohida kambag‘allar, bemor va qariyalar uyi ochish
to‘g‘risida»gi Farmoni e’lon qilinishidan boshlanadi. Petr davrida dastlabki etimlar
uyi paydo bo‘lib, davlat jamiyat zimmasiga kambag‘allarni aniqlab, har bir muhtoj
toifaga nisbatan ma’lum homiylik chorasini belgilashni yukladi.
5
Куз ь мин К.В., Сутўрин Б.А. История социальной работў за рубежом и в Росии (с древности до начала XX
века). – М.: Академический проект; Екатеринбург: Деловая книга, 2002, 11-б.](/data/documents/9b69d5b2-e070-4d0e-9bf1-831c6b485e3c/page_3.png)
![XVI-XVII asrlarda G‘arbiy Evropada davlat ijtimoiy yordam tizimi
rasmiylashtirilishi, davlatning roli ortishi va nasroniylik cherkovining faolligi
kamayishi bilan xarakterlanadi. SHu tarzda, 1529 yilda Germaniyada
kambag‘allarga yordam berish to‘g‘risidagi Gamburg nizomi, 1682 yilda esa
davlat xayriyasi to‘g‘risidagi farmon qabul qilinadi.
1531 yilda Angliyada kambag‘allarga yordam berish to‘g‘risidagi Qonun
qabul qilinib, 1572 yilda muhtojlarga yordam ko‘rsatish uchun umummilliy soliq
ta’sis etiladi. 1601 yilda Angliyada qabul qilingan kambag‘allik to‘g‘risidagi
Qonunda muhtojlarga moliyaviy yordam berishga urg‘u berilgan. Bu qonun shu
sohadagi qonunchilik rivojlanishi uchun asos bo‘lib, hukumatning insonlar
ehtiyojlari uchun javobgarligi shakllanishida burilish davri bo‘lib xizmat qildi.
Ijtimoiy ishning faoliyat turi va kasb sifatida yuzaga kelishining tarixiy
doirasini ma’lum muayyanlikda aniqlash mumkin. Shu qilib, ko‘pgina
tadqiqotchilar uni sanoatlashgan davlat rivojlanishining boshlag‘ich davri bilan
qiyoslaydilar. XVIII-XIX asr oxirlarida Evropa mamlakatlari va Amerika nafaqat
ishlab chiqarishni texnikaviy takomilashtirish, balki ijtimoiy muammolarning
keskin kuchayishi: ijtimoiy differensiatsiya kuchayishi, ishsizlik va
jinoyatchilikning ortishi bilan davom etuvchi sanoat to‘ntarishi yo‘liga o‘tdi.
Ijtimoiy muammolarning keskinlashuvi kambag‘allar muammosi yuzaga
kelishiga olib keldi, u jamoatchilik fikriga ko‘ra, barqarorlik va tartibga xavf
soladi. Bu vaziyat nafaqat Evropa mamlakatlari va Amerikada ijtimoiy sohadagi
munosabatlarni tartibga soluvchi ijtimoiy qonunchilik yaratilishi, balki turli aholi
guruhlarini empirik o‘rganishda o‘z aksini topdi.
XIX asr boshlaridayoq aholini ro‘yxatga olish, tadqiq etishturli ijtimoiy
muammolarni tahliliy yoritish amalga oshirila boshladi. Biroq XIX asr oxirliga
kelib, ijtimoiy islohotchilar va xayriya tashkilotlari etakchilari kambag‘allarga
yordam ko‘rsatish bilan shug‘ullanayotgan kishilarga maxsus tayyorgarlik zarur,
degan xulosaga keldilar.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida pozitivizm va liberalizm vakillarining
qarashlari sanoati nisbatan rivojlangan mamlakatlarda davlatning shaxs oldidagi](/data/documents/9b69d5b2-e070-4d0e-9bf1-831c6b485e3c/page_4.png)
![javobgarligi va ma’naviy burchi to‘g‘risidagi tushuncha shakllanishiga sabab
bo‘ldi. Unga ko‘ra davlat kishalarning farovon turmush kechirishlari uchun hamma
sharoitlarni yarati bera olmaydi.
Ijtimoiy ish rivojlanishida uch bosqichni farqlash mumkin. Birinchi bosqich
ijtimoiy ishning kasb sifatida yuzaga kelishi bilan xarakterlanadi. Ikkinchi bosqich
- XX asrda Shimoliy Amerika va Evropa mamlakatlarida ijtimoiy ish kasbining
institutga aylanishi bilan. Uchinchi bosqich ijtimoiy ishning jahon bo‘ylab
tarqalishi bilan xarakterlanadi.
Ijtimoiy ishning kasb sifatida G‘arbiy Evropa va Amerikada yuzaga kelishi.
XIX asrda ijtimoiy ishning professional faoliyat turi sifatida yuzaga kelishi Evropa
mamlakatlarining tezkor sanoatlashuvi va aholisi soni ortishi natijasida paydo
bo‘luvchi ijtimoiy muammolarning keskinlashuvidan xavotirlanuvchi filantropiya
jamiyatlari faoliyatiga yaqinlashdi.
Kishilar biror-bir maxsus tayorgarliksiz ham xayriya faoliyati bilan
shug‘ullanganlar. XIX asrning birinchi yarmida bu sohada yirik jamoatchilik
tashkilotlari shakllana boshladi, ular din vakillari va xususiy shaxslar bilan birga
ijtimoiy muammolarni hal etishga harakat qildi.
1866 yilda Stokgolmda Homiylik jamoatchilik uyushmasi tuziladi. 1869 yilda
Londonda Xayriya jamiyati (The Charity Organization Society) tashkil etildi. U
ko‘rsatilayotgan yordamni muvofiqlashtirish vazifasini bajarardi.
Germaniyada ishchilarning keskin kambag‘allashuvi natijasida davlatning
ijtimoiy ta’minotiga ehtiyoj paydo bo‘ldi, chunki cherkov va xususiy xayriya
muassasalari ijtimoiy sohadagi resurslar ta’minotida yuzaga kelgan muammolarni
hal eta olmay qoldilar. 1880 yilda Germaniya xayriya kongressi tashubbusiga
binoan Germaniya kambag‘allarga g‘amxo‘rlik xayriya uyushmasiga asos solindi.
Jahonning boshqa mamlakatlarida ham shunday tashkilotlar tuzildi.
AQSHda ijtimoiy ishning kasb sifatida yuzaga kelishiga muhtojlar foydasiga
xayr-ehsonlar soni ortishi sabab bo‘ldi. Diniy, dunyoviy, tadbirkorlik, volonterlik,
hukumat va boshqa xayriya guruhlari kambag‘allar uchun pul, oziq-ovqat, kiyim-
kechak, dori-darmon va turar joy ajratardi. 1890-yillar boshida yirik shaharlarda](/data/documents/9b69d5b2-e070-4d0e-9bf1-831c6b485e3c/page_5.png)
![xayriya tashkilotlarining ishini yo‘naltiruvchi tashkilotlar tuzila boshladi. Ular
mahalliy xayriya faoliyatini shahar hokimiyati vakillari, mahalliy tadbirkorlar,
cherkov xodimlari va siyosiy etakchilardan iborat direktorlar kengashi yordamida
muvofiqlashtirardi.
1880-yillarda emigrantlar soni ortgan shaharlarda boshlangan «Uyga ko‘chish
harakati» AQSHdagi professional ijtimoiy ish uchun zamin yaratdi. Bunda
Chikagoda Jeyn Addams asos solgan Xall uyi juda mashhur edi. «Kambag‘allar
orasida yashash» dan ma’no topgan boshqa o‘qimishli ayollar uning safdoshlari
edilar. Ular shaharning kambag‘al emigrantlar mavzelarida maxsus uylar ochib, u
erda mashg‘ulotlar o‘tkazar, kambag‘al emigrant bolalari va mazkur hududda
yashovchi oilalarga maslahatlar berardilar 6
.
Bir vaqtning o‘zida faoliyatning yangi shakllari: masalan, settlmentlar
harakati (The srttlement house movement)-AQSH va Angliyada immigrantlar
uchun turar joylar tashkil etish. Germaniya, Finlyandiya, Shvetsiyada davlat
xodimlarining qisman ishtirokida kambag‘allarga yordam ko‘rsatishning Elberfeld
tizimi (Elberfeld System) 7
.
Elberfeld tizimi nomi u qo‘llangan shaharning nomida kelib chiqqan, uning
prinsiplari asosida quyidagilar yotadi:
- xususiy masalalarni ko‘rib chiqish va ishlarning umumiy yo‘nalishini
markazlashtirishda har bir homiylikning mustaqilligi;
- har bir muhtojning holatini to‘liq ko‘rib chiqishda yordamni
alohidalashtirish;
- kambag‘allarga yordam berishga jamiyatning hamma qatlamlarini faol jalb
etish.
Vaqt o‘tishi bilan faoliyatning usul va shakllari o‘zgardi, lekin ijtimoiy
ishning asosiy prinsipi ijtimoiy yordam ko‘rsatish bo‘lib qoladi 8
.
Bu davrda Buyuk Britaniyada kambag‘allik bo‘yicha qo‘llanmalar
chiqarildi. 1834 yilda esa kambag‘allarga yordam ko‘rsatishni qat’iy tartibga solish
6 6
Русин Т. Профессия социального работника в США. В кн.: Гендернўй колейдоскоп. – М.: Академия, 2002,
504-505-б.
7 7
Социальная работа: теория и практика. – М.: ИНФРА, 2002, 385-б.
8 8
Социальная работа. – Ростов-на-Дону: Феникс, 2003, 40-б.](/data/documents/9b69d5b2-e070-4d0e-9bf1-831c6b485e3c/page_6.png)
![asosidagi maxsus qonunchilik (Poor Laws) yuzaga keladi. XVIII asr o‘rtalarida
kambag‘allarga yordam ikki yo‘nalishda: bemorlarga xayriya va kambag‘allarga
yordam amalga oshiriladi. 1847 yilda kambag‘allarga yordamning shakl va usullari
to‘g‘risidagi qarorlar bu yo‘nalishdagi yangi qadam bo‘ldi. Keyingi munitsipal
islohotlar 1862 yilda kambag‘allarga yordamni cherkovdan ajratdi, natijada ular
munitsipal ob’ektga aylandilar 9
.
Ko‘pgina Evropa mamlakatlarida sudlangan va qamoqdan ozod etilganlarga
davlat yordami; bemorlarni parvarish qilish, ko‘r va karlarga maxsus yordam;
aholiga majburiy davlat-munitsipal ta’limi berish; ish bilan ta’minlash va
hokazolar bo‘yicha xususiy va munitsipal vositachilikning maxsus shakllari yuzaga
keladi. Shu tarzda, 1880 yilda Germaniya xayriya kogressi tashabbusi bilan
Germaniya kambag‘allarga g‘amxo‘rlik xayriya uyushmasiga asos solindi. 1919
yilda u Germaniya davlat va xususiy homiylik ittifoqiga o‘zgartirildi.
Ijtimoiy qonunchilik bu soha boshqaruvini amalga oshiruvchi davlat
idoralari, shuningdek unga bo‘ysunuvchi muassasalar ish yuiritishi lozim bo‘lgan
huquqiy doiralarni o‘rnatardi. Bu muassasalarning boshqaruv apparati ham,
xayriya tashkilotlari a’zolari ham yordamga muhtoj kishilarga yordam ko‘rsatish
bo‘yicha ma’lum bilimlarga ham ega emasdilar.
XIX asr oxiriga kelib, xayriya sohasida yirik jamoatchilik tashkilotlari
tuzilib, ularning ijtimoiy muammolarni hal etish bo‘yicha intilishlari cherkov va
xususiy shaxsalar faoliyati bilan to‘ldirildi. Angliya va AQSHda ular yordamga
muhtojlar bilan bevosita shug‘ullanuvchi xayriyani tashkil etish jamiyatlari sifatida
taqdim etildi.
Xayriya sohasidagi beqiyos muvaffaqiyatlariga qaramay, bu soha vakilariga
professionalizmning etishmasligi ijtimoiy muammolarni hal etishda kishilarga
samaraliroq yordam berish imkonini bermasdi. Shu bilan birga, davlat ta’minotiga
ham ehtiyoj yuzaga keldi, chunki diniy tashkilotlar va xayriya muassasalari
ijtimoiy sohadagi katta xarajatlarni eplay olmay qoldi.
9 9
Теория социальной работў. – М.: Юрист, 1998, 17-б.](/data/documents/9b69d5b2-e070-4d0e-9bf1-831c6b485e3c/page_7.png)
![XIX asr oxirida Evropa mamlakatlari va Amerikada yuzaga kelgan
muhtojlarga davlat yordami tizimi ikki asosiy element: qonunchilikni rivojlantirish
va maxsus idora va muassasalar yaratishni o‘z ichiga oladi.
Ijtimoiy xodimlarni tayyorlovchi dastlabki o‘quv muassasalari xayriya
tashkilotlari tomonidan tuzilgan. 1896 yilda deyarli bir vaqtda Angliya va
Germaniyada kurslar ochildi. 1898 yilda AQSHda Nyu-York filantropiya
maktabida ijtimoiy xodimlar tayyorlana boshladi. Keyinchalik u Kolumbiya
universitetining ijtimoiy ish maktabiga aylanib, muhtojlarga yordam berish bilan
shug‘ullanuvchilar uchun bir yillik ta’lim dasturini taklif etdi.
1903 yilda Grem Teylor va uning hamkasblari tomonidan tashkil etilgan
Chikago fuqarolik huquqi va filantropiya maktabi ham shunday dasturni taklif
etgan. Vaqt o‘tishi bilan u Ijtimoiy xizmat boshqaruvi maktabi nomini olgan
CHikago universitetining bo‘limiga aylandi 10
10.
G‘arb mamlakatlari jamoatchiligi ongida muhtojlarga professional yordam
g‘oyasi yanada aniq anglandi. Bu g‘oya XIX asr oxirlaridayoq amalga oshirila
boshladi. 1899 yilda Ijtimoiy xodimlar tayyorlash institutiga asos solgan
Amsterdamdagi ijtimoiy islohotchilar guruhi ijtimoiy xodimlarni tayyorlash
bo‘yicha jahonda birinchi institutga asos solish sharafiga erishdilar. Institut
dasturida o‘zlarini ijtimoiy ishga bag‘ishlashni istagan erkak va ayollar uchun ikki
yillik kunduzgi nazariy ta’lim va amaliy tayyorgarlikning to‘liq kursi ko‘zda
tutilgan.
XX asrda ijtimoiy ishning rivoji lanishi. XX asrning birinchi yarmi davlatning
o‘rni kuchayishi va «umumiy mehr-muruvvat jamiyati» nazariyasi va amaliyoti
rivojlanishi bilan izohlanuvchi ijtimoiy ishning institutsionallashuvi bilan
xarakterlanadi.
Ijtimoiy xodimlar professional faoliyati ibtidosini, odatda, ularning asosiy
huquq va majburiyatlari shakllanishi, mehnatga rasmiy haq to‘lash, o‘quv
muassasalari, professional tashkilotlar yaratilishi hisoblanadi. Avval ta’kidlab
o‘tilganidek, garchi professional ijtimoiy xodimlarni tayyorlashni boshlagan
10 10
Агапов Е.П. Социальная работа как феномен культуры. – Ростов-на-Дону: Изд-во, Ростовского
государственного педагогического университета, 1999, 57-б.](/data/documents/9b69d5b2-e070-4d0e-9bf1-831c6b485e3c/page_8.png)
![dastlabki maxsus o‘quv muassasalari Niderlandiya, so‘ngra AQSH, Buyuk
Britaniya va Germaniyada yaratilgan bo‘lsa-da, «ijtimoiy xodim» kasbi dastlab
AQSHda, so‘ngra G‘arbiy Evropa mamlakatlarida ijtimoiy nufuzga ega bo‘ldi.
Birinchi va Ikkinchi jahon urushlari oralig‘idagi davrda ijtimoiy ish
maktablari Osiyoning ko‘pgina mamlakatlari, Yaqin va O‘rta SHarq mamlakatlari,
Sharqiy Evropa mamlakatlari va keyinchalik – Afrika mamlakatlarida ochildi.
1910 yilda yangi harakat Evropa va Amerikadagi 14ta ijtimoiy ish maktabini
ta’limga jalb etdi. 1920 yilda CHilida Lotin Amerikasidagi birinchi ijtimoiy ish
maktabi ochilgan edi 11
11.
30-yillarda ijtimoiy xodimlarni tayyorlovchi mamlakatlar soni orta boshladi.
Uchinchi dunyo mamlakatlarining an’anaviy iqtisodiyotdan ajralib, bozor
munosabatlari tizimiga asta-sekin o‘tishi natijasida Sharq mamlakatlarida ham
ijtimoiy ish tarqala boshladi. 1936 yilda Hindistonda ijtimoiy fanlar instituti ta’sis
etildi, Misrda esa dastlabki ijtimoiy ish kurslari yuzaga keldi. Shu tarzda, maxsus
tayyorgarlik va moddiy mukofotlashga moslashgan holda muhtojlarga yordam
ko‘rsatish kasbga aylana boshladi.
Dastlabki ijtimoiy xodimlar immigrantlarni ingliz tiliga o‘qitishdan to
sanoatlashgan jamiyatda ishga joylashish uchun zarur ko‘nikmalarni egallashda
yordam ko‘rsatishgacha bo‘lgan keng miqyosli muammolar bilan shug‘ullanganlar.
Ular ijtimoiy tengsizlikni bartaraf etish va kishilarga o‘z muammolarini hal etishda
yordam berishga intilganlar.
Ijtimoiy xodimlarning professional manfaatlarini ifodalagan birinchi tashkilot
Amerika Qo‘shma Shtatlarida paydo bo‘lgan. U 1917 yilda yaratilgan Ijtimoiy
xodimlar milliy birjasi edi. Keyinchalik ijtimoiy xodimlar (tibbiyot xodimlari,
o‘qituvchilar)ning boshqa professional tashkilotlari yuzaga keldi. 1921 yilda ular
birinchilar qatorida rasmiy ro‘yxatga olingan Amerika ijtimoiy ish
assotsiatsiyasiga birlashdi.
Ijtimoiy ishning tashkiliy tuzilmasini yaratish jarayoni boshqa G‘arb
mamlakatlarida ham tarqala boshladi. 1928 yilda Parijda Ijtimoiy farovonlik
11 11
Социальная работа как профессия (аналитический обзор) // Ж. Социологические исследования. – М.,
1992. №3, 91-б.](/data/documents/9b69d5b2-e070-4d0e-9bf1-831c6b485e3c/page_9.png)
![xalqaro kengashiga birlashgan Evropaning etti mamlakati milliy assotsiatsiyasi
yaratildi.
Hozirgi ijtimoiy xodimlarning dastlabki vakillarining intilishlari muhtojlarga
yordam ko‘rsatishga yo‘naltirilgan edi. XX asrga kelib, ijtimoiy ta’minot usullarini
yoritish va tahlil qilishga jiddiy e’tibor berila boshladi, xayriya va jamoatchilik
tashkilotlari ularga amal qilgan holda o‘z maqsadlarini jamiyatning maqsadlariga
mos ravishda amalga oshirishi mumkin edi. AQSHda Meri Richmond bu ishni
birinchilardan bo‘lib amalga oshirdi. U xayriyani shaxs va uning oilasiga e’tibor
qaratgan holda usul bilan birlashtirdi.
Richmond 1915 yilda chop etilgan «Ilmiy ijtimoiy ish» (Nauchnaya
sotsialnaya rabota) asarida ijtimoiy ish sifatini baholash, ijtimoiy xodimlar hal
etishi lozim bo‘lgan ijtimoiy muammolar tashxisi sxemalari to‘plamini taklif etdi.
Bu xayriyaning turli shakllarini anglashga tayanuvchi etika-terapiya ijtimoiy ishi
yaratilishiga olib keldi.
Yangi usul olima tomonidan 1917 yilda «Ijtimoiy tashxis» (Sotsialno‘y
diagnoz) kitobida to‘liq yoritilib, ijtimoiy ta’minot dasturi samaradorligini
oshirishga sabab bo‘ldi. Meri Richmond o‘z usuli-mijozni shaxs sifatida baholash
bilan birga uning ijtimoiy holatini ham ko‘zda tutishning ijtimoiy tashxisini to‘liq
bayon etgan. M.Richmond keyinchalik terapiya nomini olgan bu ijtimoiy ish
modelining asoschisi hisoblanadi.
Bu modelga ko‘ra, har bir alohida holatni baholash, ijtimoiy tashxis qo‘yish
va shu asosda davolash usulini tanlash ijtimoiy xodim faoliyatidagi muhim masala
hisoblanadi. Richmond kambag‘allikni kasallik hisoblab, shifokor va ijtimoiy
xodim faoliyati o‘rtasidagi o‘xshashlikni tadqiq etdi.
U ijtimoiy yordamni ma’lum choralar yig‘indisi sifatida ko‘rib chiqadi, uning
natijasi esa mijoz va uning ijtimoiy begonalashuvini o‘zgartirish hisoblanadi. Meri
Richmond ijtimoiy chora-tadbirlarni ikki o‘zaro bog‘liq: bilvosita davolash usuli
va bevosita davolash usuliga ajratadi. Bilvosita davolash usuli insonning tashqi
muhitga ta’siridan, bevosita davolash usuli mijozga qarorlarni ishlab chiqishda faol
harakatga yo‘naltirish maqsadida ta’sir etishdan iborat. Bu klassik ishda](/data/documents/9b69d5b2-e070-4d0e-9bf1-831c6b485e3c/page_10.png)
![quyidagilar bayon etilgan: «Yaxshi ijtimoiy xodim kishilarni nochorlikdan
qutqarish bilan shug‘ullanmay, undan xoli etish yo‘llari haqida o‘ylaydi» 12
12. M.
Richmonddan so‘ng «o‘rganish, tashxis, davolash» paradigmasi ijtimoiy ishning
asosiga aylandi.
20-30-yillarda Z. Freyd va uning izdoshlarining ruhiy-tahliliy g‘oyalari
ijtimoiy ish ruhiy-dinamik nazariyasini asosiy o‘ringa olib chiqdi. Virjiniya
Robinson «Ijtimoiy vaziyatda o‘zgaruvchi ruhiyat» (Izmenyayuhayasya
psixologiya v sotsialnom sluchae) asarida faoliyat ijtimoiy usulini ruhiyat nuqtai
nazaridan yangicha anglashni birinchi bor kashf etdi.
XX asrning birinchi yarmi ruhiy davo usullari va ruhiy tahlil ustunligida o‘tdi.
Bu davrda ijtimoiy ish biologiya, iqtisodiyot, tibbiyot, ruhshunoslik, sotsiologiya,
statistika, anropologiya, pedagogika, ijtimoiy ruhshunoslikka tayanishi lozim deb
hisoblanardi. Keyinchalik ham bu ro‘yxat uncha o‘zgarmadi.
XX asrning ikkinchi yarmida tizimli va har tomonlama yondashuv asosiy
hisoblana boshladi. Bu davrda ijtimoiy xodimdan bir sohadagi tor ixtisos emas,
balki universallik, turli soha va usullarni moslashtira olish talab etilardi. Shu bilan
birga, uslubiy madaniya, ishonchli empirik ma’lumotlarga ehtiyoj paydo bo‘ldi.
AQSHda ijtimoiy himoya tizimi. Ijtimoiy xizmat turlari. Sotsiologlarning
fikriga ko‘ra, ijtimoiy og‘ishlar va farovonlik susaygan davrlarda ijtimoiy
autsayderlarga taalluqli aholi guruhlariga e’tibor ortadi. 30-yillardagi buyuk
turg‘unlik davri va keyinchalik 60-70-yillarda ijtimoiy muammolar kishilar
ommasini qamrab olgan paytda ijtimoiy xodimlar har tomonlama yondashuv
yordamida kishilarning ko‘pgina muammolarini hal etishga erishdilar. AQSH
Prezidenti F. Ruzveltning bosimi ostida ishsizlikka birinchi bor milliy muammo
sifatida yondashildi va Favqulodda yordam bo‘yicha muvaqqat boshqarma tuzildi.
Boshqarma xususiy xizmatlardan F. Ruzveltning zamonaviy Amerikani isloh
etgan mashhur «Yangi kurs»i asosiga qo‘yilgan davlat dasturini ishlab chiqish
uchun yaxshi mutaxassislarni taklif etdi. F. Ruzveltning fikricha, ishsizlarga davlat
tomonidan yordam – xayriya sifatidagi sadaqa emas, balki taraqqiy etgan
12 12
Цит. По ст. «Социальная работа как профессия» // Ж. Социологические исследования. – М., 1993. №3,
91-б.](/data/documents/9b69d5b2-e070-4d0e-9bf1-831c6b485e3c/page_11.png)
![jamiyatda har bir fuqaro huquqida minimal turmush darajasini hisobga olishga
asoslangan ijtimoiy adolat.
1964 yilda AQSH Prezidenti L. Jonson yangi iqtisodiy va siyosiy vaziyatdagi
«Buyuk jamiyat» dasturi doirasida Senat va Kongress Vakillari Palatasiga
sanoatlashgan davr bilan va kambag‘allik bog‘liq muammolarga yo‘naltirilgan
qator qonun loyihalarini taklif etdi. Kambag‘allikka olib keluvchi ko‘pgina
qiyinchiliklar mehnat resurslari muhofazasi bo‘yicha maxsus prezident komissiyasi
«Millatning uchdan bir qismi: harbiy xizmatga yaroqsiz yosh yigitlar to‘g‘risida»
gi ma’ruzasidan ham ma’lum edi. U, boshqa ma’lumotlar qatorida «Iqtisodiy
imkoniyatlar to‘g‘risida» gi qonunga asos bo‘lib xizmat qildi.
Hozirgi vaqtda AQSHda ijtimoiy ishning mazmuni muhim tarzda
o‘zgarmoqda. Aqli zaif mijozlar bilan ishlashga e’tibor kuchaymoqda va
kambag‘allik muammolari bilan shug‘ullanuvchi ijtimoiy xodimlar soni
kamaymoqda. 1995 yildayoq, professional ijtimoiy xodimlarning 47 %i ishining
mohiyati to‘g‘risidagi savolga javob tarzida, asosan, oila a’zolarining individual
xatti-harakatlari yoki oiladagi munosabat muammolari bilan shug‘ullanayotgani
haqida so‘zlaydi.
2,5 %dan kamrog‘i esa, daromad, turar joy, bandlik sohasidagi muammolarni
hal etish, shuningdek jinoyatlar, narkotik va alkogol iste’mol qilishdan
ogohlantirish bilan bog‘liq faoliyatni ta’kidlagan. Turmushning ijtimoiy
sharoitlarini o‘zgartirish bilan bog‘liq faoliyatga qiziqish ikkinchi darajada
qolayotgan bir paytda, ijtimoiy ish bo‘limlari bitiruvchilarida, jumladan, ruhiyat
tahlili va ruhiyat terapiyasi sohasidagi ixtisoslikka katta qiziqish namoyon
bo‘lmoqda.
So‘nggi o‘n yilliklarda AQSHda ijtimoiy xodimlarning sektorlar bo‘yicha
bandligi tuzilmasida sezilarli o‘zgarishlar kuzatilmoqda. Mamlakatda o‘tkazilgan
so‘rovlarga ko‘ra, ijtimoiy xodimlarning ko‘pchiligi jamoatchilik sektoridan ketib
qolmoqda. Avval ularning 51 %i ommaviy (federal, davlat, mintaqaviy,
munitsipal) sektorda mehnat qilgan bo‘lsa, hozirda bu vaziyat o‘zgardi-xususiy
tijorat sektorida bandlar soni uch marta ortdi.](/data/documents/9b69d5b2-e070-4d0e-9bf1-831c6b485e3c/page_12.png)
![AQSHda ijtimoiy servisning katta qismi ixtiyoriy birlashmalar (MIB)
tomonidan, biroq ko‘pincha hukumat bilan shartnoma bo‘yicha ta’minlanadi.
Ko‘pgina xususiy amaliyotlar ham aynan shunday, hukumat tomonidan
ajratiladigan sug‘urta orqali to‘lanadi.
Turli birlashmalar, kichik va yirik firmalar vaziyat bilan ishlagan holda yakka
tartibda ishlaydi yoki ijtimoiy ishni amalga oshirishga mo‘ljallangan hukumat
shartnomalarini izlaydi. «Xususiy amaliyot» bilan shug‘ullanuvchi ijtimoiy
xodimlar soni 1982-1995 yillarda 11dan 20 % gacha ortdi. Ijtimoiy xodimlar-ning
45%i ikkilamchi bandlik, ya’ni to‘liq bo‘lmagan ish kuni amaliyotidan
foydalanganini ta’kidlaydi. Shaxsiy amaliyotda mijoz ijtimoiy xodimni, odatda
uning har bir soatiga haq to‘lagan holda yollaydi 13
13.
Zamonaviy ijtimoiy xodimlarga qo‘yiladigan talablar sezilarlicha ortib, o‘z
ichiga ruhiy va jismoniy qiyinchiliklarni engillashtirish dasturini oladi. Ijtimoiy ish
ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy siyosatning tarkibiy qismi bo‘lib, ijtimoiy ofatlarni
bartaraf etish va engillashtirish, muvofiq ijtimoiy siyosat va ijtimoiy ta’minot
rivojiga yo‘naltirilgan.
Hozirgi paytda, Pensilvaniya Universiteti ijtimoiy ish maktabi asoschisi
Elizabet Smoliyning fikricha, ijtimoiy ish amaliyoti ijtimoiy farovonlikning
demokratik prinsiplarini aholi yuqori qatlamining muhtojlarga «sovg‘asi» emas,
balki «huquq» sifatida aks ettira boradi. SHu bilan birga, ijtimoiy xodimlar
o‘zlarini kishilarga yordam, ijtimoiy keskinlikni an’anaviy tushunish bilan
identifikatlaydilar. Insonning boshqa kishilar va jamiyatga, shuningdek
jamiyatning shaxslar va guruhlarga munosabati asosiyligicha qolmoqda 14
14.
Amerika ijtimoiy himoya tizimi ikkita aniq yo‘nalish: ijtimoiy sug‘urta va
ijtimoiy yordam tizimlariga ega. Ijtimoiy sug‘urta dasturlari yuqori ijtimoiy
mavqega ega, chunki maoshga yashovchilar muvofiq jamg‘armalarga soliq
to‘laydilar. Bu tizim iqtisodiy jihatdan faol aholini asosiy ijtimoiy-iqtisodiy
13 13
Русин Т. Профессия социального работника в США. В кн. Гендернўй калейдоскоп. – М.: Академия, 510-
511-б.
14 14
Ruth Elizabeth Smaliey. Theory for social work practice. Columbia University press. – New York and London,
1967. Preface , viii .](/data/documents/9b69d5b2-e070-4d0e-9bf1-831c6b485e3c/page_13.png)
![xatarlar: qarilik, boquvchisini yo‘qotish, nogironlik, kasalliklar, ishlab chiqarishda
jarohatlanish, ishsizlikdan himoyalaydi.
AQSHdagi ijtimoiy himoya tizimining ikkinchi yo‘nalishi ijtimoiy yordam
hisoblanadi. Ijtimoiy yordam tizimi bir necha yirik va ko‘pgina kichik dasturlarni
o‘z ichiga oladi. Bu dasturlarga ko‘ra, kambag‘allikda yashovchi kishilar pul
nafaqalari, oziq-ovqat, subsidiyalanuvchi turar joy, ta’lim olish va professional
tayyorgarlik uchun yordam oladilar. Rasmiy o‘rnatilgan kambag‘allik darajasidan
past darajada yashovchi kishilar ijtimoiy yordam olish huquqiga ega. AQSHdagi
aholining umumiy sonida bular 12-15 %ni tashkil etadi.
Eng ommabop moddiy yordam dasturlaridan biri Welfare («Velfer»),
«farovonlik», «ta’minot», «nafaqa» ma’nosini anglatadi. Dasturning boshqa nomi-
Public Assistance. Dastur federal hokimiyat tomonidan moliyalashtiriladi, ba’zan
esa shtat va shahar byudjetidan to‘ldiriladi. Ijtimoiy ta’minot dasturidan nafaqa
olish sharti turli vaziyatlar (ishsiz qolish, kichik yoshdagi bolali yolg‘iz ona (ota),
ishsizlik bo‘yicha nafaqaning yo‘qligi)ga ko‘ra ma’lum darajada doimiy daromad
manbai yo‘qligi hisoblanadi.
SSI (Supplemental Security Income)-qariyalar (65 yoshdan yuqori),
nogironlar, kam daromadga ega bemorlarga pulli yordam federal dasturi.
Medikeyd (Medicaid)–kam daromadli kishilar yoki oilalarga tibbiy yordam
dasturi. U federal hokimiyat tomonidan subsidiyalanadi, lekin shtatlar qonunlari
yordamida tartibga solinadi. Medikeyd ma’lum chegaralarda dorilar, shifoxonada
yotish, tez yordam chaqirish, shifokor huzuriga tashrif, maxsus poyafzal, tibbiyot
uskunalari va hokazolarga pul to‘lash imkonini beradi. Odatda «Velfer» va SSI
dasturi bo‘yicha to‘liq yordam oluvchilar, Medikeytdan ham yordam olish
huquqiga ega.
Evropa ijtimoiy ta’minot tizimi. Ijtimoiy xizmat . Turli mamlakatlardagi
ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash tizimi hal etiladigan vazifalarning o‘xshashligiga
qaramay, tarixiy shart-sharoit, shuningdek muammolarni hal etishdagi yondashuv
va usullardagi farqlarni hisobga olgan holda yuzaga keladi. Evropa
mamlakatlaridagi ijtimoiy ta’minot tizimi AQSH ijtimoiy ta’minot tizimidan](/data/documents/9b69d5b2-e070-4d0e-9bf1-831c6b485e3c/page_14.png)
![ijtimoiy siyosat yo‘nalishlarini aniqlash, rejalashtirish, moliyalashtirish va
turmushga tatbiq etishda davlatning ishtiroki yuqori darajadaligi bilan farq qiladi.
Bunda Ijtimoiy xizmat larni taqdim etishda o‘z-o‘zini boshqarish mahalliy
organlari muhim o‘rin tutadi. Evropa ijtimoiy himoya modelining farqli jihati,
jumladan, turli Ijtimoiy xizmat lar va yordam turlari bilan aholini to‘liq qamrab
olish hisoblanadi.
Evropa ijtimoiy himoya modeli insonning «tabiiy huquqlari» konsepsiyasi
asosidagi umumiy farovonlik davlati nazariyasiga asoslanadi. Bu nazariyaning
asosiy maqsadi fuqarolar uchun hayotiy rejalarni amalga oshirish, ular uchun etarli
turmush darajasini yaratish, ijtimoiy tenglik va adolat shakllanishiga intilish uchun
deyarli bir xil dastlabki imkoniyatlarni yaratishni ko‘zda tutadi. Umumiy
farovonlik davlati fuqarolarga rivojlangan ijtimoiy yordam tizimini shakllantiradi,
tibbiy, ruhiy, yuridik va boshqa hayotiy muhim xizmatlarni ta’minlaydi.
dan so‘ng taomilga kirdi. Biroq 70-80-yillar boshida bu nazariya tanqidga
uchradi. Buning sababi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar va kishilar, ijtimoiy guruhlar
va umuman aholi ehtiyojlari o‘zgarishidan iborat. Rivojlangan mamlakatlar etakchi
ekspertlarining fikricha, 80-yillarning ikkinchi yarmida G‘arb mamlakatlaridagi
ijtimoiy ta’minot tizimi ijtimoiy to‘lov turlari yordamida aholini qamrab olish
bo‘yicha qo‘yilgan vazifani bajardi.
90-yillarda iqtisodiy rivojlanishning o‘zgaruvchan sharoitlari, resurslarning
cheklanishi ortishi, ishsizlikning yuqori darajasiga bu tizimning moslashuv vazifasi
avvalgi o‘ringa chiqdi. Evropa mamlakatlarida ijtimoiy ta’minot tizimi afzalliklari
o‘zgarishini balgilovchi omillar orasida tug‘ilishning kamayishi va hayot
davomiyligi ortishi natijasida aholining tez qarishi jarayoni kuzatilmoqda.
G‘arbiy Evropa mamlakatlarida yuz berayotgan iqtisodiy qiyinchiliklar qator
davlat ijtimoiy dasturlarining yig‘ilib qolishiga kuchli ta’sir ko‘rsatdi. Iqtisodiy
tushkunlik, byudjetlarning tanqisligi ortishi, ishsiz va kambag‘allar, to‘liqsiz
oilalarning soni ortishi, aholining qarishi hamda boshqa omillar davlat ijtimoiy
siyosatidagi o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi.](/data/documents/9b69d5b2-e070-4d0e-9bf1-831c6b485e3c/page_15.png)
![Shu bilan birga, hech qaysi G‘arbiy Evropa mamlakati «farovonlik davlati»
dan to‘liq voz kechmadi. Bu vaziyat kishilar ongiga davlat muhtojlarga
g‘amxo‘rlik qilishi lozim, degan fikr singishiga sabab bo‘ldi. Turli yo‘nalishdagi
siyosatchilar G‘arb mamlakatlari ijtimoiy ta’minot tizimidagi islohotlarning davom
etishi zaruratini tan olishga majburlar.
G‘arbiy Evropa mamlakatlari hukumatlari tomonidan «farovonlik davlati»
islohoti bo‘yicha ko‘rilayotgan choralar ijtimoiy ta’minot, bu sohadagi korrupsiya
va qog‘ozbozlikning kuchayishi bilan bog‘liq moliyaviy yo‘qotishlarga davlat
mablag‘lari sarflanishi ustidan qat’iy nazoratni o‘rnatishga yo‘naltirildi. Nodavlat
pensiya jamg‘armalari yaratishni moliyalashtirish uchun soliq imtiyozlari taqdim
etilmoqda.
Nafaqalarni tayinlashda ularni olishga talabgorlar tekshiriladi, avvalgi
ko‘pgina bepul xizmatlar pulli bo‘lib, davlat stipendiyalari zaymlar bilan
almashtiriladi. Ba’zi mamlakatlarda pensiya yoshini oshirish to‘g‘risidagi masala
ko‘rib chiqiladi 15
15.
GFR Konstitutsiyasida «ijtimoiy davlat», ijtimoiy yordam atamasi mavjud –
bu mamlakatdagi alohida shaxslarning murakkab holatdan chiqishi uchun xizmat
qilgan ijtimoiy kafolatlar tizimining asosiy qismi, shu maqsadlar uchun mavjud
zarur muassasa va xizmatlar. Ijtimoiy ta’minot tizimidan tashqarida bo‘lgan
Ijtimoiy xizmat lar ham ijtimoiy yordam deb ataladi. Umumiy xarakterdagi bu
xizmatlar: davlat dotatsiyasi sifatida turar joyga, ko‘p bolali oilalarga - bolalar,
kam ta’minlanganlarga – ta’lim olish uchun pul ajratish.
GFRda Ijtimoiy xizmat lar deganda ijtimoiy jihatdan sust himoyalangan aholi
qatlamlariga fuqarolarning turmush darajasini tenglashtirishga yo‘naltirilgan
xizmatlar ko‘rsatish tushuniladi. Fuqarolar, shuningdek GFRda yashovchi
xorijliklar uchun tug‘ilgan vaqtidan e’tiboran kafolatlangan Ijtimoiy xizmat lar
tizimi mavjud.
Ta’kidlash joizki, GFRdagi Ijtimoiy xizmat lar notijorat muassasalarida
bo‘lgan, ya’ni federal taqsimot jamg‘armasidan moliyalashtiriluvchi xizmatlar
15 15
Социальная работа. – Ростов-на-Дону: Феникс, 2003, 37-38-б.](/data/documents/9b69d5b2-e070-4d0e-9bf1-831c6b485e3c/page_16.png)
![hisoblanadi. Germaniyadagi Ijtimoiy xizmat larga xarajatlar byudjetdan ijtimoiy
ehtiyojlarga xarajatlarning o‘ndan bir qismini tashkil etadi. Manmunan Ijtimoiy
xizmat lar: maslahatli, tibbiy, axborotli, huquqiy, umumiy parvarish bo‘yicha,
tashkiliy bo‘lishi mumkin.
Hozir Germaniyada muhtojlarga moliyaviy xizmatlar bilan
chegaralanmaydigan ijtimoiy yordam tizimi isloh etilmoqda. Davlat ijtimoiy
xodimlar oldiga ijtimoiy yordam turiga ko‘ra, ishsizlarni mehnat bozorida yuz
beruvchi jarayonlarga kiritish vazifasini qo‘ymoqda. Ijtimoiy davlatni
rivojlantirishning ijtimoiy ta’minot sohasidagi o‘z-o‘zini boshqarish, qarilikni
ta’minlash, xayriya yordami tizimini rivojlantirish kabi prinsiplari ham amalga
oshirilmoqda.
Rossiyada ijtimoiy ish ijtimoiy xizmat . Rossiyadagi ijtimoiy ish muhtojlarga
yordam ko‘rsatish faoliyati sifatida uzoq o‘tmishga ega. U davlat, turli
jamoatchilik guruhlari, ijtimoiy soha tadqiqodchilari tomonidan ob’ektiv zarur
hodisa, XX asrning 90-yillari boshidan esa, ijtimoiy hayot amaliyoti sifatida ko‘rib
chiqiladi. Bu yillardagi ijtimoiy siyosatning muhim yo‘nalishlaridan biri aholiga
Ijtimoiy xizmat ko‘rsatish tizimining rivojlanishi, aholi bilan ishlashda zamonaviy
texnologiya va usullarni keng qo‘llash bo‘ldi.
Bunda aholiga Ijtimoiy xizmat ko‘rsatish Rossiya olimlarining ba’zi ishlarida
ijtimoiy ishning zamonaviy paradigmasi, boshqalarida esa, murakkab ijtimoiy-
iqtisodiy sharoitda fuqarolarni samarali ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash imkonini
beruvchi yuqori samarali ijtimoiy texnologiya sifatida, keyingilarida ijtimoiy
sohaning juda muhim sektori sifatida ko‘rib chiqiladi 16
16.
«Rossiya Federatsiyasida aholiga Ijtimoiy xizmat ko‘rsatish asoslari
to‘g‘risida» gi federal qonun bu masalada ma’lum aniqlik kiritadi. Unda Ijtimoiy
xizmat ko‘rsatish ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash, ijtimoiy, tibbiy, ruhiy, pedagogik,
huquqiy yordam va murakkab turmush vaziyatidagi fuqarolarga yordam
ko‘rsatishning boshqa turlari bo‘yicha Ijtimoiy xizmat lar faoliyati sifatida aks
ettiriladi.
16 16
Теория социальной работў. – М.: Юристъ, 1998, 203-б.](/data/documents/9b69d5b2-e070-4d0e-9bf1-831c6b485e3c/page_17.png)
![Qonunda Ijtimoiy xizmat turlari – moddiy yordam, uyda Ijtimoiy xizmat
ko‘rsatish, statsionar sharoitida Ijtimoiy xizmat ko‘rsatish, maslahat yordami,
fuqaro va oilalarning ijtimoiy patronajning mazmuni yoritiladi.
«Qariya va nogiron fuqarolarga Ijtimoiy xizmat ko‘rsatish to‘g‘risida» gi
federal qonun Rossiya jamiyati aholisi alohida ijtimoiy guruhlariga Ijtimoiy xizmat
ko‘rsatish to‘g‘risidagi tasavvurlarni sezilarlicha to‘ldiradi va aniqlashtiradi. U
aholini ijtimoiy himoyalash bo‘yicha faoliyat yo‘nalishlaridan biri hisoblanuvchi
qariya va nogiron fuqarolarga Ijtimoiy xizmat ko‘rsatish sohasidagi
munosabatlarni tartibga solishga mo‘ljallangan.
Davlat o‘tish sharoitidagi iqtisodiy qiyinchiliklarga qaramay, nogiron, yolg‘iz
va yordamga muhtoj qariyalarga alohida e’tibor qaratadi. Rossiyada qariya,
jumladan nogironlarga nogironlarga ko‘p bosqichli yordam ko‘rsatish tizimi amal
qiladi. 2002 yil davomida 14 mln. qariyaga turli Ijtimoiy xizmat lar ko‘rsatilgan.
Mamlakatda yarim millionni tashkil etgan nogiron bolalar davlat tomonidan
alohida qo‘llab-quvvatlanadi.
Rossiya Ijtimoiy xizmat ko‘rsatish tizimining asosiy prinsiplari manzillilik,
qulaylik, ixtiyoriylik, insoniylik, og‘ir turmush sharoitidagi balog‘atga etmaganlar,
qariya va nogironlarga Ijtimoiy xizmat lar ko‘rsatish ustuvorligi; konfidensiallik;
profilaktika yo‘nalishi; inson va fuqarolik huquqiga rioya etish; Ijtimoiy xizmat
turlarining davomiyligi hisoblanadi 17
17.
Rossiya aholisiga zamonaviy Ijtimoiy xizmat ko‘rsatish tizimining muhim
belgisi uning dinamik rivojlanayotgan infratuzilmasi hisoblanadi. Murakkab
ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda mamlakatda yangi ijtimoiy (statsionarlar, yarim
statsionarlar va nostatsionar) muassasalar tarmog‘i yaratilgan. Bu erda muhtojlar
professional darajada zarur yordam va maslahat olishlari, qo‘llab-quvvatlanishlari
mumkin.
Qariya va nogiron fuqarolarga Ijtimoiy xizmat ko‘rsatish majmuaviy
markazlari, aholiga Ijtimoiy xizmat ko‘rsatish majmuaviy markazlari, aholiga
ruhiy-pedagogik yordam berish markazlari, gerontologiya markazlari, balg‘atga
17 17
Ў ша жойда , 206 -б.](/data/documents/9b69d5b2-e070-4d0e-9bf1-831c6b485e3c/page_18.png)
![etmaganlar uchun ijtimoiy reabilitatsiya markazlari, bolalar va o‘smirlar uchun
mehribonlik uylari, oila va bolalarga ijtimoiy yordam ko‘rsatish markazlari
shunday muassasalar qatoriga kiradi.
O‘zbekistonda ijtimoiy ish ijtimoiy xizmat. Mamalakat ijtimoiy siyosatining
muhim yo‘nalishi Ijtimoiy xizmat ko‘rsatish tizimining rivojlanishi, aholi bilan
ishlashda fuqarolarni samarali ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash imkonini beruvchi
zamonaviy usul va texnologiyalarning qo‘llanilishi.
Aholiga Ijtimoiy xizmat ko‘rsatish imkoniyati mahalliy boshqaruv organlari –
hokimiyatlar va ijtimoiy ish, ijtimoiy pedagogika va amaliy ruhshunoslik sohasida
hududiy Ijtimoiy xizmat larni tashkil etish va rivojlantirish jihatidan
reallashmoqda.
Hozirgi O‘zbekiston sharoitida aholiga Ijtimoiy xizmat ko‘rsatish tizimi
alohida shaxslar, oila yoki guruhlarning ijtimoiy reabilitatsiyasi, moslashuviga
yo‘naltirilgan ijtimoiy-insonparvarlik faoliyatining alohida usullari tizimi sifatida
namoyon bo‘ladi.
O‘tish davridagi murakkab ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda O‘zbekistonda yangi
ijtimoiy muassasalar tarmog‘i yaratildi, bu erda muhtoj fuqarolar zarur yordam
olishlari va qo‘llab-quvvatlanishlari mumkin. Qariyalar, bolalar, nogironlarga
g‘amxo‘rlik Mehnat va ijtimoiy himoya vazirligi tizimi, o‘z-o‘zini boshqarish
jamoatchilik tashkilotlari (mahallalar), IIV muassasalari orqali amalga oshiriladi.
Bunday muassasalar qatoriga turli toifadagi fuqarolarga Ijtimoiy xizmat
ko‘rsatish markazlari, aholiga ruhiy-pedagogik yordam markazlari, balog‘atga
etmaganlar uchun ijtimoiy-reabilitatsiya markazlari, oila va bolalarga ijtimoiy
yordam hududiy markazlarini kiritish mumkin.
Xizmatlar ro‘yxatini kengaytirish va parvarishga o‘ta muhtoj fuqarolarga
uyda Ijtimoiy xizmat ko‘rsatishni to‘liq qamrab olishni ta’minlash maqsadida
hukumat qaroriga ko‘ra, o‘z-o‘zini boshqarish organlariga yolg‘iz pensionerlar,
qariyalar va nogironlarga uyda Ijtimoiy xizmat ko‘rsatish bo‘yicha ishlarni
bajarish uchun vaqtincha haq to‘lanadigan jamoatchilik ishlariga ishsiz fuqarolarni
jalb etish huquqi berildi.](/data/documents/9b69d5b2-e070-4d0e-9bf1-831c6b485e3c/page_19.png)
![2003 yilda 5 ming 630 mahalla hududida 155 yangi ish o‘rinlari tashkil etildi,
110 ming kam ta’minlangan fuqarolar ishga joylashtirildi.
Qariyalarga yordam ko‘rsatish bo‘yicha ikki yil avval boshlangan keng
miqyosli faoliyat 25 mingdan ortiq yolg‘iz pensioner va nogironga moddiy
yordam, dori-darmon uchun qo‘shimcha mablag‘lar olish imkonini berdi. 28
mingdan ortiq yolg‘iz qariya respublika ortopediya korxonasi va uning hududiy
bo‘linmalarida tibbiy tekshiruvdan o‘tkazildi, 78 foiziga protezlar tayyorlandi 18
18.
Aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash va mamlakat fuqarolarini ijtimoiy
himoyalashni amalga oshirishda nodavlat tarmog‘i salmoqli o‘ringa ega
bo‘lmoqda. U kishilarning ijtimoiy ehtiyojlariga qayishqoqlik va tezkorlikda
e’tibor beradi. So‘nggi yillarda mahalliy va xorijiy nodavlat tashkilotlari doimiy
ravishda ortmoqda.
Mamlakat aholisini himoya qilish va qo‘llab-quvvatlash kospleks dasturini
tashkil etish zarurligi shubhasiz. Mamlakatimizning ijtimoiy siyosati shunga
qaratirilgan. Ijtimoiy siyosat va ijtimoiy ish o‘zaro uzviy bog‘liq. Ijtimoiy ish –
ijtimoiy siyosatni amalga oshirishning o‘ziga xos shakli, ijtimoiy siyosat esa
ijtimoiy ishning bo‘g‘ini, mo‘ljali. Huquqiy, fuqarolik jamiyatini shakllantirishning
murakkab yo‘lida mamlakatimiz uchun yangi faoliyat turini shakllantirish va
rivojlantirish, malakali ijtimoiy xodimlarni tayyorlash lozim.
Hozirgi paytda respublikada ijtimoiy himoya va qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha
faoliyat turli soha mutaxassislari – sotsiologlar, psixologlar, pedagoglar,
huquqshunoslar va hokazolar tomonidan amalga oshiriladi. SHubhasiz, turli soha
mutuxassislarini birlashtirish zarur. Biroq hozir mamlakat yangi marra: Ijtimoiy ish
institutini yaratishga yaqinlashdi.
Bunday institutni yaratish uchun hamma shart-sharoitlar mavjud: davlatning
kuchli ijtimoiy siyosati, mahalliy hokimiyat idoralari ishi, turli jamoatchilik
tashkilotlari faoliyati.
Ijtimoiy ish agentlarining sanab o‘tilgan turlari orasida bir eng muhim
bo‘g‘in: ijtimoiy ishning nazariy asoslovi yo‘q. Ijtimoiy ishning nazariy asoslovini
18 18
Выступление Президента Ислама Каримова на торжественном собрании, посвященным 11-годовщине
Конституции Республики Узекистан. // Народное слово, 6 декабря 2003 г.](/data/documents/9b69d5b2-e070-4d0e-9bf1-831c6b485e3c/page_20.png)
![yangi yo‘nalishdagi malakali mutaxassislar – ijtimoiy xodimlarni tayyorlashni
kengaytirgan holda yaratish lozim.
ADABIYOTLAR RO‘YHATI
Asosiy adabiyotlar:
1 Sotsialnaya rabota. Slovar-spravochnik. – M., 1999.
2 Osnovы sotsialnoy rabotы. – M., 1999.
3 Pavlenok P. Vvedenie v professiyu sotsialn ы y rabotnik. – M., 1998.
4 Ganieva M.X. Osnov ы sotsialnoy rabot ы . Uchebnoe posobie. – Tashkent:
CHASHMA PRINT, 2009. 112 s.
5 Istoriya sotsialnoy rabotы. – M., 2002.
6 Kuzmin K. V., Sut ы rin B.A. Istoriya sotsialnoy rabot ы za rubejom i v
Rossii (s drevnosti do nachala XX veka). – M.: Akademicheskiy proekt, 2002.
7 Sotsialnaya rabota: teoriya i praktika. – M.: Infra, 2002.
8 Sotsialnaya rabota. – Rostov n\D: Feniks, 2003.
9 Teoriya i metodika sotsialnoy rabot ы : Kratkiy kurs / Pod red. S.I.Grigoreva.
– M., 1994.
10 Sotsialnaya rabota: Uchebnoe posobie. – 2-izd., - Rostov n/D: Feniks, 2003.
Qo‘shimcha adabiyotlar:
a. Axundjanova S.A. Razvitie modeli effektivnoy sistemы sotsialnoy
zaщitы detey v Uzbekistane i rasprostranenie pilotnыx Slujb Podderjki Semi i
detey v drugix regionax stranы. Materialы Mejdunarodnogo Foruma
«Inklyuzivnoe obrazovanie i sovremennыe tendensii v razvitii form sotsialnoy
podderjki detey». – Tashkent: RSSAD, 2008. – S.111-112.
b. Bekmuradov M.B. Rol obrazovatelnыx uchrejdeniy v podgotovke
sotsialnыx rabotnikov vыsshey kvalifikatsii. Materialы Mejdunarodnogo Foruma
«Inklyuzivnoe obrazovanie i sovremennыe tendensii v razvitii form sotsialnoy
podderjki detey». – Tashkent: RSSAD, 2008. – S.119 123.](/data/documents/9b69d5b2-e070-4d0e-9bf1-831c6b485e3c/page_21.png)
![c. Bekmuradov M.R. Podgotovka sotsialnqx rabotnikov v sisteme
vqsshego obrazovaniya v Uzbekistane. Materialы Mejdunarodnogo Foruma «Ot
detstva k vzrosleniyu: sotsialnaya zaщita, sotsialnaya rabota, sotsialnaya
integratsiya». – Tashkent: RSSAD, 2009. – S. 84 87.
d. Ganieva M.X. XIX vek – vek sotsialnogo rabotnika // J. Bola va
Zamon. 2005, №1. S. 24-25.
e. Xrestomatiya k treningu «Vvedenie v sotsialnuyu rabotu». Proekt
«Razvitie sotsialnoy rabot ы na akademicheskom urovne v Uzbekistane». –
Tashkent, 2006.
f. Ganieva M.X. Istoriya razvitiya sotsialnoy rabot ы kak vida deyatelnosti.
J.Bola va zamon, Tashkent: Sentr SealMAG , 2007. – № 1 (6). – S. 34-36.
g. O‘ zbekiston yoshlari: ijtimoiy q iyofa. – Toshkent: «Ijtimoiy fikr»,
O‘z R FA I q tisod instituti, 2008. – 130 b.
h. Molodyoj Uzbekistana: sotsialn ы y portret. – Tashkent: Ijtimoiy fikr,
Institut ekonomiki AN RUz, 2008. – 128 s.
i. Ganieva M.X. Rol sotsiologicheskix issledovaniy v izuchenii deviantnogo
povedeniya podrostkov. Material ы Mejdunarodnogo Foruma «Inklyuzivnoe
obrazovanie i sovremenn ы e tendensii v razvitii form sotsialnoy podderjki detey». –
Tashkent: RSSAD, 2008. – S. 194-198.
j. Ganieva M.X. Sotsialnaya rabota kak spetsificheskaya forma deyatelnosti.
J.Obщestvennoe mnenie. Prava cheloveka. – Tashkent: Ijtimoiy fikr, 2008. – №3.
– S.51-58.
k. Ganieva M.X., Karimyan M.X. Professiogramma v kontekste
podgotovki sotsialnыx rabotnikov dlya sistemы sotsialnoy zaщitы detey.
Materialы Mejdunarodnogo Foruma «Ot detstva k vzrosleniyu: sotsialnaya zaщita,
sotsialnaya rabota, sotsialnaya integratsiya». – Tashkent: RSSAD, 2009. – S. 90-
95.
l. Ganieva M.X. Istoriya razvitiya i sovremennoe sostoyanie sotsialnoy rabot ы .
J.Bola va zamon, Tashkent: Sentr SealMAG , 2009. – № 4 (17). – S. 43-44.](/data/documents/9b69d5b2-e070-4d0e-9bf1-831c6b485e3c/page_22.png)
![m. Yo‘ldoshev N.T. Bolalar xukuklarning himoyasi ustuvor vazifa.
“Bolalikdan ulg‘ayish sari: ijtimoiy himoya, ijtimoiy ish, ijtimoiy integratsiya”
Xalqaro Forumning materiallari. Toshkent: RSSAD, 2009. B. 18-21.
n. Karamyan M.X. Standart ы i kriterii kachestva uslug v sisteme
sotsialnoy za щ it ы detey. Material ы Mejdunarodnogo Foruma «Inklyuzivnoe
obrazovanie i sovremenn ы e tendensii v razvitii form sotsialnoy podderjki detey». –
Tashkent: RSSAD, 2008. – S. 130 133.
o. O‘zbekistonda ijtimoiy ishchining professional va etik kodeksi. J.Bola
va zamon, Toshkent: Sentr SealMAG, 2009. – № 4 (17). – S. 16-19.
p. Professionaln ы y i eticheskiy kodeks sotsialnogo rabotnika
Uzbekistana. J.Bola va zamon, Tashkent: Sentr SealMAG , 2009. – № 4 (17). – S.
11 - 21 .
q. Ijtimoiy ishchining professiogrammasi (kasbiy talqini) J.Bola va
zamon, Toshkent: Sentr SealMAG, 2009. – № 4 (17). – S. 26 - 29 .
r. Professiogramma sotsialnogo rabotnika. J.Bola va zamon, Tashkent: Sentr
SealMAG, 2009. – № 4 (17). – S. 22-25.
s. Kim L.E. Na puti resheniya kadrov ы x voprosov v sisteme sotsialnoy
za щ it ы detey: organizatsiya kursov perepodgotovki po sotsialnoy rabote v
Uzbekistane. Material ы Mejdunarodnogo Foruma «Inklyuzivnoe obrazovanie i
sovremenn ы e tendensii v razvitii form sotsialnoy podderjki detey». – Tashkent:
RSSAD, 2008. – S.133 138.
t. Kim L.E. Razvitie professii “sotsialnaya rabota” v Uzbekistane: dostignut ы e
rezultat ы i resurs ы dlya dalneyshego prodvijeniya. Materialы Mejdunarodnogo
Foruma «Ot detstva k vzrosleniyu: sotsialnaya zaщita, sotsialnaya rabota,
sotsialnaya integratsiya». – Tashkent: RSSAD, 2009. – S.111 117.
1. Merfi T. Sotsialnaya rabota v Uzbekistane: Perspektivы razvitiya
ekonomicheski effektivnыx uslug. Materialы Mejdunarodnogo Foruma «Ot detstva
k vzrosleniyu: sotsialnaya zaщita, sotsialnaya rabota, sotsialnaya integratsiya». –
Tashkent: RSSAD, 2009. – S.117 122.](/data/documents/9b69d5b2-e070-4d0e-9bf1-831c6b485e3c/page_23.png)
![2. Norbaeva T.K. YOshlarning ijtimoiy himoyalash ularning ijtimoiy,
iqtisodiy, xuquqiy manfaatlarni kafolati. “Bolalikdan ulg‘ayish sari: ijtimoiy
himoya, ijtimoiy ish, ijtimoiy integratsiya” Xalqaro Forumning materiallari.
Toshkent: RSSAD, 2009. B. 3 6.
3. Tadjibaeva S. Oila va bolalarni qo‘llab-quvvatlash pilot xizmati: dastlabki
natijalar. J.Bola va zamon, Tashkent: Sentr SealMAG, 2009. – № 4 (17). – S. 48-
50.](/data/documents/9b69d5b2-e070-4d0e-9bf1-831c6b485e3c/page_24.png)
IJTIMOIY XIZMATNING RIVOJLANISHI TARIXI Reja: 1 .Ijtimoiy xizmatning faoliyat sifatida paydo bo‘lishining tarixiy sabablari. 2 . XIX asrda Evropa, Amerika va Osiyoda sotsial xizmatning rivojlanishi. 3 . O‘zbekistonda ijtimoiy xizmatning shakllanishi.
Ijtimoiy ishning faoliyat turi sifatida yuzaga kelishining Ijtimoiy ishning faoliyat turi sifatida yuzaga kelishidagi tarixiy shart-sharoit. Ijtimoiy ishning G‘arbiy Evropa va Amerikada kasb sifatida yuzaga kelishi. XX asrda ijtimoiy ishning rivojlanishi. AQSHda ijtimoiy himoya tizimi. Evropa ijtimoiy ta’minot tizimi. Rossiyada ijtimoiy ish. O‘zbekistonda ijtimoiy ish. tarixiy sabablari. Ijtimoiy ish ildizlari ijtimoiy hodisa sifatida inson va jamiyat rivojlanishining dastlabki bosqichlariga borib taqaladi. Ijtimoiy yordamning tabiiy qalb hayajoni, o‘zini boqa olmaydiganlarga g‘amxo‘rlikda ifodalangan dastlaki ko‘rinishlari turli jamiyatlar, yuzaga kelgan an’analarga xos. Qadimgi Misrda ibodatxonalarda yordam marosimi amalga oshirilgan: muhtojlarga bepul non tarqatilgan. Qadimgi Yunoniston, so‘ngra Qadimgi Rimda kambag‘allarga non, kiyim-kechak, pul tarqatishda ifodalangan filontropiya g‘oyasi keng tarqalgan. Qadimgi slavyanlarda ijtimoiy himoyaning asosiy shakllari turli sakral atributlar orqali, jamoat - qavmni qo‘llab-quvvatlash, shuningdek xo‘jalik yordami, o‘zaro yordam va qavm, oila, aholini himoyalash mavjud bo‘lgan. Sharqda ijtimoiy yordamning o‘ziga xos mexanizmi va yorqin ifodalangan jamoa tuzilmasi yuzaga kelgan. Uning xususiyati shundaki, har bir inson o‘zi mansub an’anaviy tuzilmalar himoyasida bo‘lishi lozim. Bu tuzilmalar o‘z a’zolarini qo‘llab-quvvatlovchi oila va jamoani o‘z ichiga oladi. O‘rta Osiyo hududida qadimgi jamoa tarbiya, bekorchilik, ishga joylashtirish kabi muammolarning muhim qismini hal etgan va shaxs, oila, guruh darajasida ijtimoiy yordam ko‘rsatish bo‘yicha o‘ziga xos jamoa markazi hisoblangan. Ijtimoiy tadbirlar tizimi to‘g‘risida fikr yuritish imkonini beruvchi dastlabki yozma manba muqaddas kitob-Avesto hisoblanadi. Unda zardushtiylik dinini tan olgan davlatlar tuzumi va ijtimoiy siyosati to‘g‘risida ma’lumotlar mavjud. Xayriya manzilli yordam usuli sifatida oddiy fuqarolar uchun muhim an’anaviy xulq-atvor qoidasi bo‘lgan, din vakillari va hukmron tashkilotlar zimmasiga Ijtimoiy xizmat vazifalari- qo‘llab-quvvatlash, yordam ko‘rsatish, xayriya tadbirlarini amalga oshirish yuklangan. Hukmdorlar, boy fuqarolar, ibodatxonalar
xayriya tadbirlari uyushtirib, muhtoj va etimlarga xayr-ehson tarqatganlar. Jamoalarda muhtoj oilalarga umumiy jamoa jamg‘armasi hisobidan moddiy yordam ko‘rsatilgan. O‘rta Osiyo xalqlari tarixida Musulmonlik davri ruhoniylarning ijtimoiy hayotdagi ishtirokini davom ettirdi va kengaytirdi. Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash va yordam ko‘rsatish vazifalari masjidlar, shuningdek diniy-jamoat hamjamiyatlari zimmasiga yuklangan. Ijtimoiy yordam turlari alohida va jamoa shakliga ega bo‘lgan. YOrdamning keng tarqalgan alohida shakli har bir musulmon tomonidan islomning asosiy qonunlarini bajarish-muhtojlarga xayr-ehson va moddiy yordam ko‘rsatish hisoblanadi. Jamoatchilik yordamining jamoa shakllari orasida keng tarqalgani – xashar-jamoa yordami, qurbonlik-xudoyi, tibbiy yordam, maxsus bepul shifoxonalar tashkil etish hisoblangan. Ta’kidlash joizki, o‘zaro yordamga intilish insonga xos xususiyatdir. Dunyodagi etakchi dinlar asosida insonning diniy burchi, muhtojlarga insonparvarlik xizmati tizimi sifatida namoyon bo‘lgan ijtimoiy yordam va xayriya markaziy o‘rinni egallagan. Nasroniylik tarqalgan davrda ijtimoiy masalalar yuzasidan me’yoriy-huquqiy hujjatlar qabul qilingan. 347 yilda Sardukiy mahalliy ibodatxonasi (Rim imperiyasining g‘arbiy va sharqiy chegarasi)da kambag‘allar, etimlar, beva va darveshlarga yordam berish to‘g‘risida yigirmata cherkov qoidasi qabul qilingan. SHu bilan birga, xayr-ehson tarqatish va kambag‘allarni boqishda ifodalangan ochiq xayriya tizimi etakchi o‘rinni egallaydi 5 . Rossiyada davlat ijtimoiy himoya tizimi 1701 yilda Petr I tomonidan «Tabarruk Patriarx qarorgohida kambag‘allar, bemor va qariyalar uyi ochish to‘g‘risida»gi Farmoni e’lon qilinishidan boshlanadi. Petr davrida dastlabki etimlar uyi paydo bo‘lib, davlat jamiyat zimmasiga kambag‘allarni aniqlab, har bir muhtoj toifaga nisbatan ma’lum homiylik chorasini belgilashni yukladi. 5 Куз ь мин К.В., Сутўрин Б.А. История социальной работў за рубежом и в Росии (с древности до начала XX века). – М.: Академический проект; Екатеринбург: Деловая книга, 2002, 11-б.
XVI-XVII asrlarda G‘arbiy Evropada davlat ijtimoiy yordam tizimi rasmiylashtirilishi, davlatning roli ortishi va nasroniylik cherkovining faolligi kamayishi bilan xarakterlanadi. SHu tarzda, 1529 yilda Germaniyada kambag‘allarga yordam berish to‘g‘risidagi Gamburg nizomi, 1682 yilda esa davlat xayriyasi to‘g‘risidagi farmon qabul qilinadi. 1531 yilda Angliyada kambag‘allarga yordam berish to‘g‘risidagi Qonun qabul qilinib, 1572 yilda muhtojlarga yordam ko‘rsatish uchun umummilliy soliq ta’sis etiladi. 1601 yilda Angliyada qabul qilingan kambag‘allik to‘g‘risidagi Qonunda muhtojlarga moliyaviy yordam berishga urg‘u berilgan. Bu qonun shu sohadagi qonunchilik rivojlanishi uchun asos bo‘lib, hukumatning insonlar ehtiyojlari uchun javobgarligi shakllanishida burilish davri bo‘lib xizmat qildi. Ijtimoiy ishning faoliyat turi va kasb sifatida yuzaga kelishining tarixiy doirasini ma’lum muayyanlikda aniqlash mumkin. Shu qilib, ko‘pgina tadqiqotchilar uni sanoatlashgan davlat rivojlanishining boshlag‘ich davri bilan qiyoslaydilar. XVIII-XIX asr oxirlarida Evropa mamlakatlari va Amerika nafaqat ishlab chiqarishni texnikaviy takomilashtirish, balki ijtimoiy muammolarning keskin kuchayishi: ijtimoiy differensiatsiya kuchayishi, ishsizlik va jinoyatchilikning ortishi bilan davom etuvchi sanoat to‘ntarishi yo‘liga o‘tdi. Ijtimoiy muammolarning keskinlashuvi kambag‘allar muammosi yuzaga kelishiga olib keldi, u jamoatchilik fikriga ko‘ra, barqarorlik va tartibga xavf soladi. Bu vaziyat nafaqat Evropa mamlakatlari va Amerikada ijtimoiy sohadagi munosabatlarni tartibga soluvchi ijtimoiy qonunchilik yaratilishi, balki turli aholi guruhlarini empirik o‘rganishda o‘z aksini topdi. XIX asr boshlaridayoq aholini ro‘yxatga olish, tadqiq etishturli ijtimoiy muammolarni tahliliy yoritish amalga oshirila boshladi. Biroq XIX asr oxirliga kelib, ijtimoiy islohotchilar va xayriya tashkilotlari etakchilari kambag‘allarga yordam ko‘rsatish bilan shug‘ullanayotgan kishilarga maxsus tayyorgarlik zarur, degan xulosaga keldilar. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida pozitivizm va liberalizm vakillarining qarashlari sanoati nisbatan rivojlangan mamlakatlarda davlatning shaxs oldidagi
javobgarligi va ma’naviy burchi to‘g‘risidagi tushuncha shakllanishiga sabab bo‘ldi. Unga ko‘ra davlat kishalarning farovon turmush kechirishlari uchun hamma sharoitlarni yarati bera olmaydi. Ijtimoiy ish rivojlanishida uch bosqichni farqlash mumkin. Birinchi bosqich ijtimoiy ishning kasb sifatida yuzaga kelishi bilan xarakterlanadi. Ikkinchi bosqich - XX asrda Shimoliy Amerika va Evropa mamlakatlarida ijtimoiy ish kasbining institutga aylanishi bilan. Uchinchi bosqich ijtimoiy ishning jahon bo‘ylab tarqalishi bilan xarakterlanadi. Ijtimoiy ishning kasb sifatida G‘arbiy Evropa va Amerikada yuzaga kelishi. XIX asrda ijtimoiy ishning professional faoliyat turi sifatida yuzaga kelishi Evropa mamlakatlarining tezkor sanoatlashuvi va aholisi soni ortishi natijasida paydo bo‘luvchi ijtimoiy muammolarning keskinlashuvidan xavotirlanuvchi filantropiya jamiyatlari faoliyatiga yaqinlashdi. Kishilar biror-bir maxsus tayorgarliksiz ham xayriya faoliyati bilan shug‘ullanganlar. XIX asrning birinchi yarmida bu sohada yirik jamoatchilik tashkilotlari shakllana boshladi, ular din vakillari va xususiy shaxslar bilan birga ijtimoiy muammolarni hal etishga harakat qildi. 1866 yilda Stokgolmda Homiylik jamoatchilik uyushmasi tuziladi. 1869 yilda Londonda Xayriya jamiyati (The Charity Organization Society) tashkil etildi. U ko‘rsatilayotgan yordamni muvofiqlashtirish vazifasini bajarardi. Germaniyada ishchilarning keskin kambag‘allashuvi natijasida davlatning ijtimoiy ta’minotiga ehtiyoj paydo bo‘ldi, chunki cherkov va xususiy xayriya muassasalari ijtimoiy sohadagi resurslar ta’minotida yuzaga kelgan muammolarni hal eta olmay qoldilar. 1880 yilda Germaniya xayriya kongressi tashubbusiga binoan Germaniya kambag‘allarga g‘amxo‘rlik xayriya uyushmasiga asos solindi. Jahonning boshqa mamlakatlarida ham shunday tashkilotlar tuzildi. AQSHda ijtimoiy ishning kasb sifatida yuzaga kelishiga muhtojlar foydasiga xayr-ehsonlar soni ortishi sabab bo‘ldi. Diniy, dunyoviy, tadbirkorlik, volonterlik, hukumat va boshqa xayriya guruhlari kambag‘allar uchun pul, oziq-ovqat, kiyim- kechak, dori-darmon va turar joy ajratardi. 1890-yillar boshida yirik shaharlarda